Author: Намсангийн Пагма

Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Үгүй­лэгд­сэн хайр” жүжгийг УДЭТ сэргээн тавьж, өнөө үдэш анхны тоглол­тоо хийх гэж байна. Уг жүжгийн ерөнхий зураа­чаар ажилласан нэрт зураач Б.Төмөр­хуягийн тайзны бүтээлийг энэ удаа түүний хүү Т.Аянга сэргээн засварлаж гаргаж байна. Түүнтэй ярилцлаа.

-“Үгүйлэгдсэн хайр” жүжгийн тайзыг та чухам хэрхэн сэргээв?

-1988 онд анх тавигдсан жүжиг. Дараа нь 2005 онд сэргээж тавьж байсан. Одоо бол анхных нь эсхизээр сэргээж байгаа юм.

-1988 оноос хойш 2005 он хүртэл нэг их олон тоглогдоогүй юм болов уу. 2005 онд сэргээсэн ч мөн олон тоглоогүй байх. Ер нь тэр он жилүүдэд хэрхэн явж ирсэн жүжиг вэ. Та чухам ямар материал дээр орж ирэв?

-Анхны тавилт бол тайзны ихэнх юмыг нь модоор хийсэн байдаг юм. Тэгээд ерэн он хүртэл тоглосон байх аа. Улс орон зах зээлд шилжихэд ерөнхийдөө жүжиг тоглох нь багасаад жүжигчид нь гарах нь гараад, наймаа хөөх нь хөөгөөд театр хүндхэн болж ирсэн шүү дээ. Тайзны материал нь ерөнхийдөө модоор хийсэн болохоор элэгдэж хуучирна. 2005 онд сэргээж тавихдаа юмнуудыг нь орлуулж хийж гаргаж байсан юм. Декорацийг нь гүйцэд хийгээгүй, орлуулах маягтай хийж байсан. Энэ удаа анх ямар байсан яг тэр номоор нь хийлээ. Анхны тавилыг нь эвдэхгүйгээр л хийлээ. Өнөөдөр хийлтээ хийх гээд байж байна.

-Мэдээж та зохиолыг нь бүрэн хэмжээгээр мэдэж байгаа. Та өөрийнхөө ертөнцөд энэ зохиолыг хэрхэн хүлээж авав. Санаа бодлоо хулаацахгүй юу?

-Гол утга санаа нь хайр. Эхийн хайр, хосын хайр гэхчлэн ер нь хайр гэдэг бол их өргөн ойлголт, тиймээс ч жүжигт тэр өргөн далайцаар нь гаргаж тавьжбайна л даа. Тэр үед нийгэмд хүмүүс бие биеэ хайрлах сэтгэл бас л үгүйлэгдэж байсан бол өнөөгийн үед бүр ч их үгүйлэгдэж байна гэж үзэж энэ жүжгийг дахин сэргээж тавьж байгаа юм болов уу гэж бодож байна.

-Цаг үеийн шаардлагаар гэж үү?

-Яг ч шаардлага гэх нь юу юм. Амьдралыг дэндүү нэг талаас нь, мөнгө төгрөг, зах зээлийн утгаар нь хараад, өнөөгийн нийгэмд хүмүүсийн бие биенээ хайрлах хайр үгүй болж ирж байна шүү дээ. Элдэв гэмт хэрэг, хүний ой тойнд багтамгүй аймшигтай үйлдлүүд үзэгдэж байгаа ийм үед тэр бүгдийг жаахан ч гэсэн ухааруулах байх л даа.

-Ер нь цаг хугацааны урсгал дунд хүн өөрийн эрхэм нандин чанаруудаа бага багаар гээж, өөрөө ч бараг анзааралгүй бүдгэрч байдаг тал байдаг л даа, тийм ээ. Ялангуяа нийгмийн тодорхой нэгэн цаг үед тэр нь их тодорч харагддаг. Урлаг харин тэр нандин чанаруудыг нь сэрээж өгдөг ч юм уу?

-“Хүн хэлэхээс нааш ойлгохгүй, цаас чичихээс нааш цоорохгүй” гэдэг шиг л хүнд мартсаныг нь сэрээж өгч байдаг нь урлагийн нэг мөн чанар юм даа.

-Та аавынхаа тайзны бүтээлүүдээс хоёр гурван ч жүжгийн тайзыг сэргээсэн. Төмөрхуяг гуай бол Мон­голын театрын тайзны урлагт шинэчлэгч зураач гэдгээрээ онцгой хүн шүү дээ. Шинэчлэл хийсэн хүн. Тийм хүний бүтээлийг, тэр тусмаа хүү нь барьж аваад ажиллах амаргүй л байх даа. Хариуцлага нь их өндөр?

-Аав анх л Монголд сценографийг гаргаж тавьсан хүн. Мэдээж хариуцлага өндөр­тэй. Өнөө үед тайз техник технологийн хувьд жаахан өөрчлөгдөж байгаа шүү дээ. Материалыг нь өөрчилнө, тухайн үед нүсэр хийж байсан бол өнөөдөр арай эвтэйхэн, хөнгөвтөр маягтай л хийж байгаа юм. Хамгийн гол нь ерөнхий хэв хэлбэр, санаа оноо, өнгө төрхийг нь бүгдийг нь хуучин хэвээр нь авч үлдэж байгаа юм. Эх бүтээлийнх нь ой дурсамжийг аль болох үзэгчдэд дурсагдахаар сэргээж хийлээ.

-“Үгүйлэгдсэн хайр” жүжгийн үйл явдал чухам аль цаг үеийнх юм бэ?

-Халх голын ялалтын 45 жилийн ойд зориулж анх тавьсан жүжиг юм билээ. Тэгэхээр яг л наяад оны нийг­мийн уур амьсгал, амьдрал гарч байгаа. Тэр үеийнхний амьдралд байсан асуудлууд өнөө үеийнхний амьдралд бол бүр ч хурцадмал болж ирж байх шиг байгаа юм. Найруулагч бид хоёрын тавилт дээр болохоор жүжигт дэвшүүлж тавьсан бүх юм нь байгаа мөртлөө үзэгдэл үзэгдэл дээр тайзыг хөдөлгөөнтэй болгоод жаахан өөрчилчихөж байгаа юм. Өнөөгийн үзэгчдэд сонирхолтой болгох үүднээс. Наяад оны тавилт өнөөдрийн тавилт хоёр огт ондоо шүү дээ. Гэхдээ мэдээж зохиогчийн бүтээлийг эвдэж болохгүй гэсэн зарчмаар ялимгүй жаахан өөрчлөлтүүд хийсэн л дээ. Наян найман онд жүжгийг анх тавихад ажиллаж байсан уран бүтээлчид өнөөдөр ч театртаа ажиллаж байгаа. Гэрлийн техникчид, оёдолчид, тайзан дээр ажиллаж байсан ажилчид, жүжигчид байна. Жүжигчид гэхэд тухайн үед энэ жүжиг дээр яаж ажиллаж байснаа, өөрсдийн санаж байгаа бүхнээ хуваалцаж хамтарч ажиллалаа.

-Тэдгээр уран бүтээлчид, тайзны ажилтнууд Төмөр­хуяг гуайтай хэрхэн хамтарч жүжиг бүтээж байсан сонин содон үнэтэй дурсамжууд бас сэргээж гаргаж ирж байгаа байх нь?

-Ер нь би Драмын театрт жилдээ нэг хоёр бүтээл дээр ажиллачихдаг болохоор хүмүүс ярьдаг юм. Үзэгдэл үзэгдлээр нь тайзаа хийж байхад аавыг тухайн үед ямар барилаар яаж ажиллаж байсан талаар дурсамжууд гарч ирдэг. Энэ жил аавын маань мэндэлсний 70 жилийн ой тохиож байгаа. Драмын театр жил бүр хийдэг “Бид дурсана” нэртэй өдөрлөг хийдэг юм. Тэр өдөрлөгийнхөө хүрээнд ирэх намар аавын бүтээлийн үзэсгэлэн гаргах байх аа.

-Дуурийн театрт бас Төмөрхуяг гуайн бүтээлүү­дээс байгаа. “Ламбугайн нулимс” дуурийн тайз гэж гайхамшигтай бүтээл байна. Бас хуучин Хүүхэд залуучуудын театрын жүжгүүдийг нэлээн хийсэн гэдэг байх. Театрын сал­бар тэр чигээрээ ойг нь тэмдэглэх байлгүй?

-Дуурийн театр, Драмын театр, Хүүхэд, залуучуудын театр, бас Дарханы театр гэхчлэн хөдөө орон нутгийн театр чуулгуудад их юм хийсэн л дээ, манай аав. Драмын театраас зохион байгуул­даг өдөрлөгийн хүрээнд 70 жилийнх нь ойн үйл ажиллагаа болох болов уу.

-Та аавтайгаа мэргэжил нэгт уран бүтээлчийн хувьд үзэсгэлэнг нь гаргана биз дээ?

-Аавынхаа үзэсгэлэнг гаргана. Байгаа юмнуудаас нь Хүүхэд залуучуудын театрт хийж байсан жүжгүүдээс бусад нь Дуурь, Драмын театр, Театрын музейд байдаг юм. Бас нэг ном гаргана.

-Номыг нь хэн бичиж байгаа вэ?

-Миний эхнэр нэг сэтгүүлч­тэй хамтраад ерөнхийд нь зохион байгуулаад явж байгаа.

-Эхнэр тань урлаг судлаач уу?

-Үгүй. Менежер мэргэжил­тэй. Аавын намтар, бүтээлийн л ном гаргах юм.

-Хэдэн жилийн өмнө Х.Билэг­жаргалын “Лам­бугайн нулимс” дуурийн 25 жилийн ойгоор та бас тайз декорацийг нь сэргээн засварласан. 1986 онд анх тайзнаа тавьснаас хойш тасралтгүй тоглож ирсэн дуурь шүү дээ. Тэр бол их алдартай тайз л даа. Сэргээхэд танд их урамтай байсан уу?

-Тэгэлгүй яахав. Дуурийн театраас тэр тайзыг сэргээх хүсэлт тавьсан юм. Аавын шавь нар нь ч гэсэн туслаад хамтарч ажиллахад сайхан байсан. Монголын анхны мэргэжлийн сонгодог дуурь гэж үздэг л дээ. Тэр дуурь дээр хөгжмийн зохиолч Билэгжаргал гуай дуурийн тавилтыг их ондоо болгож өгсөн гэхчлэн урлаг судлаач нар ярьдаг юм билээ.

-Зураач Төмөрхуяг, хөгж­мийн зохиолч Билэгжаргал хоёр гэхээр зохиогчдын агуу хослол харагдаж байгаа биз дээ. Уг дуурь нь ч сод туурвил, тэд хамтарч ажилласан нь ховорхон хувь зохиол юм. Тэр хоёр үүн дээр хэрхэн ажилласныг та санадаг уу?

-Ажиллаж байх үед нь би бага байсан. Гэхдээ би театраар л өсч хүмүүжсэн юм чинь тэр дунд явж л байсан. Дуурийн театрын зургийн павильон гэж Монголд өөр хаана ч байхгүй том павильон байлаа. Тэр дотор бараг л амьдарч байсан болохоор зураачдын хийж байгаа бүх дуурийн тайз, декораци хийж байгаа юмнууд нь тэнд хэрхэн будагдаж, зурагдаж бүтээгдэж байсныг харж өссөн. “Ламбугайн нулимс” дуурийн нээлтийг нь ч үзэж байсан.

-Сонин сайхан дурсамж сөхөхгүй юу. Мастеруудын хэрхэн хамтарч байсан талаар?

-Аав Драмын театрын Доржсамбуу найруулагчтай нэлээн олон жүжиг хийсэн. Доржсамбуу гуай манайхаар орж гарна, жүжгийн судалгаанд хамт явдаг байсан юм. Намдаг гуайн “Найрын ширээний ууц” жүжгийг хийж байхад жүжигт гардаг мануухайг судлах гээд бүр машинтай хөдөө явж байсан гэх жишээтэй. Жүжиг хийхийн тулд их л хүч хаяж, жүжигтээ сэтгэл санаагаа бүрэн зориулдаг л байсан үе юм уу даа. Аавыг дуурьт ажиллаж байхад, тэр дээр үеийн дууриудыг хийж байхад би жаахан байсан. Намхайцэрэн гуай, Гаваа гуай гээд зураачид ажиллаж байсан үе, би тэд нарын гэрт нь очоод л явдаг байсан.

-Аавын тань бүтээлүү­дийг театр үзэгчид сайн мэднэ. Харин өөрөө ямархуу араншинтай хүн байв?

-Хатуу зарчимч хүн байсан. Бүтээл талын юман дээр их хатуу чанд. Тухайн үеийн дүрслэх урлагийн сургуульд сурч байсан шавь нар нь аавын тэр чанарыг сайн мэднэ дээ. Юмыг яг номоор нь бүрэн гүйцэд хийлгэдэг байсан гээд л ярих байх. Театрын тайзны их гоё гоё макет хийлгэдэг байсан юм. Макет гэдэг чинь жүжгийн жижгэрүүлсэн хэлбэр шүү дээ. Тэрийг маш нарийн хийлгэдэг байсан. Шавь нар нь сургууль дээр үзүүлж амжаагүй макетаа гэрт авчраад үзүүлдэг. Хэврэг юм уу болоогүй, санаанд нь хүрэхгүй байх юм бол шууд болоогүй байна гээд няцалчихаж байх жишээтэй. Ямар хатуу шаардлага тавьдаг байсан нь л харагдаж байгаа юм л даа.

-Та ээж ааваасаа хэдүүлээ вэ?

-Хоёулаа. Эгч маань бас театрын зураач мэргэжил­тэй.

-Та хүүгээ театрын зураач гэж нэг ярилцлагадаа ярьсан байсан. Аав, охин, хүү, ач гээд бүгдээрээ театрын зураач гэхээр бас их сонин юм. Сонирхолтой хувь тавилан юм?

-Тийм ч юм уу.

-Хүү тань хаана ямархуу тайз хийж байна вэ. Хэр сэтгэж байна?

-Улаанбаатар чуулгад зураачаар ажиллаж байгаа.

-Саяхан эднийх Игорь Стравинскийн балет тавь­сан. “Гэгээн хаврын тахилга” гээд. Тайз, хувцсыг нь хүү тань хийсэн үү?

-Тийм ээ. Ер нь дажгүй шүү. Хааяа ажил дээгүүр нь би очиж бас зөвлөж ярилцана.

-Та уран зургийн чиг­лэлээр ер нь ажилладаг уу. Сонирхлын журмаар ч юм уу?

-Сургууль төгсөөд бидний хэсэг залуучууд нэгдэж “Тусгал групп” гэж байгуулж байсан юм. Тэр үедээ бид гурав дөрвөн удаа үзэсгэлэн гаргаж байлаа. Баримал, орчин үеийн контемпорари маягтай үзэсгэлэнгүүд гаргасан юм. Дараа нь монгол бичгийг орчин үеийн урлагт яаж хэрэглэж болох, ямар ямар дизайнаар хийж болох вэ гэсэн санаагаар жаахан юм хийсэн. Монгол бичгийн уламжлалт хэрэглээг нь эвдээд орчин үеийн дизайны урлаг болгож гаргаж ирж байгаа юм л даа. Түүгээрээ нэг үзэсгэлэн гаргасан юм. Хүмүүс их сонирхож үзэж байсан.

