Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

“Дэ Факто” нэвтрүүлгийн хөтлөгч Д.Жаргалсайхан лекц унших эсвэл ярилцлага хийхдээ мэдлэг боловсролыг ихэд чухалчлан үздэг тухайгаа байнга ярих юм билээ. Тухайлбал, дээд боловсролгүй, ядаж нэг гадаад хэлгүй хүн яаж улс орныг удирдах юм гэж шүүмжилдэг. УИХ-ын зарим гишүүд, нэр дэвшигчдийг харж байхад энэ үг туйлын үнэн санагдах юм. Тэдний биеэ авч яваа байдал, ёс суртахууны алдаа, зан харилцаа зэрэг нь зайлшгүй ийм шалгуур үзүүлэлтийг шаардах боллоо. Манай сонин ч энэ сэдвийг байнга хөнддөг. Аравдугаар ангиа онц дүүргэсэн, өдрөөр аль нэг их, дээд сургууль төсгөж байж Их хуралд өрсөлдөх ёстой гэж бид бичиж байлаа.

Өдгөө УИХ болон Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгууль ид үргэлжилж байна. Энэ сонгуульд нэр дэвших хамгийн анхны шат дамжлага нь конкурс буюу Элсэлтийн шалгалт гэж үзэж болох юм. Арваа онц төгссөн, гадаад дотоодын их, дээд сургууль дүүргэсэн хэлтэй, устай хүмүүс манайд хэдэн зуугаараа байгаа. Ийм хүмүүс тэгтэл ховордсон юм биш. Ийм хүмүүс л УИХ болон Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд нэр дэвшиж, цаашид Монголын төрд ажиллаж, улс орныг авч явах ёстой. Нэр дэвшигчдэд тавих анхны шаардлага бол энэ юм. Дараа нь амьдралын туршлага, ажлын амжилт зэргийг нь харгалзан үзнэ биз.

Яагаад ингэж бичих болов гэхээр арван жилийн боловсролгүй, их дээд сургууль төгсөөгүй, ядаж гадаад хэлгүй, ёсзүйгүй гажгуудаар тоглуулсаар байгаад Монголын төр мөхлийн байдалд орох гэж байна. Сүүлийн 20 жил ийм гажгууд Монголын төрөөр тоглож, хорлож дууслаа. Их бага гэлтгүй төрийн бүх л шатанд ийм хүмүүс тухлан суужээ. Тэд өдий наслахдаа нэг ном бүтэн уншиж үзээгүй, бусдын яриаг тухтай суугаад сонсчих чадвар суугаагүй, алаан хядаан гэмт хэрэгтэй кино үзэж, түүгээрээ амьдардаг. Олны нүдэн дээр гарахдаа уран гоё мөрөөдөл ярин жүжиглэнэ. Ингэж хуураад яваад байж болно гэж боддог нь хамгийн харамсалтай. Цаашид ийм хүмүүсээр Монголын төрийг удирдуулахад хэцүү байна.

Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэн хэн ч УИХ-д нэр дэвших эрхтэй боловч биднийг удирдахад арай дөнгүүр боловсролтой, ёс зүйтэй хүмүүс хэрэгтэй. Ийм шалгуур үзүүлэлт байхгүйгээс өнөөдөр Монгол төр дампуурч байна. Сайн муугийн жишээ өчнөөнийг хэлж болно. Гэхдээ сонгуулийн халуун өдрүүд үргэлжилж байгаа энэ үед хэн нэгний нэрийг дурдаад яахав.

Гэсэн ч бидний нүдэн дээр өдөр бүр л ичгүүргүй үйл явдал өрнөж байна шүү дээ. Хүний эрх зөрчлөө, эргүү балай санал гаргалаа гэж нялцганах хэрэггүй. Тэгвэл онц сурах чинь яасан юм, дээд боловсрол эзэмшиж хэл сурахгүй юугаа хийж явсан юм гэсэн бэлэн хариулт байж болно. Монгол Улсын Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурорын албан тушаалд хэн ч томилогдож болно. Эрх нь нээлттэй. Гэхдээ энэ мэргэжлээр олон жил ажилласан дадлага туршлагатай, насны хувьд тогтсон хүмүүсийг томилдог журамтай. Хүний эрхийг дээдэлж байна гээд мэргэжил мэдлэггүй захын нэг хүнийг прокурор болгочихвол юу болох билээ. Үүн шиг Монгол төрийн жолоог атгах хүмүүст тавих шалгуур, журамтай болъё!

