Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэд 3D принтинг технологийн талаар уулзалт хэлэлцүүлэг хийлээ. Хэлэлцүүлэгт 60 гаруй эрдэмтэд чуулан 3D принтингийн нэршилийг нэгтгэн нэг болгох, тулгамдаж буй асуудал, өөрсдийн санаа бодлоо солилцсон юм. Энэ үеэр Академич П.Нямдаваатай ярилцлаа.

---

-Гурван хэмжээст технологийг нэвтрүүлэх гол шаардлагууд нь юу вэ?

-2005 оноос хүчтэй яригдаж эхэлсэн аж үйлдвэрлэлийн дөрөвдүгээр хувьсгалын нэг элемент нь 3D хэвлэл. Өөрөөр хэлбэл компьютерээр удирдаад виртуал дүрслэл бүтээгээд түүнийгээ риал дүрслэл болгож гаргадаг. Энэ нь нэгдүгээрт, сургалтын арга, хоёрдугаарт, судалгааны объект, гуравдугаарт, үйлдвэрлэл юм. Зарим оронд 3D принтингийн аргаар байшин барьж байна. Уламжлалт аргаар байшин барихаас арав дахин бага хугацаанд маш бага өртгөөр хийх аргачлал. Машин, онгоцны үйлдвэрүүд жижиг деталуудынхаа 60 хувийг 3D принтингийн аргаар хийж байна. Манай улс бол хоцронгуй яваад байгаа. Монголд 3D хэвлэдэг, дүрслэл үүсгэдэг ганц хоёрхон компани байна. Эдгээр компианууд өөр өөрийнхөөрөө л явж байна. 3D принтингийн нэр томьёог цэгцлээд 2015 онд ISO гаргачихсан. Тиймээс Шинжлэх ухааны академиас санаачлагчдын групп байгуулж, 3D принтинг хөгжүүлж байгаа хүмүүсийг нэг санаа бодлын дор зангидвал зүгээр юм уу гэдэг үүднээс академичдынхаа саналыг сонсож байгаа юм.

-3D принтингийг нэвтрүүлснээс үр нөлөө нь юу вэ?

-Энэ бол аж үйлдвэрлэлийн дөрөвдүгээр хувьсал. Анх машин ажиллаж эхэлсэн үеийнх шиг хувьсал. Маш хурдан хувилбар гаргах машин. Скайнертай адилхан хүнийг тойруулсан 5-10 цацрагаар гурван секундэд зургийн чинь дүрслэлийг гаргаад шууд хэвлэдэг.

-Энэ технологийг бүх салбарт хэрэглэж болох уу?

-Эрүүл мэндийн салбарт мэс засал хийхийн тулд хүний эрхтэнг олон зүснэ, хагална. Түүнийг харахгүй ордог байхгүй юу. Заримдаа осол гарна. Ялангуяа ясанд хийж байгаа мэс засал толгойн яс хагарлаа гэхэд хүний бүтэн нүүрийг хийчихлээ гэдэг чинь компьютерийн тусламжтай хийх асуудал. Тиймээс мэс засал хийх аргыг сайжруулна. Чанарыг өндөр болгоно. Манайд ясны үе солих мэс заслын бүтээцүүдийг Америкаас авдаг юм байна. Тэр нь монгол хүнийхтэй таардаггүй. Түүнийг нь тааруулахын тулд хүний ясыг зорох хэрэгтэй болдог. Энэ их хэцүү. Тиймээс монгол хүнд таарсан зүйлийг бид л хийх хэрэгтэй. Үүнийг шүдний салбарт маш их хэрэглэж байгаа. Бялуу хийхэд ч ашигладаг гэх мэтээр хэрэглэдэггүй салбар байдаггүй. Одоогийн үйлдвэрлэлийн аргууд хорин жилийн дотор бүгд 3D принтингийн аргаар солигдоно. Түүний эхийг бид тавих ёстой.

3D технологийг ашиглан байшин барилга, машин техникээс өгсүүлээд хүний эд эрхтэнг хүртэл хийх боломжтой гэнэ. Гурван хэмжүүрт технологийн талаар эрдэмтэд 1980 оноос ярих болсон бөгөөд АНУ-ын инженер Чарльз Халл анхны 3D принтерийг бүтээсэн гэгддэг. Энэ технологийн хамгийн гол онцлог нь компьютер дээр бүтээсэн виртуал дүрсийг бодит болгох явдал байжээ. Дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон техник үйлдвэрлэлийг компаниуд энэ технологийг ашиглан үйл ажиллагаагаа улам өргөжүүлж байна. Тухайлбал, дэлхийн анхны автомашин үйлдвэрлэгч “Форд” корпораци 3D принтингийг ашиглан цилиндр, тоормосны диск, гол зэрэг туршилтын нарийн загваруудыг ердийнхөөс нэг сарын өмнө гаргах болжээ.

3D принтингийн аргыг Монголд эрүүл мэндийн салбарт ихээхэн хэрэглэх болжээ. Энэ талаар ГССҮТ-ийн “Яс үений гэмтэл”-ийн тасгийн эрхлэгч С.Сүхбат ярихдаа “Бид хэрхэн 3D объектыг бий болгох талаар хоёр сарын турш судалсан юм. Ач холбогдолтой гэдгийг нь мэдэж байсан учраас 3D хэвлэлийн үр ашгийг аль хэдийнэ үзчихсэн улс орнуудаас туршлага судаллаа. Одоо энэ технологийг эх орондоо нутагшуулж, хөгжүүлэх л чухал байна. Үүнийг анагаах ухааны салбарт нэвтрүүлснээр хагалгааны явцад гарах хүндрэлээс урьдчилан сэргийлэх боломж бий болох юм. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа эмнэлгүүд одоохондоо энэ технологийг ашиглаагүй байна. Хагалгаа хийхээс өмнө сургалт туршилтын маягаар залуу эмч нарыг чадавхжуулахад ашиглавал зохих технологи юм. Тэр дундаа ясны бутралыг нөхөх мэс ажилбарт илүү түлхэц үзүүлнэ гэж харж байна. Үүнийг хөгжүүлэхэд анагаах ухааны салбарынхны мэдлэг дутаж байгаа учраас нарийн мэргэжлийн инженерүүд хэрэгтэй байна” гэв. Анагаах ухааны салбарт амжилттай ашигласан жишээнээс дурдвал Их Британи улсад хүнд титан аарцаг суулгасан, АНУ-д нярай хүүхдэд хуванцар мөгөөрсөн хоолой суулгасан зэрэг тохиолдол гарч байв. Мөн 3D хэвлэлийг ашиглан үйлдвэрлэсэн анхны эм нь 2015 оны наймдугаар сард FDA-р сайшаагдсан ажээ. Нунтаг суурьтай холбогчууд нь эмийг нүхтэй болгож, эмээ залгихад хурдан уусахад нь тусалдаг байна.