-Тэр чинь жинхэнэ модерн урлаг юм биш үү. Тэгсгээд орхичихсон юм уу. Монголын орчин үеийн чимэглэх урлаг хүчтэй гарч ирэх байжээ?

-Орчин үеийн урлагт мон­гол бичгийг яаж чимэглэлийн урлаг болгож дэлгэрүүлж болох вэ гэж хийж үзэж байсан юм. Тэр чинь бүр зуу гаруй төрөл, цааш нь хэдэн мянгаар нь хийж болно гэсэн зарчмууд байсан байхгүй юу. Түүгээрээ ном гаргах гэж байтал биднийг дэмжиж байсан Хувьсгалт намын удирдлага нь солигдоод, сүүлдээ тэр бүх юмаа хэн нэг нь аваад алга болгочихсон. Нэг ном гаргачихсан бол хүмүүст гарын авлага болох байж л дээ. Монгол бичгийг зөвхөн босоогоор бичээд байхгүй, тэгээд ч дээр үеийнхээ бичгээр бичихгүй, одоо бол орчин үе юм чинь хэрэглээний урлагт оруулж болно гэсэн санаа юм. Тэр чинь 1996 юм уу 1998 оны үе.

-Ээж тань арай дүрслэх урлагийн хүн биш биз дээ?

-Багш хүн бий. Орос хэлний багш. Одоо гэртээ ач нараа хараад сууж байна.

-Таны Орос Хятадын уран бүтээлчидтэй хийсэн кинонууд олон улсын наад­муудад оролцоод явж байдаг. Сүүлд ямар кино хийсэн бэ?

-Орост “Талын наадаан” гэдэг кинонд ажилласан. Тэр кинонд гурван үеийн тухай өгүүлж байгаа юм. Өнгөр­сөн жил Каннын наа­дамд оролцоод, дараа нь Сингапурын кино наадамд оролцоод ирсэн юм.

-Та наадамд нь өөрөө очиж оролцдог уу?

-Үгүй дээ. Киноны багаас “Чи очих уу, төчнөөн мянган доллар болох нь байна шүү” гэсэн санал ирдэг л дээ. Уг нь очвол ч гоё л доо.

-Таны хобби юу вэ. Та лав мотоцикль сонирхдог байх аа?

-Мото сонирхдог миний хэдэн найз залуучууд бай­даг юм. “Рэд Палкон” гээд групп бий. Түүн дээрээ хааяа ажилладаг юм. Бид ирэх зургадугаар сарын 6-нд мотоцикльчдийн фестиваль хийх гэж байгаа. Хүй долоон худагт болно.

Н.ПАГМА

-ТҮҮНИЙ БҮТЭЭЛҮҮДЭЭС УЛСЫН ФИЛАРМОНИЙН СИМФОНИ ОРКЕСТР МАРГААШ 19.00 ЦАГТ ЭГШИГЛҮҮЛНЭ-

П.И.Чайковскийн мэндэлс­ний 175 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Тэрбээр 1840 оны тавдугаар сарын 7-нд хаант Оросын Вотинск хотод мэндэлсэн. Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Улсын филармони их хөгжмийн зохиолчийн төрсөн өдрийг маргааш үзэгч сонсогчдынхоо хамт тэмдэглэх гэж байна. Их зохиолчид зориулсан угтоглолтын хөтөлбөрт түүний агуу зохиолуудаас “1812” симфони удиртгал тэргүүтэн бүтээлүүдийг нь эгшиглүүлэх юм байна. Чайковский 11 дуурь, гурван балет, найман симфони, дан хөгжмийн олон арван бүтээл, 100 гаруй романс туурвисан. Дэлхийн сонгодгуудаас монголчуудын хамгийн сайн мэдэх хөгжмийн зохиолч гэвэл Чайковский болов уу. Дуурь бүжгийн эрдмийн театр 1963 онд байгуулагдахдаа түүний “Евгений Онегин” дууриар нээлтээ хийж байв. Тэгэхээр Монголд дуурийн театрын үүд хаалгыг Чайковский нээжээ гэж бодогдоно.Дараа нь 1980 онд оросууд өөрсдөө ирж энэ дуурийг шинэчлэн тавьж байлаа. Пётр Ильичийн мэндэлсний 170 жилийн ой 2010 онд болоход ДБЭТ “Хунт нуур” балетыг нь Красноярскийн дуурийн театртай хамтран тоглож байсан нь санаанд тод үлджээ. Мөн онд “Нойрссон гүнж” балетын хувцас тайзыг урлагийг дэмжигч “Төгөлдөр” сангийн дэмжлэгээр шинэчлэн сэргээж тоглож байв.

“Хунт нуур” бол бас л сонгодог балетуудын дотроос монголчуудын хамгийн сайн мэдэх балет. Энэ балет хэрхэн төрсөн түүхээс сонирхуулъя. Эртний герман үндэстний домог, орос ардын үлгэрээс сэдэвлэсэнэнэ балетын цомнол нь хоёр янз. Анхны цомнолыг Владимир Бегичев, Василий Гельцер нар дөрвөн үзэгдэлтэйгээр бичиж 1877 оны хоёрдугаар сарын 20-нд Москвагийн Их театрт тавьж байжээ. Тэгвэл өөр хувилбараар М.Петипа, Лев Иванов нар сэргээн шинэчилж 1895 оны нэгдүгээр сарын 15-нд Марийнскийн театрт тавьсан байна. Энэ удаад Эзэнт гүрний театрын ерөнхий удирдаач, хөгжмийн зохиолч Рикардо Дриго Чайковскийн зохиолыг хянан засварлаж тавьсан гэдэг билээ. Судлаачид “Хунт нуур” балетын эх сурвалжийг цэвэр орос үндэстний балет гэдэг бол зарим нь герман домгоос сэдэвлэсэн балет гэсэн өөр байр суурьтай байдаг. Дэлхийн сонгодог балетын санд алтан үсгээр бичигдэн үлдсэн “Хунт нуур” бол Чайковскийн анхны балет юм. 1890 оныг хүртэл балетыг дурын хөгжмийн зохиолч бичдэггүй, балетаар мэргэшсэн хүн бичдэг гэсэн ойлголт ноёрхож байж.Маш нарийн чамин тансаг чимэглэлтэй, өндөр хэмжээнд эрэмбэлэгдсэн тухайн цаг үеийн балетын хэм хэмжээг илэрхийлсэн байх ёстой гэж үздэг байжээ. Тиймээс Чайковский “Хунт нуур”-аа бичихийн өмнө тэр “тусгай” мэргэшсэн хөгжмийн зохиолчдоос суралцлаа гэж намтарт нь байдаг юм. Тэрбээр Францын хөгжмийн зохиолч Минкус нарын хөгжмийн зохиолчдын балетын хөгжмийг детальчлан судлах хүртлээ дээрх тогтсон хандлагаас нэлээн өөр байр суурьтай байсан гэдэг. Гэвч юун түрүүн Лео Делиб, А.Адан, дараа нь Дригогийн балетыг үнэнхүү биширч “Би Делибийн “Сильвия” балетыг сонслоо. Аялгуу, хэмнэл, эгшигжүүлэг нь юутай сэтгэл татам, юутай гоё ганган, ялдам, бас юутай баялаг юм бэ. Хэрвээ би “Хунт нуур”-аа бичсэнийхээ дараа эдгээр хөгжмийн ямар агуу их болохыг олж мэдсэн бол яана аа гэж маш ихээр ичлээ” гэж нутаг нэгт хөгжмийн зохиолч нөхөртөө бичсэн байдаг. Тэгээд А.Аданы 1844 онд бичсэн “Жизель” балетын хөгжмөөр бахархаж, арга барилаас нь сэдвүүдийн холбоос, дүрүүд, тэдний араншин, сэтгэл санааны байдал, зарим үндсэн техник зэрэгт суралцаж түүнээ “Хунт нуур” балетдаа хэрэгжүүлжээ. Ийн суралцсанаа сүүлд “Нойрссон гүнж”-дээ ч хэрэгжүүлсэн байна. Түүнчлэн өмнө нь бичиж байсан зохиолуудаасаа ч “Хунт нуур”-ынхаа бүрэн зохиолд оруулж бичжээ. 1868 онд бичиж байгаад гүйцээлгүй орхисон “Воевода” хэмээх дуурийнхаа хөгжмөөс нэлээд хэсгийг загварчлан авч “Хунт нуур”-аа бичсэн байх жишээтэй. “Хунт нуур”-ын хоёрдугаар үзэгдэл дэх сүр жавхлант адажио буюу дурлалын дуэтийг дээрх дуурийнхаа хөгжимд суурилан бичсэн бол гуравдугаар үзэгдэл, мөн дөрөвдүгээр үзэгдлийн зарим сэдвүүдийг ийнхүү бичсэн гэдэг. Үндсэндээ дуусгалгүй орхисон “Воевода” дуурь нь “Хунт нуур” балетынх нь загвар болж өгсөн байх юм. Ингээд Хунт нуур 1876 онд бэлэн болж жүжгийн сургуулилт эхэлжээ.“Хунт нуур”-ыг бичиж байхдаа Чайковский сэтгэлийн асар их догдлол хөдөлгөөнөө барьж дийлэхгүй байсан гэдэг. Гэтэл сэтгэлийн тэр их эмоци нь балетыг нэн хурдан хугацаанд бичиж дуусгах хөдөлгүүр болж байсныг тухайн үед найзууд нь, хожмоо судлаачид онцолсон байдаг. Чайковский “Хунт нуур”-аа 1875 оны хавар бичиж эхлээд ганцхан жилийн дотор 1876 оны дөрөвдүгээр сард бүрэн хэмжээгээр бичиж дуусгажээ. Энэ балеттай холбоотой нэгэн сонин баримт бий. “Хунт нуур”-ын эх ноорог гар бичмэлд абстракт шинж цөөнгүй тааралддаг гэж зарим судлаач тэмдэглэсэн байдаг. Гэхдээ эх гар бичмэлийг нь өнөө хэр олоогүй тул энэ нь эргэлзээтэй юм. Харин Чайковский балетын төрлөөр бичиж байхдаа ихэд сэтгэл ханамжтай байсан тухайгаа найзууддаа бичихийн хамт сэтгэлийн хөдөлгөөн нь түүндажлаа урагшлуулахад дэмжлэг болж байгаа ч “Хунт нуур” бол маш хүнд нүсэр зорилт гэдгийг тухайн үедээ бүгд ухаарч байжээ. Балетын анхны тавилт амжилт олоогүй гэдэг. Тайз засал, бүжигчид, найрал хөгжим рүү чиглэсэн сөрөг шүүмжүүд ихээр гарч, олонх нь “Хунт нуур”-ыг ердөө л нэг мелодрам, сайн зохиол болсон ч балет болтлоо хол байна гэцгээж байж. Тэд Чайковскийн анхны, агуу, шинэ балетыг хэтэрхий пижигнэсэн, хэтэрхий вагнерчилсан, хэтэрхий симфонийн шинжтэй болжээ гэцгээжээ. Уг балетын Одеттагийн дүр бол хайр дурлалын гуниг зовлонд хүлэгдсэн, аз жаргалгүй эмэгтэйчүүдийг дүрсэлсэн Чайковскийн хөгжим дэх анхны “зовлонт эмэгтэйн” фигур юм. “Хунт нуур“ анх хилийн чанадад тавигдсан нь 1884 онд Англид, дараа нь 1888 онд Прагвайн Үндэсний театрт тавигджээ. Прагвайд тэрбээр өөрөө удирдан тоглуулсан байдаг. Өдрийн тэмдэглэлдээ энэ тухайгаа “Балет бичсэний минь юутай ч зүйрлэшгүй аз жаргал энэ байлаа” гэж бичжээ. 1880-аад оны сүүл 1890-ээд оны эхээр Петипа, Иванов нар “Хунт нуур”-ыг шинэчлэн засварлаж тавихыг санал болгосон байдаг. Гэвч Чайковский 1893 онд гэнэтийн үхлээр хорвоог орхив. Тэрбээр булчин задрах тахал тусч тэнгэрт хальсан. Гэхдээ нас барахаасаа өмнө аль хэдийнэ шинэчилсэн хувилбараа бичиж амжсан гэдэг боловч Их театрын ерөнхий удирдаач Рикардо Дригог энэ агуу бүтээлийг шинэчилсэн гэж үздэг хүмүүс ч байдаг юм байна. Гэхдээ хэн ч үүнийг нотлоогүй. Олон балетмейструуд, удирдаач нарын янз бүрийн хувилбаруудаас хамгийн сүүлийн хувилбар болох балетмейстр Петипа, удирдаач Дриго нарын 1895 оны тавилтаар Чайковскийн анхны балет, бүжгэн жүжигчдийн мөрөөдөл болсон, романтизмын сод бүтээл, агуу их “Хунт нуур”-ыг бид өдгөө үзэж сонсч байна. “Хунт нуур”-ыг манайд 1975 оны зургадугаар сард балетмейстр Б.Жамьяндагва, удирдаач Ж.Чулуун нар найруулан тавьсан бөгөөд Монголын анхны Одетта нь зууны манлай балетчин Ю.Оюун гуай байв.