Байгаль дээр хамгийн шилдэг, шилмэл нь амьд үлддэг хууль үйлчилдэг. Амьд үлдэгсдээс онцгой гойд нь сүргээ удирддаг жамтай. Орчин үед хүний нийгэмд ийм шалгуур байхгүй болсон. Тиймээс төр барилцахаар горилж буй нэр дэвшигчдэд тов тодорхой дээрх шалгууруудыг тавьдаг болъё.

Төрөөс бусад салбарт бол хамаа алга. Бизнес, урлаг, спортынхон бол хар чадлаараа зүтгэж, байгалийнхаа өгөгдөхүүнээр амжилтад хүрдэг хүмүүс. Харин төрийг барилцаж, улс орныг залж явах хүмүүст ийм байдлаар хандаж болохгүй. Системтэй боловсрол эзэмшсэн, ёс суртахуунтай, үзэл бодол нь төлөвшсөн, бусдын төлөө зүтгэх сэтгэлтэй хүмүүсийг л шигшиж шилж сонгомоор байх юм. Өрөөлийг харах байтугай өөрийгөө авч явах чадваргүй мухар сүсэгтэй хүмүүс нэр дэвшиж байна. Зөвхөн өөрөө алдар нэр олж, баяжихын төлөө төрд гарахаар зүтгэж байгаа бүлэг хүмүүс ч бий. Элдэв гэмт хэрэг увайгүй үйлдлээ хаацайлах гэж төрийн нөмөрт хоргодогсод ч байгаа. Их хүссэн хүнд төрийн жолоо бүү атгуул гэдэг үгтэй. Энэ мэт боловсрол мэдлэггүй, хамгийн гол нь хүний мөн чанараа гээсэн хүмүүсийг орогнуулдаг газар Монголын төр бүү байг.

Дахин хэлэхэд УИХ-д нэр дэвших эрх авах хамгийн анхны гишгүүр бол аравдугаар ангиа онц төгсөх гэж журамлая. Эцэг эхчүүд хүүхдээ эрдэм боловсролд шимтүүлж, багаас нь бэлтгэе. Монголын төр цэвэр тунгалаг байх үндэс эндээс эхэлнэ.

Манайхан “Над руу муухай харлаа, чи хэн бэ” гээд гудамжинд явж байгаа гэмгүй нэгнийг зодчихдог. Хэн хэндээ зам тавьж өгөхгүй гүрийснээс машин нь шүргэлцэж, жолооч нар нь дээр дороо орон зодолдож байгаа дүр зургийг бид өдөр болгон хардаг. “Хурдан яваарай” хэмээн сигналдсаны төлөө албаар өмнүүр нь удаан алхаж, зарим нь бүр зам дээр хэвтээд өгөх нь холгүй гэдийдэг. Ямар асуудал гараад яарч яваа билээ гэж бодохоосоо өмнө “намайг хурдан яв гэдэг хэн бэ” гэж уурладаг. Машиныг нь санаандгүй шахаад ойрхон зөрвөл хар хурдаараа давхиж ирээд өмнө нь тооромсолно. Гэртээ бол зурагтаар гарсан болгоныг зүхэж суудаг. “Энэ ч шулаач, тэр ч хулгайч. Улсын мөнгө идэгчид, бид л эднийг баяжуулж байгаа” гээд өөрөө гэртээ ажилгүй хэвтэж, ажилтай нэгнийг муулна. Хэдхэн хоногийн өмнө “Унтаж байхад цохиж сэрээлээ” хэмээн нэгнийгээ хутгалан амийг нь бүрэлгэсэн харамсалтай хэрэг гарчээ.

Энэ бүхэн монголчуудын ямаан омог хэрээс хэтэрч, одоо бүр хутга барьж бостлоо гаарсныг харуулж байна. Ямаан омог гэдэг нь бусдыг хүндэлдэггүй дээрэнгүй зангаас үүдэлтэй, ухамсаргүй, бодлогогүй алхам шиг санагддаг. Мөн үүнийг үл тэвчих үзэл ч гэж хэлж болно. Дандаа өөрийгөө бодож, дандаа хараал зүхэл хэлж, дандаа бусдыг муулж, дандаа…

Энэ олон жижиг дандаанууд нийлж одоо бид нэгнээ сайн сайхан амьдарч, бүр амьд явж буйг үзэж чадахаа больж байх шиг.

Харамсалтай нь, ямаан омгийн хохирогч нь тэр хүн өөрөө байдаг. Машины өмнүүр хурдан явахгүй бол амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирч мэднэ. Өрөөлийг гэмтээвэл өөрөө шоронд орно. Тиймээс энэ их үзэн ядалт, уур бухимдал, стресс ядаргаагаа засах цаг болжээ. Ямаан омгийнхоо золиос болохгүйн тулд өөрөө өөрийгөө л засах гарц байна даа.