Энэ удаагийн багш нүүртээ Говь-Алтай аймгийн боловсролын салбарыг 28 жил удирдсан МУБИС-ийн Хүндэт профессор, Математикийн багш Самдангийн Норовыг онцолж байна. Тэрбээр 1939 онд Говь-Алтай аймгийн Дарив сумын нутагт төржээ. 1962 онд Монгол Улсын Багшийн Дээд сургуулийг математикийн багш мэргэжлээр дүүргэсэн юм. С.Норов Монгол Улсын боловсролын салбарт 1962 оноос нийт 56 жил ажиллажээ. Энэ хугацаандаа боловсролын байгууллагыг хөгжүүлэх, өсвөр үеийг сурган хүмүүжүүлэх, залуу боловсон хүчнийг сургасаар иржээ. Тэрээр Говь-Алтай аймагт Гэгээрлийн хэлтсийн байцаагчаар долоон жил, Ардын боловсролын хэлтсийн даргаар 21 жил, математикийн багшаар зургаан жил, Монгол Улсын Боловсролын Их сургуулийн Багшийн сургуулийн математикийн багшаар 22 жил ажилласан байна.

Түүний найз Анагаах ухааны доктор, дэд профессор Р.Бямбаа ярихдаа “С.Норов багш 1962-1970 оны хооронд гэгээрлийн хэлтсийн байцаагчаар ажиллаж байх үед миний бие арван жилийн сурагч байжээ. 1968 онд би аравдугаар ангиа дүүргэж, дээд сургуульд явах хүртлээ С.Норов багшаар хичээл заалгаж явсангүй. 1975 онд би сумаас ирээд аймгийн Эрүүлийг хамгаалах газрын даргын албыг хашиж, долоо хоногт нэг удаа болдог төвийн албан газрын дарга нарын яриан дээр аймгийн Ардын боловсролын хэлтсийн дарга С.Норов гэдэг хүнтэй анх уулзаж, танилцсан. Тэр цагаас хойш 40 гаруй жил бид нөхөрлөжээ. Аймгийн ардын боловсрол, эрүүлийг хамгаалах хоёр салбар аймагтаа тэргүүлдэг ч асуудал дагуулдаг нь хэцүү дээ. Хэцүү гээд яахав болохгүй бүхнийг болгох гэж явсаар нэг мэдэхэд Алтайдаа С.Норов Ардын боловсролын хэлтсийн даргаар 21, миний бие Эрүүлийг хамгаалах газрын даргаар 15 жил тасралтгүй ажиллаж, буг бурхнаа мэдэхгүй л явлаа. Боловсрол, эрүүл мэнд хоёр салшгүй холбоотой юм болохоор нэгэн үзүүрт сэтгэлээр бид олон жил хамт явлаа. Бид бие биеэсээ суралцах, ярилцах, маргалдах, тохирох гээд олон зүйл дээр санал нэгдэх, нэгдэхгүй үе зөндөө л байсан биз ээ. Эцэстээ би С.Норов даргаас их “будаа идсэн” хүн дээ” хэмээв.

С.Норов улсын хэмжээнд ажлаараа сүүлээсээ гуравдугаар байранд явсан Говь-Алтай аймгийн Ардын боловсролын хэлтсийн ажлыг хүлээн авч, идэвх зүтгэл, бүтээлч ажиллагаа, шургуу хөдөлмөрөөрөө улсын тэргүүний байгууллага болтол хөгжүүлсэн гэдэг. Энэхүү амжилтаа арав гаруй жил батлан ажилласан байдаг. Тэрбээр боловсролыг хөгжүүлэх, сургалтын материаллаг баазыг бэхжүүлэх, хамран сургах хүрээг өргөтгөх талаар томоохон ажлуудыг удаа дараа хийж, гүйцэтгэсэн байна. МУБИС-ийн багшийн сургуульд ажиллах хугацаандаа математикийн танхим, сургалтын хоёр кабинетийг шинээр байгуулж, иж бүрэн тохижуулснаас нэг анги нь Багшийн сургуулиас зарласан уралдаанд нэгдүгээр байр эзлэн өргөмжлөл, мөнгөн шагналаар шагнуулж байсан түүхтэй. Сургалтын аргыг шинэчлэн боловсруулж хэрэгжүүлэх технологийг өөрчлөн сургалтын аргыг шинэчилсэн. Хичээл зааж байсан оюутнуудын дотроос дөрвөн удаа, дөрвөн бүлгийн оюутнууд хамт олноороо “С.Норов багшаар хичээл заалгая” гэсэн оюутан бүрийн гарын үсэгтэй өргөдлийг сургалтын албанд ирүүлж байсныг сургуулийн зүгээс хэрэгжүүлэн ажиллажээ. Түүний шавь Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан А.Цанжид дурсахдаа “Гаталж чадахгүй байгаа голын өргөнийг, оройд нь хүрч чадахгүй байгаа модны өндрийг олох гээд хүүхдүүдийн ухааныг гижигдсэн хэн хүний сэтгэлд хоногшсон аугаа бодлогууд түүний сан хөмрөгт нь олон бий. Жишээлбэл, ганцхан өгүүлбэртэй атлаа 18 үйлдлээр хариу нь гардаг бодлого ч байна. Сорьж шалгадаг софизмын бодлогоор хүүхдүүдээ сорих, бодлогыг олон аргаар бодуулах зэрэг энгийн юм шиг мөртлөө эгэлгүй арвин туршлагатай багш хүн. Багш минь 8206 бодлогыг сонгон бодож түүндээ судалгаа хийж, “Эвийтэй хөөрхийс миний муусайн хүүхдүүд минь” гэсэн сэтгэлийн өргөлтэй, уншиж бодож ухаарсныхаа охь дээжийг шавь нартаа өглөг болгон түгээсэн. Багш минь буянтай хүн юм” хэмээн ярив.

С.Норов нь боловсролын хэлтсийн даргын үүрэгт ажлыг тасралтгүй 21 жил хашсан нь Монгол Улсын хэмжээнд боловсролын салбарын түүхэнд энэхүү албыг хамгийн олон жил гүйцэтгэсэн хоёр хүний нэг болжээ. Энэ хугацаанд багш, шавь нарынх нь дотроос Шинжлэх Ухааны Гавьяат ажилтан, Монгол Улсын Гавьяат багш 41, Ардын Боловсролын Тэргүүний Ажилтан 200 гаруй төрөн гарсан байдаг. Түүний удирдсан боловсролын байгууллага салбарынхаа хэмжээнд улсад 12 жил дараалан эхний байруудад шалгарч Засгийн Газрын “Хүндэт жуух” бичгээр удаа дараа шагнуулж байжээ.

Түүнтэй мөр зэрэгцэн аймгийн Боловсролын хэлтэст ажиллаж явсан Д.Бааст дурсахдаа “1963 оны аравдугаар сарын 20-нд С.Норов Гэгээрлийн хэлтсийн байцаагчаар томилогдон ирэв. Энэ үед гэгээрлийн хэлтэст бага ангийн багш мэргэжилтэй нэг байцаагч, дунд боловсролтой хоёр нягтлан бодогчтой байлаа. Тэнд бас Энхийн Норов гэдэг байцаагч хамт ажилладаг байсан юм. Гаднаас хүн залгаад Норовтой ярья гэхээр нь аль Норов гэнэ. “Хар” Норов гэж харилцуурын цаанаас хэлнэ. Хоёулаа л “хар” шүү дээ гэхээр утсаар ярьж байгаа хүн хүнд байдалд орно. Бид бөөн инээдэм болно” гэж хуучлав.

