Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургууль 60 жилийн түүхтэй. Энэ хугацаанд тив дэлхий, олон улсад нэрээ дуурсгасан олон тамирчин тус сургуулиас төгсөн гарсан. Одоо ч төгссөөр байгаа, цаашид ч төгссөөр байх болно. Спортын төрөл бүрээр оюутан элсүүлэн суралцуулж, дасгалжуулагч, тамирчин, спортын сэтгүүлч, багш бэлтгэн гаргадаг улсдаа спортын хүний нөөцийг бэлтгэн нийлүүлдэг томоохон төв гэж хэлж болно. Монголд ганцхан спортын сэтгүүлчийн анги энэ л сургуульд бий. Спорт хөөсөн хүн хэзээ ч буруу зам руу ордоггүй гэдэг. Энэ л эрдмийн өргөөнөөс спортын замналаа эхлүүлсэн алдартнууд олон. Монгол Улсын харцага, ардын багш Д.Сэрээтэр, З.Ойдов, Х.Баянмөнх гээд үе үеийн алдартнуудыг дуудаад дуусашгүй.

Сүүлийн үед монголд аэробик гимнастикийн спорт эрчимтэй хөгжиж байгаа. Спортын гимнастикаас арай хөнгөн төрөлд багтах энэ спорт тамирчинг эрүүл чийрэг зөв бие бялдартай болгодог. Энэ төрлөөр Монгол Улсын тамирчид ДАШТ-ийн хошой хүрэл медаль болон Ази тивийн аварга, мөнгө, хүрэл медалийг жил бүр хүртдэг гэж хэлж болно. Дэлхийн таван тивд жигд хөгжсөн байдлаар нь шалгуур тавин, 100-аас доошгүй улсад тухайн спорт хөгжсөн байвал олимпийн төрөлд багтах магадлал өндөр. Аэробикийн спорт ч олимпийн төрөлд багтаж болзошгүй. Одоогоор олон улсын олимпийн хороонд таницуулах төрлөөр явж байгаа. Дэлхийд хэр тархацтай байна, хэдэн оронд түгэн дэлгэрсэн байгаа судалгаа хийж байгаа аж. Хэрэв дээрхи шалгуурт хүрсэн байвал олимпийн төрөлд багтана. Аэробик олимпийн төрөлд орж чадвал манай улсын тамирчид монголынхоо төрийн далбааг олимпийн тэнгэрт мандуулж чадах орны тоонд зүй ёсоор орно. Энэ төрлийн багш дасгалжуулагч, тамирчин, шүүгч хангалттай бий.

Энэ сарын 10-ны өдөр МУБИС-ийн аэробикийн нээлттэй тэмцээн болсон юм. Тэмцээнд 16 байгууллагын 160 гаруй тамирчин эрэгтэй, эмэгтэй, хос, гурвал, багийн төрлөөр таван насны ангилалд өрсөлдлөө. Ая нь ритмтэй. Эхнээсээ дуусах хүртэл зогсолтгүй хурд хүч, тэсвэр тэвчээр, тэнцвэр, тасралтгүй хөдөлгөөн шаардах энэ спортын төрлийг үзэхэд цаанаасаа л эрч хүч мэдрэгдэж, омогшил төрмөөр…

Тэмцээний үеэр МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийн спортын тэнхимийн багш Г.Болортулга ярихдаа “МУБИС-Оpen” тэмцээнийг энэ жил анх удаа зохиож байна. Цаашид уламжлал болгон зохионо. Аэробикийн спорт хүүхдийн бие бялдрыг жигд хөгжүүлж, тэсвэр тэвчээр, хатуужил суулгадаг. Мөн зан харилцааны тал дээр ч эерэг нөлөөтэй. Нийтэч, тусч, хөдөлмөрч багаар ажиллах чадвар суулгаж, юманд өөриймсөг, мэдрэмжтэй хандах байдлыг олгодог. Одооны хүүхдүүд компьютерт их донтдог, тэнэдэг, хэнэггүй болж байна. Аэробикоор хичээллэснээр цагийг үр дүнтэй өнгөрөөх, цагаа зохицуулж сурах, байнгын дэлгэц ширтхээс илүү зааланд бэлтгэл хийж, бие бялдраа зөв тэгш хөгжүүлэхэд өндөр ач тустай спорт юм гэлээ.

Аэробикоор хичээллэсэн хүн хөдөлгөөний маш сайн эвсэлтэй болдог. Ер нь энэ спортоор хичээллэсэн ямар ч хүн бүх төрлийн бүжгийг төвөггүйхэн бүжиглэдэг. Ямар ч бүжгийг маш хурдан сурч, бүжиглэж чаддаг. Хүнд уян хатан чанар, тэнцвэртэй байх чадвар суулгана. Спорт аэробикоос гадна эрүүлжүүлэх аэробик гэж бий. Энэ нь спорт төрлөө бодвол хөнгөн ритмтэй. Хөдөлгөөн удаан, хөгшин хүмүүс болон хөдөлгөөний дутагдалд орсон суугаа ажилтай хүмүүст тохироно. Стемптэй аэробик гэх бас нэгэн төрөл бий. Энэ нь спорт аэробикийг бодвол арай хөнгөн. Гэхдээ маш сонирхолтой. Бусад төрлөөсөө хөнгөн хэдий ч дасгал хөдөлгөөний хувьд олон хувилбартай. Үзэхэд нэн сонирхол татам төрөл юм. Хичээллэхэд ч урамтай.Аэробикоор хичээллэхийг хүссэн хүүхдүүд нийслэлийн ерөнхий боловсролын 5, 34, Гёте, И Эс Эм сургуулиуд, Лайт клуб, Гёнер клуб, МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургууль, Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулиудын клубуудэд хамрагдан сурах боломжтой ажээ.

ЕБ-ийн тавдугаар сургуулийн 10д ангийн сурагч, Лайт клубын тамирчин Б.Анхбаяр “Би гуравдугаар ангиасаа аэробикийн спортыг сонирхон хичээллэсэн. Аэробик тэсвэр хатуужил, уян хатан чанар, багаар ажиллах чадвар, боловсон зан, ах захаа хүндлэх олон чанарыг суулгадаг. Ер нь спорт гэдэг хүнд зөв дадал зуршил суулгадаг. Ямар нэгэн асуудал гараад нэг л өдөр бэлтгэлээ хийхгүй өнжвөл хоолоондоо цадаагүй ч юм шиг, хичээлээ хийгээгүй ч юм шиг, багшдаа загнуулаад хичээлээс хөөгдсөн ч юм шиг мэдрэмж төрдөг. Эрч хүч, эрүүл бие хаа, өв тэгш хүмүүжлийг энэ спорт надад олгосон. Би энэ спортоор хичээллэсэндээ үнэхээр баярладаг. Энэ замд хөтөлсөн эгчдээ талархаж явдаг юм. Цаашид олон улс, тив дэлхийд эх орныхоо нэрийг гаргасан сайн тамирчин болохын төлөө хичээнэ. Зүтгэнэ. Бэлтгэл сургуулилтаа тасралтгүй хийх болно. Үүгээрээ багш, гэр бүл, өвөө эмээгийнхээ ачийг хариулна даа л гэж боддог” хэмээв.

Усан тэлмэн жороо судлалын академийн удирдах зөвлөлийн дарга Д.Эрдэнэхуягтай ярилцлаа.

-Үндэсний жороо морин спортын клуб байгуулахаар зорьж байгаа гэсэн. Хэзээнээс эхэлсэн ажил вэ? Хэр ахицтай байна?

-Клуб байгуулах үйл ажиллагаа 20 гаруй жилийн өмнөөс эхэлсэн гэж болно. 1996 онд улсын баяр наадмаар Яармагт анхлан жороо морины уралдааныг үзэгчдийн өмнө тойргоор зохион байгуулж эхэлсэн. Түүнээс хойш спорт болгох судалгаа олон аргачлалаар уралдаан зохион байгуулахүйл ажиллагаа явуулсаар ирсэн. Аливаа спорт оршин тогтнох үндэслэл нь клубын систем байдаг. Тийм ч болоод их спортд сагсан бөмбөгийн холбооноосоо баян Чикаго булс, Леадерс гэх мэт клуб, хөл бөмбөгийн Чельси, Реал Мадридийг бид мэднэ. Ер нь спортын хамгийн зөв хөгжил нь клубын систем гэж ойлгох хэрэгтэй. Морин спортын клубыг адууны аж ахуй гэж ойлгож болно. Адууг маллах сургах зардал өндөр учир эдийн засгийн тооцоо , спорт аялал жуулчлалтай хослуулан хөгжүүлж болно.Үндэсний жороо морин спортын сургалт , уралдаанд оролцох инноваци,дэвшилтэт технологийг лицензийн гэрээгээр нэвтрүүлнэ. Жороо морины явдал, унаачийн чадвар нь нүдний хараагаар шүүх боломжгүй. Унаач тамирчин өөрийгөө болон морио хянах засах хөтөлбөр сургалт байдаггүй . Тэгвэл камерийн системийг нэвтрүүлснээр хамгийн зөв шүүлттэй, эмх цэгц, дэг журамтай клубүүд Үндэсний жороо морин спортын эдийн засгийн болон тухайн спорт тогтвортой байх анхдагч болон гол нэгж нь байх болно. Одоогоор 2-3 клубын лицензийн гэрээ яригдаж хэлцэл хийгдээд байна. Тун удахгүй клуб авах эрх нээлттэй зарлагдана.

