Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургууль улсдаа ганц “Спортын сэтгүүл зүй”-н чиглэлээр жилд нэг л анги элсэлтээр авдаг. Энэ мэргэжлийн ангийг анх 1996 онд нээжээ. 23 жилийн хугацаанд тус ангийг төгссөн олон арван шавь нар нь Монголын спортын салбарт хөтлөгч, тайлбарлагч, нэвтрүүлэгч, шүүгч гээд маш олон чиглэлээр ажиллаж амьдарч байна.

Тус сургуулийн спортын сэтгүүлчийн бахархал болсон төгсөгч нь ETV телевизийн бөхийн төрлүүдийн тайлбарлагч С.Шижирбат юм. Тэрээр Монголын бөхийн төрлүүдийн нэрийн хуудас болсон тайлбарлагч. Түүний хэлдэг “дүрмийн дагуу” гэх үг бөхийн спорт сонирхдог залуусын дунд брэнд болоод байгаа. Жүдо бөхийн хөгжилд энэ хүний оруулсан нэмэр асар их гэж харж байна.

Монгол ньюс агентлагийн спортын төв хэвлэл Таван цагираг сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан, одоо Монголын даамны холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга, даамны спортын их мастер Р.Манлай бас л энэ сургуулийн “бүтээгдэхүүн. Тэрбээр Афин-2004 зуны олимпийн наадам, Сочи-2014 өвлийн олимп, Бусан-2002 Азийн XIV наадам, Хонгконг-2009 Зүүн Азийн наадмыг сурвалжилж байсан. Тэрбээр 2000 онд оюутан байхаасаа Таван цагариг сонинд ажиллаж эхэлсэн түүхтэй. Даамны спортоор 2016 оны Ази тивийн аварга, 2010 оны Ази тивийн хүрэл медальтай. 2014 оноос Монголын даамны холбооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллах болжээ. Түүнтэй хамтран ажиллаж, спортын төв хэвлэл Таван цагирагийн бас нэгэн өнгө төрхийг тодорхойлж байсан спортын сэтгүүлч Б.Өлзийтогтох тус сургуулийг спортын сэтгүүлчээр дүүргэжээ.

Нэгэн хэсэг 25 дугаар суваг телевизийн спортын албаны даргаар ажиллаж байгаад одоо найруулагч бослон Д.Соёлсайхан энэ л ангийг төгсчээ.

“Монгол HD”телевизийн продюсер Ж.Баттөмөр, MNC телевизийн спортын сэтгүүлч Ш.Анхбаяр, спортын сэтгүүлч Б.Түвшинжаргал, МҮОНТ-ийн мэдээний хөтлөгч А.Мөлдир нар энэ л ангийн төгсөгчид. Мөн “Өдрийн сонин”-д хоёр төгсөгч ажиллаж байна. Спортын сэтгүүл зүйн анхны магиструуд болох МҮОНТ-ийн спортын сувгийн сэтгүүлч Д.Баярсайхан, Хөлбөмбөгийн тайлбарлагч, нийтлэлч Б.Батзаяа нар тус сургуулийн бахархал юм.

Мөн олон тамирчин сэтгүүлчид ч энэ ангийг төгссөн байдаг. Буудлагын спортын олон улсын хэмжээний мастер О.Янжинлхам, тэшүүрийн спортын мастер Б.Амарзаяа, Боксын спортын олон улсын мастер М.Нандинцэцэг гээд тоочоод байвал дуусахгүй.

Тэдгээр төгсөгчид дундаас энэ удаад 2015 оны төгсөлтийг онцолж байна. Яагаад энэ ангийг онцлов гэхээр хамгийн олон тайлбарлагч төгсчээ. SPS телезээр NBA-ын бүх оддын тоглолтыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард АНУ-ын хойд Каралино мужийн Шарлот хотоос шууд тайлбарлан хүргэсэн. Уг багийн бүрэлдэхүүнд МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийн спортын сэтгүүлчийн ангийг 2015 онд төгссөн Л.Тулга орсон байна. Тэрбээр “NBA-ийн тоглолтыг газар дээрээс нь шууд дамжуулж, монголчуудын шүтэж биширдэг даган дуурайдаг, багаасаа тоглолтыг нь харж, мэдэрч өссөн тамирчдаас яриа авч тоглолтыг тайлбарласандаа баяртай байдаг” гэв. Энэ ангиас Монголын волейболын холбооны тайлбарлагч С.Өлзийбадрах, “Ухаантай морь” сэтгүүлийн сэтгүүлч Б.Нанзаддорж, Гандболын спортын тайлбарлагч Б.Өлзийбаяр, SPS-ийн тайлбарлагч Ж.Сугар, С.Батчулуун, Like телевизийн сэтгүүлч Х.Гэрэлээ, орон нутгийн телевизид Ж.Батчимэг, Э.Марал, зэрэг төгсөгчид ажилладаг байна. 2011 онд элсэхдээ 35 оюутантай байсан бол 2015 онд 22 оюутан спортын сэтгүүлчээр төгсссөн. Анх SPS телевизтэй холбогдох гүүрийг хөлбөмбөгийн спортын тайлбарлагч, нийтлэлч Б.Батзаяа багш тавьсан хэмээв. Үнэхээр спортод сонирхолтой хүсэл тэмүүлэлтэй хүүхэд спортын аль ч чиглэлд зорьсондоо хүрэх боломж бийг 2019 оны хоёрдугаар сард NBA –ийн бүх оддын тоглолтын шууд дамжуулалтыг газар дээрээс нь Монголд анх удаа хийсэн үйл явдал харуулсан билээ. Л.Тулга ярихдаа “Би анх NBA тайлбарлахаар SPS телевизэд орсон. Тухайн үедээ SPS телевиз NBA дамжуулах эрхээ аваагүй байсан. Тэгээд хөлбөмбөг, гольф, ширээн теннис, талбайн теннис гээд SPS-ээр гардаг спортуудыг тайлбарлаж эхэлсэн. Хүн өөрийгөө дайчлаад хөгжүүлээд явахаар болохгүй зүйл гэж байхгүй. Гольф гэхэд нэг темпээр сэтгэлийн хөдлөлгүй тайлбарладаг бол хөлбөмбөг, ширээн теннис хүний эмоцыг гаргахыг шаарддаг. Спорт бүр өөрийн гэсэн онцлог тайлбарыг шаарддаг. Тэр бүхнээс их зүйл сурсан. Одоо бол зөвхөн NBA-ийн тайлбараар дагнан ажиллаж байна” гэв. МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургууль спортын сэтгүүлчийн курс бүрт ганцхан ангитай болохоор жил бүрийн сэтгүүлчийн анги спортоор нэрээ гаргаж байгаагүй. Гэтэл энэ анги спортын сэтгүүлчийн түүхэндээ сургуулийн сагсны лигийн алтан медалийг хүртсэн. Түүний өмнө энэ шагналыг хүртсэн сэтгүүлчийн анги байдаггүй. Сургуулиас зохион байгуулдаг үйл ажиллагаанаас энэ анги манлайлж байсан нь цөөнгүй. Ангийн онцлог нь эрэгтэй оюутнууд нь ангиа манлайлдаг. Анги бүрийн охид ихэвчлэн онц сурдаг, сурлагаар тэргүүлдэг ангиа манлайлдаг бол эдний ангид эрэгтэй оюутнууд бүх зүйлийг санаачлан хийдэг, сурлагаар тэргүүлдэг байжээ. “Тохиолдлоор ч гэх юм уу, тэр жилийн элсэлтээр манай ангид сагс тоглодог хэд хэдэн залуу элсэн орсон. Ж.Сугар Хан-Уул дүүргийн шигшээд тоглодог. Л.Тулга Чингэлтэй дүүргийн шигшээ, Хөвсгөл аймгийн шигшээд тоглодог байсан Б.Давка гээд энд тэндхийн шигшээгийн хүүхдүүд манай ангид цугласан. МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийн түүхэнд спортын сэтгүүлчийн анги хэсгээсээ гарсан түүх байдаггүй. Тэр түүхийг манай анги нэгдүгээр курсдээ шинэчилэн бичсэн. Тэгээд дөрөвдүгээр курсдээ аваргыг нь аваад төгч билээ” хэмээн дурсацгаав. Хамгийн сэтгэлд үлдсэн дурсамж нь хээрийн дадлага юм. Арав хоног бие биенээ танидаг, мэддэг хоолоо хувааж идсэн өдрүүд байлаа. Уулын орой дээр хонож, бие биенээ таних тийм хээрийн дадлага ганцхан манай сургуульд л явдаг байх. Өглөө 06:00 цагт босоод гүйлтээ хийнэ. Өглөөний цайгаа уугаад хуваарийн дагуу үйл ажиллагаандаа орно. Өдрийг маш завгүй үр дүнтэй л өнгөрүүлдэг байсан хэмээн ярьцгаасан юм.