С.Норов матемакикийн багш болсон түүхээ хуучлахдаа “Математикийн мэргэжлийг төдий л сонирхдоггүй байлаа. Тохиолоор математикийн багшийн мэргэжил эзэмших болсон тул хичээлтэйгээ холбоотой ном их цуглуулан судалдаг байв. Манай сургуулийн захирлаар Т.Балдан ажиллана. Д.Гомбосүрэн, Б.Батжаргал, У.Доёд, Г.Додон, Г.Бямбаа, Га.Дагва, Ц.Эрдэнэчимэг, Монгол Улсын гавьяат багш М.Насанбуян зэрэг алдартай багш нараар хичээл заалгаж байлаа. Анх багш нар яриад л байдаг. Түүнийг нь бичиж гүйцэхгүй их будилна. Багш нарын хэлсэн болгоныг алгасахгүй бичиж авахыг хичээв ч гүйцэхгүй. Нэг сар оролдсоны дараа багш нарын ярьсан зүйлээс гол санааг нь тэмдэглэж авч сурсан. Нэгдүгээр курст ороход оюутны байранд орох тоо гүйцсэн тул айлд байрлав. Математикийн шинжлэх ухааны доктор Б.Батжаргал багш манай ангид дээд тоо заана. Багш зохиосон номынхоо эхийг надаар хуулуулдаг байлаа. Шагналд нь надад кино үз гээд мөнгө өгнө. Түүгээр нь би голдуу ном л авдаг байсан. Улирал тутам багш бие даалт өгч ажиллуулаад үнэлгээ өгнө. Би дээд математикийн бодлого бодох сэдэв авдаг байлаа. Аналитик геометрийн хичээлийг Монгол Улсын гавьяат профессор У.Доёд багш орно. Хичээлээ их ойлгомжтой заадаг байсан шүү. Самбарт маш цэвэрхэн гоё бичнэ. Самбарын зайг бүрэн цэгцтэй ашиглана. Ном дэвтэр, бичиг цаас, томьёоны гаргалгаа, бодлогын бодолт гээд юу ч харахгүй самбарт цээжээр ямар ч түгдрэлгүй, эндүүрэлгүй бичиж тайлбарладаг нь одоо ч нүдэнд харагддаг юм. Яг л У.Доёд багш шиг болно гэж хүсч, тэмүүлж ирсэн. Эдгээр эрдэмт багш нараар хичээл заалгаж байсан болохоор ачит багш нарынхаа өндөр боловсрол, ур чадвар, заах арга барилыг шавь нартаа үлдээхийг зорьдог юм даа” хэмээн ярив.

С.Норов боловсролын байгууллагад нэгэн насны амьдралаа зориулж, 56 жил энэ салбарт ажилласан тул 1970 онд “Ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдгээр, 1975 онд Засгийн газрын “Хүндэт жуух”, 1986 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, 1990 онд “Алтан гадас одон”, 2001 онд “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон”-гоор тус тус шагнуулж байв. Тэрээр 2007 онд БСШУЯ-ны “Хүндэт дэвтэр”-т нэр нь бичигдэн, МУБИС-ийн “Хүндэт профессор” цолыг хүртсэн ажээ.

Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбооны тэргүүн Ц.Цэрэндаштай ярилцлаа.

-Монголын зохион бүтээгчдийн ур чадвар хэр вэ?

-Ер нь монголчууд их авьяаслаг. Толгой сайн ажилладаг. Монгол зохион бүтээгчдийн ур чадвар хаана ч гологдохгүй. Ур чадвар нь мэдээж хийсэн бүтээснээрээ илэрнэ шүү дээ. Яг хийе, бүтээе гээд тэр нь урамшуулал сайтай дэмжлэг аваад хөрөнгө оруулалт хийе гэвэл юуг ч хийгээд бүтээгээд гаргаад ирэх боломжтой, чадвартай.

-Дэлхийд хиймэл оюун ухаан хийгээд гаргаад ирлээ. Монголын зохион бүтээгч нар үүнийг хийж чадах түвшинд хүрсэн үү?

-Зохион бүтээгч гэдгийг дотор нь ангилж ойлгох нь зүйтэй. Оюуны өмчийн бүтээлийг зохиогчийн эрх, патент гэх мэтээр ангилдаг. Хиймэл оюун ухаан гэдэг нь компьютер дээр ажиллаж байгаа программ технологийн асуудал юм. Энэ нь оюуны өмчийн бүтээлдээ орно. Техник технологи, механикийн тал нь шинэ бүтээл оновчтой санаа нь патентад орно. Зохиогчийн эрхэд дуу, хөгжим, ном сонин гээд бас орно. Эдгээр нь бас л оюуны өмч. Хиймэл оюун ухаан хийх чиглэлд манайхан сайн явж байгаа. Өнөөдөр манай зохион бүтээгчид АНУ, Япон зэрэг улсуудтай хамтарсан компани бий. Японтой хамтраад хиймэл оюун ухааныг ашиглаад дүн шинжилгээний компани байгуулчихсан ажиллаж байна. Жишээ нь, тэр хиймэл оюун ухааны компани юу хийж байна гэхээр ажилгүйдлийг бууруулахын тулд яаж ажиллах ёстойг хиймэл оюун ухаанаар шийдүүлж болно. Эрүүл мэндийн салбарт аваад үзэхэд 20 гаруй жилийн өмнө би хорт хавдрыг урьдчилан оношлох программ хийж байсан. Уушгины хорт хавдар гэхэд ханиад их хүрч байсан, хатгаа авч байсан. Тамхи татдаг, сүрьеэ туссан гээд хорт хавдар үүсэх нөхцөл бүрддэг. Урьдчилсан нөхцөлүүд гүйгээд байдаг. Эдгээр нөхцөлүүдийг нөгөө программ цааш нь сэтгээд уушгины хорт хавдар нэгэнт тусчихсан хүн цаашид өөр ямар хавдар тусах магадлалтай гэдгийг өөрөө сэтгээд гаргаад ирдэг. Үүнийг хиймэл оюун ухаан гээд байгаа юм.

-Монголын зах зээлд нэвтэрсэн бодит бүтээлүүд юу байна?