Чайковскийн гайхамшигт бүтээлүүдээс манайхан төгөл­дөр хуур симфони оркестрын нэгдүгээр концертыг нь мөн сайн мэднэ. Түүнчлэн хийлийн зохиолууд нь байна. Тухайлбал, Вальс-скерцо нь байна. Энэ нь маш эрч хүчтэй, хурц тод түргэн хэмнэлтэй, яруу тансаг зохиол юм. Хийл, симфони оркестрын энэ зохиолоос Чайковскийн балетын хөгжмийн вальсын характер нэлээд хэмжээгээр сонсогддог. Туйлын сүр жавхлан, тансаг байдал, жигд зөөлөн аялгуу, өвөрмөц төрх, суу билиг энэ бүгд түүний вальс-скерцод маш энгийн хялбарханаар хослон байх ажээ. Чайковский энэ зохиолоо 1877 онд бичсэн бөгөөд бичигдсэн он цагийг нь судлаачид онцолдог. Учир нь зохиогчийн амьдралын хар бараан үе чухамдаа 1877 он байж. Энэ үед тэрбээр Антонина Ивановна Милякова хэмээх эмэгтэйтэй гэрлэсэн нь их зохиолчийн амьдралд тохиолдсон азгүй явдалд тооцогддог. Тэрбээр хамтын амьдралаасаа ихэд ядарч аз жаргалгүй нэгэн болжээ. Гэрлэлт хамтын амьдралдолоохон хоног үргэлжилсэн бөгөөд түүнээс салсныхаа дараа Чайковский нэг хэсэг сэтгэл санааны гүнзгий хямралд орсон байна. Хялбараар хэлбэл, мэдрэлийн ядаргаанд оржээ. Ийнхүү Чайковский вальс скерцогоо хувийн амьдралынхаа хамгийн зовлонтой үед бичсэн боловч уг зохиол хөгжмийн илэрхийллээрээ баяр баясгалан, яруу тод хэллэг, сэтгэлийн их хүч чадал дүүрэн юм. Вальс скерцо нь зохиолчийн бусад гоцлол хөгжмийн бүтээлүүдийн нэгэн адил гурван хэсэгтэй, хоёр дахь хэсэгтээ каденцтай, тоглогчийн өмнө техник, ур чадварын хувьд байж болох хамгийн оргил ачааллыг гаргаж тавьсан зохиол юм. Тухайлбал, маш түргэн хугацаанд сэтгэх чадвар, овсгоо, гурван хэмжээст бүжгийн хурдан шаламгай, уян хатан шилжилт энэ бүхнийг гүйцэтгэх онцгой ур чадварыг тоглогчоос шаарддаг байна. Каденц гэдэг нь хэд хэдэн хэсэгтэй зохиолын тухайн хэсгийг төгсгөж буй онцгой нэгэн арга маяг юм. Уг төгсгөврийн дараа зохиолч шинэ утга санааг дэвшүүлж дараагийн хэсэг эхэлнэ. Ийм зохиомжийн аргыг арванесдүгээр зууны хөгжмийн зохиолчид дан хөгжмийн бүтээлдээ хэрэглэж төгс хэлбэржүүлжээ. Эцэст нь хэлэхэд, Чайковскийн вальс-скерцо дахь нэн бадрангуй каденц нь тууштай тод томруун бөгөөд сонирхолтой, хувьсамтгай, зоргоороо мөн чанарыг хамтад нь илэрхийлж байдаг. Чайковскийн хийлийн зохиолуудтай холбоотой өөр нэг баримт сонирхуулахад, тэрбээр өөрийн ивээн тэтгэгч баян бэлэвсэн эмэгтэй Надежда Век хэмээх эмэгтэйд зориулан Мэдитэйшн, Скерцо, Мелоди гэсэн гурван богино хэмжээний зохиол бүхий хийл, төгөлдөр хуурт зориулсан гурамсан зураглал бичсэн. Мелоди нь түүний нам гүм тайтгарал, өнгөрснөө эргэн дурсч буй гуниглангуй сэтгэлийн өнгө аясыг илэрхийлдэг байх юм. П.И.Чайковскийн мэндэлсэн өдөрт зориулсан Улсын филармонийн симфони оркестрын тоглолт маргааш 19.00 цагт болох юм байна.

Н.ПАГМА

С.Гончигсумлаагийн нэрэмжит Хөгжим бүжгийн коллеж Иоханн Штраусын “Сарьсан багваахай” оперетта (бэсрэг дуурь)-г тайзнаа тавьж анхны тоглолтоо Дорнод аймгийн хөгжимт драмын театрт хийлээ. Уг дуурийн ерөнхий удирдаачаар УГЗ Ч.Чинбат, ерөнхий найруулагчаар Г.Эрдэнэбаатар, ерөнхий зураачаар Г.Ганбаатар нар ажилласан байна. Тус коллежийнхон шинэхэн бүтээлийнхээ нийслэл дэх анхны тоглолтыг энэ сарын 5-ны өдөр буюу ирэх ням гаригт ДБЭТ-ын тайзнаа тоглох гэж байна. Энэ талаар Симфони оркестрын удирдаач УГЗ, профессор Чулууны Чинбаттай ярилцлаа.

–Хөгжим бүжгийн кол­леж жил бүрийн хавар нэг сонгодог бүтээл тавьдаг болчихлоо. Энэ жил И.Штраусын “Сарьсан багваа­хай” опереттаг тайз­наа тавилаа. Ер нь ямархуу болов, оюутнууд хүүхдүүд тань хэр зэрэг тоглож байна?

-Ер нь манай сургууль жил болгон тайлангаараа нэг том бүтээл тавьдаг уламжлалтай. Энэ маань дөрөв дэх том бүтээл болж байна. Хоёр балет тавилаа. “Сарьсан багваахай” оперетта маань хоёр дахь дуурь болж байгаа юм. Тэгэхдээ дандаа бүрэн хэмжээгээр нь тавьж байгаа. Энэ бол оюутан сурагчдын маань ур чадвар, мэргэжлийн чадвар, мэдлэгээ амьдрал дээр үзүүлж байгаа томоохон хэлбэр л дээ. Оюутнууд маань бүгдээрээ өндөр сэтгэгдэлтэй тоглоод ирлээ. Дорнодын театр үнэхээр сайхан болжээ. Яг л дуурь, балетын театрын түвшний акустиктай сайхан театр баригдсан юм байна. Бид Дорнодын театрыг сонгосон гол шалтгаан бол “Сарьсан багваахай” тэнд анх тавигдсан жүжиг учраас тайз чимэглэл, хувцас хэрэглэл бүх юм нь тэнд байгаа. Тэр чухал хөрс суурин дээр нь очиж тоглолоо.

–Г.Эрдэнэбаатар найруу­лагч 2000-аад оны эхээр анх ДБЭТ-т тавиад өнгөрсөн жил харин Дор­нодод тавьсан байх аа?

-Тийм ээ. Өнгөрсөн жил Дорнодын театрт тавьсан нь хөдөө орон нутгийн театрт дуурийг сонгодог хэлбэрээр нь бүрэн хэмжээгээр тавьсан анхны тохиолдол юм.

-“Сарьсан багваахай” хэдийгээр “бэсрэг дуурь” гэж байгаа боловч гурван бүлэгтэй, дуурийн хамт драмын элементүүд ихтэй жүжигчдээс чамгүй чадал шаардсан бүтээл. Оюутнууд бүрэн хэмжээний ийм жү­жигт хэр бэлтгэгдсэн байна вэ?

-Ер нь эхний бэлтгэл сургуу­лилтын үед хүүхдүүд нэлээн сандарсан байдалтай, том тайзан дээр гараад оркестроо сонсох зэрэг нь амар байдаггүй л дээ. Яг анхны тоглолт болоход өөрсдийгөө илэрхийлэх илэрхийлэл нь эрс сайжирсан, “би чадна” гэсэн урам зориг илт харагдаж байлаа. Дорнодын сургуулийн хүүхдүүд анхны үзэгчид маань боллоо. Их сайхан хүлээж авсан. Ер нь Дорнод хөдөө орон нутаг гэхээсээ илүү соёлын том төв болж байгаа нь харагдаж байлаа.

–Театр нь хэдэн хүний суудалтай юм?

-Нарийн хэлж мэдэхгүй байна. Миний харснаар тав, зургаан зуун хүний суудалтай юм уу даа. Үнэхээр орчин цагийн сайн акустиктай театр байна лээ.

–Штраусын энэ оперетта гол дүрүүд нь хэд хэдэн тенор, сопрано, тэгээд хоёр баритон, ганц нэг дунд хоолой дуулдаг жүжиг. Их гоё сопрано хоолойтой оюутан өмнөх жил “Дидона Эней хоёр” бэсрэг дуурьт дуулж байсан. Энэ удаа дуучид нь Дорнодын театраас бас оролцсон уу, танай хүүхдүүд дангаараа тоглов уу?

-Хоёр удаа тоглосон. Нэг нь манай сургуулийнхан дангаараа. Дуучид, гоцлол дуучид, оркестр, найрал дуучид, бүжигтэйгээ бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ манай оюут­нууд тоглолоо. Хоёр дахь удаад нь Дорнодод байх­­гүй бай­гаа зарим нэг гоцлоочдод манай сургуулийн оюутнуудаас оруулаад хамтар­сан тоглолт хийсэн. Манай оркестр далаад оюутан­тай, тэднийхээ 22-ыг нь авч явсан. Дорнодын театрын хөгжимчидтэй нийлээд тавь жараад хүний бүрэлдэхүүнтэй тоглолоо. Дуурийн театрын оркестртой адил бүрэлдэхүүн болчихож байгаа юм л даа.

–Танай оюутны симфони оркестр гүйцэтгэл дуугаралт сайтайг хүмүүс мэднэ. Дор­нодын театрынхтай ний­лээд тоглоход удир­даа­­­чийн хувиар та ямар мэд­рэмжтэй ирэв. Штраусын энэ хөгжим нь өөрөө их гоё торгон нарийн чимэглэлтэй, чамин тансаг хөгжим шүү дээ?

-Штраусын энэ хөгжим бага насны хүүхдүүдэд хүртэл чихэнд нь хоногшчихсон хөгжим байгаа. Яагаад гэвэл, энэ хөгжмийн дийлэнх хэсэг нь хүүхэлдэйн кинонд дандаа дуугарч байдаг. “Мики маус” хүүхэлдэйн кинонд голдуу Штраусын хөгжим, ялангуяа “Сарьсан багваахай” бэсрэг дуурийн хөгжим маш их. Муур, хулгана хоёр төгөлдөр хуур дээр хоёулаа тоглоод л гарч байх жишээтэй. Тоглолтын дараа үзэгч хүүхдүүдээс мэддэг хөгжим байна уу гээд асуухаар бүгдээрээ тийм бай­на гэж хашхиралдаж байх жишээтэй. Хүүхдүүд энэ дуурийн хөгжмийг нь өмнө нь хүүхэлдэйн киноноос сонсчихсон учраас илүү ойр, илүү гоё байх шиг байна л даа. Зарим хүүхдүүд хөгжмийг нь сонсоод эхэндээ “Мики маус”-ынх шиг үйл явдал гарах болов уу гэж бодож байсан ч байж магадгүй. Хөгжим гэдэг тийм агуу юм аа гэдгийг би сая бас дахин мэдэрлээ л дээ. Бас нэг зүйлд их эмзэглэлээ. Ер нь одооноос энэ улс орон хөдөө орон нутгийн театруудыг бодох цаг болжээ. Бодлого боловсруулах цаг болсон байна шүү. Бид ярьсаар байгаад л хорин хэдэн жил боллоо шүү дээ. Одоо болоо юм биш үү гэж өөрийн эрхгүй бодогдох юм.

–Дорнодын театр бусад аймгийн театрууд дотроо хамгийн гайгүй нь байх. Хөгжим, хүн хүч цөөхөн байна гэсэн үг үү?

-Үндсэндээ бодлого хөдөө орон нутагт алдагдсаных шүү дээ. Дорнодын театрын хувьд гавьяат жүжигчин Боролдой гуай ёстой л цээжээрээ хамгаалсаар байгаад тараачихалгүй өдий хүрчээ. Олон аймагт сонгодог хөгжим оруулж ирж байсан үе бий. Ховдын театр, Дорнодын театр хоёр бол Монголд анх байгуулагдсан театрууд. Дээр үед тэнд хийл ч байлаа, виоленчель ч байлаа, контрабасс ч байлаа, үлээвэр хөгжмүүд гэхчлэн наяад онд их сайхан болж ирж байсан юм. Дараа нь хөдөөгийн амьдралыг, урлаг соёлыг зөнд нь хаячихсаны гай одоо харагдаж байна. Одоо хөдөөгийн театрууд ардын хэдхэн цөөхүүл хөгжмийн хэмжээнд л байна шүү дээ. Тийм байхад тэрийг хэн сонирхох юм бэ.

–Бүрэн хэмжээний дуурийг удир­дахдаа та залуу хөгжимч­­дөөс чухам юу мэдрэв?

-Штраусын энэ жүжгийн удиртгал нь, дунд нь явдаг бүжгийн хөгжмүүд гээд ихэн­хийг нь ард түмэн концертын танхимаас их сайн мэддэг болчихсон. Жилийн турш би энэ дуурийн хөгжим дээр ажиллалаа. Үнэхээр сайхан хөгжим. Ялангуяа оюутнуудад мэргэжлийн талаасаа маш өгөөжтэй бүтээл боллоо. Энд би багш нарт их баярлаж байна. Сайхан дуучид, бүжигчид, сайхан хөгжимчид бэлдсэн байна. Энд чинь бүх төрлийн үлээвэр, цохивор хөгжим, бүх төрлийн утсан хөгжмүүд бүгд орчихсон байгаа. Ер нь тэгээд бид чинь уран бүтээлчид бэлдээд байна л гээд байдаг. Тэрийгээ харуулах боломж тэр болгон олддоггүй юм. Энэ талаасаа бидэнд их өгөөжтэй байна. Дуурийн дуулаачаар төгсч байгаа хүүхэд гэхэд л Дидонад ч тоглодог болчихсон, ямар ч дуурийн хэсгүүдээс тоглодог, тэр Кармен, Чио Чио сан гээд бүгдэд нь тоглодог болчихсон төгсч байгаа. Манай оюутнууд бол үнэхээр энэ зэргийн дуурийг тоглох чадвартай болчихсон байна. Чадалтай байна. Үүнээс ч цаадахыг нь тоглох чадвартай юм байна гэж би хувьдаа дүгнэлээ. Сайн дуучин төгсч байна. Сая манай энэ дуурийн гол дүрд дуулсан охин Москвагийн Гнесиний академид очиж шалгалт өгсөн чинь багш нар нь булаацалдаж авч байна шүү дээ. Дуучид маань тэнд очоод үнэлэгдээд байгаа хэрэг. Эндээс дуучид нь бас очиж олон улсын уралдааны тэргүүн байрыг нь аваад байгаа учраас тэр академид нь монголчуудыг үнэлж эхэлж байна л даа. Гадныхан үнэлээд байгаа болохоос эндээ бол таг чиг шүү дээ.

–Танайх чинь сургууль. Дуурь, балет тавихад хөрөн­гө мөнгөө яаж босгодог юм бэ?

-Энд бидэнд ямар ч хөрөнгө мөнгө байхгүй шүү дээ. Гадаадын хөгж­мийн сур­гуулиуд бол өөр байдаг. Хэрвээ манайх консер­­ватор болчих юм бол Консерваторуудын холбоо­ноос тодорхой хэмжээний хөрөнгө мөнгө шийдүүлэх, найруулагчийн, удирдаачийн туслалцаа гэхчлэн мэргэжлийн бүх төрлийн туслалцаа авч болно. Гагцхүү манай энэ коллеж гэдэг нэрнээс шалтгаалаад болохгүй байгаа юм. Бакалаврыг бид хийдгээрээ хийж л байна. Консерваторийн хэмжээнд.

–Энэ жил П.И.Чайковс­кийн мэндэлсний 175 жилийн ой тохиож, дэлхий нийт тэмдэглэж байна. Танайх энэ хүрээнд тоглолт хийх үү?