Дэлхий нийт улам л прагматик болж байна. Амьдралд ойр, хүн рүүгээ чиглэсэн бодлого хэрэгжиж, үйл ажиллагаанууд амжилттай өрнөж байна. Үүний тодхон жишээ улс орныг удирдагч дарга нарын айлчлалыг харж байхад мэдэгдэж байна. Хэдхэн хоногийн өмнө АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама Вьетнам улсад айлчиллаа. Энэ үеэр 15 орчим тэрбум ам.долларын наймаа хийчихээд сэтгэл хангалуун алхаж байгаа харагдсан. Вьетнамын тал Америкаас тийм хэмжээний үнэтэй “Бойнг” онгоцнууд захиалжээ. Энэ наймааны дараа хэтрүүлж хэлбэл Обама гуяа алгадаад гүйгээ биз ээ.

Мөн л хэдхэн хоногийн өмнө Орос-AСЕАН-ы дээд хэмжээний уулзалт боллоо. Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудын эвслийн гишүүн орнууд ба Оросын төр, засгийн тэргүүнүүд уг уулзалтад оролцож тэрбум, тэрбумын доллараар үнэлэгдэх төслүүд эхлүүлэхээр гарын үсэг зурсан талаар мэдээлж байна. Ерөнхийлөгч В.Путин энэ үеэр Азийн орнуудад зэвсэг нэмж худалдах гэрээ хийчихээд ширээнийхээ ард ханхалзаж сууна. Ер нь Энэтхэг, Хятад, Вьетнам бол Оросоос зэвсэг авдаг эртний түншүүд юм. Үүн дээр нэмэгдээд Индонези, Малайз, Тайланд улсууд зэвсэг авахаар захиалжээ. Хэдэн зуун тэрбум ам.доллараар тоологдох зэвсгийн наймаа Оросын эдийн засагт эерэг урсгал нэмнэ.

Нэг том уулзалтаар зэвсгээ зарж, дараагийнхаар нефтийн бүтээгдэхүүнээ борлуулж гэх мэтээр олон салбараар эдийн засгийн эерэг урсгалууд орж ирэхээр улс орон өнгөжиж, ард түмний амьдрал ч сайжирна. Энэхүү дээд хэмжээний уулзалтын гол зорилго нь ОХУ АСЕАН-ы орнуудын хоорондын худалдаа, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, түлхэц өгөхөд чиглэгдэж байлаа. Путин санасандаа хүрч “Дээд хэмжээны уулзалт тэр чигээрээ таалагдлаа” хэмээн онцолжээ.

Хятадын дарга Си Жиньпин Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк байгуулснаа зарлаж, дэлхийн эдийн засгийн өнөөгийн тогтолцоонд шинэчлэл хийхэд том хувь нэмэр оруулна гэж мэдэгдэж байна. Энэ банк нь одоогийн олон улсын санхүүгийн гол институциуд, тэр дундаа Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны хувьд томоохон өрсөлдөгч болно гэж шинжээчид үздэг юм. Хятадын удирдагч өдийд эдийн засгийн тооцоо судалгаагаа хийж “хятад сампингаа нүдээд” малилзаж суугаа биз. Хоёр жилийн өмнөх Пакистанд хийсэн айлчлалаараа Си Жиньпин Хятад-Пакистаны эдийн засгийн коридорын бүтээн байгуулалтын хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан юм. Авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний хөгжлийн энэхүү сүлжээ нь 3000 км үргэлжлэх бөгөөд Хятадад Энэтхэгийн далай руу нэвтрэх гарцыг нээж өгөх эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой аж.

Энэ мэт дэлхийн томчууд улс орон, ард түмнийхээ төлөө бизнес хийж, наймаа ярьж яваад ирэх юм. Тэр болгон нь бүтэмжтэй байна ч гэж юүхэв. Харин манайд яг үүний эсрэг ажиллагаа болох юм. Та мэдээллийн хэрэгслээр юуны тухай мэдээлж байгааг хараарай. “Тэр гадаадын хөрөнгө оруулалттай уурхайг хаалаа. Энэ алтны лицензийг цуцаллаа. Таван толгойн үйл ажиллагааг зогсоолоо … гоё гоё…” гээд л дэвхцэж байна. Манайх олон даргатай. Дарга нарыгаа гадаадад айлчлахаар “Тийм уурхайгаа өгөөд тэр улстай визгүй зорчихоор боллоо. Энэ улсад ийм боломж олгоод Таван толгойгоо хамтарч ажиллуулахаар боллоо. Хиамаа энэ оронд зарж, үхэр хонины махаа тэнд тэдэн тэрбумаар зарахаар тохирлоо” гэх болов уу хэмээн хүлээж суудаг. Гэтэл үгүй юм аа. Хоосон улс төр ярьж яваад ирэх юм. “Тэр бүс нутагт тэгнэ, энэ бүс нутагт ингэнэ” гэж яриад байгаа харагдах юм.