-Монголчууд мориороо дэлхийн талыг туулж эрт үеэс гаршуулж , судалж морин эрдэнэ хэмээн дээдэлж ирсэн. Тэгэхээр жороо судлал тэр үеэс л эхэлсэн байх?

-13 дугаар зууны Монгол хүн, монгол морины гайхалтай амжилт , тэр жижиг хагас зэрлэг Монгол адууны жолоог атгаж хурдыг нь хувааж чадсаны хувьд эзэд нь илүү гавъяатай юм. Тэр эздийн үр сад бид 21 дүгээр зуунд Үндэсний жороо морин спортоор дэлхийг аялал жуулчлал, морин спортыг байлдан дагуулж чадна гэдэгт итгэлтэй байдаг. Жороо судлал гэдэг нь маш өргөн цар хүрээтэй асуудал анхдагчийн хувьд хүн төрөлхтөн адууг гаршуулсан үеэс эмээл гараагүй байхад адууны зөөлөн явдал жороог илүүтэй унаж сонирхож байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ адууны жороог нүүдэлчин ахуй амьдаралтайгаа холбон Монголчууд шиг судалсан улс үндэстэн хаана ч байхгүй гэж болно.

-Усан тэлмэн жороо судлалын академи хэзээ байгуулагдсан бэ?

-Юуны өмнө “ Усан тэлмэн”–ийг тайлбарлая. Өвөг дээдсээс маань нүүдэлчин ахуй амьдралдаа жороо морийг байгалийн үзэгдэл,амьтны хөдөлгөөнтэй зүйрлэж байдаг. Жишээ нь: тэмээн жороо, хонин жороо, үл тасрах усны урсгалтай зүйрлэн алдаагүй хурдан жигд жороолохыг усан тэлмэн жороо гэж ангилсан байдаг. Бэгзийн Явуухулангийн шүлэг, яруу найраг, бусад зохиолд ч усан тэлмэн гэж гардаг. Бас Тэлмэн нэртэй сум бий. Усан тэлмэн гэдэг нь жороо морины хамгийн дээд үзэгдэл, дээд чансаа стандарт байжээ гэж болно. Цаашид усан тэлмэн дээд цол, дээд зэрэглэлийн уралдаан зэрэг байж болно. “Усан тэлмэн” жороо судлалын академи нь 2018 ондоо байгуулагдан түүх өв уламжлал, спорт, эдийн засаг, аялал жуулчлал, интертаймэнт, гэсэн салбарт чиглэл чиглэлийн мэргэжилтэн эрдэмтэд ажиллаж байна. Академи нь хотын хүн, хөдөө бэлчээрт адуу байдаг гэсэн ойлголтыг хязгаарлан Монгол морио буцаад унаж эзэдтэй нь байлгах ёстой нөгөө сэтгэлийн дуудлагаар гэдэг шиг бүрэлдсэн байгууллага юм.

-Усан тэлмэн жороо судлалын академи нь хэдэн гишүүтэй юм бол?

-Манай академийн анхны хүндэт гишүүнээр “ Монгол жороо морь ном”-ын оршил үгийг мутарласан бичгийн их хүн, хөдөлмөрийн баатар Лодонгийн Түдэв гуайг гишүүдын 100 хувийн саналаар баталсныг дуулгахад баяртай байна. Одоогоор 30 гаруй эрдэмтэн, нилээд тооны бизнесмэн, 200 гаруй жороо морь сонирхогчид бүртгүүлсэн. Цаашид уран бүтээлчид, эрдэмтэн, бизнесмэн монгол морио гэсэн хэн бүхэнд нээлттэй.

-Жороо морь унасан хүнтэй зам бүү нийл, Зоос өвөртөлсөн хүнтэй хоол бүү ид гэсэн зүйр үг бий. Ямар учраас ийн хэлсэн юм бол?

-Сайн жороо морь холын аянд морийг тэлдэг. Энэ нь хол аянд сайн жороо морьтой хүнтэй явбал унаж яваа морио ядраах эцээх, тэлэгдэхийг анхааруулж хэлсэн үг л дээ. Бас их мөнгөтэй хүнийг дагаж хооллоод байвал хэдэн зоос нь үрэгдчихнэ биз дээ. Энэ бол айхтар холыг сануулсан зүйрлэл юм.

-Жороо морь хурдан морь хоёрын шинж ялгаатай байх уу?

-Хурд, ороо, жороо гурвыг эндүүрэв гэсэн өвгөдийн сургаал захиас байдаг. Хурдан моринд байх бүх сайн шинж сайн жороод бий. Дөрвөн хөлийн зогсолт, хамрын самсаа нүх том байх, зоо бөгтөр гээд шинжийн сударт бий . Ер нь жороо гэдэг адууны явдлын “Нууц жор” байсаар ирсэн. Амттай хоолны жор, сайн эмийн жортой адилтгаж болно. Жорын тунг найруулах эрдэмтэн нь хол биш та бид академийн гишүүд байх болно.

-Морин спорт, аялал жуулчлал, эдийн засаг, , эрүүлмэндэд сайнаар нөлөөлөх магадлалтай гэж байна. Өөр эерэг нөлөө үзүүлэх юу байна?

-Морин спорт, эдийн засгийн тооцоо, аялал жуулчлал, бүгд судалгаа тооцоон дээр гаргасан. Аймаг орон нутаг улсын наадмын жороо морины уралдааны 90 орчим хувь нь зохион байгуулалт шүүлтийн будлианаас болж маргаантай болсноор хөгждөггүй. Уяачид, унаач, тамирчидморины бэлтгэл ажил хөдөлмөр, эдийн засаг, сэтгэл санааны хувьд хохирдог. Жороо морины уралдах тэр агшинг зөвхөн нүдний хараагаар шүүх нь хэрхэвч оновчтой шүүлт биш. Товчхон хэлэхэд 21 дүгээр зуунд Монгол улс олон улсын түвшний инноваци, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлсэн шударга шүүлттэй үндэсний жороо морин спорттой болно гэсэн үг. Түүнийг дагалдсан аялал жуулчлал, тоног хэрэглэл, үйлдвэрлэл бүгд монголдоо хөгжинө.

-Төрөлхийн жороо морь гэж байх уу? Жороо нь ер нь удамшдаг юм болов уу?

-Төрөлхийн жороо, унаган жороо гэж байна. Жороо явдал нь удамшдаг гэсэн үг. Америк , Европын эрдэмтэд адууны алхаа гишгээг тодорхойлогч DMRT- 3 нэртэй генийг жороо адуунд илрүүлсэн. Энэ гень азарга, гүүний аль нэгэнд байхад удамшсан сайн жороо гарсан тохиолдол бий. Жороо морь өөрөө донж маяг юм, өнөөгийн хэллэгээр интертаймент. Муу жороо гэж байхгүй, сайвар хонин жороо морь унаад үндэсний хувцас хэрэглэлтэй зөв суудалтай бөмбөрүүлж яваа эмэгтэй наадмын чимэг болж харагддаг.

-Морин спорт дэлхийд өндөр хөгжиж байна. Манай орон эртнээс морины уналга эдэлгээ, түүх соёл, зан заншил бүгд бий хэрнээ олон улсад гарч чадахгүй байгаа шалтгаан юу вэ?