Гуравдугаар курсдээ орохдоо дадлагат явсан бүх хүүхдүүдийн харилцаа маш эерэгээр өөрчлөгддөг. Бүгд бие биенээ таньдаг, мэндтэй устай, дуу шуутай зөрдөг гэж энэ аялалд явсан оюутан бүр хэлнэ. Спортын чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг болохоор байнга л спортын тэмцээн уралдаан болж байдаг. Тэр бүхэнд спортын сэтгүүлчийн анги тайлбар, хөтлөлт, дамжуулалт, мэдээ цацах ажлыг хийнэ. Нэгдүгээр курсээсээ эхлээд практик дадлагаар явах боломжтой. Сургуулиа төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа ах эгч нар нь үнэхээр идэвх зүтгэл санаачилга сайтай, оюутан дүү нараа ажиллаж байгаа газраа дагалдуулан төгсхөөр нь мэргэжилтэн болгож авцгаадаг гэж төгсөгчид хэлэв. Төгсөх ангид сургуулийн бизнес шиг медаль худалдаж авах асуудал гардаг болжээ. Медаль гэдэг хоцрогдсон нийгмийн шагнал шүү дээ. Тийм шагнад өнөөгийн нийгэмд хэрэг болох уу гэж байлаа.

Спортын түүхийг бичилцэж яваа спортын сэтгүүлчдийн буухиа одоо ч үргэлжилсээр. Нэг хэсэг энэ ангийн элсэлт тасарсан одоо нэг, хоёрдугаар курсийн оюутнууд суралцаж байгаа аж. Тэд сургуулийн бүхий л тэмцээн уралдааныг сурвалжлан, дадлага туршлага хуримтлуулсаар байна.

Европын сагсны клубтэй гэрээ байгуулсан тамирчин Т.Их-Уул, түүний багш ОУХМ О.Баярцогт нартай ярилцлаа.

–Ямар клубтэй гэрээ байгуулсан бэ. Гэрээнийхээ нөхцөлтэй танилцсан уу?

-Танилцсан. “Public bas­ketball” гэдэг Европын агент юм байна лээ. Гурван жилийн гэрээ байгуулсан.

-Клубийн гаргасан амжилт, NBA-д тоглож буй тамирчин бий юу?

-Агентлагаас гарсан тоглогчид Азидаа Солонгосын KBL гээд том лигт тоглодог тамирчид байдаг юм билээ. Ер нь бол Азийн томоохон лигт л тамирчид нь тоглодог.

-Өмнө нь шигшээ багийн тамирчин Т.Санчир Филлиппин улс руу гэрээ байгуулан яваад тоглож чадалгүй ирсэн. Өөрөө Европын клубтэй гэрээ байгуулан тоглоход бэлэн үү, бэлтгэлжилт хэр байгаа вэ?

-Т.Санчир ахын хувьд лиг дуусаад нэлээд удсан байхад явсан. Бэлтгэлгүй явсан байх. Миний хувьд саяхан оюутны лигийн тэмцээн дууссан. Бүтэн жил багштайгаа бэлтгэлээ хийсэн. Бэлтгэл бол хангагдсан. Европын багийн бэлтгэл төсөөлснөөс хэцүү ч байж магад. Монгол шиг амархан зүйл байхгүй нь мэдээж. Бэлтгэлээ сайн хангасан. Багштайгаа хувийн бэлтгэлд гарчихсан. Дээрээс нь фитнесс, биеийн хүчний дасгал хийж байгаа.

-Яг хэзээ явах вэ?

-Гэрээгээ хийчихсэн учир урилга иртэл визний асуудлаа хөөцөлдөж байгаа. Клубийн төлөөлөгчийн хэлж байгаагаар тавдугаар сараас явна.

-Саяхан дууссан оюутны лигт МУИС-ийн хүчтэй багийг хожиход багаа тэргүүлж тоглосон. Оюутны лигт сайн тоглоход бэлтгэл сайн хийснийх үү?

-МУИС-тай тоглох тоглолтод манай баг багаараа байрлалаа авчихсан байсан. МУИС бол хүчтэй баг. Миний хувьд нэлээд бэлдэж орсон. Түүний үр дүнд сайн тоглосон. Манай багийн О.Дөлгөөн ахтай гар нийлж сайн тоглож чадсан.

-Тоглолтын арга барил техник ямар вэ, Европын клубийн шаардлагыг яаж хангаад гэрээ байгуулах хүсэлт авсан гэж бодож байна?

-Миний бодлоор тоглолтыг минь үзсэн юм шиг байна лээ. Давуу тал маань өндөр, багш намайг бага байхаас бэлдсэн. Урд байрлалд нэг холбогчтой тоглох боломжтой. Олон талт тоглолт маань л Европт дуудагдахад хүргэсэн юм болов уу.

-Нууц биш бол цалин хэдийг авахаар гэрээ байгуулсан бэ?

-Эхний хоёр сар бол бэлтгэл хийх маягаар явна. Тэгээд сардаа 8000 еврогоор цалинжихаар гэрээ байгуулсан.

-Дээд лигт тоглож байхдаа хэдэн төгрөгөөр цалинждаг байв?

-Дээд лигт цалин нэг сая гаргаад л авч байсан. Оюутны лигт бол цалин өгдөггүй. Цаанаасаа заачихсан.

-35 дугаартай тоглодог шүү дээ. Яагаад энэ дугаарыг сонгосон бэ?

-Багаасаа АНУ-ын NBA-ын тоглогч Kevin Durant-ийг шүтдэг байсан. Түүний тоглолтыг даган дуурайдаг байлаа. Тийм ч учраас анх Этүгэнд орохдоо 35 номерыг сонгосон.

-Оюутны лигт хожсоныхоо дараа “Би энэ шидэлтийг хийж сурахын тулд хоёр жилийн турш бэлдсэн” гэж хэлж байсан. Бэлтгэлийн онцлогийн талаараа яриач?

-Өмнө нь хоёр жил дээд лигийн гараанд гарсан. Бага зэргийн бэртэл аваад сэлгээнд суусан. Тэр бол туршлага хуримтлуулсан үе байлаа. Финальд тоглох чухал мөчүүдэд багийн гол тоглогч байж үзээгүй. Бэлтгэл дээр яг л өөрийгөө багийн гол тоглогч шиг сэтгэж, байнга тэр сэтгэхүйгээрээ гурваас шиддэг байсан. Өдөр бүр, бэлтгэл болгон дээрээ тэгж шидсээр цаг хугацаа нь ирж чухал тоглогч болж чадсандаа баяртай байна.

-Сая болсон Монголын бүх оддын тоглолтод нэрлэгдсэн шүү дээ. Бүх оддын багтайгаа гар нийлж тоглож чадсан уу?

-Би Хасын хүлгүүд багтай гэрээ хийчихсэн тоглож байсан. Т.Санчир, Б.Билгүүн, О.Сэргэлэн гээд Монголын шилдэг гэсэн тоглогч нартай нэг багт хамт хүчин зүтгэж үзсэн. Этүгэний өмнө дээд лигийн багт тоглодоггүй байхдаа ч шигшээ багийн бэлтгэл дээр очиж, бөмбөгийг нь зөөдөг байлаа. Д.Мөнхтүвшин ахтайгаа нэг багт хоёр жил тоглосон, гар нийлж тоглодог.

-Сагсчин хүний хувьд NBA гэдэг мэдээж дээд оргил нь, мөрөөдөл байдаг байх. Тэгэхээр өөрийн чинь хувьд NBA-ийн драфт хэр ойр санагдаж байна?

-NBA-д дуртай нь ороод байхгүй. Гэхдээ гэрээ байгуулсан клубийн зуучлагчийн хэлж буйгаар миний нас залуу байна. Эхний хоёр жилдээ бэлдээд нэрээ өгч үзье гэсэн.