Үнэндээ гуравхан сая хүн амтай буурай орон дэлхийн улс төр ярина ч гэж юу байхав. Маньдаа л тааруулсан үлгэр юм уу даа. Бид бас чиг юу ч үгүй ядуу хоосон орон биш юмсан. Уран, зэс нүүрсээ зараад, мах экспортлох том наймаа хийгээд ирж баймаар санагдах юм. Тэгэхэд

Нутгаа санаад байгаа юм, хөөрхий

Зайдас үнэгүй гаргах боллоо

Нутгаасаа гаргаад хулгай хийгээд байгаа юм, хөөрхий

Ялтан солилцох боллоо гээд л ирж байна даа. Ядаж ялтан солилцохоо болимоор юм. Ял хийсэн хүмүүс тэр орныхоо хоолыг идээд л хэвтэж байна биз. Гадаад зах зээлд хэдэн тэрбум ам.доллараар наймаа арилжаа хийгээд, ард иргэд нь ажил орлоготой болоод ирвэл гадагшаа гарч хулгай хийхийг хэн л хүсэв гэж. Гэрээ санаад байна, идэх зайдсаа үнэгүй оруулна гэдгээ болино биз дээ.

Манайхан нэг л их бүс нутгийн бодлого, улс төр энэ тэр гээд ярихаа больж ядаж Баруун Цанхийн нүүрсээ Малайз, Солонгост зарах наймаа хийвэл зүгээр санагдах юм. “Уранаа Францад зарахаар болов, хятадууд нүүрс авахаар гэрээллээ” гэх зэргээр арилжаа наймааны хэлэлцээр амжилттай хийгээд ирвэл цагаан эсгий дэвсэж угтана аа, дарга нарыгаа. Хэдхээн монголчуудаа Монголдоо тэжээж чадахгүй бол Туркийн Эрдагон шиг визний асуудлаар шахалт хийгээд явмаар санагдах юм, дарга нар минь.

Орчин цагт дэлхий нийт их л прагматик болж байна даа. Дэлхийн улс орнуудын дарга нар том, жижиг гэлтүй энд тэнд айлчлахдаа улс орондоо хэрэгтэй арилжаа наймаа үсэргэж явна. Айлчлалын зорилго, үр дүн ч ийм болсон. Манайхан ч гэсэн үүнийг хэрэгжүүл л дээ. Улс орны өнгө төрхийг нэмж, эдийн засгаа өөд нь татах, ард түмний амьдралд нэмэр болох ашигтай, хэрэгтэй наймааг бага гэлтгүй л хиймээр байна. Ингэж байж л та нараар дарга тавьсны гавьяа гарах гээд байна.

Мэргэжлийн сумогийн тавдугаар сарын тэмцээн буюу Нацу башё амжилттай өндөрлөлөө. Их аварга Хакухо М.Даваажаргал цагийг эзэлсэн агуу бөх гэдгээ баталж 37 дахь түрүүгээ авлаа. Япончуудын аварга болно хэмээн найдлага тавин хүлээж буй озэки Кисэносато 13 даваа хоёр унаатайгаар Хакухогийн ард бичигдэж байна. Гэнэт л барилдаан нь эрс өөрчлөгдөж, илэрхий амжилт үзүүлэх болсон түүнд Японы сумогийн холбоо ёкозунагийн болзол тавьж байгаа. Учир нь озэки цолтон башёд хоёр түрүүлж байж ёкозуна цол хүртдэг бол Кисэносатог нэг түрүүлбэл их аварга гэсэн цол өгнө гэж амлаж байна. Энэ барилдаанаар аварга болж чадсангүй. Гэсэн ч дараагийн башё бий. Хэрэв Кисэносато аварга болбол япончуудын нар нь гарчээ.

Ингэхэд яагаад энэ тухай бичээд байгаа билээ. Японы сумо бол манай үндэсний бөхийн дараа орох спорт учраас ийн хөндөж байгаа юм. Сумочдын үүх түүх, ололт амжилт, алдаа оноог нь манайхан бүгд мэддэг. Одоо сумог тоохоо больсон, үздэггүй гэдэг ч нэр усыг нь жигтэйхэн сайн мэддэг, барилдаан, мэх бүрийг нь сүрхий яриад сууцгааж байдаг.