-Судалгаагаар дэлхийн эрчүүдийн сонирхдог10 спортын нэгэнд морин спорт ордог. Уугуул адуугүй улс хүртэл морин спортыг хөгжүүлсэн байдаг. Монгол улсын хувьд хос морьтой гэдэг шиг хурдан морины уралдааны зэрэгцээ дэлхийн түвшний жороо морины спортыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Бидэнд өвгөдийн үлдээсэн “амьд өв” жороо адуу нь байна. Түүх соёл нь сургах арга ухаан нь бүгд байна. Усан тэлмэн жороог гаргана гэдэг сургалтын жор шүү дээ. Бид гадны морин спортыг хөгжүүлнэ гэвэл инноваци лицензийн гэрээг асар өндөр үнээр авна. Тухайн спортын адууг нь авч өсгөх үүрэг хүлээнэ. Зардал их эдийн засгийн хохирол, монгол малын генетикийн асуудал гээд бодох зүйл их бий. Харин үндэснийжороо морин спортын хувьд жороо морио сургах. 21 аймаг бүрд 10 га газар гээд нийт 210 га газрыг л жороо моринд зориулан олговол бид инноваци дэвшилтэт технологио аймаг бүрт нутагшуулан “Эрүүл чийрэг морьтон монгол” хөтөлбөрөөр залуу үеэ хүмүүжүүлж, жороо морин спорт, аялал жуулчлалаар эдийн засгаа босгож чадна.

-Хүмүүс төгс усан тэлмэн жороо морийг харъя гэвэл хаана очиж харж болох уу?

-Уг нь Монголын их адуун сүрэгт хаана ч бий. Академийн өсгөн үржүүлж байгаа цөм сүргээс удахгүй харж болох юм.

-Хурдан морь унахад бага насны бие жижиг, жин багатай хүүхэд унавал сайн гэдэг. Жороо морийг харин хэдэн насны хүмүүс унах ёстой юм бол? Хүүхэд унах ёстой юу, олон улсын жишиг нь ямар байдаг юм бол?

-Хурдан морины уралдаан бол эртнээс уламжлан ирсэн өөр хаана ч байхгүй Монгол түмний баяр наадмын нэг морин уралдаан. Морин спорт гэвэл олон улсын түвшний хэмжээнд авч үзэх хэрэгтэй. Үндэсний жороо морин спортын хувьд 16 дээш насны нас хүйсүндэс угсаа харгалзахгүй жороо морин спортын зохих түвшний мэдлэгтэй хүн унана гэж заасан байдаг. Хөгжлийн явцдаа цаашид олон улсын жишгээрунаачтамирчин болонэмээл хэрэглэлийн жинг стандартчлан заахшаардлагатай юм.

-Морийг мах, мал гэдгээр биш эдийн засгийн маш том нөөц бололцоо гээд хөгжүүлбэл манай орон газрын дорх баялгаа ухах биш газар дээрх нөөц баялгаа ашиглаад эдийн засгийн өндөр хөгжилтэй орон болох боломж бий гэсэн үг үү?

-Яг зөв. Базаад хэлбэл өөрийн чинь хэлж буй энэ л асуудлыг яриад байгаа юм. Бидэнд судалгаа, нөөц, морьд бүх л зүйл нь байна. Ганцхан стандартын байр, байгууламж, сургалтын байр л алга. Үүнийг шийдэх боломжийг олговол магадгүй бид маш хурдан хугацаанд Исланд, Герман, Швед зэрэг барууны өндөр хөгжилтэй орнуудтай хөл нийлүүлэн алхах цаг ойрхон байна.

“Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуучин А.Мөнгөншагайтай ярилцлаа.

---

-Намрын налгар өдрүүдээр найр хуримын урилга их байна уу?

-Хөдөө орон нутгаар явж байгаад ирлээ. Эрдэнэтийн Жаргалант сум хуучин Улаан толгойн дөчин жилийн ой болсон. Ойн арга хэмжээг найрууллаа. Мөн Ховд аймгийн Манхан сумын сургууль эмнэлгийн 80, 90 жилийн ойд ая дуугаа өргөлөө. Энэ жилийн наадмаар түрүүлсэн аварга Ш.Батсуурийн цолны мялаалга наадамд уригдаж дуулсан. Ойрын өдрүүдэд хотод байлаа. Хурим найрын цаг эхэлчихсэн. Өдөрт 3-4 хуримд уригдан дуулж байна даа.

-Жин их хаяжээ. Хэдэн кг-ийг хасав?

-“Гурван бүдүүн” хамтлаг гэж нэрэндээ туйлшраад их явсан. Одоо эрүүл мэндээ бодохгүй бол болохоо байлаа. Эхний соло уран бүтээлээ гаргах үеэсээ жингээ хасаж эхэлсэн. 100 гаруй кг байсан. 85-86 кг орчим болтлоо жингээ хаяж “Гуч хүрсэн бүсгүй” дууныхаа клипийг хийлгэсэн. Түүнээс хойш дахиад 2-3 кг хассан. 80 кг болох зорилго тавиад байгаа. Одоо өөх биш, булчинлаг болох тал дээр анхаарч байна. (инээв)

-Гуч хүрсэн бүсгүйчүүд удахгүй дөч хүрнэ. Дөч хүрсэн бүсгүйчүүдийг дуулах уу?

-Хүмүүс Шагай гоё сэдэв олсон. Сэдвээрээ гоё дуу хийчихлээ. Ая, хөгжим найруулга, үг нь цаг үеэ олсон сайхан тавилттай, шийдэл санаатай болсон гэж яриад байгаа. Түүний дагуу маш олон хүсэлт захиалга ирж байна. Одоо дөч хүрсэн бүсгүйг гарга гээд “Дөч хүрсэн бүсгүй” шүлэг ирсэн. Бүр 2-3 янзаараа ирсэн. “Дөч хүрсэн эр” гэдэг дуу гарга гэж санал тавиад нэлээд хэдэн шүлэг ирсэн байгаа. Бүр цаашлаад 50-тайчууд нь яаж зүгээр байх вэ бас захиалгаа өгсөн. Миний хувьд дөч, тавьтай бүсгүй гэсэн дуу гаргах бодолгүй гэдгээ хэлье. Хэрэв гаргахаар болбол “Гуч хүрсэн бүсгүй”-гээс илүү дуу гаргах ёстой. Нөгөө талаараа туйлшраад нас дуулдаг хүн болох гээд байна. Хүмүүст сайхан санагддаг байж болох. 40-тэй бүсгүйчүүд дөчин насаа дуулаад явах. Магадгүй хэдэн жилийн дараа надад “Гуч хүрсэн бүсгүй”-гээс сайхан ая аялгуу ороод ирж болох. Өөр сэдвээр уран бүтээл хийж байгаа. Одоохондоо тийм бодол алга. “Дөч хүрсэн эр” гэж дууны санал ирсэн. Ийм дуу хийхгүй гэж бодож байна. Яагаад гэвэл “38-тай аав” гээд манай хамтлагийн хит дуу байна. 38-тай аав нэг байхад болно. Гуч хүрсэн бүсгүй нэг байхад болно. “Гуч хүрсэн бүсгүй” хэзээ ч хоцрогдохгүй. Үе үедээ дуулаад л явж байх учраас. Энэ дууг хүмүүс “Гуч хүрсэн бүсгүй” ч гэдэг “Гуч гарсан бүсгүй” ч гэдэг. Уг нь бол “Гуч хүрсэн бүсгүй”. Зөвхөн гуч хүрсэн бүсгүйд зориулж байхаар гуч гарсан, гараад явж байгаа бүсгүйчүүдэд зориулъя гэж бодож хийсэн.

-Хурим найр, арга хэмжээнд уригдаж дуулахдаа энэ дуугаа хэр их дуулдаг вэ?

-Байнга. Үүнийг сонсох гэж л урьдаг байх. Хурим найраас гадна шинэ жилээр их уригддаг. Миний хамгийн оргил үе шинэ жил байсан. Бүсгүйчүүд л ихэвчлэн шинэ жилд ач холбогдол өгч оролцдог. Шинэ тэмдэглэж буй албан байгууллагын бүсгүйчүүдийн ихэнх нь гуч хүрсэн бүсгүйчүүд байдаг юм байна. Яагаад гэвэл нэр хүндтэй сайхан албан газар ажиллаж байгаа, байр сууриа олчихсон, өөрийн карьертаа хүрчихсэн. Бие сэтгэл, ажил үйлс нь бүгд жигдэрчихсэн байдаг юм байна.

-Ингэж дуулж явахдаа онцгой сэтгэлд үлдсэн дурсамжтай үе бий юу?