-Зохион бүтээнэ гэдэг нэг асуудал. Байгаа юмыг сайжруулна гэдэг бас нэг асуудал. Зохиогчийн нөгөө тал нь үйлдвэрлэл чиглэлдээ шинэ бүтээл оновчтой санаа, эсвэл ашигтай загвар гэх мэтээр патентлагдаад явдаг. Шинэ бүтээл гэдэг нь зохион бүтээчихсэн зүйл дээр байгаа санааг сайжруулж болно. Эсвэл цоо шинээр хийж болно. Эсвэл Монголд хэрэглэгдээгүй гадаадад зөндөө хийчихсэн зүйлийг Монголын нөхцөлд тохируулаад нэвтрүүлж болно. Монголд энэ нь инноваци гэдэг ерөнхий ухагдахуунаар яваад байна л даа. Жишээ нь, монголд цахилгаан автобус хийгээд байна. Энгийн дизель, бензинээр явдаг автобусыг бодвол цахилгаан нь шинэ бүтээл болоод гарч ирж байгаа юм. Хорт утаа үүсгэхгүй. Байгаль орчноо бохирдуулахгүй. Эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй гээд хэрэглэгчдэдээ ээлтэй маш олон шинэлэг талууд бий. Үүгээрээ шинэ бүтээл болоод явж байгаа юм. Өнөөдөр бид үүнийг нэвтрүүлчихсэн. 2-3 компани хийгээд угсраад явж байна.

-Монголчуудын бүтээсэн утааг бууруулах зуухны танилцуулах өдөрлөг болж байсан. Утааг яг хэдэн хувиар бууруулах вэ. Туркээс оруулж ирсэн зуухнаас хэр сайн байсан бэ?

-Утааг багасгах маш олон арга бий. Шаталт гарч байгаа бол утаа гарч байна. Утаагүй болно гэдэг нь бүрэн шатсаны дараа л утаагүй болох процесс. Галлана гэдэг нь ямар нэг хэмжээгээр дулааныг л гаргаж авах гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр шатдаг зуухыг орлуулж болох олон арга байна. Дулаан үүсгэх төрөөхөмж байна. Шалны халаалт байна. Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн нэг сайн зүйл нь сайн чанарын нүүрсээ рекет болгоод түүнийгээ Улаанбаатарын бүх галлагаатай зууханд түлш болгон өгөх гэж байна. Энэ нь огт утаагүй гэвэл үгүй. Утаатай. Гэхдээ утааг 70-80 хувиар багасгана. Гарч буй утаан доторх хүний амьсгалаар орж буй ПМ10, ПМ25 гээд утаан дотор агуулагдаж байдаг тоосонцруудыг багасгасан. Хүхэр, азот гэх мэт утаанд агуулагдах бодисууд байна. Тэр нь маш бага. Үүнд манай Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо идэвхтэй оролцоод бий болгож буй тоног төхөөрөмж технологи дээр нь хамтарч ажиллаад үр дүнд хүрч л байна. Энэ бас нэг шинэ бүтээл.

-Хийсэн бүтээлүүдээ яаж борлуулдаг вэ. Төсөл хөтөлбөрүүдийнхээ санхүүжилтийг хаанаас авах уу?

-Аливаа шинэ бүтээлийг гаргах, шинжлэх ухааны судалгаа, туршилт хийхэд Монголын нөхцөлд хэцүү болоод байна. БСШУСЯ-ны дэргэд Шинжлэх ухааны технологийн сан гэж байгууллага байдаг. Хуучин бол Инновацийн сан гэж байсан. Аливаа улс орны хөгжил дэвшил шинжлэх ухаан, инновацийн ололт, шинэ санаа, зохион бүтээх зэргийг өөрийн улс ардын бүх аж ахуйн салбарт нэвтрүүлж чадаж байгаа эсэх, үндэсний үйлдвэрлэлдээ шинжлэх ухааны ололт, инновацийг хэр нэвтрүүлж чадаж байна гэдгээс шууд хамаардаг. Үсрэнгүй хөгжилтэй орнуудыг харахад улс ардын аж ахуйн бүх салбартаа шинжлэх ухаанч технологийн бүх шинэ санааг нэвтрүүлж чадсан байдаг. Манай улс энэ салбарт хөрөнгө төсөв маш бага гаргадаг. БСШУСЯ-ны харьяа энэ сан хоёр хувь хүрэхтэй үгүйтэй төсвийг л баталж өгдөг. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнууд дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 5-10 хувийг гаргадаг.

-Заавал төр засгийн гарыг харалгүй өөрсдийн бүтээсэн бүтээлээ рекламдаж, зарж борлуулаад төсөв хөрөнгөө өөрсдөө олох боломж байдаг уу?

-Маш бага. Аливаа шинэ бүтээлийг хийж, туршихад маш их хөрөнгө санхүү, цаг зав, оюун ухаан зэрэг зүйлээ зориулдаг. Томоохон өөрийн хөрөнгөтэй компаниуд, улсын үйлдвэрүүд хажуудаа инновацийн төв гэж жижиг газруудыг байгуулж байна. Энэ нь эдийн засгийнхаа хувьд бэхэжжихсэн компаниудын хувьд зайлшгүй хажуудаа судалгаа шинжилгээний төвтэй болох шаардлагын үндсэн дээр байгуулж байгаа. Тийм төвтэй байна гэдэг нь өөрсдийн үйл ажиллагааны чигэлэлээр шинжлэх ухаан, технологийн судалгаа явуулаад шинэ бүтээл оновчтой санааг нэвтрүүлж байдаг, ажлын байр нэмэгдүүлдэг, хөгжих үндэс. Тийм юмгүй хувь хүмүүс зохион бүтээгч нарт бол хүндрэлтэй. Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо, Үндэсний аж үйлдвэрлэлийн төв, Инновацийн газар нийлээд тал талаас нь хэлж ярьж байж Тендерийн хууль 2019 он гараад батлагдлаа. Зургадугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулийнд оюуны эрх нь баталгаажсан бүтээгдэхүүнийг тендергүй хэрэгжүүлж, улсын хөрөнгөөр худалдан авна гэж заах ёстой байсан. Гэвч яг ч ингэж тусгаж өгөөгүй.

-Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо техник технологи, ажлын багаж хэрэгслийн хувьд хэр байдаг вэ?

-Саяны хэрүүл болоод байгаа хашаан дээр аваад үзэхэд манай ямар ч компани үүнийг гарын үзүүрээр хийчихнэ. 700 сая төгрөгийн тендерийг манай нэг компани авсан бол магадгүй 50 юмуу, 80 сая төгрөгийн ашигтай ажиллалаа гэж бодъё. Гэтэл худалдаж авч байгаа нь 3-4 нугалчихаж байна. 300 саяын хашааг халааслаад явчихаж байна. Манай үндэсний үйлдвэрлэгч үүнийг хэрвээ авсан бол өөрсдийн тоног төхөөрөмжөө сайжруулаад, дахиад цааш хөгжих дэвших алхам нь нэг шатаар урагшилж болох байсан. Хэн бүхэн л байгаа зүйлээ улам сайжруулъя, боловсронгуй болгоё, хөгжье дэвшье гэж зорьдог. Энэ салбарт оюун ухаанаас гадна мөнгө хэрэгтэй. Манай холбоонд шаардлагатай тоног төхөөрөмж их хэрэгтэй байна. Хоцрогдсон хэдэн багаж, технологитой. Түүгээрээ л бор зүрхээрээ хийгээд бүтээгээд болж байхад тендер нэрээр гаднаас үнэтэй зүйл оруулж ирээд энэ мэт долоо хонохгүй эвдрэх асуудал өчнөөн гарч байна.

Алдарт эх Б.Сэлэнгэтэй ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулаач. Аль нутгийн хүн бэ?