-Монголын сагсан бөмбөгийн хөгжлийг яаж харж байна?

-Хурдтай хөгжиж байгаа гэж боддог. Ц.Шаравжамц, Хөлөгөө, Ананд нарын араас хөгжиж байгаа хүүхдүүд зөндөө бий. Ер нь Монголын сагсан бөмбөгийн ирээдүй өөдөө байна л гэж хардаг.

ӨМНӨ Нь хэД хэДэН ГэРээ БАйГУУлАх САНАл ИРж БАйСАН

Энэ үеэр Т.Их-Уул сагсчны багш ОУХМ О.Баярцогттой ярилцлаа.

-Юуны өмнө шавь тань Европын клубтэй гэрээ байгуулан легонер тамирчнаар явах гэж байгаад баяр хүргэе. Т.Их-Уулын бэлтгэлжилт хэр байгаа вэ, формоо бариж чадсан болов уу?

-Баярлалаа. Их-Уул 2013 оноос хойш 14 наснаас нь өнөөдрийг хүртэл бэлтгэл сургуулилт хийлгээд сагсан бөмбөг зааж, хажуугаар нь амьдралд нь чадахаараа туслаад явж байна. Дотроо бол баяртай байна. Гэхдээ мэдээж дасгалжуулагч хүний хувиар хүүхдийнхээ төлөө юунд илүү сэтгэл зовниж байна гэхээр боломжийг битгий алдаасай гэж боддог. Цаашдаа улам ч ахих, Европт тоглоод шат ахих тоглолтуудыг гаргаж яваасай гэж хүсдэг. Хэлний асуудал дээр л багахан бэрхшээл бий. Бэлтгэл сургуулилтын хувьд бол санаа зовохгүй байна.

-Өөр энд тэндхийн багт гэрээ байгуулах хүсэлт ирсэн үү?

-Одоогоор ирсэн зүйл алга. Т.Их-Уулд бол жилийн өмнөөс хүсэлт тавьж эхэлсэн. Бидний хувьд хэд хэдэн газар хүсэлт тавьж үзсэн. Жишээ нь, Америкийн коллежид тоглоё гэхээр хэлний асуудал дээр бэрхшээл тулгардаг. Очоод багш, дасгалжуулагчтайгаа ямар ч асуудалгүй ойлголцож байх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг. Тэгэхээр их асуудалтай. Хэлнээс болоод Солонгосоос ирсэн урилгаас бас татгалзаж байлаа.

-Т.Их-Уулыг анх яаж олж бэлтгэв?

-Би 2013 онд машинаа бариад явж байхдаа анх харсан юм. Нуруулаг хүү нүдэнд шууд туссан. Тэгээд л шавиа болгохоор шийдсэн. Үнэнийг хэлэхэд Уулын маань амьдрал хэцүүхэн. Тиймээс аавын хайраар л хайрлаж, хатуудаа хатуу, зөөлөндөө зөөлөн хандаж л сургадаг. Дасгалжуулагч багш ч гэсэн эцгийн сэтгэлээр тамирчдадаа ханддаг даа.

Монголын радиогийн дэргэдэх хүүхдийн найрал дууны “Улаан бүч” чуулга үүсэн байгуулагдсаныхаа 40 жилийн ойтой золгож байна. Өчигдөр тус чуулга хүндэтгэлийн концертоо Монголын хүүхдийн ордонд тоглов. Тоглолтын үеэр Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжим судлаач Ч.Буянхишигтэй ярилцлаа.

-Та “Улаан бүч” чуулгатай анх яаж холбогдож байв?

-Юуны өмнө баялаг урын сантай, тогтмол хичээл, байнгын үйл ажиллагаатай энэ сайхан чуулгыг үүсгэн байгуулсан эрхэм хүмүүст талархаж явдгаа илэрхийлье. Дөчин жилийн түүхтэй энэ чуулгын бараг 35 жил нь надтай холбоотой гэхээр сэтгэл сайхан байх юм. Монголын радиогийн бичлэгийн их студид хүүхдийн цовоо, цангинасан дуу эгшгийн дунд бямба, ням гаригийн амралтын өдрөө өнгөрүүлсэн 30 гаруй жил ямар нэгэн цалин урамшуулалгүй байсан ч миний амьдралын хамгийн гэгээлэг сайхан үе байлаа.

-Чуулга яаж байгуулагдсан түүхийг дурсвал?

-1970-аад оны дунд үед Нийслэлийн 39 дүгээр сургуулийн дуу хөгжмийн багш Галсандорж, Монголын радиод ажиллаж байсан хүүхдийн нэрт зохиолч М.Чимид, Монголын радиогийн хөгжмийн редакцийн даргаар 19 жил тасралтгүй ажилласан хөгжмийн нэрт зохиолч, Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т. Чимиддорж нар энэ чуулгыг үүсгэн байгуулсан юм.1979 оныг “Олон улсын хүүхдийн жил” болгон зарлаж, Унгар улсын нийслэл Будапешт хотноо болох олон улсын радиогийн дэргэдэх хүүхдийн найрал дууны наадамд оролцох урилга хүлээж аваад чуулгаа чадварлаг 40 хүүхдээр бүрэлдүүлж ” Улаан бүч” хэмээн нэрлэсэн. Энд зайлшгүй нэрийг нь дурдах ёстой хүмүүс бас бий. Унгарын наадамд оролцоход удирдаач багшаар ажиллаж байсан хийлч, хормейстер З.Оюун, концертмейстер О. Сарантуяа /МУГЖ Осорын охин/ мөн радиогийн хүүхдийн редакцид олон жил ажилласан сэтгүүлч Б.Туяа нар манай чуулгын түүхэнд заавал дурдагдах ёстой юм.

-Гаргасан амжилтуудыг дурдвал?

-“Улаан бүч” чуулга Монголын пионерийн байгууллагын 60 жилд зориулсан ” Мөнгөн хонх” уралдаанд тэргүүлж, 1986 онд Ардын хувьсгалын 65 жилийн ойд зориулсан эх орон, энх тайван, найрамдлын сэдэвт дууны уралдаанд ” Тагтаа” дуугаа ардын жүжигчин Ч.Мөнхшүртэй дуулж, уг дуу шилдэг дуугаар шалгарсан. БНХАУ-ын Тянь Жин хотноо олон улсын хүүхдийн урлагийн наадамд, дараа нь Шанхай хотноо олон улсын хүүхдийн найрал дууны уралдаанд амжилттай оролцон цом хүртэж байлаа. Энэ мэт амжилт ололт олныг дурдаж болно. Өнгөрсөн жилүүдэд телекино концерт дөрвийг хийж, бие даасан болон ёслол хундэтгэлийн 200 гаруй тоглолтод оржээ.

-Чуулгаас олон алдартан төрөн гарсан байх даа?

-Манай чуулгаас олны танил алдар цолтой сайхан дуучид олон төрөн гарчээ. Нэрт хегжмийн зохиолч МУУГЗ Т.Чимиддорж гуай чуулгаа чадварлаг хормейстер У.Мөнхжаргалд хулээлгэн өгсөнд баяртай байдаг. Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын гоцлол дуучин МУГЖ Б.Ганчимэг, Харш хамтлагийн гоцлол дуучин С.Баасандорж, сүүлийн үед нийтийн дуунд нэлээд хүч түрэн гарч ирж буй дуучин Ч.Лхамсүрэн, дэлхийд Монголынхоо нэрийг опера урлагаар гаргаж байгаа дуучин Э.Анхбаяр нарын жишээ бий. Дурдаад байвал дуусахгүй байх.

-Тоглолтын үеэр үе үеийнхний уулзалт болох байх даа?

-Ахмад хормейстерууд ирээд “Улаан бүч” чуулгын үе үеийн төгсөгчид уулзах том баяр болно гэж харж байгаа. Өнгөрсөн долоо хоногт чуулгынхаа ойг тохиолдуулаад “Хүүхдийн найрал дууны урын сангийн өнөөгийн байдал” сэдвээр телевизийн хэлэлцүүлэг явагдсан. “Улаан бүч” чуулга 40 жил хүүхдийн найрал дууны урын санг бүрдүүлж ирсний хувьд нийгэм, эдийн засгийн албандаа хүсэлт тавьснаар энэ хэлэлцүүлэг маш амжилттай болж өнгөрсөн. Хүүхдийн найрал дууны урын санг энэ мөчид хөндсөн нь цагаа олсон хэрэг болсон. Тиймээс цаашдын ажил нь улам сайн өргөжих байх гэж харж байгаа.