-Гучин насныхаа ойд хүмүүс их урьдаг. Нэг ойд дуулахаар ресторанд ирээд дуулж байтал тал талаас гарч ирээд бүжиглэсэн. Найзууд нь миний клипэнд гардаг шиг хувцаслаад намайг тойрч бүжиглээд. Тайз засал нь хүртэл миний клипний зураг авалт шиг. Миний клипэнд тоглосон охид шиг хувцаслачихсан. Би уг нь тэдэнд бэлэг барьж байгаа атал буцаад өөрөө шоконд орж сюрприз бариулж билээ.

-Дууныхаа санааг яаж олдог вэ?

-Орчин цагт бүх зүйл даяаршаад өөр болж байна. Хүмүүс шинэ сонин сэдэв хүсдэг болж. Бидний дуулдаг уянгын дуунуудаа дуулаад яваад байх цаг биш болжээ. Тиймээс гоё шинэ шийдэл, сэдэв санааг байнга эрэлхийлж байна. Анхны хийсэн соло уран бүтээл минь хүмүүст хүрч таалагдаж, амжилттай болсон учир үүнийгээ давах сайн уран бүтээл хийхийг зорино.

-Яг одоогоор ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-“Дэрвэгэр сормуус” нэртэй бүтээл дээр ажиллаж байна. Бас л бүсгүйчүүдийг магтан дуулсан уран бүтээл. Надад сүүлийн үед дандаа бүсгүйдийн гоо сайхан, бие сэтгэл, дурлал хайрыг магтан дуулсан шүлгүүд ирдэг болсон. Энэ дуу маань ч тийм л сэдэвтэй. Дуу маань ерөнхийдөө бэлэн болсон. Клипнийхээ ажилд удахгүй орно. Ирэх сарын 20-д гэхэд шинэ уран бүтээл маань үзэгчдийн хүртээл болох байх. Өөрийн уран бүтээлээс гадна хамтлагийнхаа ихэнх дууны аяыг өөрөө зохиодог. Сүүлийн үед нийтийн болон эстрадын дуучид захиалга өгөх болсон. Манай нийтийн дуу хөгжиж байна. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр нэг нэг бадгаа дуулаад, дахилтаа нийлж дуулдаг цаг өнгөрч. Хөгжим найруулга, дугаралт, сэдвээ хүртэл ирэлхийлдэг хайдаг болж. Орчин үеийн эстрадлаг аяыг сонгодог болжээ. Тэр талаасаа ч юмуу над руу их хандаж байгаа. “Гангараа”-г дуулдаг Н.Мөнгөншагай “Андгайт нутаг”, Я.Гэрэлчулуун “Эрэмгий”, Д.Найдандорж, Л.Сөрөлт, А.Түмэн-Өлзий, Э.Чулуунчимэг нарт дуу зохиож өглөө. Авьяаслаг монголчууд нэвтрүүлгийн шилдгээр шалгарсан П.Хан-Уулд “Хань минь” гэдэг дуу зохиож өгсөн гэх мэтээр уран бүтээлээ завсаргүй хийж байна. “Флай” хамтлагт “Согтсон үедээ” гэдэг дуу зохиож өгсөн. Согтсон үедээ хүн ямар зан ааш гаргадаг. Юу ярьдгийг гаргахыг хичээсэн. Энэ мэтээр сонин сэдвийг эрэлхийлдэг болжээ.

-Хамтлагтайгаа нийлсэн уран бүтээл хийж байна уу?

-Хамтлагтайгаа уран бүтээлээ хийж л байгаа. Хамтлагаараа олон газар уригдаж тоглож байна. Хамтлагийнхаа тоглолтод оролцоно. Өөрийнхөө бүтээлийг ч давхар хийнэ. Сүүлийн үед олон газар уригдаж тоглодог болсон. Асуудалд орох үе ч гарна. Хамтлаг тоглолттой үе гарна. Би бас урилгатай таарна. Давхцах үе зөндөө гардаг. Заримдаа хамтлагтаа тоглож амжихгүй үе гарна. Заримдаа өөрийнхөө тоглолтыг хаяад хамтлагтайгаа дуулна.

-Энэ их ажлын хажуугаар ар гэрээ яаж зохицуулж, аавын үүргээ гүйцэтгэж байна?

-Амжуулахаас өөр арга байхгүй. Амжуулна даа. Хүүхдүүдээ цэцэрлэг, сургуульд нь зөөнө. Эхнээсээ сургуульд орлоо. Бүр л завгүй болох байх. Аав маань хөдөө байдаг аавыгаа байнга эргэнэ. Асарч тойглохоос эхлээд, ар гэр хувийн ажил их дээ. Аль алийг нь амжуулах гээд л их зүтгэдэг. Ер нь амжихгүй шүү. Хоногийн 24 цаг багадна гээч л болдог. Өглөө хэдэн ажил төлөвлөөд гэрээсээ гарна. Тэгээд замд түгжирч зогсоод тавин хувийг нь амжуулаад, тавин хувь нь дахиад л маргааш гээд үлдэх жишээний.

-Багаасаа хийдэд шавилан суусныг тань цөөнгүй хүн мэднэ. “Гүшиг” дацан хийдийн тамгын газрын даргаар ажиллаж байгаа гэсэн. Шинэ хийдийн ажил хэр явагдаж байна?

-Хийдийн барилгын ажил эхлээд дөрвөн жил болжээ. Одоогоор шинэ хийдийн маань барилгын ажил далан хувьтай явагдаж байна. Ирэх жил гэхэд ашиглалтад орно гэж төлөвлөсөн.

-Шашин номын ажлаа хажуугаар нь хийх үү?

-Шашин номын ажил заримдаа орхигдоно. Хийд орны бүтээн байгуулалтын ажилд оролцож байгаа. Сууж шавилдаг нь уран бүтээлийн ажил хийж эхэлснээс, тэр дундаа соло уран бүтээл хийдэг болсноос хойш ховор болсон. Түүнээс би уншлага, бясалгал, номын ажилдаа байнга явдаг.

-Сул чөлөөтэй үедээ жишээ нь жолоо барьж байхдаа маань мэгзмээ уншдаг уу, дуугаа дуулах нь их үү?

-Аль алийг нь хийнэ дээ. Намайг хүмүүс гайхдаг. Зарим нь мэднэ. Хийд орны ажилтай, бясалгал, уншлага байнга хийдэг гэж. Зарим нь дуу дуулж байснаа гэнэт лам болчихлоо гэдэг. Миний бодлоор бөө болно гэдэг амархан. Яагаад гэвэл хэдэн настайдаа ч хамаагүй, эрдэм мэдлэгийн ч хэрэггүй, онгод тэнгэрээ аваад хувцас хунараа бэлтгээд, дасгал сургуулилт хийгээд болчихдог санагддаг. Шашны эрдэм боловсрол тэсвэр тэвчээр, хатуужил шаарддаг. Хийд оронд багаасаа шавилан сууж лам болно гэдэг нь жинхэнэ эр хүний тэсвэр тэвчээрийг шалгадаг. Нийгэм их сөрөг болж. Сайн талаас нь харахаасаа илүү сөрөг муу талаас нь дүгнэнэ. Нийгмийн сайн сайхны төлөө бурхан номын үйл бүтээж, буян номыг үйлдэж байгаа хүмүүс гэж харахаас илүү шар хувалз, зүгээр суугаад мөнгө олдог гэж дүгнэдэг болжээ. Би 1990 оноос хойш хийдэд суусан. Аав маань Увс аймгийн харьяат. Өвөө минь лам байсан. Эрдэм боловсролтой. Тухайн үедээ их шуугиулдаг. Байн байн эсэргүүний хэргээр баригддаг хүн байлаа. Ээжийн талаас ч мундаг гавж хүмүүс байсан. Бага байхад аав их зааж сургасан. Манайх бурхан тахил ихтэй айл байлаа. Сургуульд байхдаа 3-4 дүгээр ангиасаа сургуулиа хаяад хийдэд суусан. Анх хийдэд сууснаас хойш 25 жил болсон байна. Энэ хугацаанд би хэзээ ч уншлага номоо хаяагүй. Өөр олон ажилтай байсан ч өдөр тутмын зан үйл, уншлага номоо байнга уншдаг.

-Цээжээр хэдэн ном мэдэх вэ?