-Хийнэ. Ирэх есдүгээр сараас эхлээд энэ рүү орох болов уу. Чайковскийн ойг энэ сургууль тэмдэглэхгүй өнгөрөх учир үгүй. Бид бол зөвхөн Чайковский гэлтгүй Монголынхоо хөгж­мийн зохиолчдын ойг ч манай сургууль л тэмдэглэж байна шүү дээ. Саяхан Гончиг­сумлаа гуайн ойг тэмдэглэлээ, Мөрдорж гуайн ойг тэмдэглэлээ. За тэгээд, Чойдог гуай гээд бүгдийг нь тэмдэглэх гээд үзээд л байна. Чайковскийн жилд бол бид мэдээж тоглолт хийж л таарна. Яагаад гэвэл бид Чайковскийн төгөлдөр хуурын концертыг зөндөө тоглож байлаа, оркестртой ч тоглож байлаа, хийлийн концертыг нь ч тоглож байлаа гэхчлэн. Бараг бүх тэнхим өөрсдийн концертоо хийдэг.

–Ирэх ням гаригт болох бэсрэг дуурь дээр танай симфони оркестр бүтнээрээ сууна биз дээ?

-Тэгнэ. Арав, арваннэг­дүгээр анги, дээд сургуулийн бүх курсийнхэн бүгдээрээ сууна.

–Чулуун гуайн нэрэмжит залуу хөгжимчдийн урал­даан энэ жил болох уу?

-Улсаас зохион байгуулдаг залуу хөгжимчдийг дэмждэг ганц уралдаан энэ шүү дээ. Улс хийнэ гэвэл ирэх арваннэгдүгээр сард хийж магадгүй. Энэ нь улсын мэдэлд байдаг, “Чулуун сан” зөвхөн хамтарч оролцдог юм.

Н.ПАГМА

-СТРАВИНСКИЙН АВАНГАРД БАЛЕТЫГ ҮНДЭСНИЙ ХӨГЖИМД ХӨРВҮҮЛЭН ТАВИХ ГЭЖ БАЙНА-

“Гэгээн хаврын ёслол” гэж Оросын хөгжмийн зохиолч хорьдугаар зууны неокласицизмын удирдагч Игорь Стравинскийн балет байдаг. Энэ балетыг нийслэлийн Улаанбаатар чуулга үндэсний хөгжимд хөрвүүлэн энэ сарын 24-нд “Гэгээн хаврын тахилга” нэрээр тайзнаа тавих гэж байгаа юм байна. “Гэгээн хаврын ёслол” балетыг балетмейстр Өлзийсайхан ерээд оны эхээр ДБЭТ-т дэглэн тавьж байсан ч олон тоглоогүй, тэгсгээд хаагдсаныг хүмүүс санаж байгаа болов уу. Уг балетыг анх хэрхэн бичиж хэрхэн тавьж байсан талаар олон сонирхолтой баримт байдгийн заримаас хуваалцъя. Урлагийг ивээн тэтгэгч бөгөөд Парис дахь “Оросын балет” компанийн эзэн Дягилевын захиалснаар Стравинский 1913 онд бичиж мөн оныхоо тавдугаар сарын 29-нд анх тоглосон байдаг. Тайз, хувцасны дизайныг манайхны сайн мэдэх Оросын алдарт зураач, эртний соёл судлаач Николай Рерих хийснээр барахгүй мөн цомнолыг нь бичсэн бол балетмейстр Вацлав Нижинский дэглэн найруулсан байна. Стравинскийн авангард хөгжим бүжгийн дэг найруулгын хамт маш их шуугиан дэгдээж анхны тоглолтын үеэр үзэгчид бараг л бослого гаргасан байдаг.

Энэ үед Стравинский залуу байж, хөгжмийн зохиолчийнхоо хувьд чухамдаа тэгтлээ нэрд гараагүй байсан үе. “Гэгээн хаврын ёслол” балет нь Дягилевын захиалгаар 1910 онд тайзнаа тавьсан “Галт шувуу”,1911 онд тавьсан “Петрушка”-гийнх нь дараа гаргасан гурав дахь балет юм. Николай Рерихийн өвөрмөц шийдэл нь Стравинскийн балетын үндсэн санаа, үзэл концепцийг нь баяжуулж өгчээ. Тэрбээр “1910 оны нэгэн өдөр, “Галт шувуу”-ныхаа сүүлчийн хуудсыг бичиж дуусгаж байхдаа агшин зуурын төсөөлөлд би автав. Тэр төсөөлөлдөө онгон шүтлэгийн ариун зан үйлийг харсан минь: гэгээнтнүүд тойрч суугаад өөрөө үхэж байгаа залуу бүсгүйн бүжгийг харцгааж байх юм. Тэд Хаврын бурхан тэнгэрийг тайтгаруулахаар бүсгүйг тахил болгон өргөж байна. Миний шинэ балетын сэдэв санаа иймэрхүү байв” гэж 1939 онд зохиолынхоо гар бичмэл дээр тэмдэглэсэн байдаг байна. Ингээд тэр үедээ “Гэгээн хаврын ёслол” балетаа бичиж эхэлжээ. Балет хоёр ангитай. Эхний хэсгийг “Газар дэлхийгээ шүтэхүй”, хоёр дахь хэсгийг “Өргөл” гэж нэрлэдэг. Хөгжим дөчин минут үргэлжилдэг юм.

Стравинский зохиолынхоо санааг эртний орос ардын бүжгээс олсон гэдэг. Тэр нь дундад зууны оросууд амьдралыг тэтгэгч газар дэлхийн үржил шимийг хүсэн, жилийн жилд ургац арвин байхыг бэлгэдэн тэнгэр бурханд тахил өргөдөг ёс заншлыг өгүүлсэн ардын бүжиг юм байж.Ингээд балетын анхны тоглолтын үеэр үзэгчид балар эртний бүжгийн төрөл, хөгжмийн жигд бус хэмнэл, найрал хөгжмийн хачин жигтэй дуугаралт, хачин зөрчилт хөг бүхий этгээд найрлыгсонсоод шооконд орсон байна. Нижинскийн дэглэлт ч сонгодог балетын дэгийг хайр найргүй эвдсэн байв. Балетмейстр Нижинскийд Стравинскийтэй ажиллах, түүний хөгжмийг ойлгож энэ балетыг босгоно гэдэг туйлын хүнд бэрх ажил байж.Хоёр дахь тоглолт нь зургадугаар сарын 4-нд болжээ. Харийн түвэгтэй дуурьсалтай хүнд хэцүү хөгжим, догшин ширүүн хэрцгийдүү гэмээр хэмнэл бүхий бүжигт дургүйцсэн үзэгчид үе үе танхим дүүрэн шүгэлдэж, хашгиралдаж эсэргүүцсэн байна. Хүлээн зөвшөөрөгч болон эсэргүүцэгч үзэгчид хоёр хуваагдан маргалдаж, зодоон цохиондоо тулж, бөөн үймээн дэгдээжээ. Эцэст нь цагдаа нар ирснээр үймээн самуун дагуулсан балетын тоглолт өндөрлөсөн байна. Стравинский сэтгэлээр унаж театрыг хар гүйхээрээ орхин гарсан тухай баримтад тэмдэглэсэн байдаг. Анхны тоглолтууд нь ийнхүү үймээн самуун болон хувирсан боловч үнэн хэрэгтээ энэ нь хүмүүсийн сонирхлыг ихээр татаж тун удалгүй “Гэгээн хаврын ёслол” балетыг алдар хүндийн оргилд гаргажээ. Энэ хөгжим хорьдугаар зууны дэлхийн хөгжмийн хөгжилд хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлсэн бүтээлүүдийн нэг юм. Адармаатай хэцүү эхний тоглолтуудын дараа Стравинский хэлэхдээ балетмейстр Нижинскийг өөрийнх нь хөгжмийн цаад үзэл санааг огт ойлгоогүй гэсэн байдаг. Стравинский энэ зохиолоороо хүний оюун сэтгэлийн дотоод эрч хүчийг дүрслэхийг хүссэн байна. Олонх хөгжмийн зохиолчид ийм зорилгоо их олон цохивор хөгжмийн зэмсгүүдийн тусламжтайгаар илэрхийлдэг бол Стравинский тэгээгүй. Бүтэн оркестрт ердөө хоёр яруу хэнгэрэг дуугарч байх жишээтэй. Түүнчлэн зохиолынхоо туршид Оросын ардын хөгжмийн үндсэн төрхийг хадгалсан нь байнга сонсогдож байдаг. Игорь Стравинскийн тухай товчхон танилцуулахад, тэрбээр1882 онд Санкт-Петербургийн ойролцоо Хаант Оросын Ораниенбаумд төрж 1971 онд Америкт насан өөд болсон. Хорьдугаар зууны хөгжмийн модернизмын удирдагчдын нэг тэрбээр энэ зууны хөгжимд хамгийн хүчтэй нөлөөлсөн хүн юм. Орост хувьсгал эхлэхэд тэр Швейцарьт шилжин суурьшаад тэндээсээ Парист суух болжээ. Улмаар 1939 онд Дэлхийн хоёрдугаар дайн эхлэхэд АНУ-д гарсан, Франц, Америкийн иргэншилтэй Оросын хөгжмийн зохиолч юм. 1928 он хүртэл Парист бүтээлээ туурвисан. Энэ үедээ тэрбээр хөгжмийнсонгодог дэгийг эвдэж орчин үеийн сонгодог буюу неоклассик чиглэлээр бичих болсон байна. Дягилевын балетын компанид тавьсан гурван балет нь орос ардын үлгэрийн сэдэвтэй. Нийслэлийн “Улаанбаатар” чуулга хорь гаруйхан төрлийн хөгжмийн зэмсэг бүхий үндэсний хөгжмийн жижигхэн ансамбль дээр энэ гайхамшигтай баялаг симфони бүтээлийг хэрхэн хөрвүүлж, этник хэлбэр формын монгол бүжгээр хэрхэн илэрхийлэн үзэгчдэд хүргэх нь маш их сонирхол татаж байна.

Н.ПАГМА

Хөгжмийн зохиолч, балетмейстр А.Батдэл­гэртэй ярилцлаа.

– Та 2007 онд “Гэсэр номун хаан” хоёр дахь балетаа хөгжим, цомнол аль алийг нь бичиж, өөрөө дэглэн найруулж тавьсан. Энэ бүтээл Монголын балетын урлаг үндэснийхээ эртний сонгодог утга зохиолын сэтгэлгээнд хандсан анхны бүтээл байлаа. Э.Чойдог, Б.Жамьяндагва нарын “Чойжид дагина” энэ хоёроос өөр ийм бүтээл одоо хэр гарч ирээгүй байна. Та хөгжимд анх хэрхэн хөл тавьж байснаа дурсаач?

-Бүр эртний уг сурвалжаа яривал, балетын сургуульд байх үе, арван гурав дөрвөн настайгаасаа хөгжим тоглож эхэлсэн л дээ. Тэр үедээ поп групп болоод гурван гитартай, нэг бөмбөртэй дөрвүүлээ тоглодог байв. Тухайн үедээ поп рок маягаар тоглож байгаад 1972 онд балетын сургуулиа төгсч ирээд театр­таа бүжиглэсэн. Хоёр найзынхаа хамт “Үүрийн туяа” хамтлаг байгуулж анхынхаа дууг бичсэн л дээ. Тэр бол 1976юм уу 1977 онд улс төрийн дууны уралдаанд хоёрдугаар байрт шалгарсан “Хилчний хөшөө” гэдэг дуу байдаг юм. Манай хамтлаг тэр уралдаанд гурван дуугаар орсны нэг нь Ж.Чулуун гуайн “Бөмбөг дэлбэрвэл аюултай” гэдэг дуу байв. Энэ дууг Дашням ах дуулсан юм. Манай “Үүрийн туяа”-гийн бүрэлдэхүүн дээр нэг труба нэмээд Чулуун гуай бичсэн дуу л даа. Нөгөө нь Дарамзагд гуайн “Сансар” гэдэг дуу. Ж. Чулуун гуайн дуу нэгдүгээр байрт, Дарамзагд гуай бид хоёрын дуу хоёулаа хоёрдугаар байрт орж байсан юм. Яваандаа 1983 оны үеэс ер нь хүнд хэлбэрийн хөгжим рүү орж, мэргэжлийнхээ дагуу балетын хөгжимд суралцах юм сан гэж бодох болсон юм. Сонирхлоороо бичсэн хэдэн юмаа ноотолж аваад,хийлч Мөнхцэцэгийг (гавьяат) гуйгаад Ж.Чулуун гуайд анх сонсголоо. Эргээд бодоход, тийм том хүнд үзүүлж л байдаг их зоригтой байж л дээ. Чулуун гуай сонсоод “Би чамд нэг хүн зааж өгье. Тэр хүн дээр оч. Чамд тусалж чадах хүн байгаа юм. Циркт ажиллаж байгаа Хангал гэж хүн бий” гэж хэлсэн юм. Ингэж төрийн шагналтай, ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч, удирдаач тийм хүн анхлан хөгжмийн уран бүтээлийн маань замыг засч өгсөнд би үргэлж бэлгэшээж явдаг л даа.

-Таныг шавь орохоор очиход Хангал гуайн балетууд гараагүй байсан үе биз дээ?

-Арай гараагүй байсан үе. Дараахан нь ”Эрдэнэсийн уулс” балет нь гарсан. Би ч хэдэн ноотоо аваад цирк дээр очлоо. Хангал гуай нөгөө хэдэн муу ноотыг маань өмнөө тавьж байгаад өөрөө тоглож үзээд хөгжмийг яаж баяжуулахаас эхлээд олон юм хэлж өгсөн. Өөрөө ч их сайхан тоглодог хүн байсан л даа. Тэгээд хэлж байна. Хэрвээ чи юм бичиж суръя гэж байгаа бол яагаа ч үгүй байна. Янз янзын юм холиод ямар ч эмх замбараагүй болчихсон байна гээд миний бичсэн эхний найман тактыг аваад ингэж баяжуул гэхчлэн их үр өгөөжтэй зүйлс хэлж өгсөн л дөө. Анх надад хөгжмийн зохиол гэдгийг тайлбарлаж, тайлж өгсөн хүн бол З.Хангал багш минь юм. Анхны тэр хичээлийн дараа би нөгөө найман такт аятайгаа гурав дөрвөн сар ноцолдсоор явлаа. Засч янзалчихаад Хангал багшийн хаана байгаа газар нь очижүзүүлнэ. Яг тэр үед би их юм сурч авсан шүү. Анхны тэр ноот дээрээсээ бараг найман аяз бичсэн дээ. Габойд зориулсан хоёр гурван аяз, вольторн, төгөлдөр хуурт зориулсан аяз гэхчлэн долоо найман аяз гаргасан. Үндэсний хөгжмийн цөөхүүлд зориулж бичсэн бас нэг жижиг зохиол гээд л. Тэдгээрийг Хөгжим бүжгийн коллеж фонддоо авчихсан байдаг юм. Бүх юмыг шавааралдуулчихсан байна гэж Хангал багшийн хэлсэн тэр найман тактаасаа задлаад бичсэн хэрэг.

-Та Хангал гуайтай хэр удаан ажиллав. Хэр зэрэг шахаж шаарддаг, ямархуу барилтай хүн байв?