-Анх байгуулагдаад тэр үеийнхээ сор хүүхдүүд л “Улаан бүч” чуулгад ордог байж. Тухайн үеийн хүүхдүүдийн мөрөөдөл болж байжээ?

-Тэгэлгүй яахав. Тухайн үедээ бүх л арга хэмжээнд оролцдог байсан. “Улаан бүч”-ийн гараагүй тайз Монголд байхгүй. Тэр үеийнхээ жинхэнэ сор хүүхдүүд л байдаг байлаа шүү дээ.

-Улс төрийн томоохон арга хэмжээ, гадаадын төлөөлөгчдөд цэцэг барьдаг хүүхдүүд нь бас л “Улаан бүч”-ийнх гэж сонссон юм байна?

-Тийм шүү. Монголд болж байгаа томоохон арга хэмжээнүүдийн урд л манай хүүхдүүд явдаг. Тухайн үеийн улс төр, нийгмийн томоохон зүтгэлтнүүдэд цэцэг өгөх хүндтэй ажлыг зөвхөн “Улаан бүч”-ийн хүүхдүүд хийнэ. Тиймээс л хүүхдүүдийн мөрөөдөл болох нь аргагүй.

-Одоо тус чуулгын бүрэлдэхүүнд хэдэн хүүхэд бий вэ?

-Одоогийн үндсэн бүрэлдэхүүн 53 хүүхэдтэй байна. Урилгаар үе үеийн төгсөгчид ирж өчигдрийн тоглолтод дуулсан. Бүгд л хоолой нь хэвээрээ, хүүхдээрээ сайхан дуулж байна лээ.

-Саяхан “Болор одод” нэртэй хүүхдийн найрал дууны тэмцээн болжээ. Тэмцээнд түрүүлсэн хүүхдүүд ОХУ-ын ялалтын баярын ойн хүндэтгэлийн тоглолтод орно гэж сонслоо?

-Энэ найрал дууны тэмцээн ОХУ-д арван гурван жил зохиогдсон тэмцээн юм. Тэгээд оросууд олон улсын тэмцээн болгох зорилгоор Монголд анх удаа зохиосон. Түрүүлсэн хүүхдүүд Оросын Улаан талбайд ялалтын парадад дуугаа дуулна. СУИС-ийн лецей “Бадмаараг” ахлах сургуулийнхан шалгарч, 40 гаруй хүүхэд Оросод очиж дуулахаар болсон.

Энэ жил бурханы шашны тэргүүн, төр шашныг хослон баригч, Монгол Улсын сүүлчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба хутагтын мэндэлсний 150 жилийн ой тохиож байна. Анх удаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын зарлигаар түүний тэгш ойг тэмдэглэхээр болжээ. Монголчууд 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдрийг Тусгаар тогтнол төр улсаа сэргээсэн баярын өдөр болгон Монгол Улсын Их Хурлаас баталсан хуулиар 2011 оноос хойш тэмдэглэж иржээ. Харин энэхүү 1911 оны үндэсний хувьсгалын удирдагч Богд Хааны тухай тэр бүр мэддэггүй аж.

Ойд зориулсан ажлын хүрээнд “VIII Богд Жавзандамба хутагт шашин төрийг хослуулан баригч хаан хэмээхийн учир” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр боллоо. Богд Жавзандамба хутагтын шашин төрийг хослуулан баригч гэдэг үүднээс түүхэнд ямар гавьяа байгуулсныг олон нийтэд таниулах зорилгоор уг хурлыг Үндэсний номын сан, Богд хааны ордон музей хамтран зохион байгуулсан юм.

БОГД ХААН ГЭЖ ХЭН БЭ

1869 оны шороон могой жил Түвдэд төрөөд таван настайдаа Монголд бурханы шашны тэргүүн болж өргөмжлөгджээ. 43 настай Монголын үндэсний хувьсгалыг ялалтад хүргэж, тусгаар тогтнол, төр улсыг сэргээн байгуулж, Монгол Улсын эзэн хаан 1911 онд суусан түүхтэй. 1911-1924 онд хамгийн ээдрээтэй хэцүү үед Монголын төрийг тэргүүлж, Монголчуудад тусгаар тогтнол, бие даасан байдал, эрх чөлөө авчирсан үндэсний хувьсгалыг удирдан зохион байгуулсан гавьяатай. Түүнийг социализмын жилүүдэд хамгийн саараар түүхэнд дүрслэн бичиж, уран зохиол, кино урлагт ч болохгүй бүтэхгүй этгээд байсан мэтээр харлуулж ирсэн аж.

Бурханы шашин ХХ зууны эхээр монголчуудыг нэгтгэж, тэргүүн Богд гэгээн үндэсний тэмцлийг удирдаж, ялалтад хүргэсэн нь түүхэн үнэн юм. Тухайлбал, Эзэн Чингисийн алтан ургийн Халхын дөрвөн хан, ноёд, лам хувраг, үндэсний сэхээтнүүд тэр цагт Богд гэгээнтнээ тойрон хүрээлж, тусгаар тогтнолоо аварч болох юм байна хэмээн үзэж, үр дүнд нь үндэсний эрх чөлөөгөө олж авч, туурга тусгаар улсаа сэргээн мандуулсан юм. Монголчууд Манж Чин гүрний эрхшээлээс хоёр зуу гаруй жилийн дараа гарсан нь энэ. Тиймээс Богд гэгээнтэн 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдрөөс 1924 оны тавдугаар сарын 20 хүртэл Монгол Улсын төр, шашны тэргүүн, эзэн хаан байлаа.

Богд хааны түүх гэдэг бол XIX зууны сүүлчээс ХХ зууны 30-аад он хүртэлх үеийн монголчуудын түүх юм. Монгол Улсын хаан Богд Жавзандамба хутагтын мэндэлсний 150 жилийн ой тэмдэглэх Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн буулгасан зарлиг нь Богд хааны тухайд Монголын төрөөс үзүүлж буй цагаатгал хэмээн үзэж буйгаа эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр түүнийг судлаач эрдэмтэд хэлж байв. Түүний тэгш ойн хүрээнд Бурхны шашин хийгээд Богд хааны тухай үзэл суртлын дор хуурмаг бичигдсэн уран зохиол, дуу шүлэг, кино, үзвэрүүд үнэн бодитой болж, зөв голдиролдоо орно байх хэмээн найдаж байгаагаа ч судлаач эрдэмтэд хэлэв.

Хурлын үеэр Богд хааны ордон музейн захирал Ц.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

-VIII Богд Жавзандамба хутагтын мэндэлсний 150 жилийн ойд зориулан ямар ажлууд төлөвлөөд байгаа вэ?

-Богд Жавзандамба хутагтын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг Монголын социалист нийгмийн залуус ер нь хананы цаад талаас харсан. Хананы наад талаас харж буй зүйл нь феодал ноёд, ард түмнийг шашнаар мунхруулагч, Монгол Улсын түүхэнд гай болсон хүн мэтээр ойлгож ирсэн. Энэ цагт Монголын судлаач эрдэмтэд архивын болон бусад судар бичгүүдэд тэмдэглэгдэж ирсэн баримтуудыг дэлгэн Богд хаан Монгол Улсын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг улам тодорч байна. Богд хаан хэн бэ гэвэл “Чингисийн алтан ургийн буюу язгуурын төрийг байгуулж чадсан даяар Монголын оюун санааны том удирдагч байжээ” гэсэн товчхон дүгнэлт гарч байгаа юм. Энэ дүгнэлтийг улам бататгасан олон ажлыг Богд хааны ордон музейн зүгээс хийж байна. Өөрөөр хэлбэл түүний өмнөх долоон дүрийн түүхэн болоод уран бүтээл, сургаал номлолын баримт сэлтийг олон түмэнд дэлгэж байгаа. Богд хаантай холбоотой өөрийнх нь нэлээд баримт бий. Дээрээс нь өнөөдөр Богд хааны ордон музей гэж нэрлэж байгаа тухайн цаг үеийн Богд хааны ордуудын тухай баримтуудыг дэлгэж ном хэвлэмэлийг гаргахаар бэлэн болголоо. Эхний гурван ном гарчихсан. Төлөвлөсөн 16 ном бий. Долдугаар сард хагас нь гарчихна.