Энэ башёд Хакухо аваргын дараа бичигдсэн озэки Кисэносато 1986 онд төржээ. Түүнийг анх 19 настайдаа дээд зиндаанд гарч ирэхэд л япончууд их аварга төрнө хэмээн хүлээж байсан ч тэр хэмжээнд амжилт үзүүлж чадалгүй өдгөө 30 нас хүрч байна. Харин сүүлийн хэд хэдэн башёд Кисэносато тун амжилттай барилдаж байгаа. Гэнэт барилдах арга барил нь өөрчлөгдөн барилдаан нь сайжирсан түүнийг сэтгэлзүйн засал хийлгэсний үр дүнд ийм амжилт үзүүлж эхэллээ хэмээн шуугиж байна.

Ер нь япончууд сумод яагаад монголчууд ийм өндөр амжилт үзүүлээд байгааг судалжээ. Монголчууд байгалиасаа хүч чадалтай төрдөг гэдэг ойлголтыг энэхүү судалгаа үгүйсгэсэн байна. Учир нь бяр чадал, мэх хийх чадвар зэргээрээ япон, монгол сумочид хэн хэнээсээ хэт хол тасарч, сайн муугийн туйлд хүрсэн үзүүлэлт гарсангүй. Аль аль нь унахдаа унадаг, давахдаа давдаг өгөө аваатай байж, яахав бяр чадлын хувьд монголчууд бага зэрэг илүү байж болох ч энэ нь байнга амжилт үзүүлэх үндэслэл болохгүй. Тэгвэл монголчуудын амжилтын нууц нь юундаа байна вэ.

Монгол сумочдын амжилтын нууц нь сэтгэлзүйдээ байдаг гэдэг нь судалгаагаар тогтоогджээ. Тал нутгийн уужуу тайван зан, юмыг өнгөрөөж чаддаг чадвар тэднийг ийм хүчирхэг болоход нөлөөлсөн байна. Монгол аваргын сэтгэлзүйг судлахад “Бид барилдаж олон түмнийг баясгаж байна. Үүний үр дүнд сайхан амьдарна” гэсэн энгийн философитой. Заримд нь энэ философи тун энгийн мэдээжийн сонсогдоно. Зарим нь “Хэзээ байтлаа ингэдэг юм” гэж хачирхана. Яагаад гэхээр орчин үеийн бүх сургаал амжилтын тухай байдаг. “Чи заавал чадна, чи амжилтад хүрнэ” гэх зэргээр зогсоо зайгүй сэтгэл санааг нь нүддэг. Яг амьдрал дээр энэ их өөр. Амжилтад хүрсэн хүмүүс өдөр шөнөгүй ингэж бодоод байдаггүй. Тэд өмнөх ажлаа л хийдэг.

Кисэносатогийн хувьд өмнө нь асар их үзэн ядалт, уур бухимдлаар цэнэглэгдээ юу гэлтэй мэнчийсэн улаан хүн л сумогийн дэвжээнд гардаг байсан. Өөрөөр хэлбэл өстөн дайснаа дарах сэтгэлзүйгээр өвч “зэвсэглэж” гараад унадаг байжээ. “Чи заавал ялна шүү, чи л чадна” гэж зогсоо зайгүй өөртөө шаардаж, өрсөлдөгч бөхөө өстөн дайсан мэтээр санаж гараад өөрөө өөртөө унаж явжээ. Энэ бол ялагдал болгоноо үл зөвшөөрөх арлын жижигхэн сэтгэхүй юм. Орчин цагт үүнийг хотын сэтгэхүй гэдэг. Адгаж яарсан, зөвхөн өөрийгөө бодсон, асуудлын жижигхэн хэсгийг эсвэл нэг талыг нь харж шийдвэр гаргадаг сэтгэхүй.

Харин одоо Кисэносато сэтгэлзүйн засал хийлгээд өөртөө хуримтлуулсан тэр их бухимдал, үзэн ядалтаа сэтгэлээсээ хөөж чаджээ. Тэр уужуу тайвуу бодож, хошин шог ярьж, инээж, нэгнийхээ мөрийг нөхөрсгөөр алгадаж чаддаг болсон байна. Ингээд сумогийн дэвжээн дээр ягаарсан Будда шиг хүн гарч ирдэг болжээ. Түүний нацу башёгийн сүүлийн барилдааныг нь хараарай. Хачин тайван, уужуухан барилдан давж байгаа нь харагдана. Сумогийн тайлбарлагч нар ч Кисэносатог их өөрчлөгдсөн гэж ам уралдан ярьж байна лээ. Ялалт ялагдал, унаж босохын учир, үнэ цэнийг мэддэг болсон болохоор тэр ийм түвшин дөлгөөн болоо биз ээ. Яг үүгээрээ үргэлжлүүлэн барилдвал тун удахгүй хүссэн амжилтдаа хүрч ард олныхоо магнайг тэнийлгэн баярлуулах нь тодорхой. Уужуу тайвуу, юмыг өнгөрөөж чаддаг тал нутгийн зан чанар хүний амьдрал, хувь заяанд хэрхэн сайнаар нөлөөлдгийг үүнээс харж болно.