-Би Улаанбаатар хотын унаган иргэн. Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт орших Яармагт бага нас минь өнгөрсөн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн төгссөн 34 дүгээр сургуулийг төгссөн.

-Гэр бүлийн хүнээ танилцуулаач?

-Нөхрийг маань Пүрэвсүрэнгийн Батбаяр гэдэг. Хан сүрэг сан сэндвичин барилга барьдаг компанид ажилладаг. Найман хүүхэдтэй айлын бага нь.

-Нөхөртэйгөө анх хэзээ танилцаж байв?

-Нөхөр маань арван жилийн нөгөө ангид сурдаг байсан. Сургуулиа төгсөөд үерхэж эхэлсэн юм уу даа. Одоо хэдэн жил болчихсон юм бэ. 1998 онд арван жилээ төгссөн гэхээр 21 жил болчихсон юм байна.

-Анх хэзээ аав, ээж болж байв?

-Манай том охин 12 настай. 52 дугаар сургуульд сурдаг. Би арван жилээ төгсөөд Сувилагчийн сургуульд гурван жил сурсан. Сувилагч мэргэжилтэй. Манай хүн ХУД-ийн дөрөвдүгээр хороонд байрлах Бизнесийн дээд сургуулийг Компютер программ хангамж мэргэжлээр төгссөн. Би сургуулиа төгсөөд Хавдар судлалын үндэсний төвд зургаан сар ажиллаад БНСУ руу явсан. Нөхөр маань араас ирээд бид хоёр зургаан жил тэнд амьдарсан. Том охиноо Солонгост төрүүлж байлаа. Тэгээд 2007 онд Солонгосоос жирэмсэн ирээд 2008 онд хуримаа хийсэн. Тэгж л бидний амьдрал эхэлж байлаа.

-Өнөр өтгөн гэр бүлийн гишүүдээ танилцуулаач?

-Охин 2006 онд төрсөн, Хулан гэдэг. Удаахь хүү 2008 онд төрсөн Төгөлдөр дараагийн хүү маань 2013 онд төрсөн, Тамир гэдэг. Гурван ихэр маань 2018 онд төрсөн. Болор-Эрдэнэ, Оюун-Эрдэнэ, Түвдэндорж гэж нэрлэсэн. Гурван хүүхэдтэй байх үед манай ээж “Гурван хөлтэй ширээ байдаггүй. Дөрөв дэх хүүхдээ гарга. Одонгоо ч авах юм чинь миний охин нэг хүүхэд төрүүлчих” гэж билээ. Тэгэхээр нь нээрээ л ганц хүүхэд гаргаад одонгоо авчихъя гэж бодоод 37-ныхоо жил дээр жирэмсэн боллоо. Эхлээд ЭХО-д харуулахад сайн мэдэгдээгүй. Ихэр байж магадгүй сарын дараа ирж дахиж үзүүлээрэй гэсэн.

-Сарын дараа очиж үзүүлээд гурван ихэр гэж мэдээд юу бодогдов?

-Анх сонсоод маш гайхсан. Том охин, нөхөртэйгөө хамт очсон юм. Бид сонсоод ер нь бол итгээгүй. Сайхан худлаа ярьж байна даа л гэж бодсон. Ихрийн удамтай юу гэж асуусан л даа. Нөхрийн маань талд бий. Манай талд ч байгаа. Гэтэл ихэр байна. Бүр гурав шүү гэхээр нь үнэндээ гайхсан. Тэгээд ЭХО-д үзүүлтэл зүрхний цохилт нь ороод ирсэн. Нөхөр мэдээд шокын байдалд орсон. Ер нь би өөрөө ч шоконд орсон. Эхний хэдэн сар бол итгээгүй. Бага сартайд нь хүмүүсээс нууж явсан л даа. Анх ээж рүүгээ ярьж хэлсэн. Баярлаад байгаа нь мэдэгдэхгүй, яасан нь мэдэгдээгүй. “За чимээгүй байгаарай миний охин. Хэнд ч хэлж болохгүй шүү” гэсэн. Тэгээд л хэнд ч хэлэлгүй нуусан. Эмч хэлэхдээ “Гурван хүүхэд бол чанга. Эрт үедээ эрсдэх магадлал ч бий. Тиймээс эх хүн юм чинь чи л өөрөө биеэ сайн бодож яваарай. Ээжээс л бүх зүйл шалтгаална. Чи л эрүүл байж ураг эрүүл саруул бойжно” гэсэн. Харьцангуй жирэмсэн үедээ гайгүй байсан шүү. Манай гурав ээжийгээ нэг их зовоогоогүй.

-Гэр бүл болохдоо хэдэн хүүхэдтэй болно гэж мөрөөддөг байв?

-Хүмүүс шиг тэдэн хүүхэдтэй болно гэж ярьдаггүй байсан л даа. Манай нөхөр найман хүүхэдтэй айлын бага нь. Би ах, дүү дөрвүүлээ. Олуулаа өсөх сайхан шүү дээ. Жаахан байхдаа би айлын хүүхдүүдийг их хардаг, асардаг байлаа. Хүүхдэд их хайртай. Тэгэхээр манай ээж намайг “Энэ нэг бол цэцэрлэгийн багш болно, эсвэл өөрөө олон хүүхэд төрүүлнэ. Бөөнийгөөд л олон хүүхдүүд хормойноос нь зүүгдсэн хүн болно” гэдэг байсан. Одоо бодохоор ээжийн хэлж байсан үг үнэхээр үнэн санагддаг.

-Тээх явцад гурав, нэгийн ялгаа байх уу?

-Байлгүй яахав. Тээхэд гурав юм болохоор том. Цаанаа л нэг ондоо. Ядарна, гэдэс нэлээн томорсон шүү. Долоон сартай гэхэд өмнө нь төрөх үе шиг болтлоо томорсон байсан. Найз нөхөд хараад яасан том байна аа гэнэ. Би хэлээгүй болохоор гүрийгээд л мэдэхгүй ээ, харин хөгширсөн болохоор тэгж байгаа юмуу их л томроод байна л гэдэг байлаа.

-Төрснийх нь дараа найзууд нь мэдээд яаж хүлээж авав?

-Эргэлзсэн байдалтай байсан шүү. Чи чинь ямар аймаар нуудаг юм бэ. Хэлдэггүй гээд л. Гол нь гурван ихэр хүүхэд гэдэг хүн болгонд ирээд байдаггүй болохоор хэл амны нэмэр л дээ. Ховор тохиолдол надад заяасан болохоор айсан л даа.

-Төрөх үед ямар нэгэн хүндрэл гарсан уу?

-Долоон сартай байхад нь ус нь гараад кесерово хагалгаагаар төрсөн. Ёстой л анх төрөнгүүт нь миний гурван хүүхэд гар хөл, нүд ам нь бүрэн бүтэн байна уу л гэж боддог юм байна лээ. Дутуу төрсөн болохоор хүү эрчимт эмчилгээний тасагт, хоёр охин хүчилтөрөгчийн гуурстай нэг сар Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд хэвтсэн.