-Аргын тооллоор хэдэн сарын хэдний өдөр тохиох вэ?

-Арваннэгдүгээр сарын 4-ний өдөр буюу намрын тэргүүн сарын шинийн арван тавны өдөр Богд хааны мэлмий гийсний 150 жилийн ой тохиож байгаа. Тэр хүртэл төлөвлөгөөт ажлууд хийгдчих байх гэж харж байгаа. Богд хааны өөрийнх нь байгуулсан ордууд, амьдарч байсан ногоон, өвлийн ордон бол 150 жилийн ойн хүрээнд яригдах ёстой асуудал.

-Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч, анх удаа хааны ойг тэмдэглэхээр болсон гэсэн үү?

-Тийм. Ерөнхийлөгч зарлиг, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх захирамжаа гаргасан. Энэ хүрээнд юу юу хийх ёстой вэ гэхээр нэгдүгээрт, Монгол Улс даяар Богд хааны мэлмий гийсний 150 жилийн ойг тэмдэглэх, хоёрдугаарт, тэмдэглэн өнгөрүүлэхтэй холбоотойгоор дөрвөн чиглэлийн ажил хийхийг үүрэгдсэн. Нэгдүгээрт, Богд хааны ордон музейн орчимд дурсгалын цогцолбор байгуулах, хоёрдугаарт Хутагтын түүх, Монголын төлөө шашин болоод төрд хийсэн үйл хэргийн талаар олон улсын эрдэмтдийн эрдэм шинжилгээний хурал хийх, гуравдугаарт, Хутагтын дурсгалд зориулсан кино бүтээх (баримтат болон уран сайхны), дөрөвдүгээрт, Хутагтын түүх, амьдралын талаар судалгаа хийж, баримтуудын нэгтгэл хийх гэсэн үүрэг өгсөн.

-Шашин төрийг хослуулан барина гэдэг нь ямар ач холбогдолтой байсан бэ?

-Богд хаан бол нэг талаас төрийн тэргүүн, нөгөө талаас шашны тэргүүн. Шашин төрийг хослон барьж байсан, монголчуудын хос ёсны онол дор тухайн цаг үеийн даяар Монголыг захирдаг байжээ гэж харагдаж байгаа юм. Хос ёс гэдэг бол төрийг шашнаар бататгах, нөгөө талаар шашныг төрөөр мандуулах ийм л асуудал. Тэгэхээр үүнийг яагаад үзэл баримтлалаа болгон явж байсан бэ гэхээр өнөөдөр ч гэсэн олон улс, улс төрд ч харагдаж л байдаг. Аливаа үндэстний эв нэгдэл гэдэг бол түүний шүтэн бишрэхүй, өөрийнх нь тотемчлогдсон үзэл суртлын олон маргаан бий болж, шашны мөргөлдөөний бий болсон түүхүүд дэлхийн улс орон бүрд л байгаа шүү дээ. Тухайн цаг үед Богд хаан шашны тэргүүн гэдэг утгаараа даяар монголчуудын ганц шүтээн, дээдэлж хүндэлдэг хүн байсан болохоор 1911 оны үндэсний хувьсгал ялсан гэж харагдаж байгаа.

-Түүх сөхвөл хэрхэн тусгаар улсаа байгуулсан юм бол?

-Тухайн цаг үед Манж, Чин гүрэн бууран доройтоод түүний төрийг Дундад иргэд шууд залгамжлан авсан. Тэр шууд залгамжлалын хүрээнд Манж, Чин гүрэнд дагаар байсан улсууд Дундад улсад дагаар орчихсон. Түүнээс урьтаж, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарлах ёстой гэдгийг түрүүлэн харж алтан ургийн ноёд, лам хуврагуудтай хамтран, туурга тусгаар улсаа байгуулж чадсныг өнөөдрөөс л бид тодруулж байгаа шүү дээ. Өмнө нь тодруулж чадаагүй л байв. Тэгэхээр энэ хийж байгаа ажлууд Богд хааны үйл хэргийг үнэн зөвөөр нь тодруулж, олон түмний өмнө гаргасан бүтээлүүд болох болов уу гэсэн бодолтой байна. Өөрөөр хэлбэл “Яг энэ эгзэгтэй цаг үед ван, ноёд, түшмэд, шар хар феодал, хувраг бүгд хамтдаа нэгэн зүг сэтгэж улс Монголоо тусгаар тогтнуулахгүй бол миний найман дүрийг шүтсний хэрэг үл гарна” гэж VIII Богд Жавзандамба өөрөө хэлсэн байдаг. Өндөр гэгээн Занабазараас авахуулаад зуун зуун жил монголчуудын шашны тэргүүн шүтээн нь болж байсан тэдгээр улсуудыг шүтэх гол шалтгаан нь 1911 оны хувьсгал юм шүү гэдгийг шашнаар ойлгуулж, мэдрүүлж нэгэн дор цуглуулж чадсны хүчинд (өнөөдрийн урд зүгийн орноос) туурга тусгаар оршиж ирсэн юм байна гэсэн ийм л товчхон дүгнэлт гарч буй юм.

-Богд хааны тухай өгүүлсэн номууд олон нийтэд худалдаанд гарах уу?

-Номын худалдаагаар зарагдана. Олон түмэнд түгээх, номын сангуудаар тараана. Ер нь олон нийтэд аль болох их мэдээлэл түгээхээр л ажиллаж байна. Түүнийг дагасан олон бүтээлүүд үргэлжлэн гарах байх. Номоор нь кино, жүжиг, дуурь, бүжгэн жүжиг гээд урлагын ямар салбар байдаг юм тэр бүрээр дамжуулан олон түмэнд хүргэх ажлууд хийгдэнэ. Энэ мэтээр жижиг, том гэлтгүй бүх чиглэлээр зорин ажиллаж байна. Бас нэгэн гол ажил нь Богд хааны ордон музейд цуврал үзэсгэлэнгүүд гарна.

-Хүүхэд залууст зориулсан сургалт сурталчилгаа, лекц семинар зэрэг ажлууд хийгдэх үү?

-Манай музейн хийх ёстой ажлуудын нэг том нь боловсролын ажил. Нэлээн олон ЕБС-ийн захирал, нийгмийн ажилтантай ярилцсан. Зуны ордон байгаль цаг уурынхаа нөхцөлөөр байдаг. Өвлийн улиралд хүйтэн, дулааныг шийдээд тавья гэсэн ч боломжгүй. Тиймээс сэрүүн хүйтэн цагт хүүхдүүд ханиад томуу тусах эрсдэлтэй. Тиймээс хүйтэн сэрүүний улиралд ажиллахад тохиромжгүй. Одоо цаг уярч, урин ирж байгаа болохоор хүүхдүүдэд боловсролын ажлаа үргэлжлүүлэн хийнэ. Манай улсад гайхамшигтай зүйлс олон. Гэхдээ олон улсыг хараад байхад манайд дутагдалтай зүйлүүд их бий. Жишээлбэл, бид гадаад руу очихдоо дэлгүүр хоршоогоор хэсэх гэж явдаг бол харь гүрний улсууд гадааддаа байна уу, дотооддоо байна уу аль ч зүгт явахдаа зайлшгүй музей үздэг. Гадны болон дотоодын өв соёлтойгоо танилцдаг. Түүхийг үзсэн хүмүүсийн тархинаас түүх нь мартагддаггүй юм байна л даа. 3-7 насны хүүхэд харсан зүйлээ үл мартдаг өвөрмөц нас. Тиймээс бага насны хүүхдүүдээ байнга дагуулж музей үзнэ.

-Үнэ төлбөрийн хувьд тогтсон ханшаараа байх уу. Хөнгөлөлт урамшуулал бий юу?

-Бид зарим эвентүүд дээрээ ахмад настан, хүүхэд оюутнууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэддээ үнэ төлбөргүй үйлчилдэг. Дээрээс нь энгийн үзэгчдээ тавин хувь хөнгөлдөг.