Ер нь хэн нэгнийг зүхсэн, атаархсан, үзэн ядах сэтгэхүйтэй хүн хол явдаггүй, ажил төрөл нь бүтэмж муутай байдаг. Нэг хүнтэй хэрэлдэж муудчихаад нөгөөхөө бодоод уур нь хүрч дэлбэрчих гээд байвал ядаж эрүүл мэндэд нь сөргөөр нөлөөлнө. Цаашлаад сайн бодол санаанууд нь уурандаа шатчихдаг гэж байгаа.

Тиймээс тал нутгийн үндсэн философи бол юмыг өнгөрүүлж сурах. Уужуу тайван бодож, уучилж өршөөх. Ялих шалихгүй зүйлээс болж хүнтэй ам зөрөхийг манай ахмадууд тэвчдэггүй. “Иймхэн юмнаас болж хүнтэй муудаад яахав, дуугүй өнгөр” гэдэг. Ингэлээ гээд чи юугаар ч хохирдоггүй. Харин ч сэтгэлзүйн хувьд бусдыг хүлээн зөвшөөрч, үзэн ядах сэтгэлгээнээс сална гэдэг амьдралыг тун энгийн хялбар болгодог төдийгүй амжилт, нэр хүндийн даллага болдог.

“Ажилгүйдэл, үнийн өсөлт ба авлигаас үүдэн Монгол Улсын иргэд гутранги үзэлд автжээ” хэмээн судлаачид мэдээллээ. Хот, хөдөөгийн 5000 хүний дунд судалгаа хийгээд ийм дүгнэлт гаргасан юм байна. Эдийн засгийн хямрал, сонгуулийн шоу, ажилгүйдэл гээд ярих юм бол байдал хэцүү байгаа нь үнэн. Гэхдээ нэг хаалга хаагдахад нөгөө хаалга нээгддэг гэсэн үг бий. Орлого багасч, өмнөх шигээ тансаглаж чадахаа байсан ч мөнгөнийхөө нэлээд хэсгийг хэрэггүй зүйлд зарцуулж байснаа ойлгодог боллоо хэмээн нэг танил маань хуучиллаа. Тухайлбал, таалагдсан л бол юуг ч хамаагүй худалдан авдаг, түүнийгээ заримдаа огт хэрэглэдэггүй байж. Хувцас, гутал зэрэг бол нэг удаа өмсөөд л сонирхол нь буурч дахин өмсдөггүй. Тийм төрлийн бараануудыг хаях хайран учраас шатаадаг, эсвэл хүнд өгдөг байлаа. Одоо бол зөвхөн хэрэгтэй зүйлээ л авдаг учраас хэрэггүй зүйлд мөнгө зарцуулагддаггүй гэсэн.

Мөн хүнсний дэлгүүрээс хэрэгтэй, хэрэггүй баахан зүйл цуглуулдаг байснаа больж, өдөр тутам хэрэглэдэг зүйлээ бага багаар авдаг болжээ. Ингэснээр зарим хүнс муудаж хаях эрсдэл үүсэхгүй.

Шоу цэнгээний асуудлыг бүр хойш нь тавьжээ. Зайлшгүй үед , бүр тодруулбал сард нэгээс хоёр удаа найз нөхөдтэйгөө уулзаж, баар ресторанд ордог болсон гэнэ. Бусад үед гэр бүлдээ цаг зав гаргадаг болсноор гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал нэмэгдэж, аз жаргалтай сэтгэл дүүрэн алхах болжээ.

Хамгийн сонирхолтой нь ашиг орлого гайгүй үедээ хэрэгжүүлж байгаагүй хуримтлал үүсгээд эхэлсэн гэв. Учир нь банкны хуримтлалын хөтөлбөрт хамрагдаж, сар бүр тодорхой мөнгийг дансандаа хийж эхэлжээ.

Хямрал биднийг бодит хөрсөн дээр буулгаж, арвич хямгач байхад сургаж байна. Ядаж л мөнгөө зөв зарцуулж чаддаггүй байснаа ойлгож авч байна даа хэмээн танил маань ярилаа.