-Өөрөө тоглоод түүн дээрээ хэлж зааж өгнө үү гэхээс хүний юмыг засахгүй л дээ. Хангал багшийн удирдлагад надад шантарсан юм байгаагүй ээ. Хүсэл эрмэлзэл байсан болохоор ч тэр үү нэг юм биччихээд үзүүлнэ, дахиад засаж үзүүлээд л уйгагүй явдаг байсан. Тийм барилаар хүн юм их сурдаг юм байна лээ. Би Хангал гуайн удирдлагад нэлээн удаан явсан. Бараг өөд болох хүртэл нь байх. Би сүүлдээ 1992онд тэтгэвэрт гараад Буриадын театрт хэсэг ажиллаад эргэж ирсэн л дээ.

-Нээрээ та Буриадын театрт бүжиглэж байсан юм байна лээ. Тэнд ямар балетад бүжиглэж байв?

-Сайндаа ч Буриад яваагүй юм. Яг тэр үед би нэг балет биччихсэн байсан юм л даа. Хөгжмөө сонсгоод, бүжгээ дэглээд байж байтал намайг балетмейстрийн дип­ломгүй гэж гоочлов. Бараг юм хийлгэхгүй ч юм шиг, дипломтой балетмейструуд байхад гэх маягийн яриа гарсан юм. Яг тэр үед Буриадын театрын нэг хүнтэй тааралддаг юм. Танайд очиж ажилладаг юм билүү гэлээ. Нөгөө хүн маань ч тэг тэг гээд намайг аваачсан. Тэгээд очиж ажилласан. Би тэтгэвэртээ гарчихсан байсан үе л дээ. Тийм болохоор бүжиглэх сонирхол нэг их байхгүй, “Хунт нуур”-ын гурвал гэх мэтийн юмнуудад бүжиглэсэн л дээ. Очсон зорилго маань өөр байсан. Хүний газар очоод бие дааж юм хийе, өөрийгөө боловсруулъя л гэж бодсон. Очоод би анхныхаа балетыг бичиж тайзнаа тавьсан л даа.

-“Арван хоёр жил” гээд хүүхдийн их хөөрхөн балет байдаг байх аа. Анх Буриадад тавьсан юм уу?

-Тэгсэн шүү дээ. Нэг бүлэгтэй долоон үзэгдэлтэй балет. Тодорхой нэгэн үйл явдалгүй, арван хоёр жилийн өнгө төрхийг харуулсан балет юм. Арван хоёр жил дотроо гурав гурваараа эргэж байдагчлан нэг хүн байснаа хоёр болоод гурав болоод сүүлдээ арван хоёр болдог.

-Буриадад хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Их сайхан хүлээж авсан. Тэндэхийн балетын сургуулийн хүүхдүүдийн бүрэл­дэхүүн дээр тавьсан юм. Тэд дараа нь бүр Монголд ирж тэрийгээ тоглосон юм. Энд тоглосных нь дараа би эргэн ирж Нацагаа багшийг театрын дарга байхад нь Монголдоо тавьсан. Манайд тэр жилээ их олон тоглогдсон доо. Хүүхдийн амралт эхлэхээр л тоглодог байлаа. Өдөрт хоёр гурван удаа тоглодог байсан юм. Балетмейстрийнхээ гарааг би ямар ч сургуулийг нь төгсөөгүй байхдаа тэгж эхэлж байсан л даа.

-Одоо хүүхдүүдэд үзэх олигтой жүжиг байхгүй байхад хамгийн их хэрэг­цээтэй балет санагддаг юм?

-Болохгүй гэх юмгүй л дээ. Зөвхөн одоогийн нөх­цөл байдал мэтийн янз бүрийн байдлаас болоод тоглогдоо больсон жүжиг олон байна шүү дээ. Уг нь уран сайхны зөвлөлөөрөө ороод батлагдаад гарчихсан, урын сандаа орчихсон бүтээлүүдээ тоглож байх ёстой л доо. Бүр тааруухан хийсэн бүтээлийг бол аяндаа хүн үзэхээ болиод ирдэг, тэр үед нь хааж болно. Гэтэл манайх тэр зарчмаараа явахгүй байна л даа.

-Та түрүүн хэлсэн, З.Хангал гуайн “Суварган цэнхэр уулс” киноны хөгжмийг оркестр хэрхэн тоглож бичүүлж байсан тухай,поп оркестрын эхлэл байсан гэж. Дэлгэрүүлээд яривал..?

-Манай “Үүрийн туяа” хамтлаг оркестртой хамт тог­лож, Жамсранжав удирдаач удирдан тоглуулж байсан юм. “Үүрийн туяа” хамтлаг нэлээн олон киноны хөгжмийг тоглосон байдаг юм. “Тойрох хуудас”, “Загийн алим”, “Бид мартахгүй”… гэхчлэн. Тэр үедээ л поп оркестр маягаар тоглож байж л дээ. Үндсэндээ поп оркестр л юм даа. Цахилгаан хөгжмийг ашиглаж эхэлж байсан үе. Жамсранжав удирдаачийн “Бид мартахгүй” гээд киноны хөгжим байдаг даа. Киноны эхэнд явдаг дууг Чуулгын дуучин Дэжидмаа бид хоёр дуулж байв.

-Английн Лондон хотод “Европын балет” компанид та багшилж байсан. Ямар тохиолоор очив?

-Хувийн журмаар хэлний курст очсон юм. Тэнд балетын жижиг компаниуд олон байдаг л даа. Хэдэн сар ажиллаад тарчихдаг. Намар, хавраар нэг цуглаж хотуудаар тойрч тоглоод явдаг. Тэнд нэг орос захиралтай компанид жил гаруй ажилласан юм. 12 жүжигчинтэй, нэг багштай, нэг жолоочтой, нэг автобусанд суугаад явчихдаг байсан. Явахаасаа өмнө Лондонд арваад хоног бэлтгэлээ хийчихнэ. Тайзны менежер нь бүх юмаа бэлдчихээд тусдаа машинаар түрүүлээд оччихсон, биднийг тоглох газраа очиход бүх юм бэлэн байж байна. Тэгээд жижиг хотуудаар тойроод тоглоод явчихдаг. Шотланд, Хойд, Умард Ирландад тоглочихоод буцаад Лондондоо хүрээд ирнэ. Ойрхон болохоор гурав дөрвөн сар яваад л ирдэг байсан.

-Та ингэхэд хэдтэйдээ тэтгэвэрт гарсан юм бэ.ДБЭТ-ын балетын ид оргил үе дал, наяад онд нь бүжиглэсэн, урын сангийн бүх балетыг бүжиглэсэн хүн?

-Гучин естэйдөө гарсан. Миний анхны балет бол “Бахчисарайн оргилолт булаг”. Вячеславт тоглосон. Гавьяат жүжигчин Туултай хамт. Бахчисарайн оргилолт булагт надаас өмнө нэлээн хэдэн хүн тоглосон байдаг юм. 1978 онд би тоглоод түүнээс хойш тэтгэвэрт гартлаа тоглосон. Гурван портнёр солигдсон. Эхлээд Туул эгчтэй, дараа нь Энхээтэй, дараа нь Алтантуяатай тоглосон доо. Энэ жүжиг миний хувьд их сонин. Би Улаан-Үдэд очиж дөрвөн жил ажиллачихаад энд буцаж ирээд дөчин дөрөв тавтайдаа дахиад нэг тоглосон. Тэр сүүлчийнх байв. Вячеслав гэдэг маань арван найм хорьтой залуугийн дүр шүү дээ. Гэхдээ би гучин жил бүжиглэсээн. Балетчин хүн хорин жил бүжиглэдэг юм. Энэ бол миний сайных биш л дээ. Багш нар маань сайн байсан, надад их сайн зааж өгсөн байгаа юм. Хүн чинь үнэхээр нас яваад ирэхээр хүч хурд саардаг. Би бол бүжигчнийхээ хувьд театрынхаа урын сангын бүх жүжигт тоглосон. “Мөнгөн залаа”-д гэхэд л ардын жүжигчин Ганбаатар, Оюун, би, Намнанбаяр, Эрдэнэцэцэг тоглодог байлаа. Ереванд манайхан жаран хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй очиж тоглож байлаа. Тэгэхэд “Мөнгөн залаа”-г хоёр өдөр тоглоход эхнийхэд Ганбаатар, Оюун, Намнанбаяр гурав, хоёр дахь өдөр нь Эрдэнэцэцэг, Намнанбаяр бид гурав тоглож байлаа. Манай балет тийм хүчтэй байсан үе.

-Э.Чойдог гуайн хэдэн сайхан балет байна. Та түүнтэй хэр ойр харилцаж байв?

-Нэг их ойр байгаагүй. Харахад зөөлөн дөлгөөн хүн л байсан юм. Чойдог гуай бол хамгийн олон балет бичсэн хөгжмийн зохиолч. “Мөнхийн нөхөрлөл”, “Шарилжин дундах цэцэг”, “Хөгжмийн эгшиг”, “Мөнгөн залаа”… гээд л.

-“Хөгжмийн эгшиг” уг нь их гоё балет байх шиг. Тоглож байх үеийнх нь хуучны хүмүүс сайн мэдэх байх. Ямархуу юм бэ?

-Жамъяндагва гуай симфони найрал хөгжимд хөгжмийг амилуулж хөдөл­гөөнөөр үзүүлэх гэсэн оролд­лого л доо. Нэг үзэгдэлт балет. “Анчин ба согоо” гээд бас нэг үзэгдэлт балеттай хамт тоглодог байсан юм. Одоо тэгээд “Мөнгөн залаа”-гаа эвдээд “Чойжид дагина” болгочихлоо шүү дээ.

-Ер нь балетын ид оргил үед бүжиглэж байсны хувьд та хэлээч. Өнөөгийн цаг үед тоглох бололцоотой цөөнгүй балет бий. Тэдгээрийг, дээрээс нь шинээр хийсэн балетуудаа хүртэл тоглохоо больчихсон нь ямар шалт­гаантай юм бэ?

-Нэг хэсэг бүр уналтад орж тоглож байсан жүжгүүдээ тоглохоо болчихсон юм. Эргээд 2000 оны эхэн үеэс эхлээд Эрдэнэбат, дараа нь Сэргэлэн даргын үед бүх юмаа сэргээж хийж эхэлсэн л дээ. Хангалын “Эрдэнэсийн уулс”, Чойдог гуайн “Мөнгөн залаа” гэхчлэн. Би өөрөө тоглож байсан учраас хийж байсан бүх юмаа мэдэж байгаа учир хөгжмийг нь редакторлож өгөөд, өөрийнхөө тоглож байсан хэсгийг бүгдийг нь зааж өгч, засварлахыг нь засварлажингэж сэргээсэн л дээ. Одоо харин үндэсний балет маш цөөхөн байна. Өмнө нь олон байсан юм. “Нуурын домог”, “Хошуу наадам”, “Найз залуус” гээд л. Яваандаа тоглогдохгүй болоод ирсэн. Зарим нь ч жишээ нь, найз залуус гэхэд Орос Монголын нөхөрлөлийн сэдэвтэй балет. Одоо цаг үедээ нийцэх ч юм уу үгүй ч юм уу. Тэгж хаагдсаар байгаад тоолоход манайд тавхан балет одоо тоглож байна. Миний хоёр балетыг хасаад тэр шүү дээ.

-“Тэнгэрийн ташуур” -ыг яагаад тоглохоо больчихсон юм бэ?

-Ганцхан удаа тоглоод больчихсон. Энэ улсууд их хачин болчихсон юм байна шүү дээ. Юм хийдэг хүнийг л оролдоод байдаг юм байна. Би ингэж бодож байгаа юм. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд ямар балет, дуурь тавигдав гээд үзэхэд хоёр балет хоёр дуурь л байна. Өмнө нь1994 онд “Гүег хаан” гэж балет тавигдаад зогссон байсан. Тэрнийгээ бас тоглохоо боль­­чихсон. Тэгээд 15 жилийн хугацаанд Шаравын “Чингэс хаан”, Лувсаншарав гуайн “Хархорин” дуурь, миний “Гэсэр номун хаан”, “Тэнгэрийн ташуур” ингээд л болоо. “Гэсэр номун хаан” бол хүмүүс их үздэг, 2007 оноос хойш тасралтгүй тоглосон балет. Гадаадынхан ч их үздэг дотоодынхон ч үздэг. Гэтэл тоглохоо больчихсон.

-Хүмүүсийн их үздэг жүжгийг тайзнаас буулгана гэдэг бол байж боломгүй тэнэг хэрэг.Уран сайхны зөвлөл нь шийддэг биз дээ?

-Нэгэнт өмнө нь уран сайхны зөвлөлөөрөө батлаад олон түмэнд тоглож болно гэсэн ийм оюуны өмчийг тоглож л байх хэрэгтэй. Хэрвээ хүн сонсохын аргагүй муухай хөгжим бичээд, үзэхийн аргагүй муухай балет дэглэсэн бол аяндаа хүн үзэхээ болиод хаагддаг. Гэтэл “Гэсэр номун хаан” балетыг гадаад дотоодгүй сонирхоод үзээд байхад л ямар ч шалтгаангүйгээр болиулчихаар би гайхаад байгаа юм. Ер нь юм хийж байгаа хүмүүсээ доош нь татаж унагаад байдаг юм байна. Юм хийж байгаа хүнтэйгээ л зууралдаад доош нь дарах гээд байдаг.

-Та бод доо. Тэр балетыг үзүүлж байх нь олон нийт нийгэмд л хэрэгтэй болохоос танд бараг хамаагүй шахуу шүү дээ. Тэртэй тэргүй хийсэн, гаргасан, олон жил хүмүүс үзсэн?

-Олон түмний хүртээл болж байх ёстой л доо. Яагаад гэвэл, энэ чинь олон хүний хөдөлмөр. Ганцхан би хийчихээгүй. Тайзны зураач, хувцасны зураач, тайз техникийн ажилчид, найрал хөгжмийнхөн, балетын бас гуч дөчин хүн гээд ийм олон хүний хөдөлмөрийг надаас болоод хааж боож байна шүү дээ. Намайг дарлаа гээд яах юм бэ. Намайг дарлаа гээд үр дүнд нь хөлс хүчээ зориулсан тэр олон хүний хөдөлмөр л талаар өнгөрнө. Хамгийн хортой үр дагавар нь, өнгөцхөн харахад Аюурзанын Батдэлгэр гэдэг хүнийг дараад байгаа юм шиг харагдаад байгаа боловч цаагуураа Монголын үндэсний балетын урлагийн хөгжилд саад болж байгаа юм. Балетыг урагшаа явуулахгүй гэсэн, байранд нь бариад байх гэсэн, үхмэл цэг дээр байлгах гээд байгаа хэрэг л дээ. Үхлийн ийм намжмал байдалд байх сонирхолтой. Дандаа шинэ юм хийж өсөж дэвжиж байх ёстой байтал үхлийн ийм намжмал байдалд байлгаад байх сонирхолтой хүмүүс байна. 15 жилд хоёрхон балет хоёрхон дуурьтай сууж байна гээд бод доо. “Гэсэр номун хаан” балетын хөгжим, цомнолыг нь бичих гэж хичнээн их юм уншиж судалж, хичнээн олон жилээ зарцуулсан гэж бодно. Арван долоо найман жил болж байж бичсэн. Гэтэл зарим хүмүүс ямар ч үндэслэлгүй, судалгаагүй юм ярьдаг. Мэргэжлийн хүнээр хийлгэ гэж ярьдаг юм. Тэгэхэд би Чулуун гуай замыг минь засч, Хангал багшийн гар дээр суралцаад ингээд албан бусаар хориод жил суралцсан хүн шүү дээ. Тэгээд практик дээрээ хөгжмөө бичээд явсан хүн.