-Мэдээж гурван ихэр хүүхэд төрүүлээд ажил хийх боломжгүй болно шүү дээ. Хэрэглээ нэмэгдэнэ. Тэгэхээр гэрийнхээ санхүүг яаж бүрдүүлж байна вэ?

-Нөхөрт л бүх ачаалал ирсэн дээ. Анх төрөхөд нь улсаас тус бүрд нь гурав, гурван сая төгрөг өгдөг юм байна лээ. Түүгээр нь эхний хэдэн сар үнэхээр тустай байсан. Дутуу кесерово хагалгаагаар төрөөд сүү орохгүй. Эмчилгээ хийлгэж байгаа болохоор хүүхдэдээ хамаагүй сүү өгч болохгүй. Эхэндээ гурван грамм сүүг шпирицээр өгнө. Яваандаа бага багаар нэмэгдээд тав, арав гээд явж байгаа юм. Тэр хооронд нь энэ хэдийн маань бие нь жаахан эвгүйтвэл буцаад л багасна. Арав нь тав, тав нь гурав гэх мэт. Хүү минь хоёр охиноос илүү хүнд байсан л даа. Эрчимт эмчилгээний тасагт арав гаруй хоносон. Охид маань байнгын хүчилтөрөгчийн аппарат залгуулна. Тэгэхгүй бол хөхрөөд агаар дутагдана. Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв рүү хамгийн гол нь сахиур оруулдаггүй юм байна лээ. Би хүүхдүүдээ гурван цагийн зайтай өөрөө хооллоно. Эмнэлгийнх нь коридор хүн төөрмөөр урт нарийхан шүү дээ. Шөнө ч унтана гэж байхгүй. Хүүхдүүдээ эрүүл саруул болгохын тулд байнга гурван цагаар хоолыг нь зөөнө. Хоёр тусдаа байсан болохоор их ядарна. Нэг өдөр хүүхдүүдээ хооллох гээд бостол бүх юм дайвалзаад, сууж жаахан тайширчихаад эмч нартаа учирлаж хэлсэн л дээ. Тэгж байж гурав хоног сахиур авсан. Олон хүүхэдтэй ээжид ядаж хэд хоног сахиур хамт байлгамаар юм байна лээ. Тэнд чинь бүгд л дутуу төрсөн нярайтай. Бүгд өөр өөрсдийнхөө хүүхдийг харна. Хэн нь хүний хүүхэд гээд гүйж байхав, хэцүү. Эхний нэг сар их хүнд байсан. Эмнэлгээс гараад хүү жаахан хүнд байсан болохоор сайн бойжуулах гээд хүүгээ ихэвчлэн хөхүүлнэ. Хоёр охиноо нэмэлт тэжээл, угжаар хооллодог байсан л даа.

-Гэртээ гараад ямар байв?

-Сарын дараа гэртээ гараад хамаагүй ондоо юм байна лээ. Бие ч тэнхэрнэ. Ээж аав минь хоол унд хийж өгөөд, эгч ах нар нь дүү нараа хооллоод амарч чадаж байгаа юм. Миний охин чинь бас нэг ээж гэсэн үг шүү дээ. Эмнэлгээс гараад 2-3 удаа гэнэт агаар дутагдаад бие нь хөхөрчихнө. Эмнэлэгт байхдаа мэддэг болчихсон болохоор сандраад л хувцсыг нь тайлаад иллэг хийнэ. Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв рүү хэд хэд явсан. Гурван ихэр болохоор өвдөхөд л жаахан хэцүү. Нэгийг нь аваад эмнэлэгт хэвтэнэ. Нөгөө хоёр нь угжаар хооллоно. Тиймэрхүү бэрхшээлүүд их гарна. Одоо бол нэг ой таван сар хүрчихлээ. Овоо бойжчихсон болохоор бас сэтгэл амраад байна. Удахгүй зусландаа гарч сүү цагаан идээн дээр хүүхдүүдээ илүү сайн бойжуулах санаа байна.

-Эгч, ах нар нь зэрэг гурван дүүтэй болчихоор яаж хүлээж авав?

-Хоёр том нь гурван дүүгээ ээлжилж аваад өхөөрдөөд их дуртай. Дараагийн хүү нь харин нас нь арай бага болохоор жаахан барьцах маягтай. Гурван юм гарч ирээд тоохоо болилоо, хамт унтахгүй гээд гомддог байсан. Нэг сар эмнэлэгт байхад хүү минь л уйлаад утасдана. Ээж яагаад ирэхгүй байгаа юм. Яагаад дүү нарыг авч ирэхгүй байгаа юм гээд л залгана. Өөрт нь бол эмнэлгээс гарч ирсэний дараа хэсэг хаягдчихсан ч юм шиг мэдрэмж төрдөг байсан байх.

-Хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр “Алдарт эхийн I, II” одонгоо зэрэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгаас гардаж авсан. Тэр үеийн сэтгэдэл ямар байсан бэ?

-Төрийн өндөрлөгөөсөө “Алдарт эхийн I, II” одонгоо зэрэг авахад сэтгэдэл үнэхээр өндөр байсан. Төрийн ордонд ороод одон гардуулах бүх ээжүүдийн хамгийн эхний ээлжинд орж авч байлаа. Төрийн тэргүүнээсээ, төрийн ордонд авна гэдэг хэн хүнд олдоод байхаар аз завшаан бас биш байх. Сэтгэл дүүрэн сайхан байсан шүү.

-Гурван хүүхэд зэрэг төрөөд ачаалал мэдээж нэмэгдсэн байх?

-Нэг хүүхдийг бодвол мэдээж харьцуулах зүйл биш л дээ. Өөрөө ч их ядарна. Хэрэглээ нь хүртэл гурав үржээд явах болохоор амар биш. Гэхдээ олон хүүхэдтэй байна гэдэг аль аль талдаа сайхан зүйл ч байна. Хэцүү зүйл ч байна. Гэхдээ цаг зуурын юм даа. Нэг нь ханиад хүрэхээр нөгөө хоёр нь авчихна. Эм авахад гурвыг авах хэрэгтэй болно. Тэгээд нэг зүйлийг их гайхсан л даа. Хөнгөлөлттэй олгодог эмийн журам гэж бас байдаг юм байна лээ. Тэр нь сарын эхний арван хоногт олгогдоод дуусчихдаг. Тэгээд хэдэн хүүхдээ өвтгөөд хараад суултай биш нөхөртөө захиад л авахуулна. Энэ мэтээр хүндрэл их гарна.

-Хөгжилтэй зүйл бас их гарна биз?

-Тэгэлгүй яахав. Эхэндээ манай гурав Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн хяналтад байсан. Нэг очиж үзүүлэхийн тулд бөөн юм болно. Гэр бүлээ тэр чигээр нь дагуулж явахаас наагуур юм болно. Тэгээд л юмаа мартана. Эргэнэ. Машинд суухад нөхөр машинаа бариад би урд нь нэгийг нь аваад сууна. Хоёр том охиныг нэг нэгээр нь тэвэрч сууна. Бүгд өөр өөрийн үүрэгтэй. Үүргээ мэддэг болчихсон. Одоо ихрүүд маань ой гарчихсан болохоор алзахгүй байх л гэж бодож байна. Хооллоход эхнээс нь нэг нэг халбагаар тойруулж өгнө. Сүүлийнхэд нь өгч байхад эхнийх нь нэхэж орилно. Би уг нь их тайван, удаан хөдөлгөөнтэй хүн байсан. Энэ гурвыгаа гаргаад хурдан байхыг сурсан даа.