Цээжээр олон ном мэдлээ гээд бурхан номын ажил суралцаад дуусдаг зүйл биш. Байнга л суралцдаг. Суралцаж дуусахгүй. Библи ч юмуу, Корон судрыг хэд хоног уншиж, судлаад ард нь гарчихдаг. Буддын шашны сургааль хэзээ ч дуусахгүй. Эрдэм нь хязгааргүй учраас сурч дуусна гэж байхгүй. Тиймээс өдөр бүр өөрийгөө дайчилж, эрдэм номдоо шамддаг. Байнгын хийдэг зан үйлээ хийдгээрээ хийнэ. Орой бүр зулаа өргөхөөс эхлээд, оройны уншлагаа унших, олон түмэн, эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтан, бүх л хүмүүс сайн сайхан амьдраасай хэмээн залбирдаг даа. Түүний хажуугаар оройдоо гитараа бариад сууна. Шүлгээ бичнэ, аяа зохионо. Би дуулдаг байж байгаад лам болж жүжиглэсэн юм биш. 25 жил шашныхаа номыг хаяагүй, хажуугаар нь 15 жил тасралтгүй хамтлагийнхаа уран бүтээлийг хийж. Ая, шүлгээ зохиогоод явж байна. Шашин номын тал дээр төгс болчихсон мундаг хүн биш л дээ. Гэхдээ хаана ч очоод ламын дээлээ өмсөөд, орхимжоо хаяад суухад өдөр тутмын уншлага номоо уншихад асуудалгүй уншина. Лам хүний эзэмших ёстой ойр зуурын эрдэм боловсролыг эзэмшсэн гэж боддог.

-Хийд орны ажлаа хийж байхад тань хүмүүс хэр таньдаг вэ, яаж хүлээж авах уу?

-Заримдаа танина, гайхна. Бүр асуух тохиолдол бий. Өдөрт маш их хүмүүс ирнэ. Надтай уулзаж зөвлөгөө авна. Шашин номонд итгэдэг хүмүүс зүг чиг, өдөр судраа асууна. Мөн сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгнө. Асууна, ярилцана. Тэр тал дээр өдөрт 5-10 хүн тогтмол цаг авч уулздаг. Уран бүтээлийн ажил ихтэй хөдөө орон нутгаар явчихвал амжихгүй үе гарна.

-Хүү нь хэрвээ лам болно гэвэл хэр дуртай хүлээж авах вэ?

-Манай хүү лам ч болохгүй, урлагийн хүн ч болохгүй байх. Хүүхдийн байр байдал багаасаа харагддаг даа. Өөрийнх нь буян заяа түшээд лам болно гэвэл дуртай хүлээж авна. Лам болох чинь маш хэцүү. Зүгээр дээд сургууль төгсөөд лам болчихдог юм биш. Багаасаа бэлтгэгдэнэ, хичээнэ. Маш их хатуужлыг давж, туулна. Лам болох хүний буян заяа гэж байдаг. Өөрийнх нь сүсэг бишрэл гээд цаанаасаа нэг юм байдаг. Түүнээс аав ээж нь ярилцаж байгаад лам болгоно гээд шийдчихдэг асуудал биш. Өөрийн бодол санаа, бие сэтгэлээ бусдын сайн сайхны төлөө зориулна. Эмч цагдаагийн ажил хэцүү л гэнэ. Тэгтэл хамгийн муу муухай бүхэн дээр л лам очдог. Зоригтой, хатуужилтай, хүнийг сонсож чаддаг байх ёстой. Өвчтэй зовлонтой, хүн нас барсан газар очно. Хамаг зовлонг нь сонсоно. Сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгнө.

-Сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгсөн хүмүүс хэр сайнаар хүлээж авах уу?

-Сэтгэл зүйн зөвлөгөө гэдэг хүний сэтгэлийн маш том засал. Бид сэтгэл зүйч дээр очоод зөвлөгөө авдаг. Гэхдээ монголчууд олон жилийн өмнөөс лам багшдаа очдог. Ноён нуруу, цаг, зүгээ асууна. Сангаа тавиулж номоо уншуулаад бурхан шүтээндээ мөргөөд тайвшираад гардаг. Энэ бол монголчуудад дархлаа тогтсон асуудал. Хамгийн том сэтгэлийн засал юм. Би сэтгэл судлалын чиглэлээр МУИС-д сурч байгаад гадагшаа явахаар болоод гарчихсан. Тэгэхэд манай багш хэлж байсан. Та нар том мундаг сэтгэл зүйч болчихлоо гээд хэн нэгнийг үзүүлдэг харуулдаг лам, бөө, удган хэн байдаг юм түүндээ очоод үзүүлээд ирлээ гэхэд битгий хориглоорой. Тэр бол хүний хамгийн том сэтгэл зүйн засал болдог юм шүү гэж хэлсэн. Яагаад гэвэл тэр хүн лам бөөдөө үзүүлж байж сэтгэл нь амардаг. Тэр хүнээсээ зөвлөгөө авч байж тайвширдаг. Цагаан сараар номоо уншуулсан хүн би жилийнхээ заслыг хийлгэчихсэн гээд сэтгэл тэнэгэр явдаг түүнтэй л адил.

-Урилгаар дуу дуулахад 1.5 сая төгрөгөөр дуулдаг гэсэн үнэн үү?

-Үнэн. Том том мундаг дуучдыг бодвол гайгүй ханш байгаа биз.

-Хүмүүст дуу зохиож өгөхдөө үнэ ханш тогтоодог уу?

-Байлгүй яахав. Нэг сая төгрөгөөр л хийдэг. Би жижүүрийн хэдэн дуу зохиогоод дуулдаг бол аль хэдийн 10-20 дуутай болчих байсан. Анх гаргасан ганц соло дуу маань хүн бүрийн сэтгэлийг татсан сайн уран бүтээл болсон учир түүнийгээ гүйцэхүйц сайн бүтээл хийхийг эрмэлздэг. Мэдээж ард нь миний нэр гарах учир муу юм хийхийг боддоггүй. Урд урдныхаа уран бүтээлийг чанаржуулсан сайн бүтээл хийнэ л гэж зүтгэдэг. Хүмүүс нэг юмны илч дуучин гэж их зарлуулдаг. Өөрсдөдөө нэр өгөөд. Саяхан нэг тоглолт дээр намайг “Яагаав нөгөө гурван бүдүүний дуучин Шагай”. Бүсгүйчүүдийн илч дуучин гэж зарласан.

-Ойрын үед хамтлагаараа ч юмуу, ганцаарчилсан тоглолт тавих бодол бий юу?

-2017 онд манай хамтлаг тоглолт хийсэн. Энэ жил манай хамтлагийн 15 жилийн ой болж байна. Ирэх намраас жижиг VIP хэмжээний цөөхөн үзэгчтэй тоглолт хийнэ гэж төлөвлөж байгаа. Олон хүн биш, цөөн тооны үзэгчтэй. Цомхон тэгээд үнэтэй тоглолт л болох байх.

-Монгол туургатны наадамд Монголоо төлөөлж оролцсон гэсэн. Таны уран бүтээлийг хэр хүлээж авдаг вэ?

-ОХУ-ын Тувад болсон аялал жуучлалын наадамд оролцлоо. Монголоос хэд хэдэн уран бүтээлчид явсан. Монгол туургатан биднийг сайн мэддэг, сонсдог. Саяхан Өмнөд Монголд тоглоод ирсэн. Манай хамтлагийн дуунууд, миний дуу ч хит болчихсон. Туургатан дундаа дуулдаггүй, сонсдоггүй газар байхгүй. Гадаадад амьдарч буй монголчууддаа зориулж олон удаа тоглолтоор явсан. Энэ жил Европ руу хоёр удаа яваад ирлээ. Ер нь монголчууд амьдардаг бүх л газар тоглосон. Ганц Англид тоглоогүй үлдсэн байна. Удахгүй хамтлагаараа Солонгос явах төлөвлөгөөтэй байна.

-Манай уншигчдад зориулж хэлэх үг байна уу?

-“Өдрийн сонин”-ы уншигчдад тэр болгон хүмүүст дэлгэж ярьдаггүй ажил мэргэжлийнхээ талаар ярилаа. Би уг нь ярьдаггүй. Хүмүүс төөрөлдөнө гээд. Анх намайг хүмүүс дуучнаар маань хүлээж авсан. Дуучнаараа л үлдье гэж боддог. Намайг “Гуч хүрсэн бүсгүй”-г дуулах гэж байхад хүмүүс хэлж л байсан, хийд оронд шавилж байсан хүн бүсгүй гээд л дуулах хэрэг байна уу гээд л. Харин ч хэрэгтэй. Эмэгтэй хүнийг Дарь-Эх гэдэг. Дарь-Эхийн бүрэлбаатай гэж хүртэл гарч байгаа. Бурхны шашинд эх хүнийг маш их хүндэлдэг хайрладаг, дээдэлдэг. Дарь-Эх хэмээн өргөмжлөөд тэр бурхнаа шүтдэг. Эхийгээ шүтэж сурчхаад бурхнаа шүт гэдэг. Шууд ертөнцийн эзэнд итгэ гэж тулгадаггүй. Эхийгээ хүн бурхан мэт шүтэх ёстой. Эх хүн хүүхдээ бүүвэйлж, хайрлаж өсгөдөг учир бурхны мөн чанартай байдаг гэсэн. Ээжийгээ хайрлаад сурчихсан хүн бусдыг хайрладаг. Бусдыг хайрлана гэдэг маш том буян. Тиймээс ээжийгээ хайрлаж сураарай.