Монголчууд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг эсэргүүцэх нь өвчин болж одоо бүр энэ нь галзуурлын шатандаа хүрчээ. Уул уурхайд гадаадын хөрөнгө оруулалт орно л гэвэл амиа тавих гэж байгаа мэт аашилж эсэргүүцэх бүхэл бүтэн арми бий гэхэд хилсдэхгүй. Бид тэднийг дуугүйхэн л харж суудаг. Монголынхоо газар нутгийг өмөөрч байгаа юм даа. Баялгаа үр хойчдоо үлдээх гэж байгаа биз хэмээн бодосгээд өнгөрдөг. Өнөөдрийн манай эдийн засаг унаж, хөрөнгө мөнгөгүйн гачланд ороход гадны хөрөнгө оруулалтыг эсэргүүцэх дээрх хийрхүү популист армийнхан тун чиг их нөлөө үзүүлсэнсэн.

Дараахан нь хүүхдүүдэд гадаад хэл заахгүй гэж хэсэг өвчигнөсөн. Нийгмийн арай юм мэддэг хэсэг нь “За энэ ч арай хэтэрнэ ээ” гэж байхтай зэрэгцээд монгол хүүхдүүд гадаад хэл сурч эхлэх насыг нь хуульчлаад тогтоогоод өгчихөв. Хүүхдүүдээ гадаад хэл сургаж, дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдэх боловсролтой болгох гэсэн хүмүүс ийн хоншоороо тас цохиулав.

Ууланд авирч байсан өмнөд монгол ахан дүүсээ өвдөг сөхрүүлэн дээрэлхэж байгаа хэсэг залуус өөрсдийгөө эх оронч хэмээн цээжээ дэлдэн элдвээр авирлаж байгаа зураг хөргөө нийтэд цацаж байсан нь саяхан. Түүнийг нь нийгмийн сүлжээ болоод хэвлэл мэдээллийнхэн “уухай уухай” хэмээн дэмжин улам хөөргөж байсансан. Энэ мэт манайхан гадаадтай холбоотой бүх зүйлийг үгүйсгэн эсэрүүцэж, түүнийгээ эх орончид хэмээн хөөргөн суудаг хийрхүү үзэлд идэгдсэн.

Одоо Японы империалистуудаар монголчуудыг авруулахгүй гэнэ дээ. Бид өвчин зовлондоо баригдаж, оношоо ч тодруулж чадахгүй үхэж үрэгдэж байх тавилантай улс юм уу. Ер нь тодроод байгаа эх орончид маань хэнээс хэнийг өмөөрөөд байна вэ гэж гайхаш тасран бодоход хүрлээ. Монголчууд өвдөж зовоод, үхэж үрэгдээд дуусвал энэ газар шороон дээр маань хэн үлдэх гээд байна аа. Монголчуудыг Японоор авруулахгүй гээд жагсаал цуглаан хийгээд, хэвлэлийн бага хурал зарлаж сүржигнээд л, сүүлдээ бүр тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжинэ гэж мэдэгдэл хийлээ.

Юун тухай яриад байгааг та ойлгож байгаа байх. Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнг аюулаас аварч хамгаалах гэсэн үйл явдал өдгөө ид өрнөж байна. Ийм акц зохион байгуулагчдыг нийгмийн сүлжээ, хэвлэл мэдээлэл ч өнөөх л дэвэргэж хөөргөдгөөрөө хөөргөсөөр үндэсний баатар мэт өргөмжилж байна. Тэгвэл Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнг хэнээс юунаас хамгаалж ингэж сүржигнэнэ вэ.

Тэнд Японы Засгийн газрын санхүүжилтээр оношлогоо эмчилгээний хамгийн орчин үеийн эмнэлэг барьж өгөх гэж байгаа юм. Орчин үеийн дэвшилтэт түвшний тоног төхөөрөмж, аппарат хэрэгсэл бүхий 150 ортой энэ эмнэлэг 144 тэрбум төгрөгөөр босно. Ажиллах боловсон хүчин нь бэлэн. Анагаахын шинжлэх ухааны бүхий л нэртэй доктор, профессор, багш оюутнууд Японы эрдэмтэн эмч нарын хамт тэр эмнэлэгт ажиллана. Ийм эмнэлэг Монголд хэрэггүй юм уу. Үүнийг л бариулахгүй гэж эсэргүүцээд байгаа юм шүү дээ. Энэ улайран эсэргүүцэгчид, аугаа эх орончдын ард хэн байна вэ?

Япончуудыг бушуухан тусламжаа өгөхийн оронд их удаан судалдаг гэж бид шүүмжилдэг. Та нарыг судалсаар байтал солонгос, хятадууд түрүүлээд хийчихлээ гэдэг. Гэтэл япончууд судалж судалж ёстой нүдийг нь олсон ажил хийх юм. Яаж ингэж сонгож олдог юм гэж баярлаж бахархмаар.