-Дөнгөж төрсөн эх нярайгаа хаяад явлаа. Салалт ихэслээ, хүүхдээ зодлоо гэх сөрөг мэдээлэл их гарах боллоо. Эдгээр мэдээллийг сонсоод юу бодогддог вэ?

-Хүүхэд гэдэг амьдралд ирсэн бэлэг. Хоолгүй хонож байсан ч хүүхдүүд минь инээж байвал тэр чухал асуудал биш болдог. Нэг түүх байдаг шүү дээ. Баян, ядуу хоёр айл. Баяных нь эднийх ийм ядуу хоосон өлмөн зэлмэн хэрнээ байнга л инээлдэж байх юм. Манайхаас аз жаргалтай байх юм гэж ярина. Нэг удаа сонирхоод харсан чинь гэр дүүрэн хүүхэдтэй. Хүүхдүүд нь аз жаргалтай инээж байдаг. Тэгэхээр хүүхэд гэдэг айл гэрийн баяр баясал. Тэр үнэт эрднээ хайрлахгүй нялхаас нь гомдоож байгаа тэр эцэг, эх харамсалтай. Дахиад тэр хүнд хүүхэд заяагаач уу. Ирсэн дээр нь хайрлах хэрэгтэй шүү.

-Ер нь амьдралын үнэ цэнэ, гэр бүлийн үнэ цэнэ гэж таны бодлоор юу вэ?

-Миний бодлоор бол итгэл. Нэг нэгэндээ итгэх, хүндлэх, хайрлах нь амьдралын үнэ цэнэ. Нэгнийхээ дээр нь гарах гэж хэрэлдэх биш бие биенээ ойлгодог, хүндэлдэг байх нь л гэр бүлийн гол үндэс.

-Та дахиж төрөх үү?

-Үгүй. Одоо бол дахиж төрөх бодол алга. Бурхнаас өгсөн гурван бэлгээ л сайхан өсгөж хүн болгох нь гол зорилго болоод байна. Бидэнд ирье гэж ирсэн бурхны хишиг гэж боддог юм.

-Хүүхдүүдээ цэцэрлэгт өгөөд мэргэжлээрээ ажиллах уу?

-Хоёр ой хүрэхээр нь цэцэрлэгт өгч нөхрийнхөө ачааллыг хөнгөвчлөх хүсэл их байна. Харин гурван хүүхдийн цэцэрлэгийг яаж шийддэг бол гэж гайхаад л байна. Манай Яармагт шинэ сууршлын бүс гээд хүн ам ихээр төвлөрөх болсон. Цэцэрлэгийн асуудал их хүнд байгаа гэж сонссон. Цэцэрлэгт өгчихвөл мэдээж ажил хийнэ. Гэхдээ мэргэжлээрээ удаан ажиллаагүй, яг мэргэжлээрээ ажиллах эсэхээ сайн хэлж мэдэхгүй байна. Ирэх есдүгээр сарын 1-нээс Тамир маань сургуульд орно. Боломж нь олдоод гурван ихрээ цэцэрлэгт өгчихвөл ажил хийнэ дээ.

-Төрөөс гурван хүүхдэд төрснөөс нь хойш гурван саяас өөр тусламж үзүүлдэг үү?

-Үгүй. Төрөхөд нь есөн сая төгрөг өгсөн. Гурван ихрийг төрөхөөс өмнө манайхыг судалгаанд хамруулаад мөнгө авах ёстойгоосоо өндөр оноотой гээд хүүхдийн мөнгө өгөхөө больчихсон. Энэ гурвыг маань төрсний дараа ч өгөөгүй. Түрүү жил билүү наадмын өмнө нэг бөөнөөр нь өгөөд тэрнээс хойш дахиж аваагүй. Зургаан хүүхдийн 120 мянган төгрөг памперс, сүү гээд зардал ихтэй айлд их нэмэр болно л доо. Хүүхдийн мөнгөндөө хамрагдах гээд өргөдлөө өгсчихсөн байгаа, одоо хүртэл шийдэж өгөөгүй л байна. Тэр асуудлыг минь шийдээд өгвөл бас нэмэр болох юм даа.

Монголын ноолуурыг дэлхийд гаргах, тогтвортой хөгжлийг бий болгох, байгальд ээлтэй ноолуурын хөгжлийг дэмжихээр салбарын яам, олон улсын байгууллага, элчин сайдын яамд, үйлдвэрийн холбоод, боловсруулах үйлдвэр, дотоод, гадаад брэндийн төлөөлөл, эрдэм шинжилгээний байгууллага, судлаачид чуулж, хэлэлцүүлэг хурал хийлээ. Хэлэлцүүлгийн үеэр ХХААХҮЯ-ны Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжүүлэлтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хэлэлцүүлгээр ярьсан гол асуудал юу байв?

-Хамгийн гол нь ноолуураа хэрхэн тогтвортой бэлтгэх үү. Тогтвортой үйлдвэрлэл явуулах уу. Үүн дээр нь мөрдөх тогтолцооны платформыг хэрхэн ажиллуулах уу. Тогтвортой ноолуурын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа төслүүд хоорондоо хэрхэн уялдаж ажиллах вэ гэдгийг зохицуулах гэх мэт асуудлыг хэлэлцэж байна.

-Хэлэлцүүлгээс ямар үр дүн гарах бол. Цаашид ямар ажлуудыг бодит болгох боломжтой гэж харж байна?

-Гол нь тогтвортой ноолуур гэж яг юуг хэлээд байгаа юм бэ гэдгээ ойлгох ёстой. Тэгэхгүй бол тогтвортой гэдэг нь өөрөө параметр биш юм. Таван сантиметр үү, тавин сантиметр үү гэдгийг тогтоогүй. Монголын тогтвортой ноолуур гэдэг нь ийм юм аа, зуд гантай жил ийм байна. Өнтэй жил ийм байна гэдэг ч юмуу параметрээ гаргаж ирээд ярихаар тогтвортой гэх цэг нь хоёр өөр болдог. Түүнээс нөгөө ноолуур гэдэг чинь тогтвортой мөн юм байна. Биш юм байна гэдэг ойлголттой болно шүү дээ. Хуучин бол тийм зүйл байгаагүй. Одоо хамгийн гол нь тогтвортой ноолуур гэж юуг хэлээд байна. Үүнийг яаж ажиллуулах уу, мөшгих тогтолцооны платформыг хэрхэн хамтарч ашиглах уу, үүнийг яаж хөгжүүлэх үү гэдэг үндсэн асуудлуудыг ярилцаж, шийдэл олохоор чуулсан.

-Дэлхийн брэндүүд Монголд орж ирэхэд тулгамдсан асуудал бий юу?