Автомашины тоо ихэсч, замын түгжрэл үүсч, бензиний үнэ өссөн энэ үед цахилгаан скүүтэр хотын амьдралд хамгийн төгс шийдэл гэж хэлж болно. Цахилгаан скүүтэр нь зай бага эзлэх, авч явахад авсаархан, эвхээд явах боломжтой гээд маш олон давуу талтай. Замын түгжрэлээс болж уур бухимдлаа барж байхаар цахилгаан скүүтэр хэрэглэх нь танд олон эерэг зүйлийг мэдрүүлнэ.

Монголд зарагдаж байгаа цахилгаан скүүтэрийн хувьд 450-950 мянган төгрөгийн үнэтэй. Төрөл маш олон байгаа юм. Энэхүү скүүтэрийн батарей нь нэг удаад 2-4 цаг цэнэглээд хүний биеийн жингээс хамааран 15-аас дээш км явдаг тун боломжийн юм. Арваннаймаас дээш насны замын хөдөлгөөнд оролцох эрхтэй бүх хүмүүс тус унааг хэрэглэх боломжтой. Жин нь бага дарах тусмаа скүүтэрийн явах км уртасна. Хүний биеийн жингээс хамаараад 25-аас дээш км явна.

Одоогоор батарей нь Монголд тусдаа зарагдаагүй байгаа юм байна. Аль болох анх авсан тоног төхөөрөмжийнхөө батарейг нь солихгүй хэрэглэхийг худалдаалагч нь зөвлөв. Урин дулаан цаг ирж байгаа болохоор борлуулалт сүүлийн үед тогтмол нэмэгдэж байгааг цахилгаан скүүтэр оруулж ирдэг компаниуд хэлж байгаа юм. Монголд цахилгаан скүүтэр борлуулдаг “Үнэгүй хүргэлт.мн” борлуулалтын компани хоёр төрлөөр оруулж ирдэг юм байна. Сайтаар нь үнэгүй зочлоод хүргүүлэн авах боломжтой. Тэдний оруулж ирдэг цахилгаан скүүтэр өнгө, загварын сонголттой бөгөөд бусад газруудыг бодвол нэг жилийн баталгаатай. Баталгаат хугацаа дуусаагүй тохиолдолд эд ангийг сольж засч өгнө. Хэрэв таны худалдан авсан цахилгаан скүүтэрт эвдрэл гэмтэл үүссэн тохиолдолд ердийн дугуй засварын газар засвар үйлчилгээ хийлгүүлэх боломжтой. Унаж хэрэглэхэд яг л ердийн дугуй унахтай адил хэрэглээтэй. Дугуйг анх унаж сурахад тэнцвэрээ олоход хэцүү байдаг. Гэтэл энэ унаа тийм биш аж. Дугуй унаж чаддаг хүмүүс ганц гарч зогсоод л унаад сурчих боломжтой юм. Харин дугуй унаж чадахгүй хүмүүс тэнцвэрээ хадгалж чаддаг бол тэгээд л асуудалгүй сурчихна. Мөн ердийн дугуй шиг гар удирдлагатай. Тоормос, гэрэл, сигналаа гараараа өгчихнө. Утсан дээрээ MINI­ROBOT аппликэйшнийг татаж суулгаад утсаараа ч удирдаж болно. Утасны аппликэйшн нь ашиглахад их хялбар. Цэнэг, км-ийн заалт, хурд гээд бүх зүйлээ харна. Тогтмол хурдыг тохируулан явж болох нь. Хулгайд алдахаас сэргийлэн апплекэйшнээрээ түгжиж болдог аж. Түгжсэн тохиолдолд апплекэйшнээр түгжээг тайлахаас нааш ашиглах боломжгүй. Мэдээж хүний биеийн жингээс хамаараад өгсүүр замд цэнэг их орох нь тодорхой. Цахилгаан скүүтэр суудалтай болон суудалгүй гэсэн олон загвар байна. Манай орны нөхцөлд суудалгүй нь илүү зохицох аж. Суудалтай нь жин дарах учир хурдан батарей нь дуусдаг байна. Мөн авч явахад арай түвэг ихтэй. Суудалгүй загварын жижиг нь 10-12 кг. Том нь 12-14 кг. Эвхээд бариулаас нь түрээд явчихих боломжтой. Худалдан авагчдын сэтгэгдлийг сонсоход “Унаж сурахад хялбар, бензин шаардахгүй, өртөг хямд ба гэр, ажил, сургуулийн хооронд унахад тохиромжтой” хэмээн ам сайтай байв. Цахилгаанаар цэнэглэдэг учир байгаль, экологид сөрөг нөлөөгүй энэ унааг гадаадын улс орнууд өргөнөөр хэрэглэх болжээ.

Дугуйг бодвол машиндаа эвхээд хийчих, зориулалтын тэвш шаардахгүй ямар ч зам дээр явах боломжтой их хотод зориулагдсан унаа юм.

Тухайлбал, АНУ-д сайн чанарын цахилгаан скүүтэрийн нэг болох BMW C Evolution Scooter-ийн “Long Range” загвар нь нэг цэнэгээрээ 160 км зайг туулж чадах бөгөөд цагт 129 км туулах хэмжээнд хурдална. Харин Европ хувилбар нь 120 км/цагийн хурд үзүүлэх боломжтой ба 100 км зам туулах чадвартай. Энэхүү цахилгаан скүүтэр нь 94 Ah багтаамжтай, BMW i3 зай хураагууртай болсноор илүү хол зайг туулах чадвартай болсон байна. Сануулж хэлэхэд BMW C Evolution Scooter-ийн хуучин загвар нь дөнгөж 60 Ah багтаамжтай байсан юм.

Харин Японы Yamaha Mo­tor компани байгаль орчинд хор нөлөөгүй, цахилгаан хөдөлгүүртэй скүүтэрийг зах зээлд аль 2010 онд гаргасан байдаг.

Sanyo Electric компанийн lithium-ion батарейгаар цэнэглэгдэх Electric Com­muter EC-03 нэртэй цахилгаан скүүтэр нь нэг удаагийн бүтэн цэнэглэлтээр дунджаар зургаа орчим цаг ажиллаж, 43 км замыг туулдаг гэнэ. Скүүтэрийг гэрийн нөхцөлд энгийн цахилгааны залгуурт залгаж, цэнэглэх боломжтой ажээ. Автомашин болон мотоцикл жолоодох эрхийн үнэмлэхтэй жолооч нар уг цахилгаан скүүтэртэй замын хөдөлгөөнд оролцож болох юм. 252 мянган иенээр худалдаалагдах цахилгаан скүүтэр худалдаанд гарсан эхний жилдээ зөвхөн Япон улсын хэмжээнд нэг мянган хувь борлогдсон байна.

Цахилгааны өртөг хямд тооцогддог манай улсад скүүтэр хэрэглэх бүрэн боломжтой. Зуны дулаан өдрүүдэд автомашины зам дээр түгжрэхгүй. Дугуйтай хүмүүст зориулалтын зам талбай байхгүй учир явган хүний зам дээр ч, автомашины зам дээр ч ад үзэгдэх нь элбэг. Дугуйг бодвол машиндаа эвхээд хийчих, зориулалтын тэвш шаардахгүй, ямар ч зам дээр явах боломжтой их хотод зориулагдсан унаа юм.

Нийслэлийн ХанУул дүүргийн “Монгол билиг оюун” цэцэрлэгийн багш Л.Отгонбаттай ярилцлаа.

-Юуны өмнө та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Отгонбат гэдэг. Би Хан уул дүүргийн тэргүүний “Монгол билиг оюун” цэцэрлэгийн цогцолборт багшаар ажилладаг. Цэцэрлэгийнхээ Ахлах “А” бүлгийг даан авч ажиллаж байгаа. Мөн спорт өрөлтийн холбоотой хамтран спорт өрөлтийн дугуйланг цэцэрлэгийн 4, 5 настай 5 бүлгийн нийт 100 гаруй хүүхдэд давхар явуулдаг.

–Хэдэн онд ямар сургууль төгсөж цэцэрлэгийн багшийн мэргэжил эзэмшив. Ажил амьдралын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-2008-2012 онд МУБИС-ийн Сургуулийн Өмнөх Боловсролын Сургуулийг 4 жил суралцаж цэцэрлэгийн багш, арга зүйч мэргэжлээр төгссөн.