-Та Орост балетын сургууль төгсөөд 30 жил балет бүжиглэсэн, дараа нь хөгжмөө бичсэн, дэг­лэн найруулсан олон турш­лагууд байна. Агуу их Зундуйн Хангалын удирд­лагад хөгжмийн зохиомж онолоо заалга­чихсан. Заавал тэр консерваторын диплом гэх хавтас авах ямар хэрэг байна?

-Тийм янз бүрийн яриа яваад байхаар нь би хөгширсөн хойноо тэр дипломыг нь авчихъя гэж бодлоо. Хөгжим бүжгийн коллежийн хөгжмийн зохиолчийн ангид нь сурч төгслөө. Тэгээд харсан чинь би 52 настайдаа СУИС-ийн балетмейстрийн ангийг, 61 настайдаа ХБК-ийн хөгжмийн зохиомжийн ангийг төгссөн байна. Одоо 62-той.

-Таныг дуурь бичиж байгаа гэж сонссон. Ямар дуурь вэ?

-Одоохондоо дуусаагүй байгаа юм аа. Хутагтын зохиол “Саран хөхөө”. “Саранхөхөө”-г би гурван жил судаллаа. Доктор Хөвсгөл гуайтай хамтраад мэдэхгүй юмаа асууж хамтарч ажиллаж байна.

-Шартолгой гуайн хөр­вүүлснээр Мөнхдорж гуай найруулж тавьсан жүжиг бий?

-Түүнээс өөр. Олон жил бодоод л явдаг байсан юм. Хүн байж байгаад шувуу болчихдог, тийм нэг гоё жүжиг байсан гэнэ лээ. Тэрийг сонгодог хэлбэрт бичих юм сан гэж би олон жил бодож явсан юм. Тэгээд гурав дахь жилдээ судалж байна. Энэ чинь бүх судалгаатайгаа, тайзтайгаа, зохиол нь их том юм билээ. Тэр дотроосоо текстээ сонгож аваад гол утга санааг нь алдагдуулахгүйгээр хөгжим цомнолоо бичиж бай­на. Равжаа хутагтын өөрийнх нь шүлэглэсэн бичсэн материалыг нь авч шинээр цомнол бичиж байгаа юм.Өөрөөр хэлбэл, Хөвсгөл, Батдэлгэр хоёр өөрөөсөө зохиогоод байгаа юм байхгүй. Хөгжмөө бичээд жил ч болоогүй байна л даа.

-Ерөнхийдөө удиртгал, бүлгүүдээ босгочихсон байгаа юу?

-Таван үзэгдэл биччихсэн байна. Уг нь есөн үзэгдэлтэй байх юм. Хоёр бүлэгтэй.

-Та дандаа хөгжмийн том хэлбэрийн бүтээлүүд хийж байна. Сүүлийн үед ер нь дуу бичиж байна уу?

-Хааяа бичдэг юм. Дуу бол орхигдохгүй л дээ. Нэг түүвэр бас гаргах бодолтой байгаа.

-Та Ю.Оюун гуайтай нэг анги гэж байсан. Та хэд хэрхэн явж байв?

-Ленинградад 1964 онд яваад 1972 онд төгсч ирсэн. Арван нэг хоёр настай л явцгааж байсан байх. Есөн жил тэнд сурсан. Миний бичиг баримтан дээр нүд хар, хөмсөг хар, өндөр нь метр арван сантиметр гэсэн байсан. Тийм л жаахан хүүхдүүд очиж байж.

Н.ПАГМА

“Нэгэн үзүүрт сэтгэлээр чулуун ханыг ч нэвтэлнэ”. Тэрбээр нэг удаа энэ мэргэн үгийг онцолж билээ. Ерөөсөө урвагч байж болохгүй. Ялангуяа сонгодог урлагт. Үүний яг амьд идеал нь манай Пүрэвдорж гуай байсан гэж хэлсэн нь санаанаас гардаггүй. Тэр бол Унд юм. Найз нөхөд, шавь нар нь түүнийг Унд гэж дууддаг. Ганцхан хувь, дахин давтагдашгүй дуурийн дуучин Х.Уртнасан гуай. Ингэж хэлэхдээ “Номын дуучин номоороо л дуулдаг юм. Пүрэвдорж гуай “Халуун элгэн нутаг”-ийг дүнхийтэл зогсч байгаад сайхан дуулчихаад орчихно. Хүмүүс дахиулахгүй. Хачин хачин болж байхын хэрэг юу байна. Тэр сайхан тавилтай хоолойг ардын болгох гэж маяглах хэрэггүй бөгөөд болохгүй” гэж билээ. Үнэхээр ч нэгэн үзүүрт сэтгэлээр чулуун ханыг ч нэвтлэхийг үлгэрлэн амьдарч буй хүн бол Унд өөрөө ч бас мөн юм. Удахгүй түүнд зориулсан ёслол хүндэтгэлийн тоглолт болох гэж байна. Энэ сарын 19-нд Соёлын төв өргөөнд. Монголын дуурийн хорьдугаар зууны манлай дуучинд хүндэтгэл үзүүлэх энэ тоглолтын өмнө бид ч мөн хүндэтгэл үзүүлж хэлсэн ярьснаас нь иш татан сонгодог урлагт бүтээсэн оргилыг нь эргэж хамтдаа харцгаая. Дуурийнхны нэрлэж заншсанаар Ундын өмнөх үеийнхэн буюу манай алтан үеийнхэн дуурийг монгол хэлээр дуулдаг байв. Жишээ нь, А.Загдсүрэн гуай 1971 онд Чио Чио саны ариг

Анхилуун цэцэг шиг янаг минь

Ариуны бяцхан бүсгүй минь гээд

Энэрэн хайрлаж дууддаг сан

Ядрах цаг эцэс болж

Яасан ч тэр минь ирнэ… гэхчлэн монголоороо дуулдаг байж. Дараа нь далаад оны сүүл наяад оноос оросоор дуулдаг болсон. Эндээс Уртнасан гуайн үе жинхэнэ ёсоор эхэлж байна. Уртнасан гуай өөрөө хэлэхдээ 1981 оноос дуурь дуулсан гэж ярьдаг. 1981 онд тэрбээр Пуччинийн Тоска-г дуулсан нь театрын албан ёсны мэдээнд байдаг. Гэхдээ дөнгөж сургууль төгсөөд удаагүй байхдаа 1967 онд “Чио чио сан”-г дуулсан нь түүний анхны дуурь гэж болохоор. Сонирхолтой нь Монголын дуурийн урлагт өөрийн сац суваргыг босгоод алтан тайзаа чимээгүйхэн орхин гарахдаа “Чио чио сан”-аар “зодог тайлсан” байдаг. Зодог тайлсан гэдэг нь өөрийнх нь хэлснээр л дээ. Нэг ёсондоо тайзнаасаа буусныгаа хэлж байна. Тэгэхдээ “Чио Чио сан”-ыг шинэчлэн найруулж, өөрийн залгамжлагч, гайхамшигт сопрано Б.Жавзандуламдаа эрвээхэй хатагтайгаа өвлүүлж өгсөн. Уртнасан гуай хэрхэн “зодог тайлсан” тухайгаа ярьсан нь:

-Би зодгоо тавьтайдаа “Чио Чио сан“-аараа тайлсан юм. Ерэн хоёр он гараад, театрт “Турбадур”-ыг шинээр тавих гэж байсан үе. Насны эрхээр ингээд яваад ирэхэд миний алтан партнёрууд яваад яваад өглөө. Ардчилал эхлээд Хавлааш маань Казахстан явчихлаа. Тэгж байтал Пүрэвдорж гуай маань багш болоод явчихлаа. Хайдав багш маань, Банди маань бас багш болоод явчихлаа. Ингээд ер нь миний партнёрууд цөөрөөд байна аа. Нэг харсан чинь гавьяат жүжигчин Ганхуягтай дуулж байна. Бодсон чинь нэг л биш юмаа. Ганхуяг гэдэг чинь надаас бараг хорь дүү хүн. За би ч энэ үеийн хүн биш юм. Ер нь ч үе үеэрээ байх хэрэгтэй юм байна шүү. Сайхан удирдаач нар маань бурхан болоод өглөө. Чулуун багш маань, Жамсранжав маань бурхан боллоо. Ер нь л больё гэж бодлоо. Яг тавин настай байхдаа тайзаа орхисон. Харин би Чулуун багшийгаа амьд сэрүүн дээр багштайгаа “Чио Чио сан”-аа нэг дуулаад л буусан“ гэж тэрбээр дурссан. Тэр тоглолт дээр “Одоо би арван тавтай..” гэж зохиол дээрээ дуулдаг хэсэг дээр “ ..Одоо би яг тавьтай” гээд дуулахад нь үзэгчид нирхийтэл инээлдээд төдхөнөө дуугүй болцгоосон гэж ярьдаг юм. Ж.Чулуун гуай тоглолтын дараа “Үгүй, чи юу гэж хэлээд үзэгчид хөхрөлдөөд унав аа” гэж гайхан асуусан гэдэг билээ. Б.Жавзандулам гуайгаас гадна хоёр гурван ч эрвээхэй хатан бэлдэж өгөөд гарахад нь Х.Билигжаргал гуай “Та ингэхэд тэнэг хүн үү, цэцэн хүн үү? Өөрийнхөө коронный дүрийг хүнд даатгаад, заагаад өгчихдөг” гээд нэг их инээж байсан гэдэг.

Тавин нас гэдэг бол сонгодог дуурьт ид бяр чадал нь амтагдсан ид хавтай нас. Европын улс орнуудад тийм л жишиг байдаг. Манайх залуучуудын орон болохоор тавьтай дуучин “хөгшдөж” байгаа нь тэр л дээ. Тэгээд энэ тухай асуусанд өөдөөс инээмсэглээд, урлагт нэг бичигдээгүй хууль байдаг юм. Ид гялалзаж байгаа, сайн байгаа, сайхан байгаа бүтээлчдийг л тайзан дээрээ тогтоож байдаг. Жаахан гундаад ирвэл бичигдээгүй хуулиар бага багаар алсарсаар холддог. Миний хувьд тэгж бага багаар алсрах тэвчээр хүрээгүй гэж хэлсэн юм даг. Түүгээр ч барахгүй, үнэлэмж хүртэл үе үеэрээ байдаг гэж хэлсэнд гашуун сонсогдож байв. “Үе үеэрээ үнэлэмж өөр өөр байгаа шүү гэж эрхгүй боддог юм билээ. Үе үеэрээ нэр төрөө хадгалж үлдэх том хариуцлага бас байдаг юм” гэж билээ. Ингэж хэлэхийг нь сонсоод бодит үнэн гэх нь хаашаа юм, харьцангуй л юм даа гэж бодогдож байсан. Бас нэг гайхашруулсан юм бий. Сонгодог урлагт бүтээсэн үнэт зүйлс, дуулсан дуурь энэ бүхнээрээ баримтат кино хийх бодолтой явдаг эсэхийг нь сонирхсон юм л даа. Гэтэл “үгүй” гэж эрсхэн хариулсан юм. Хэрвээ би сайн уран бүтээлч байгаад хүмүүсийн сэтгэлд үлдсэн байвал тэр миний үлдээсэн үнэт зүйл мөн. Өөрийгөө нэг юманд биччихээд “май, энийг аваарай” гэх нь зохисгүй. Тэгж байх хүсэл надад огт байдаггүй гэж хэлсэн бөгөөд нээрээ л эрхэмсэг оршихуй үүнээс өөрөөр байна гэж үү дээ.

Агуу их Уртнасангийн намтар түүхийг энд давтаад байх шаардлагагүй ч зарим нэг он цагийг дурсамж болгон сөхье. Манайхан сонгодог дуурийн дуучдаа 1964 оноос эхэлж эх орондоо бэлтгэсэн байдаг. Тэр анх бэлтгэгдсэн хүмүүсийн нэг нь Уртнасан гуай. Баадайжав гуай, жанжин Сүхбаатарт тоглодог Дашнамжил гуай гэхчлэн. Тэдний 13 хүүхдийг Хайдав гуай сонгож аван “Дуулаачийн студи” гэдэг нэртэй тэр сургуульд сургаж төгсгөсөн байдаг. Уртнасан гуай энэ сургуульд 18-тайдаа ороод 22-тойдоо төгссөн хэмээн ярьдаг. Дараа нь 1970-1972 онд Болгарын консерватори төгссөнийг бүгд мэднэ. Тэрбээр дэлхийн таван том театрын нэг Оросын “Большой театр”-т дөрвөн жил уригдаж дуулж байлаа. Их театрт “Чио Чио сан”, “Тоска”, “Онегин”-д дуулсан. Анх “Чио Чио сан”-д уригдаж дуулаад дараа нь дөрвөн жил дараалан очиж Ж.Пуччинийн “Тоска” дуурийн Тоска, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин” дуурийн Татьянад уригдаж дуулсан юм. Ийнхүү дэлхийн театруудын урын сангийн гол дууриудын гурав нь болох энэ жүжгүүдийг “Большой театр”-т дуулсан. Их театрын гоцлол дууны ангийн дарга Анатолий Архьянов тэгэхэд “Орост Шаляпин мэндэлж дуурь тодорсон юм. Монголд та мэндэлсэн юм байна аа” гэж хэлсэн гэдэг. Оросын “Их театр”-ын тайзнаа түүнтэй хамтарч дуулж байсан партнёр нь Оросын ардын жүжигчин Владимир Пепков гэж хүн байж. М.Глинкийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдааны Ерөнхий шүүгч энэ хүн манай дуучдыг уг уралдаанд оролцохоор очих бүрт ихэд дотночлон “манай Уртнасангийн хүүхдүүд үү” гэж асуудаг гэсэн. Тэрбээр Ж.Вердийн “Травиатта”, “Отелло”, Ж.Пуччинийн “Чио чио сан”, “Тоска”, “Турандот”, А.Бородины “Игорь ван”, ”, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин”, “Иоланта”, А.Даргомыжскийн “Лусын дагина”, Б.Дамдинсүрэнгийн “Амарсанаа”, “Учиртай гурван толгой” зэрэг хорь гаруй дуурийн гол дүрүүдийг бүтээсэн. ДБЭТ-ын тайзнаа Б.Ямпиловын “Шидэт ваар”, Ж.Пуччинийн “Чио Чио Сан”, Д.Лувсаншаравын “Хар Хорум” дууриудыг найруулан тавьсан бол 2013 онд С.Гончигсумлаагийн нэрэмжит Хөгжим бүжгийн коллежийн тайзнаа “Дидона Эней хоёр” бароккийн үеийн, гурван бүлэг долоон үзэгдэлт бэсрэг дуурийг найруулан тавьж ДБЭТ-т анхны тоглолтоо үзүүлж байсныг хүмүүс санаж байгаа биз ээ. Их урлагийн эрхэмсэг оршихуй хатагтай Х.Уртнасангийн “Дэлхийн сонгодог гэдэг хэдэн зуун жил хүн төрөлхтний оюун санаагаар шүүгдээд үлдчихсэн урлаг учраас түүнийг хичнээн өөрчлөх тусам хүнээс улам бүр холдоно. Яг байгаагаар нь хийх юм бол хүний сэт­гэхүйд яв цав бууж байгаа амьдралын тусгал юм. Тэнд чинь амьдралын алтан фонд байгаа юм” гэж хэлснээр тэмдэглэлээ төгсгөе.