Өвдөж зовлоо гэхэд жирийн дундаж монгол иргэний хувьд Японд очиж оношлуулж, эмчлүүлнэ гэдэг зүгээр л мөрөөдөл шүү дээ. Япончууд оношлогоо эмчилгээний цогц эмнэлэг барьж өгнө гэдэг бидний хувьд Токиогийн их сургуулийн эмнэлэг нүүгээд ирж байгаатай ялгаагүй хэрэг. Тэгэхэд үүнийг эсэргүүцнэ гэдэг арай дэндэж байгаа юм биш үү. Бид амьд явмаар байна. Та ч гэсэн амьд явмаар байгаа биз дээ.

Монголчууд хавдраар үхээд дууслаа гэж шуугьж байна. Энэхүү аймшигт өвчнөөр бидний эргэн тойрны хичнээн сайхан хүмүүс маань цаг бусаар ертөнцөөс одож байна вэ. Хавдрын өвчлөл, нас баралтаараа монголчууд дэлхийд тэргүүлж байна хэмээн гадны судалгааны сэтгүүлүүд мэдээлж байна. Эрүүл мэндийн сайдын баталснаар Монголд эмчлэгдэх боломжгүй 36 өвчин байдаг. Үүнээс гадна онош нь тодордоггүй, эмчилгээ нь таардаггүй өчнөөн өвчин зовлон бий. Тэгвэл оношлогддоггүй, эмчлэгддэггүй бүх л өвчтөнийг энэ шинэ эмнэлэг хүлээн авна гэнэ. Оношилно ч, эмчилнэ ч гэж байна. Монголчуудын цаг бусын үхлийн цувааг зогсоох гэж япончуудын тусламжаар ийм өндөр түвшний эмнэлэг барих гэж байгаа юм.

Бид үхээд дуусвал хэдэн тахир улиастай үлдэх хэнд ашигтай вэ. Үхсэний дараа ирэх хүмүүст хэрэг болох юм болов уу. Ой судлах гээд байгаа юм бол балар ой Улаанбаатарын эргэн тойронд байна. Хойшоо 20 гаруй км давхиад л Хэнтийн нурууны балар хөвчид очно. Тэнд тэр судалгааны ажлаа хийгээч. Цэцэрлэгжүүлэлт, мод, бут сөөг тарих гээд ажил байдаг л байх. Орчин цагт харин мод тарих шиг амархан юмгүй болсон гэсэн. Технологи хөгжөөд ойгоор нь авчраад суулгачихдаг болсон. Услах, бордох гэдгийг ч мартсан. Нэг модонд нэг том ногоон ууттай зүйл авчраад холбочихдог бөгөөд тэндээс ус, бордоо, шим тэжээл гээд бүхий л хэрэгтэй зүйл нь дусал дуслаар модондоо шингэнэ. Нэг улирлын дараа ууттай ус, бордоо дуусангуут шинийг авчраад сольчихно. Бид л хийхгүй байгаа болохоос ийм амар хялбараар дэлхийн хотууд ногоорч байгаа.

Нэгээхэн хэсэгт нь эмнэлэг барьчихаар мэдээж Ботаникийн хүрээлэнд ажилладаг хүмүүсийн ажил, үйл ажиллагаанд нь нөлөөлөх байх. Тэглээ гээд бид арай том эрх ашгаа, илүү ач холбогдолтойг нь харж сурвал яасан юм. Хөдөөний жирийн нэг малчин, төрийн албан хаагч, багш, байр, машинаа лизингээр авсан хүмүүс ямар мөнгөөрөө Токиод очиж оношлогоо, эмчилгээ хийлгэх вэ. Ийм амьдралын дэргэд Ботаникийн хүрээлэнгийн хэдэн мод арай л гангадаад байна. Харин ч эмнэлгээ хурдан барь гэж жагсаж, хэвлэлийн хурал хиймээр юм. Ингэхэд тэр мод тарьдаг хүрээлэнгийн газрыг бүгдийг нь эмнэлэг сувилалд зориулсан ч багадна шүү.

Эх оронч дүр эсгэж, Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнг өмөөрч байгаа хэдэн хүмүүс монголчуудын зовлонгоор битгий тогло. Тэд “хайран мод…” л гээд орилоод байхаас биш ийм өндөр түвшний эмнэлэг барина гэж нэг ч үг ганхийхгүй байгаа. Ийм л явган заль, явцгүй бодлоор түмний сэтгэлийг хуурахаа боль. Харин ч “бид өвдөж зовж, үхэж үрэгдэж дууслаа. Эмнэлгээ хурдан бариач” гээд та нарыг хашгираад эхэлбэл дээр дооргүй л дэмжээд, үйл явдал өрнөөд та нар жинхэнээсээ ардын баатар эх оронч болно.