Сургуулиа төгсөөд Сонгинохайрхан дүүргийн 101 дүгээр цэцэрлэгт гурван эрэгтэй багштай хамт ажиллаж байсан. Анх ажиллахад бас бага зэрэг эргэлзээ, айдастай байсан. Ингэхдээ бас эрэгтэйчүүдээ түшдэг юм билээ. Анх 101 дүгээр цэцэрлэгт биеийн тамирын багшаар ажилласан. Сургуулийн өмнөх боловсролын салбарт долоо дахь жилдээ тасралтгүй ажиллаж байна.

-Эрэгтэй цэцэрлэгийн багш тэр бүр ховор. Цэцэрлэгийн багш гэхээр яагаад ч юм эмэгтэй хүн, ээж хүмүүс санаанд буудаг. Хүний нялх үрийг эмэгтэй хүн л ээж шиг нь хайрлан, асарч хүмүүжүүлнэ гэсэн ойлголт байдаг л даа?

-Мэдээж тэгэлгүй яах вэ? Цэцэрлэгийн багш гэхээр нийгэм, эцэг эхчүүд ерөнхийдөө эмэгтэй хүмүүс байдаг гэдэг нийтлэг ойлголттой. Өнөөдөр улсын хэмжээнд нийт 20 гаруй эрэгтэй цэцэрлэгийн багш, арга зүйч, эрхлэгч зэрэг албан тушаалд ажиллаж байна. Энэ бол нийт ажиллаж байгаа боловсон хүчний маш бага хувийг эзэлнэ. Тухайлбал хамгийн ахмад нь Алтанхуяг гээд 30-аад жил ажиллаж байгаа багш бий. Сүүлийн үед сургуулийн өмнөх боловролын багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулиудад энэ мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутнуудын тоо тодорхой хэмжээнд нэмэгдэж байгаа.

Цэцэрлэгт хүүхдийг хүлээж авахад эцэг эхчүүдийн хандлага харилцан адилгүй. Эрэгтэй багштай юм уу, гэх эргэлзсэн асуулттай тулгардаг. Зарим эцэг эх хүүхдээ өгөхгүй гээд шууд өөр ангид өгөх тохиолдол гарна. Гэвч хоёр, гурван сар ажилласны дараа эцэг эхчүүдийн хандлага өөрчлөгддөг. Эргээд эцэг эхчүүд таны ангид хүүхдээ өгье, багш аа уучлаарай гэж байв.

Сургуулийн өмнөх нас гэдэг бол хүний насан туршийн боловсролын суурь үе бөгөөд зарим эцэг эхчүүдийн хувьд үүнд маш соргог хандаж цэцэрлэгт, багшид хүүхдээ даатгаад орхих биш, багштай хамтран хүүхдээ хөгжүүлэх тал дээр илүү анхаарч байгаа нь ажиглагддаг бөгөөд энэ нь залуу багш миний хувьд ажиллах урам зоригийг өгдөг. Мөн өглөө бүр ангидаа баяр хөөртэйгөөр орж ирэх бяцхан шавь нарынхаа итгэл дүүрэн нүдний харц, эцэг эхчүүдийн багшаа гэж хүндлэх хүндлэл намайг ажлаа чин сэтгэлээсээ урам өгөхийн зэрэгцээ ажилдаа хариуцлагатай хандах ёстой гэдгийг үргэлж сануулж байдаг.

Хүүхдийг хайрлаж, асрахад эрэгтэй, эмэгтэй багш гэж ялгах нь өрөөсгөл юм. Хайрлаж, халамжлахад эрх тэгш л байдаг байх. Туслах багш маань эмэгтэй багш нар байдаг учир илүү давуу талтай гэж боддог. Хүүхдүүд гэртээ аав, ээжийн хайранд өсдөг, эрэгтэй, эмэгтэй багштай байхаар ангидаа тэр хайрыг ижил авч байгаа юм.

-Ер нь эрэгтэй цэцэрлэгийн багш байхын хэцүү нь юу вэ. Бас сайхан тал нь юу бол. Цэцэрлэгийн багш хүн ямар байх ёстой гэж боддог вэ?

-Хэцүү санагддаг зүйл бол эцэг эхийн анхны хандлага байдаг. Үүнийг хэрхэн хүлээж авч сэтгэлдээ тусгахаас шалтгаална. Дээр өгүүлсэнчлэн хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа байдал хэвийн болдог.

Сайхан зүйл бол их л байна. Хүүхдийн инээд хөөр, баяр баясал дунд өөрөө түүнийг мэдэрч баярлаж хөөрч байдаг. Хүн юу ярина, түүнийг өөрөө амьдралдаа мэдэрдэг гэдэг шүү дээ. Тиймээс цэцэрлэг дээр бид ямар ч муу муухай зүйл ярьдаггүй. Багш нарын амьдрал тэр хэрээрээ сайхан зүйлээр баялаг байдаг. Мөн хүнээр хүн хийх, хүүхдүүдээ аливаа зүйлийг сураад, өсөөд, хөгжиж байгааг харах бахархалтай.

Ер нь хүүхдийн байгаа орчин нь багш нь юм. Анзаарч байхад эцэг эхчүүдийн нэг өрөөсгөл ойлголт цэцэрлэг л хүүхдийг сургаж хүмүүжүүлэх, хөгжүүлэх ёстой гэдэгт оршиж байна. Гэтэл хүүхдийг хөгжүүлэх, амьдралын зөв дадал хэвшил олгох чиглэлээр багш нар маань өдрийн турш тасралтгүй ажиллаж байдаг бөгөөд гэртээ очоод түүнийг цэцэрлэг дээр л хийх ёстой зүйл мэт хандаж байгаа нь тулгамдасан асуудал болж байна.

-Багш хүний арга барил гэж байдаг. Та хүүхдүүдтэйгээ хэрхэн ажилладаг вэ?

-Хүүхдүүдтэйгээ бүтэн өдрийг хамт өнгөрүүлэхэд инээлдэнэ, уйлалдана, гомдоно, энэ болгонд өөр өөрөөр хүүхдүүдийнхээ сэтгэл санаанд тохируулан харилцана. Ихэнхдээ найз нь мэт байдаг даа. Хүүхдүүд сэтгэл хөөрөл ихтэй тоглох, инээлдэх үедээ аав аа гэж дууддаг. Энэ бас их сайхан санагддаг.

Миний ажилдаа баримталдаг зарчим бол цэцэрлэгийн орчинд хүүхэд чөлөөтэй тоглох, ярилцах, сэтгэл зүйн хувьд хамгийн эерэг таатай мэдрэмжийг авч чаддаг байхад оршино гэж боддог.

-Эцэг эхчүүд, багшийн холбоо харилцаа та бүхэнд их чухал байх. Энэ талаар таны бодлыг сонсмоор байна?

-Багшийн ажлын нэг хэсэг бол хүүхэд бүрийг хөгжүүлэхэд эцэг эх бүртэй ганцаарчлан уулзах, ярилцах, тэдний саналыг сонсох шаардлага зайлшгүй чухал. Миний хувьд энэ тал дээр нэг их хүндрэл гараад байдаггүй.

-Сургуулийн өмнөх боловсролын тухай өнөөдөр их ярих болсон. Яг энэ талбарт ажиллаж, жаргал зовлонг нь мэдэх хүний хувьд юу хэлэхийг хүсч байна?

-Сургуулийн өмнөх боловсрол чухал уу, гэж үү? Сургуулийн өмнөх боловсрол бол хамгийн чухал гэдгийг би дээр өгүүлсэн. Манай улсын хувьд сургуулийн өмнөх боловсролын чиглэлээр үр дүнтэй ажлууд олон хийгдэж байгаагийн зэрэгцээ тулгамдаж буй асуудлууд ч байна.

Тухайлбал цэцэрлэгийн хүртээмж, нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо, багш боловсон хүчнийг бэлтгэх асуудал зэрэг нь хараахан сэтгэлд хүрдэггүй.

-Өнөөдөр багш нарын долдугаар их хурал Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ивээл дор болж байна. Тус хуралд та оролцох уу. Энэ хурлын ач холбогдлыг хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ хуралд би сонгогдоогүй. Монголын багш нарын VII их хурал хорь гаруй жилийн дараа зохион байгуулагдаж байгаад баяртай байна.

Аливаа улс орны нийгмийн тэргүүлэх салбар болох боловсролын салбарын багш нар нэгэн дор хуран чуулж байгаа нь өнөөгийн тулгамдаад байгаа олон асуудлыг шийдвэрлэнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Тухайлбал сургалтын талаар баримтлах бодлого, сургалтын хөтөлбөрүүд, гарын авлага, багш нарын нийгмийн асуудал зэрэг.