Төрийн шагналт, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, зууны манлай дуурийн дуучин Хорлоогийн Уртнасанд зориулсан хүн­дэтгэлийн тоглолтод удахгүй уулзацгаая.

Н.ПАГМА

Урт зам дээр чи

Уйтгар гунигаа тайлж хаяад

Гүйн оджээ…

Яагаад ч юм олоон жилийн өмнө энэ мөрүүдийг бичихдээ Мендельсоныг би тийм ч сайн мэддэггүй байв. Их л сайндаа “Зуны шөнийн зүүд” симфони зохиол, төгөлдөр хуурын нэгдүгээр концертыг нь байн байн сонсох төдий. Гэсэн хэрнээ ховсдуулсан юм шиг болчихдог байв. Ховсдуулах минь одоо ч хэвээрээ. Түүний бриллиант шиг гайхалтай хурц тод гармони, хэтэрхий баялаг өгүүлэмжтэй симфони зохиолуудыг яагаад манайхан тайзнаа тавьдаггүйг мэдэхгүй. Амьдралын жинхэнэ үнэр нь үнэртэж, амт нь амтагдаж, өнгө нь харагддаг Мендельсоны хөгжим баяр баясгалангаар багтаж ядам дүүрэн. Гэсэн атал түүгээр байн байн зүрх сэтгэлээ хөглөж явахдаа бичсэн дээрх гунигтай ч юм шиг мөрүүд амьдрал хэмээх урт замд удаан саатаагүй тэр сод хүнд зориулагдсан юм.

Өнгөрсөн намар төгөлдөр хуурч Сангидоржийн Саянцэцэгийн шавь Оюу гэдэг хөгжимчин анхны бие даасан тоглолтоо Улсын Филармонийн концертын танхимд хийхдээ Мендельсоны Төгөлдөр хуурын нэгдүгээр концертыг тоглосон юм. Тэр тоглогчийг концертын хоёрдугаар хэсгийг эхлэмэгц нулимс өөрийн эрхгүй нүд бүрхээд ирж билээ. Түүнээ хажуугийн хүмүүсээс нуун тоглолт дуустал нүүрээ үсээрээ халхлан нуугдан байж сонссон минь инээдтэй. Сайн ч тоглогч таарсан. Манайд тоглогдоод байдаггүй Мендельсоны зохиолыг хөтөлбөртөө оруулсан анхны тоглогч нь тэр Оюу гэдэг бүсгүй байсан байх аа. Ердөө 38-хан наслахдаа бүхэл бүтэн зууны турш амьдарч туурвисан юм шиг тийм үр өгөөжтэй бүтээлүүдийг хүн төрөхтөнд үлдээсэн энэ хөгжмийн зохиолчийн амьдрал намтраас товчхон боловч хуваалцмаар санагдлаа. Мендельсон 1809 оны хоёрдугаар сарын 3-нд Германы Ханбургт төрсөн. 1847 онд 38 насандаа Лейфцигт насан өөд болсон. Энэхэн богино амьдралдаа тэр барууны ертөнцийн хамгийн хайртай хөгжимчин, романтизмын суутнуудын нэг болсон. Сод авьяаст Феликс хүү 11-14 насандаа хөгжмийн бүхий л төрлөөр бүтээл туурвисан байдаг. Тэр симфониуд болон “Зуны шөнийн зүүд” жүжгийн хөгжим зэрэг эхэн үеийн бүтээлүүдээрээ асар их нэрд гарсан. Түүний хөгжим сонгодог, романтик эрин үеийг холбосон гайхамшигт гүүр болж гарч ирсэн. Өмнөх сонгодог үеийн тогтсон дэг сургуулийг өөрийн зохиолын байгууламж, эгшигжүүлэг, концепциороо шинэчилсэн шинэчлэгч билээ. Концертын шинэ форм зэрэг Мендельсоны шинэчлэгч зохиол бүтээлүүдээс романтик эрин үе өөрийн үнэт зүйлсээ олж авсан байх жишээтэй.

Түүний сонирхлын хүрээ хэтэрхий гэмээр өргөн хүрээг хамарч зураасан зураг, уран зураг, яруу найраг, эртний судлал, шашин судлал, хэл гээд л, тэрбээр маш өндөр боловсролтой нэгэн байв. Бага балчир түүнийг Гёте “шидтэн” хэмээн бичсэн нь бий. 1821 онд танилцаж, дараа нь Мендельсоны төгөлдөр хууртай дөрвөл анх удаа Гётегийн гэрт эгшиглэсэн гэдэг.

Эд хөрөнгө болон оюуны соёлын арвин их өв уламжлалтай Мендельсоны гэр бүл гэртээ хувийн оркестртой, арван нэг, хоёртойгоосоо дан хөгжмийн зохиол бичиж эхэлсэн Феликс хүүгийн гялалзсан авьяас Берлиний элит хүрээнийхнийг нэг дор цуглуулдаг орчин байж. Богинохон насалсан хэрнээ хувийн амьдрал нь ч гайхмаар баялаг. Дүрэлзсэн их хайр дурлалаар Сицили хэмээх бүсгүйтэй ханилан сууж таван хүүхдийн эцэг эх болцгоож. Бүхнээ зориулсан үнэнч сэтгэлээрээ тэрбээр өнөр өтгөн бөгөөд мөн л нэр цуутай гэр бүлийг бий болгожээ. Сицили нь франц сүмийн номлогчийн охин. Харин Мендельсоны эцэг Авраам Мендельсон нь банкны эзэн, өвөө нь эртний алдартай еврей философич Моисей Мендельсон.

12-14 настайдаа 12 симфонио бичжээ.

13 насандаа анхны төгөлдөр хуурын зохиолоо нийтэд сонсгосон. 15 настайдаа бүтэн оркестрт зориулсан анхны симфонио бичжээ. Түүнийг нь 1829 онд Лондонгийн Эзэн хааны филармонид анх тоглосон бөгөөд оркестрыг Феликс өөрөө удирдсан байна. 16 настайдаа чавхдаст хөгжмийн октет зохиолоо бичсэн нь түүний хөгжмийн агуу их авьяас билгийн хүч чадлыг бүрэн харуулсан бүтээл гэж үздэг.

1829-1830 онд тавдугаар симфонио бичсэн бол мөн 1829 онд гуравдугаар симфонио бичиж 1842 онд дахин засан сайжруулсан гэдэг бөгөөд энэ нь Шотланд симфони гэсэн нэрээр алдаршсан. Аялах хөгжим бичихийг нэгтгэж чадсан түүнд Италид хийсэн аялал нь дөрөвдүгээр симфонио бичих онгод хайрлажээ. Итали симфони гэж нэрлэгдэх энэ бүтээлээ 1833 онд мөн өөрөө удирдан тоглуулсан байдаг. 1840 онд хоёрдугаар симфонио Лейфцигт тоглуулсан бол 1843 онд алдарт “Зуны шөнийн зүүд” жүжгийн хөгжмөө бичиж тоглуулав. Арван тавтайдаа анхны дуурь болох “Ах дүү хоёр” нэртэй зингшпийл буюу оперетта бичиж байсан тэрбээр 1825 онд Сервантесийн Дон Кихот романаас сэдэвлэн “Комаччогийн хурим” нэртэй дуурь бичиж 1827 онд Берлинд тавьсан. Тэгээд дахиж дуурь бичээгүй.

Германы хөгжмийн зохиолч Феликс Мендельсоныг сонгодог хөгжмийн романтик эрин үеийн хамгийн алдартай төлөөлөгчийнх нь хувьд мэдэхгүй сонсогч үгүй. “Төгөлдөр хуурын трио”-г нь өнгөрсөн зун манайхан ДБЭТ-т нэг тоглосныг хүмүүс санаж байгаа болов уу. Чухамдаа романтик хөгжмийн хурц тод, баяр баясгалан төрүүлэм өнгө будаг, тийм гэхийн аргагүй сэтгэлийн их тэмүүлэл дүүрэн зохиол. Дөрвөн хэсэгтэй, гучин минутын турш үргэлжилдэг энэ зохиолоо Мендельсон 1839 онд бичсэн бөгөөд романтизмын шижир алт эрдэнэсийн нэг юм. У.Шекспирийн жүжигт зориулан бичсэн “Зуны шөнийн зүүд”-ийг манайхан дэлхий даяар “Хуримын марш” нэрээр алдаршсан хэсгээр нь сайн мэднэ. “Зуны шөнийн зүүд” эгшиглэдэггүй хурим, тийм кино ч гэж үгүй. Амьдралын үнэр нь үнэртэж, амт нь амтагдаж, өнгө нь улам доторч харагддаг Мендельсоны хөгжим баяр баясгалангаар багтаж ядам дүүрэн. Гэсэн атал тэрбээр амьдрал хэмээх урт замд удаан саатаагүй. Тэгээд л тэртээх нэгэн өдөр намтар түүхийг нь огт уншиж үзээгүй байж ийнхүү бичсэн минь:

Урт зам дээр чи

Уйтгар гунигаа тайлж хаяад

Гүйн оджээ.

Урагдаж ноорсон хуучин цамцаа би

Түүгээр сольж өмссөн.

Гүн их гунигаа юүлж

Гүц хумхыг дүүргэжээ, чи

Гоёмсог хумхыг би олсон

Түүнээс ууж даруй хөлчих минь

…Бороо орох нь байна, шүхрээ ав

Босоо захтай хүрмээ ч бас мартав…

Ингэж би чамдаа сануулан хэлээд

Урт зам дээр хөлчин сатаарч

Уяхан хумхын дотор

Гуниг уйтгараа юүлнэм.

Н.Пагма

Яруу найрагч, зохиолч Р.Эмүжинтэй ярилцлаа. Тэрбээр энэ өдрүүдэд хүүхдийн үлгэрийн зургаан номоо уншигч багачууддаа хүргэсэн юм.

–Хамгийн ихээр үгүйлэгдэж байгаа хүүхдийн уран зохиолд, ялангуяа үлгэрийн төрлөөр хэд хэдэн ном гаргасанд баяр хүргэе. Эмүжин Монголынхоо бяцхан үрсэд зориулж үлгэр бичиж байгаа нь их сонихон сайхан санагдаж байна?

-Би ээж болсноосоо хойш хүүхдийн үлгэрийн ном бичих юм сан, гэхдээ бүр хэн хүнд хүртээмжтэй олон сайхан ном гаргах юм сан гэж мөрөөдөх болсон. Гэтэл Мадонна надаас өрсчихсөн л дөө. Тэр үед Мадоннагийн номууд орчуулагдаад Монголд орж ирж, тийм нэг гэмгүй цагаахан шар хөдөлж байлаа. Тэр хүний ард дөч тавин хүнтэй мэргэжлийн баг ажилладаг болманай нөхцөлд бид өөрсдийн бор зүрхээр, сайхан юм хийе дээ гэж шатаж явдаг хүсэл мөрөөдлөөрөө л хийцгээж байна даа. Бодсоор явтал мөрөөдөл маань ч бараг замхрах тийшээ хандаж,арван жилийн дараа бага хүүгээ төрүүлсэн. Бага хүүгээ төрсний дараа хүүхдийн үлгэрийн ном бичих юм сан гэдэг нөгөө л эрт цагийн мөрөөдөл маань буцаад ирсэн л дээ. Хөвгүүдээ багад нь өвөртлөөд унтахдаа үргэлж үлгэр ярьж өгнө.Бидэнд мэддэг үлгэр бас цөөн, тогтоосон нь ч ховор юм. Тэгээд голдуу л өөрөө зохиогоод ярьж өгдөг байлаа. Жаахан том болоод ирэхээрээ хүүхдүүд маань өөрсдөө захиалга өгнө. Ээж ээ, өнөөдөр бартай үлгэр сонсъё, өнөөдөр дурласан могойны тухай сонсъё гэхчлэн. Цааш нь бүр хөгжөөд “Ээж ээ, өнөөдөр галт уул дэлбэрээд үлэг гүрвэлийн сүрэг тэндээсээ зугтаад амьд гарч байгаа тухай үлгэр сонсъё” гэхчлэн өөрсдөө үйл явдал руугаа ороод эхэлсэн л дээ. Ер нь хүүхдийн ертөнц нь өөрөө үлгэр юм. Гэртээ харандаа цаас барьдаггүй, усан будаг, будгийн харандаа тажигнуулдаггүй хүүхэд байдаггүй шүү дээ. Хүүхдийн хазгай муруй ч гэсэн татаж байгаа зураас нь өөрөө хүүхдийн бүтээл юм, хүүхдийн ертөнц юм. Нөгөөтэйгүүр, хүүхдийн зохиолд яах аргагүй үгүйлэгдэж байгаа орон зайд уран зохиолд давалгаалж орж ирсэн нэгэн хүчтэй, өөр цаг үеийн өөр төлөөллүүдийн хувьд ерээд оныхон бид өөрсдийн орон зайгаа бүтээх ёстой гэсэн бодол байдаг. Энэ бол бидний цаг үе.

–Үлгэрийнхээ номын бүтцэд хэрхэн хандав?

-Зургаан номын маань тав нь бие даасан нэг нэг үлгэр, тус тусын өөр ертөнц. Жишээ нь, “Үзэсгэлэнт оюун ухаан” гэдэг үлгэр байна. Яг орчин цагийн хүүхдүүдийн сургууль дээр нь өрнөдөг өрсөлдөөн, хувцас, гоёл, хүргүүлдэг машин гэхчлэн энэ өрсөлдөөн дотроос хүүхэд оюун ухаанаараа гоёсон нь хамгийн үзэсгэлэнтэй юм байна гэдгийг ухаарч байгаа тухай үлгэр юм. Үлгэр болгондоо ухаарал шингээж, номынхоо чимэглэл, дизайнаар нь хүртэл дамжуулж сургаалийн чанартай ухаарал хайрлахаар санаануудыг шигтгэж өгсөн байх жишээтэй. Энэ үлгэрүүдийг би зөвхөн хүүхдүүдэд төдийгүй томчуудад зориулж бичсэн л дээ. “Хэрэв өөрөө хүсвэл чи ч бас солонгын өнгөөр гэрэлтэж чадна” гэх мэтчилэн үлгэр болгоноор дамжуулаад ухаарал ямар нэгэн сургамж, хэлэхийг хүссэн. Магадгүй бидэнд өчнөөн олон жилийн дараа, гуч дөч хүрсэн хойноо амьдралын энэ их нугачаанд бүдрэхдээ мартчихсан, эргээд санахаа байчихсан тийм сургамжуудыг сэргээж шигтгэж өгсөн байх жишээтэй.