Шагай хичээж байгаа. Дараагийн шинэлэг, соргог, темптэй, хөнгөн ритмтэй дуунууд хийхийг зорьж байна. Удахгүй шинэ уран бүтээлээрээ уулзъя.

БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлттэй зээлийн хөрөнгөөр “Яармагийн шинэ гүүр барих, хуучин гүүрийг засварлах” төслийн барилгын ажил 2017 онд эхэлсэн. Тус барилгын ажил хугацаанаасаа өмнө дуусч, өнөөдөр авто зам, замын байгууламжийн хөдөлгөөнийг нээлээ. Гүүрэн байгууламж нь дөрвөн эгнээ 250 метр урт, 20.5 метр өргөн, Д-рамп шинэ гүүр нь 276 метр урт, 8.5 метр өргөн, хуучин гүүр нь 250 метр урт, 9 метр өргөн, 57 метр урт тунелтэй. Нээлтийн үеэр төслийн захирал Ши Зи Хуан ярихдаа “Хятад ажилчид 150, Монгол ажилчид, инженерийн албаны 290 хүн хамтран гүйцэтгэлээ. Төслийн хугацаа 28 сар, барилгын ашигтай хугацаа 18 сар үүний таван сар нь өвөл байсан. Хүндрэлтэй хоёр зүйл тулгарсан эхнийх нь газар чөлөөлөлт, газар доорх шугам сүлжээг шилжүүлэх асуудал байсан. Үүнд их хугацаа алдлаа. Дараагийн асуудал нь замын хөдөлгөөнийг зохицуулах. Ажлын хажуугаар замаа хааж, барилгын ажлаа үргэлжлүүлэхэд бэрхшээл тулгарч байсан” гэлээ.

Шинэ давхар гүүрэн зам нь Монгол Улсад шинэ дэвшилтэт техник, технологи шингэсэн олон түвшний огтлолцол юм. Шинээр баригдах Яармагийн дэд төв, хотын захиргаа, орон сууцны барилгын бүтээн байгуулалтыг дэмжих, шинээр ашиглалтад орох Хөшигийн хөндийн олон улсын нисэх онгоцны буудлыг хотын төвтэй холбоно. Авто замын хөгжлийн газрын дарга Ж.Тогтохбаяраас тодрууллаа.

-Шинэ гүүр ашиглалтад орсноор замын ачаалал хэдэн хувь буурах вэ?

-Ачааллын хувьд гурав дахин илүү авах даацтай. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал болон нэвтрэх чадвар сайжирна. Тэр хэрээр замын ачаалал 2-3 дахин буурна.

-Энэ бүс нутаг зам тээврийн ослын эрсдэлтэй бүсд ордог. Зам тээврийн ослыг хэрхэн тооцоолсон бэ?

-Зам тээврийн осол маш ихээр гардаг. Энэ гүүр гурван түвшинтэй болж баригдснаар зам тээврийн осол гархааргүй болгож төлөвлөж барьсан. Ямар нэгэн огтлолцол байхгүй учир зам тээврийн осол тэг үзүүлэлтэй байна гэж төвлөсөн.

-Тус гүүрийг барьсан гүйцэтгэгч компанитай дахин төсөл хэрэгжүүлэх үү?

-Энэ компани маань замын цагдаагийн гүүрэн гарцыг бас барьж байгаа. Дараа дараагийн төсөлд хамтран ажиллах байх.

-Замын цагдаагийн гүүрийн барилга хэдэн хувьтай явж байгаа вэ? Тухайн үедээ хугацаанаасаа өмнө ашиглалтад орно гэж мэдэгдэж байсан.

-Одоогоор яг хугацаандаа явж байна. Ирэх хаврын цаг агаараас шалтгаалан хугацаанаасаа өмнө ашиглалтад оруулах төлөвлөгөө байна.

Тээврийн цагдаагийн албаны нээлттэй хаалганы өдөрлөг өнөөдөр тус албаны төв байранд явагдаж байна. Энэхүү өдөрлөгийн үеэр Бүртгэл хяналтын төв, Автотээврийн үндэсний төвөөс иргэдэд үйлчилнэ. Энэ талаар Тээврийн цагдаагийн албаны урдчилан сэргийлэх хэлтсийн мэргэжилтэн Цагдаагийн ахлах дэслэгч Э.Мөнхгэрэлээс тодрууллаа

–Замын цагдаагийн алба Тээврийн цагдаагийн алба болж бүтцээ шинэчлэлээ. Үүний хүрээнд бүх тээврийн албаныхан танилцуулгаа хийж байгаа юу?

-Замын цагдаагийн алба нь 2018 оны наймдугаар сард бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийж, Тээврийн цагдаагийн алба болсон. Энэ албаны бодлого чиглэл, маргаашнаас эхлэх замын хөдөлгөөний шинэчилсэн дүрмийг иргэдэд суртачлах, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, иргэдэд тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх, хууль эрхзүйн мэдээлэл өгөх зорилгоор нээлттэй хаалганы өдөрлөгийг зохион байгуулж байна. Өдөрлөгт Тээврийн цагдаагийн газрын харьяа Төмөр замын цагдаагийн хэлтэс, Иргэний агаарын тээврийн цагдаагийн хэлтэс, Замын цагдаагийн газар зэрэг анги байгууллагууд харагдлаа.

-Иргэдэд ямар үйлчилгээ үзүүлж байгаа вэ?

-Иргэдэд байнга тулгардаг асуудлуудыг шийдэх үйлчилгээнүүдийг явуулж байна. Үүнд: Бүртгэл хяналтын төв, Авто тээврийн үндэсний төв, Албан журмын даатгагчдын холбоо зэрэг байгууллагууд хамтарч ажиллаж байна. Гээгдүүлсэн, хугацаа нь дууссан үнэмлэхийг түр үнэмлэх гаргах, сэргээх хугацаа нь дууссан бол эрх сэргээх шалгалтад хамруулах, жолоочийн лавлагаа мэдээлэл олгох ажлууд хийгдэж байна. Авто тээврийн үндэсний газраас үзлэг хийх, тээврийн хэрэгслийн бүртгэлтэй холбоотой асуудлуудыг шийдэж өгч байгаа. Даатгалтай холбоотой асуудлуудад хуулийн дагуу зөвлөгөө өгөх зэргээр ажиллана.

-Тээврийн цагдаагийн хувцас хэрэглэлийг бас харуулжээ?

-Албаны үйл ажиллагааг суртачлах зорилгоор албанд ашигладаг хувцас хэрэглэл, техник хэрэгсэл автомашин, харьяа газар хэлтсүүдийн танилцуулга, эмч сэтгэлзүйчийн зөвлөгөөг бас хүргэж байгаа юм.

-Хамгаалах бүсний хэрэглээг таниулах сургалтын хэрэгсэл байх шиг байна?

-Хамгаалах бүсний стент гэдэг. Энэ нь хамгаалах бүс хэрэглээгүй хөдөлгөөнд оролцож байгаа үед ямар хэмжээний доргилт очих уу, хэрэглэсэн үед ямар аюул ослоос яаж урдчилан сэргийлэх үү гэдэг бодит аюул ослыг таниулах стент авчирсан. Мөн манай цагдаагийн албаныхан хөдөө орон нутгийн замд явахдаа алба хаагчдын амрах ажиллах нөхцлийг сайжруулах зорилгоор автобус тоноглон тохижуулсан. Дотроо хяналтын камер, алба хаагчдын амрах өрөө, компьютер, техник хэрэгсэл бүрэн тоноглогдсон юм.

-Өдөрлөгөөр иргэдийн ямар асуудлуудыг шийдэх боломжтой вэ?

-Жолоодох эрхийн үнэмлэх, техник хэрэгслийн бүртгэл, даатгал мөн иргэдээс бэлэн бус торгуультай холбоотой асуудлаар их ирдэг, лавлагаа авдаг. Энэ бүх асуудлуудтай холбоотой үйлчилгээг үзүүлж байна.