Монголын багш нарын VII их хуралд оролцогч, хурлын төлөөлөгч нар болон нийт багш нартаа ажил хөдөлмөрийн өндөр амжилт, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсье.

“Эрдэнэс стийл” компанийн Говьсүмбэр аймгийн Баянтээл сумын нутагт барих Кокс, ган төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл батлаад байна. Компанийн зүгээс төсөл хэрэгжүүлэх болсон үндэслэлийг “Монгол Улс жилд 7.4 сая.тонн төмрийн хүдэр, 35.7 сая.тонн коксжих нүүрсийг түүхий, хагас боловсруулсан байдлаар гадаадад гаргаж байна. Нэмүү өртөг шингээсэн эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх шаардлага бий” хэмээн тайлбарлалаа.

Төсөл хэрэгжсэнээр уул уурхайн салбарын олборлолтоос гарсан коксжих нүүрс, төмрийн хүдрийн түүхий эдийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгон үйлдвэрлэх боломж нээгдэнэ гэж компанийн зүгээс тайлбарлав.

Ирээдүйд өрнөх нь тодорхой бүтээн байгуулалтын хөтөлбөрүүд хэрэгжсэнээр төмөрлөг бүтээгдэхүүний хэрэгцээ жилд нэг сая.тонн-д хүрч, барилгын арматурын хэрэгцээ одоогийнхоос 70 хувиар өсөх тооцоо гарчээ. Өнөөдрийн байдлаар барилгын арматур, бусад цувимал бүтээгдэхүүний 97 хувийг өмнөд хөршөөс импортоор хангаж байгаа. Кокс, ган төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэр үүдээ нээвэл импортын хараат байдлаас гарах, барилгын арматурын импортын хэрэглээг багасгаж хэрэгцээт зах зээлийн тодорхой хувийг дотоодоосоо хангах боломж бүрдэх юм байна.

Үүнээс гадна Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй хаягдал төмөрт суурилсан гангийн үйлдвэрүүдийн хүчин чадлыг бүрэн ашиглахын тулд дахин боловсруулах ширэм болон чанарын шаардлага хангасан ган бэлдэцээр хангах шаардлага байгаа аж. Энэ төсөл болон төмөрлөгийн үйлдвэрийн бусад томоохон төслүүд хэрэгжсэнээр коксын дотоодын хэрэглээ нэмэгдэх хандлага ажиглагджээ.

Цогцолбор үйлдвэр жилд 500.000 тонн кокс, 300.000 тн ган үйлдвэрлэх гэнэ. 1500 орчим ажлын байр шинээр бий болох тооцоо гаргажээ. ТЭЗҮ-ийн дагуу үйлдвэрлэлийн түүхий эд болох төмрийн хүдэр, коксжих нүүрс, шатаасан шохой, доломит, жонш зэргийг хүлээн авч боловсруулалт хийж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь. Шинээр байгуулах 179 м3 домен зуух, 25 тонн-ын конвертерын зуух, 25 тонн шанаган зуух нь өндөр бүтээмжтэй, хайлалтын хугацаа богино, автоматжуулагдсан байна гэсэн өгүүлбэр ТЭЗҮ дээр дурайж байна. Мөн тоос, утаа цэвэрлэх орчин үеийн байгууламжтай байх зураг гарчээ. Цутгамал бэлдэцийг дахин халааж цувин D10-D32 мм голчтой цувимал ган туйван буюу арматур, D3-D8 мм голчтой өндөр бат бэхтэй ган утас, хэлбэржүүлсэн цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэж ТЭЗҮ-д онцолжээ. Хэлбэржүүлсэн цувимал бүтээгдэхүүн гэдэг нь булан төмөр, швеллер, двутавр зэрэг юм байна.

Коксын үйлдвэр жилд 500 мянган тонн металлургийн кокс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэж өмнө дурдсан. Үйлдвэрт 5.5 м өндөртэй, 52 ширхэг уламжлалт буюу дайвар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх коксын батарей суурилагдах аж. Жилд нэг сая тонн орчим түүхий нүүрсний хольцыг боловсруулж металлургийн кокс үйлдвэрлэхийн зэрэгцээ давирхай, хүхэр, аммиак, сульфат бензол зэрэг химийн үйлдвэрийн суурь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төлөвлөгөө гарчээ. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг дэмжин хангах 110кВ цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, 2х40 МВА дэд станц, салаа төмөр зам, үйлдвэрийн дотоод зам, үйлдвэрлэлийн явцад ялгарах домены болон коксын хийг ашиглан эрчим хүч үйлдвэрлэх 12.5МВт чадал бүхий цахилгаан станц, усан хангамжийн байгууламж, гадны тоосгүйжүүлэх систем, цэвэрлэх байгууламж, хүчилтөрөгчийн станц зэрэг туслах цех, хэсэг, байгууламжуудын бүтээн байгуулалт өрнөнө гэж төсөлд тусгажээ.

Төслийн түүхий эдийн хувьд коксжих нүүрсийг Таван толгойн орд, төмрийн хүдрийг Хэнтий аймгийн Баргилтын төмрийн хүдрийн орд, Сэлэнгэ аймгийн Баянгол ордуудаас авахаар тооцжээ. Төмрийн хүдрийг цаашид Чойрын бүлэг ордоос нийлүүлэх боломж ч байгаа бололтой.

Төсөл хэрэгжсэнээр хэд хэдэн давуу тал үүснэ гэж төсөл хэрэгжүүлэгчдийн зүгээс онцоллоо. Давуу талуудыг дахин дурдахад эх орны төмөрлөгийн үйлдвэрүүдийн хэрэглээг металлургийн коксоор, боловсруулах үйлдвэрүүдийг ган болон ширмэн бэлдцээр бүрэн хангах боломжтой бүрдэхээс гадна зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн нэмүү өртөг шингэсэн шинэ төрлийн эцсийн бүтээгдэхүүн болох ган цувимал үйлдвэрлэнэ.

Жилд 900 мян.тонн коксжих нүүрсний дотоодын байнгын хэрэглээг үүсгэснээр, Монгол орны коксжих нүүрсний үнэлэмж дээшилнэ гэж төсөл хэрэгжүүлэгчид онцолж байна. Мэдээж Монголд коксжих нүүрс, төмрийн хүдрийг бүрэн боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх кокс, металлургийн цогцолбор үйлдвэр бий болох нь хамгийн том давуу тал юм.

Кокс, химийн үйлдвэрийн тухайд коксжих нүүрсийг боловсруулан ашиглах технологи нь дэлхий нийтэд түгээмэл тархсан уламжлалт үйлдвэрлэл юм байна. Үндсэн бүтээгдэхүүн болох металлургийн кокс нь хар ба өнгөт металл хайлах үйлдвэрийн үндсэн чухал түүхий эдүүдийн нэг болдог аж. Коксын үйлдвэрлэл нь металлургийн салбартай салшгүй уялдаатай гэж салбарынхан онцолдог. Дэлхийн бусад оронд эдгээр хоёр үйлдвэрлэл зэрэгцэн хоршиж ажиллах нь кокс, химийн үйлдвэрийн хамгийн түгээмэл хэлбэр аж.

Бүтээн байгуулалт нь 3.6 жил үргэлжилнэ гэж буй уг цогцолбор үйлдвэр жилд дунджаар 87.7 тэрбум төгрөгийн татвар хураамжийг улс, орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх тооцоо гарчээ.

Төслийнхөн алсын хараагаа “Монгол Улсын кокс, хими, төмөрлөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт манлайлагч байж, энэ салбарын үйлдвэрийн мэргэжлийн загвар үйлдвэр болно” хэмээн тодорхойлжээ. Харин эрхэм зорилгоо “Эрдэс баялгийн нөөцөд тулгуурлан кокс, төмөрлөгийн үйлдвэрийг цогцолбор хэлбэрээр, түүхий эдийн нөөц, ашигт малтмалын ордыг түшиглэн барьж байгуулах, үндэсний стандартад нийцсэн ган төмөрлөгийн бэлдэц, бүтээгдэхүүнээр дотоодын хэрэгцээг хангах, экспортыг дэмжихэд оршино” гэж тодотгожээ.

Ц.СҮРЭН