–Том хүмүүс явж явж том болсон хүүхэд л байдаг гэдэг шүү дээ. Тэр үүднээсээ таны үлгэрүүдэд магадгүй том болчихсон Эмүжин хэмээх бяцхан охины ертөнц буусан болов уу?

-Мэдээж. Ер нь зохиолч хүн бол өөрийнхөө араншинг ч юм уу хүсэл,төсөөллийгзохиолынхоо аль нэгэн дүрд заавал шингээдэг шүү дээ. Энэ шижмээр миний зохиосон үлгэрүүдэд Эмүжингийн хаялга, өнгө, танил юм шиг араншингууд байгаа. Би бага хүүгээ зургаан нас хүртэл нь орой болгон үлгэр ярьж өгсөн гэхээр хэдэн үлгэр зохиосон байж таарах вэ. Хүү минь надад хэдэн амьтны амьдрал, үр зулзага, хайр дурлалыг захиалсан байж таарах вэ, тийм үү. Тэр болгоныг хүүхдийн ном болгож гаргана гэдэг бас бэрхшээлтэй.Учир нь хүмүүс түүнийг хачирхаж сонирхож, дурлаж харахаасаа гадна ухаарал авч үлдэх ёстой. Тэр талаас нь нэлээн бодож бичсэн.

–Анхны шүлгийн номоосоо хойш яруу найргийн ном гаргах ямархуу байсан бэ?

-1998 онд анх гаргасан шүлгийн номоосоо хойш яруу найргийн дөрвөн ном гаргасан. Дараа нь тэднээсээ эмхэтгээд хоёр боть маягийн ном гаргасан л даа. Өгүүллэгийн хувьд, угаасаа яах аргагүй бичмээр санагддаг юм байна. Бичмээр санагдахдаа өөрийн эрхгүй зүрх сэтгэлээс бүр түрж орж ирдэг юм байна. Жишээ нь, нийтлэл бичээд сууж байхад хажуугаар нь өгүүллэгийн үг хэллэг, санаа ороод ирдэг. Бидний өдөр тутмын сонины хүнд эргүүлэгт амьдарч байгаа хүмүүст тэр болгоноо бичээд байх боломж гардаггүй. Өгүүллэгийн анхны “Улбар хөлт” гэдэг номоо бага хүүгээ тэгээд гэртээ хэвтэж байхдаа бичсэн. Надад гэртээ хэвтэх нэг боломж олдсон нь бага хүүгээ төрүүлэх гэж гэртээ хэдэн сар суусан үе юм. “Улбар хөлт”-ийн дараа хоёр жилийн турш бодож явж байгаад дараагийн номоо гаргасан. Энэ бүхэн хэлбэрдээд ч юм уу эсвэл би шүлэг ч бичнэ, өгүүллэг ч бичиж чадна гэж онгироод ч юм уу хийж байгаа биш юм шүү дээ. Аяндаа дотроос өөрөө түрээд урсаад гараад ирж байгаа хэрэг. Урсаад ороод ирж байгаа усыг, сүргээрээ давхиад ороод ирж байгаа адууг хорьж буцаахгүйтэй адил юм даа.

–Яруу найрагч Эмүжин ерээд оны сүүлчийг эргэн харвал өнөөдөр орон зайгаа хэр их тэлж чадсан бэ?

-Мэдээж өөр. Жишээ нь, үр хүүхэд, эх орон гэдэг ч юм уу монголчуудын хайртай сэдвүүд байна. Тиймэрхүү сэдвүүд рүү өөрийн эрхгүй ухаан түшиж ордог юм байна. Би хоёр хүүтэй. Би энэ амьдралыг туулж, хоёр хүүгээ өдий зэрэгт хүргээгүй байсан бол өнөөдөр энэ шүлгүүдээ бичихгүй шүү дээ. Бид өнөөдөр дөч гарчихлаа. Нэгэн үеийн, дурласан дурлаагүй, салсан нийлсэн өчнөөн амьдрал, амжилт ололт тэр бүхний хэрээр надаас гарч байгаа уран бүтээл ч гэсэн орон зайгаа тэлж өөрчлөгдөж байна. Тэгсэн хэрнээ нөгөө л арван найм, арван естэйдөө, хорин хэдтэй үеийн бичдэг хөнгөн, мэдрэмжид хөглөгдсөн сэдвүүд бас адилхан гараад л байна. Жишээ нь, Намайг шүлэг бичдэг болохоор чи дурласан юм уу

Надад хавар мэт ирдэг болохоор хайрласан юм уу.. гэх жишээтэй тийм нэг зоргоороо, мэдрэмжийн, гэнэн томоогүй ч юм шиг ертөнцийг ямар ч сэтгүүл зүйн салбар, ямар ч амьдрал, ямар ч зовлон жаргал хайрцаглаж чөдөрлөж чадахгүй. Нэг их ухаан суучихлаа гээд барих гээд ч яах юм, өөрөөр нь зөнгөөр нь гаргаад бичээд сууж байх нь надад жаргал юм даа. Хүн гэдэг угаасаа л байгалийн амьтан юм байна л даа. Байгалийн амьтан гэдгээ саяхны нэг их бороо ороод цас нэвсийсэн өдөр их олон хүн мэдрэх шиг боллоо л доо. Цас орсон чинь адуу шиг үүрсээд бороо орсон чинь бараг л хулан тахь шиг баярлаж гүйгээд л. Байгалийн үзэгдлээс сэтгэл хөдлөлөө хязгаарлаж хааж хашиж чаддаггүй, тийм их байгалиас хамааралтай амьтан юм байна.

–Энэ мөчид яруу найрагч зохиолчоос гадна сайхан бүсгүйтэй ярилцаж байна. Таныөөрийгөө илэрхийлэх нь, Эмүжин хэмээх ертөнц нь өөрөө их содон. Томоогүй ч юм шиг. Адармаатай ертөнц. Эрчүүд танд ер нь хэрхэн хандах юм?

-Ухаалаг хэрнээ бас юм бичдэг, тэгээд бас сайхан эмэгтэйд эрчүүд дургүй юм биш үү. Эсвэл хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй байх.

–Атаархал нь юм болов уу?

-Энэ атаархал биш ээ. Би гэхдээ эрчүүдийг ойлгодог. Тэд нарт өөртөө итгэх итгэл нь хэрэгтэй шүү дээ. 1998 онд анхны шүлгийн номоо гаргаснаас хойш яалт ч үгүй олны анхааралд ороод ирсэн. Тэрнийхээ хэрээр би маш их хүмүүжсээн. Олон хүний хараа, хүлээлт, бас зарим талаар үзэн ядалт, атаа жөтөөн дунд амьдарна гэдэг бол хүнийг тодорхой хэмжээгээр хүмүүжүүлдэг. Бас намайг хамгийн их хүмүүжүүлсэн нь ерөөсөө л миний хоёр хүү л дээ. Хөвгүүд маань ер нь аав нараасаа илүү намайг хүмүүжүүлсэн. Жишээ нь, энэ хүүхдийн номууд дээр хоёр хүү маань бас ажиллалаа л даа. Бага хүү маань луу зурчихаад энэ лууны хумс заавал ийм их матигар байх ёстой гээд бүр зүтгэчихнэ. Бяцхан хүүгийн минь тэр зүтгээд байгаа, надтай зөрчилдөөд байгаа өөртөө итгэлтэй байдал нь намайг өөрийн эрхгүй нугалаад, би тэрнийг нь хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. За ойлголоо миний хүү, матигар байх ёстой юм байна, чи матигараар нь л зур гэх жишээтэй. Гэхдээ хүний зоргоороо, чөлөөтэй зан араншин алга болдоггүй юм байна. Тавь гарсан ч жар хүрсэн ч тэр хэвээрээ л үлдэх байх аа. Ээж хүн жигүүрээ хэдийд хумихаа бас хэдийд дэлгэхээ ухаарч амьдардаг юм байна. Миний дэргэд амьдарч байгаа хүн заримдаа намайг ойлгоход хэцүү санагддаг байж магадгүй. Өглөө босоод хэрэгтэй юмаа ачиж аваад бараг тэр чигээрээ машиныхаа бензинийг ч хийлгүй мартаад нутаг руугаа гараад давхичих ч тохиолдол байдаг л юм. Тийм зоргоороо зан маань ер нь хэд хүрсэн ч арилахгүй байх аа.

–Үлгэрийн зургаан ном ээж хүү гурвын хамтын бүтээл үү?

-Бас тэгж хэлж болохгүй. Зарим номын зургийг Канадад сурдаг 19 настай охин зурсан. Италид сурдаг Цэвэлмаа гэдэг охин, Америкт сурдаг хүү маань, бас зураач Орхон гуайн охин Дашмаа гээд хэд хэдэн хүний бүтээл юм.Дашмаа бол маш чадварлаг, үнэхээр өөр сэтгэлгээтэй охин. Тэр охин “Үзэсгэлэнт оюун ухаан” гэдэг номын зургийг зурсан. Үлгэрээ өгөөд явууллаа. Хэдэн охины тухай өгүүлдэг үлгэр л дээ. Тэгсэн чинь баахан муур зурчихаж. Өөр өөр өнгөтэй, өөр өөр хувцастай муурнууд. Тэндээс би залуу үеийнхний хийж бүтээж сэтгэж байгаа, харж байгаа өнгө, юманд зоримог хандаж байгаа хандлага гээд их олон юмыг хараад хичнээн баярласан гэж санана.

–Зохиолчид түүхэн сэдэв рүү хошуурч байхад та үлгэр бичиж байдаг. Өөр уран бүтээлийн сонин сайхан юутай вэ?

-Хүмүүс түүх рүү хошуурах олон шалтгаан байдаг байх л даа. Үнэхээр цаанаасаа ундарч бичээд байна уу, түүхийн сэдэвт үнэхээр дурлаж бичээд байна уу, нэг талаасаа түүх гэдэг бэлэн сэдэв юм, тэр үүднээсээ хандаж байна уу гэдэг нь тухайн зохиолыг нь уншаад үзэхээр харагдана л даа. Миний хувьд бол сэтгэл зүрхнийхээ л дуудлагаар, надад цаанаасаа юу түрж орж ирж байна тэрийгээ л бичиж байна. Энэ үлгэрийн номуудаас гадна “Хөх сарны явдал” гээд эротик роман бичсэн. Намайг одоо эротик роман бичлээ гээд бас бөөн юм болцгоох байх л даа. Би бичмээр санагдаад л бичсэн. Хувь хүнд нь нааж ойлгоно уу, тухайн романы гол дүр нь өөрийнхөө характераар өрнөсөн зохиол байна гэдгийг олж харна уу гэдэг бол миний асуудал биш. Уншигчдын өөрсдийнх нь түвшин. “Согооны хэвтэр” нэртэй өгүүллэгийн ном маань бас бэлэн болчихоод байгаа.

–Одоо хүмүүс “өрсөлдөөн” гэж их ярьдаг, бичдэг болж. “Том, жижиг өрсөлдөөн”, “өрсөлдөөн дундаас цойлж гарч ирэх” гэх мэтээр. Амьдралыг өрсөлдөөн гэж харах нь нэг л гаж санагдах юм. Хүн хоорондоо байтугай амьтны аймагтайгаа зэрэгцэн оршдог байтал энэ хандлага нь залуучууд хүүхдүүдийн итгэл үнэмшилд их сөрөг орчин болж тогтох гээд байх шиг. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Намайг аравдугаар анги төгссөний дараахан “Бяцхан мисс” гэдэг тэмцээн Монгол даяар нийслэл, аймаг, суманд зохиогдож эхлэв ээ. Айлууд чинь дөрөв тав зургаатай жаахан охидоо байдгаар нь будаад гоёод нийтийн тайзан дээр алхуулж эхлэв ээ. Тэр жаахан хүүхдүүдийн өмнөөс би харамсч байсан. Тэр охин насан туршдаа уралдааны замд амьдрах уу. Насан туршдаа чиний хэлж байгаа өрсөлдөөний тайзан дээр амьдрах уу. Тэр өрсөлдөөн гэдэг ухамсрыг багаас нь тархинд нь суулгаж байгаа байхгүй юу. Одоо ч гэсэн би хөвгүүддээ хэлдэг юм. Тулалдаж, өрсөлдөж, зөрчилдөж амьдардаггүй гэж. Нөгөө талаар, бид нар нийгмийн амьдралыг тольдож байдаг сэтгүүлчид өрсөлдөөн гэдгийг бичээд л байна. Бараг эхнэр нөхөр хоёр хоорондоо өрсөлдөгч юм шиг амьдраад байна шүү дээ. Бид гурван саяулаа. Бүгдээрээ өрсөлдөөд уралдъя. Уралдсаар байгаад нэг нь үлдье. Бүр өрсөлдсөөр, нусаа хацартаа наасаар байгаад би гурван сая дээр л орно биз дээ. Өөр яах юм бэ. Их сайндаа л бүдэрч унаад нэг өдөр өвдгөө шалбална биз дээ. Өөр яах гэж. Бид энийг л олж харах хэрэгтэй санагддаг.

–Хамгийн аюултай нь амьдралыг өрсөлдөөн гэх итгэл үнэмшил суучихсан, амьдралыг жамаар нь хүлээж авахаа больчихсон хойч үе бий болж эхлээд байх шиг?

-Монгол хүний уужуу сэтгэл, алив юманд ханддаг тэр уужуу талбиу хандлага, Алтайн нуруу шиг тийм оргил сүмбэр оюун тэр бүхэн рүүгээ тэртэй тэргүй явах байх аа. Бид нар өөрсдөө байтугай дэлхий ертөнц даяараа учраа олохгүй хямарчихаад байгаа их урсгал дунд өнөөдөр бид чадан ядан явж байна. Адаглаад, “жендерийн тэгш эрх” гэдэг үгийг монголчууд анх хүлээж авахдаа “эмэгтэйчүүдийн тэгш эрх” гэж орчуулаад хүлээгээд авчихсан шүү дээ. Тэгэхээр энэ мэтчилэн одоо хэр нь шалгарч амжаагүй байгаа нийгэм, улс төрийн том том технологиуд орж ирээд, түүнд нь монгол хүний уужуу ухаан энүүхэндээ нэг жаахан бүдэрсхийгээд яваа юм болов уу даа. Ялангуяа хүүхэд өсвөр үеийнхний оюун санаа руу ямар ч хаалтгүйгээр цацаад соёолуулаад байгаа сөрөг мэдээллүүд, үзэгдлүүд ирээдүйн Монголыг хэн болгох юм бэ гэдэг яах аргагүй эмзэглэл төрүүлдэг. Гэхдээ цагийн урсгалд эргээд Монгол Монголоороо үлдэнэ дээ.

Н.ПАГМА