-Иргэд торгуулийн хуудсаа тэглэнэ гэсэн зорилготой ирж байх шиг байна. Торгуулийг тэглэх боломжтой юу?

-Торгуулийн хуудсыг тэглэх буюу дур мэдэн устгана гэсэн асуудал байхгүй. Хамгийн гол нь иргэд торгуулиа төлчихөөд байхад шалгадаг сайтууд болох торгууль.мн, смарт карт гэх мэт сайтууд дээр мэдээлэл төлөгдөөгүй гэж гарч ирэх тохиолдлууд байна. Үүнийг шалгаад үнэхээр төлсөн бол бид холбогдох байгууллагуудад нь төлсөн төлөвт шилжүүлж өгөөч гэдэг хүсэлт явуулах, иргэдэд торгуулийн лавлагаа гаргаж өгөх ажлууд хийгдэж байна. Түүнээс торгуулийг тэглэх, устгах асуудал байхгүй.

Уг арга хэмжээнд албаны харьяа газар, хэлтэс, нэгжүүд оролцож байгаа тул иргэдээс алба, алба хаагчийн үйл ажиллагаатай холбоотой санал, хүсэлтийг хүлээн авах юм. Нээлттэй хаалганы өдөрлөг Тээврийн цагдаагийн албаны төв байранд 11.00-15.00 цагийн хооронд болно.

“Талын түмэн адуу” наадам болно. Тус наадам 11 дүгээр сарын 2-4-ний өдрүүдэд Хэнтий аймгийн Батноров суманд болох аж. Энэ жил тав дахь удаагаа зохиогдож буй “Талын түмэн адуу” наадам нь малчин түмний биет бус өв, ахуй соёлыг хадгалан хамгаалж, суртачлан таниулах зорилготой.

Наадмын талаар зохион байгуулагч Мөнх харилцаа төрийн бус байгууллагын тэргүүн Э.Цэрэнбатаас тодрууллаа.

-Урдны жилүүдийнхээс энэ удаагийн наадам юугаараа онцлог вэ?

-Монголчууд морь унах нь багассан түүнийг дагасан олон соёлууд гээгдэж алга болж байна. Иймээс монгол соёлын биет бус өв болох адууны соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх, суртачлан таниулах хэрэгтэй гэж үзэн манай байгууллага анх санаачлан зохион байгуулж ирсэн. Энэ жил Нийслэлийн аялал жуучлалын газар биднийг дэмжин хамтран зохион байгуулж байгаа. Мөн Хэнтий аймгийн Засаг даргын тамгын газар, Батноров сумын захиргаа дэмжиж хамтран оролцож байгаа нь төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын хамтын оролцоог нэгтгэсэн үйл ажиллагаа болж өгч байгаагаараа онцлог байх.

-Мэдээж адууны өв соёлыг харуулсан олон үйл ажиллагаа болох байх. Ямар арга хэмжээнүүд хөтөлбөрт багтсан бол?

-Монголчууд морио унаад, уургаа бариад, нохойгоо дагуулаад адуу маландаа явах өв соёл багасаж, бараг устах нь гэхэд хилсдэхгүй болж. Нохойгоо дагуулаад малаа хариулахдаа тарвага агнадаг. Нохой нь тарвага бариад ирдэг. Уургаа унагавал морьноосоо буухгүй шүүрээд авдаг тэр чадвар малчин хүн бүрт л байсан. Одоо бол мотоциклоор өглөөдөө гаргаж явуулчихаад оройдоо туугаад ирдэг болжээ. Энэ соёлыг мартуулмааргүй байна. Авч үлдмээр байна.

-Яагаад адууны соёлыг харуулсан наадам зохиохыг зорьсон бэ?

-Монгол адуу гэдэг дэлхийн талыг эзлэхэд түүхэн хувь нэмэр оруулсан гайхалтай амьтан. Тэр ч утгаараа манай ард түмэн адууны өв их соёлтой. Тэр өв соёлыг гадаад дотоодын үзэгч, жуулчдад харуулах, үзүүлэн таниулах зайлшгүй шаардлагатай цаг иржээ. Бид адуу алаад ачаад экспортолдог мах гэдэг үүднээс биш суртачлан таниулах өв соёл гэдгийг таниулахыг зорьж байна.

-Морины эд хэрэглэл, онцгой хэлбэр хийцтэй эмээл хазаарыг шалгаруулах уу?

-Хэнтий аймгийн Батноров сумын морины эд хэрэглэлийн хийц нь монголд алдартай. Гэтэл тэр хийцийг хийдэг дархчууд нь алга болчихсон. Цөөхөн 2-3хан дархчууд нь хотод, өөр аймгуудаар ажиллаж амьдарч байна. Дархчуудын нэгдсэн холбоо манай үйл ажиллагааг дэмжин хамтран ажиллана. Монголын алдартай хийцээ алдаршуулъя, морины эд хэрэглэлд дуртай сонирхдог, эдэлдэг хүмүүст нь утга учрыг тайлбарлан таниулна. Хэдийгээр орчин үеийн дархчууд сонин содон хийцтэй хазаар эмээл хийгээд байгаа ч өөрсдөө утга учрыг нь тайлбарлаж чаддаггүй.

-Дан морьтой холбоотой үйл ажиллагаанаас гадна өөр сэдвийн зүйлүүд болох уу?

-Хэнтий аймгийн жижиг дунд бизнес эрхлэгчидтэй хамтран ажиллана. Монгол өв соёлыг харуулсан эд хэрэглэл, бэлэг дурсгалын зүйл худалдана. Мөн Хэнтий аймгийн музейг үзэж сонирхож болно. Дээр үеийн сайн эрс хээр майхан бариад үстэй дээлээ шидээд өвлийн эд хүйтнээр отор хийж явдаг байсан. Хэрэв та өөртөө итгэлтэй чадна гэж бодож байвал манай адууны бэлчээр дээр майхан бариад хонох нь нээлттэй шүү.

-Жуулчид хэр их зорин ирж үздэг вэ?

-Жилээс жилд зорьж ирэх үзэгчдийн тоо нэмэгдсээр байгаа. Мөн үзэгчид зүгээр үзээд алга ташаад суух бус оролцох боломжтой. Заавал малчин хүн энэ бүх хөтөлбөрт хамрагдах ёстой гэвэл андуурал. Та өөртөө итгээд бугуйлдах, шүүрэх, булгиулах гээд бүх тэмцээнд оролцох боломж бий. Хэрвээ бугуйлдаж, шүүрч чадахгүй гэвэл адууны тухай дуу дуулаачдын тэмцээн, богино зайн морины уралдаан ч болно. Бүжиглэх дуртай бол сумын соёлын төвд хоёр орой чөлөөтэй бүжиглэсэн ч чөлөөтэй. Магадгүй Батноров суманд төрж, сурч боловсорсон бол сумын сургуулийн дотуур байранд хонож болно. Бага насаа дурсаж сумын сургуулийн дотуур байр ямар болж, сургуулийн орчин байна гээд сонирхох зүйл их.

-Үзэгчид хоёр өдрийн бүх хөтөлбөрийг үзэж сонирхвол ая тухыг яаж хангах вэ?

-Бид бүгдийн ая тухыг хангахыг зорьсон. Хотоос 450 км цаана гэр кемп барьсан байгаа. Бүх үйлчилгээг бүрдүүлсэн. Ая тухын тал дээр санаа зовох асуудалгүй. Хэрэв хямд үйлчилгээг эрэлхийлж байвал сумын төвийн буудлууд, сургуулийн дотуур байр гээд олон сонголт бий.

Монголын үндэсний музейд “Айрагийн гозгор археологийн дурсгалууд” үзэсгэлэн нээлтээ хийлээ. Нээлтийн дараа 2014-2018 онд Орхон аймгийн Жаргалант сумын Айрагийн гозгор хэмээх газраас археологийн малтлага, судалгаа хийсэн судлаачид эрдэм шинжилгээний хурал хийв. Тус судалгааны багийнхан 110 гаруй булшийг бүртгэн баримтжуулж, 16-г нь малтан судалжээ. Мөн археологийн нарийвчилсан хайгуул явуулж, Хүннүгийн үед холбогдох таван оршуулгын газрыг нээн илрүүлсэн байна. Малтлагаас гарсан олдворуудыг Соёлын өвийн үндэсний төв, Японы Нара их сургууль, Осакагийн хадгалалт хамгаалалтын хүрээлэн, Нагасаки мужийн соёлын өвийн төв, Кьюшюгийн музейн мэргэжилтнүүдтэй хамтран сэргээн засварлаж, Монголын үндэсний музей болон Орхон аймгийн музейн сан хөмрөгт хадгалуулжээ. Үзэсгэлэн 2018 оны аравдугаар сарын 24-нөөс арваннэгдүгээр сарын 3-ны хооронд гарна.

Монголын үндэсний музейн археологи, антропологийн секторын эрхлэгч Ц.Одбаатартай ярилцлаа.

-Ямар он цагт хамаарагдах олдворууд вэ?

-Сяньбичуудын оршуулгын зан үйлийн үеийн судалгаанд хэд хэдэн эх сурвалжийг ашигласан. Сурвалж бичгийн мэдээ, судалгааны аман зохиолууд, археологийн биет дурсгалууд, музейд буй Сяньбийн үед хамаарах цуглуулгуудыг ашиглан Айргийн гозгорын дурсгалыг дэлгэрэнгүй судаллаа. Яагаад Айргийн гозгорыг сонгон судалсан гэхээр таван жилийн судалгаанд үндэслэн сяньбичуудтай холбогдох хэд хэдэн он цагийн дарааллыг эхний ээлжинд гаргасан. Одоогийн байдлаар гурван булшинд баттай он цагийг тогтоолоо. Эхнийх нь Хүннүгийн сүүл үед холбогдох, нийтийн тооллын 88-90 оны хоорондох нэгдүгээр зууны сүүл үе, дараагийнх нь нийтийн тооллын 208-332 он гэсэн хугацаа гарсан. Айрагийн гозгороос олдсон булшнууд Хүннүгийн үеийн хэв шинжийг агуулдаг. Бид судалгааны дээжийг Герман, Хятад, Япон улс руу шинжлүүлэхээр явуулсан. Шинжилгээний хариу бүрэн байдлаар удахгүй гарна. Он цагаас гадна булшны зохион байгуулалт, булшнаас гарах олдворууд, хүний төрхөнд хийсэн палеонтропологийн судалгаа зэргийн үр дүн нь сяньбичуудтай холбогдох бололцоотойг харуулж байгаа юм.

-Оршуулгын газар нь голдуу хаана байрласан юм бол?

-Хятадад байгаа Сяньбийн дурсгалууд олон хэв шинжтэй. Уулын аманд, гол усны ойр байрласан байдаг. Айргын гозгорын дурсгал гол уснаасаа зайтай, уулын зүүн урагш харсан жижиг аманд байрладаг. Айргын гозгорын дурсгал гурван бүлэгт хуваагдаж байгаа. Он цагийн хувьд хамгийн анх үйлдсэн байх боломжтой. Дандаа жижиг булшууд байгаа. Сүүлийн үеийн булшийг зүүн талын дэнж рүү байрлуулсан байх магадлалтай.

-Байгууламжийн хувьд Хятад, Монголоос олдсон булшнуудад ялгаа бий юу?

-Монголоос олдсон байгууламжийн хувьд хоёр төрөл мэдэгдээд байна. Нэгт томоохон чулуун дараастай овгор байгууламж, голдуу зүүн, зүүн урагш зүг рүү харсан үүдэвчтэй, дөрвөлжин хэлбэрийн чулуун өрлөгтэй. Нөгөө хэв шинж нь цагариган голдуу дараастай булшууд байдаг. Хятадаас олдсон Сяньби үеийн булшнууд гадаад зохион байгуулалт нь маш бүдэг. Хятадад олдсон булшнууд санамсаргүй байдлаар уул уурхай, газар тариалангийн ажлын явцад илэрдэг. Хятадын булшнуудад гадаад зохион байгуулалтын хувьд тодорхой судалгаа бараг байдаггүй. Айргийн гозгорын дурсгал нь гадаад зохион байгуулалтын хувьд маш тодорхой. Гадуураа сувагтай. Өнгөрсөн жил бид Хүннүгийн үед үйлдэгддэг чулуун үүдэвчийг олсон.

-Булшны дотор талын хэсэгт ялгаа харагдсан уу?

-Томоохон булшны дотоод зохион байгуулалтын хувьд голдуу зүүн талаасаа ордог үүдэвчтэй. Булшны гүн 5-6 орчим метр. Бунхны үүд нь тоногдоогүй бүтэн булш нь дараас чулуунуудтай. Том хэмжээтэй хавтгай чулуугаар хаахаас гадна олон жижиг чулуугаар 2-3 үе давхар өрсөн байдаг. Хятадаас олдсон булшнууд адилхан үүдэвчтэй. Чулуун хаалтаар хаасан байсан. Бунхан дотроо том дөрвөлжин дүнз зангидан хөндий хийхээс гадна шууд байгалийнх нь байдлаар хөндийлж ухсан шинжтэй байсан. Жижиг булшны хэд хэдэн төрөл бий. Газрын хөрсийг доош ухаж нүх болгон хийсэн энгийн булш. Энэ нь Хүннүгийн үеийн булшнуудтай адил. Булшны хажуу ёроолыг сэндийлж тавьсан булшнууд илэрсэн. Тавихдаа хажуу талаар нь шургуулж хийсэн байдалтай, их бие талаар хөндлөн шургуулсан байх магадлалтай хэдэн янзаар хийсэн байна.

-Цугт нь оршуулсан тохиолдол байгаа болов уу?

-Талийгчийг оршуулахдаа авсанд тус тусад нь хийдэг. Хэд хэдэн цогцсыг нэг дор оршуулсан ч бүгдийг нь нэг нэг авсанд тус тусад нь хийж оршуулсан байна. Банзан авсанд хийж тусгаарладаг. Их бие, гарыг тэнэгэр байдалтай, хувцас эдлэлийг нь хийж оршуулжээ. Хос болон түүнээс дээш булшууд илэрч олддог. Бидний судалгаагаар хоёроороо, гурваараа булш илэрсэн. Гэхдээ бүгд тусдаа банзан австай.

-Эртний булшны олдворуудыг олоход хэр тоногдож эвдэрч сүйдсэн байдаг бол?

-Зарим булш маш их тоногдсон харамсалтай байдалтай олддог. Бид нэг хос булш олсон. Харамсалтай нь маш их тоногдож, сүйдсэн байдалтай олдсон. Магадгүй тэр хоёр хүнийг хоёр тийш нь зөрүүлж харуулсан байх магадлалтай гэж таамаглаж байгаа. Зарим нь эвдэрч сүйдээгүй, анхны булсан байдлаараа олддог.

-Онцлохоор сонин булш илэрсэн үү?

-Өнгөрсөн жил олсон нэг олдвор хэдийгээр хоёр авс мэт харагдах боловч нэгэнд нь хүнээ тавьсан. Нөгөөхөд нь хэдэн ваар, зуух тавьсан анхны байдлаараа олдсон. Банзан шалтай. Нэгээс нь хүн тавьсан гэх ул мөр илрээгүй.

-Авсны хийц нь өвөрмөц зүйл бий юу?

-Өмнөд Монголоос олдсон авснууд цээж буюу толгой тал нь өргөн. Толгой тал руугаа ялимгүй өндөрссөн, хөл рүүгээ намссан байдалтай авснууд ажигладдаг. Манайд бол энэ шинж тэмдэг тодорхой харагддаггүй. Гэхдээ дээр доороо нэг см-ийн зөрүү гардаг. Зарим авсыг бүхэлд нь торгоор бүрсэн шинж мэдэгддэг. Авсыг хэд хэдэн янзаар үйлддэг. Ихэвчлэн том зузаан банзаар шулуун углуурга гаргаж зангидаж, маш чадварлаг хийсэн байдаг. Зарим авсыг бүр тусгай дугуйтай хийгээд үүдэвчээр шургуулж оруулдаг байсан баримт олдсон.

-Тухайн үед эдэлж хэрэглэдэг байсан эд зүйлээс нь гадна унадаг морь малыг нь цуг оршуулах тохиолдол байдаг гэсэн?

-Тахилга зан үйлийн хувьд хонь ямааны толгой түгээмэл гарсан. Мөн адууны толгойг дагалдуулж их тавьдаг байжээ. Одоогийн байдлаар дөрвөн булшинд адууны толгой илэрсэн. Энгийн жижгэвтэр булшинд бог малын голдуу эвэртэй, нас бага, жижиг малын ясыг түлхүү дагалдуулж тавьсан байна. Зарим тохиолдолд үүдэвчний хэсэгт адууны толгойг шийрний хамтаар, арьстай нь тэлж тавьсан байх магадлалтайг илрүүлсэн. Хөндөгдөөгүй үед тэр байдлаа хадгалах боломж байдаг.