-Тулгамдсан асуудал байхгүй. Өнөөдрийн ярих гол сэдэв нь ноолуур бэлтгэлийн ажлаа хэрхэн чанартай хийх вэ гэдэг асуудал. Бэлтгэлийн ажлаа улам сайжруулъя гэдгийг л яриад байгаа юм.

-Дэлхийн брэндүүд манайд хэрхэн орж ирэх ёстой вэ?

-Дэлхийн брэндүүд манайхаас түүхий эдээ худалдаж аваад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд байгаа юм. Бид түүхий эдийг нийлүүлэх, цаашдаа самнасан ноолуур экспортолж байгаа бол ээрсэн утас экспортлох чиглэл рүү бодлогоо чиглүүлэх ёстой.

-Дэлхийн ноолуурын хэдэн хувийг манайх хангадаг вэ?

-Манайх 43 хувийг хангадаг. Түүхий эд бэлтгэлээр. Түүнээс эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээр итали, англичууд толгой цохидог. Тэгэхээр бид эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх ёстой. Үүн дээр хөрөнгө оруулалт чухал. Мөн ноолуурынхаа зах зээлийг хамгаалах бодлогын асуудал дутагдалтай байна.

-Монгол боловсруулж байгаа ноолуурынхаа хэдэн хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож чаддаг вэ?

-2016 онд нийт ноолуурынхаа 9.8 хувийг л дотооддоо авч байсан. Өнгөрсөн жил бид 27 хувийг дотооддоо авсан. Тэгэхээр энэ нь маш том амжилт. 1.5 дахин өсгөсөн. Яг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож чадаж байна уу. Анхан шатны боловсруулалт хийж байна уу гэдгээ ярилцах хэрэгтэй.

-Ноолуурын үнэ хэр тогтвортой байгаа вэ?

-Өнгөрсөн жил зүүн аймгийн ноолуур дээд тал нь 130 мянган төгрөг хүрсэн. Жил тутам инфляцитайгаа уялдаад 9-10 орчим хувиар ноолуурын үнэ нэмэгддэг. Энэ жилийн хувьд зүүн аймгуудад хөдөө аж ахуйн биржийн хийсэн арилжаан дээр Дорнод аймгаас худалдан авсан ноолуур 140 мянга хүрсэн. Ер нь бол дундаж үнэ 125 мянган төгрөг байдаг. Баруун аймгуудын ноолуурын үнэ 88-100 мянган төгрөгөөр үнэлэгдэж, зарагдаж байна. Зарим тохиолдолд 80 мянган төгрөгөөр ноолуур нийлүүлэгдэж байгаа. 80 мянгын ноолуурын хувьд чанар муутай, бүдүүн ширхэгтэй.

-Хөдөө аж ахуйн биржийн дуудлага худалдаа хаагуур зарлагддаг вэ?

-Хэнтий, Сүхбаатар гэх голлох аймгуудад болдог. Мөн Говь-Алтай аймагт болсон.

-Малчид ноолуураа тушаагаад дууссан уу?

-Ноолуур бараг дуусчихсан. Арваад хоногийн дараагаас ноолуур самналт бүрэн дуусна. Яагаад гэхээр энэ жил цас ихтэй байлаа. Эрт ноолуураа самначих юм бол малын хорогдол үүснэ шүү дээ.

-Дотоодын үйлдвэрлэгчид хэдий хэмжээтэй ноолуур авдаг вэ?

-Хөгжлийн банкнаас 300 тэрбум төгрөгийг төсөвлөөд энэ жил олгох ёстой байсан. Тэр нь 3000 гаруй тонн ноолуурыг дотооддоо бэлтгэх зорилготой байгаа.

-Зорилтдоо хүрсэн болов уу?

-Мэдэхгүй. Одоогоор үйлдвэрүүдээс мэдээллээ аваагүй байгаа болохоор тодорхой болоогүй байна.

-Ноосны худалдан авалт эхэлж байгаа юу?

-Ноос одоо хяргаж эхэлж байгаа.

-Хэдий хүртэл үргэлжлэх үү?

-Наймдугаар сарыг дуустал.

-Үнэ ханшийн хувьд хэдтэй байгаа вэ?

-Энэ жил ноосны үнэ нэлээд унах төлөвтэй байгаа. Өнгөрсөн жил бол 4000 төгрөг хүртэл өссөн. Дэлхийн ханшийн хэлбэлзлээс болдог. Түүнээс бид эцсийн бүтээгдэхүүний ханшийг мэдэхгүй шүү дээ. Түүхий эдээр ноос дэлхийн зах зээл дээр хэдэн төгрөгийн ханштай байна түүнээсээ шалтгаална.

-Хонь, тэмээний ноосоо дотоодын үйлдвэрлэлд ашигладаг уу. Экспортлох уу?

-Сарлагийн хөөврийг бол манайхан бүгдийг нь авдаг. Тэмээний эм ноосыг бүгдийг нь авна. Хонины ноосны 70 хувийг угаагаад экспортолно.

-Самнах технологийн хувьд ямар байх ёстой вэ. Манайх технологийн шаардлага хангаж чадаж байгаа юу?

-Нийт самнах технологийн 90 орчим хувь нь Хятадын технологиор явж байгаа. 10 орчим хувь нь Итали, Германы сайн технологи бий. Дэлхий дахинаа ноолуурын масс үйлдвэрлэлээс татгалзаж, бүтээгдэхүүн хийгдэх явцад байгаль орчин, амьтан үйлдвэрлэгчийн амьжиргаа зэрэг олон асуудлыг цогцоор нь харгалзах болсон. Олон зуун жилээр байгал орчин, таван хошуу малд ээлтэйгээр замнаж ирсэн уламжлалт мал аж ахуйн үнэ цэнийг дэлхийд таниулах боломж нь уг хэлэлцүүлэг болохыг НҮБ-ын Хөгжлийн хэлтсийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч хатагтай Биати Транкман онцлон хэлэв.

Хэлэлцүүлгийн үеэр дэлхийн алдартай бэлэн хувцасны брэндийн төлөөлөгчид байр сууриа илэрхийлсэн юм. Тэд монгол ноолуурыг эрүүл технологиор гаргаж чадвал “Gucci”, “H&M” брэндүүд үнэ цохиж авахад бэлэн байгааг хэлж байв. “H&M” брэндийн Ази дахь салбарын төлөөлөгч Шерри Гү “Манай брэнд дэлхийн бэлэн хувцасны үйлдвэрлэлээр гуравт жагсдаг. Сүүлийн үед дэлхий дахинд амьтны эрхийг зөрчиж, үйлдвэрлэл явуулж байгаа бол дэлхийн томоохон брэндүүд татгалзах хандлага гарч байна. Гэхдээ Монголын зах зээлд нэвтэрч, ноолуур худалдан авах сонирхолтой байгаа. Монгол ноолуур маш чанартай байдаг. Олон улсын амьтны эрхийг хамгаалах байгууллагаас монгол ноолуурыг хэрхэн самнадаг талаар видео гаргасан. Энэ видеоноос болж хэрэглэгчдийн зүгээс маш их дарамт шахалт ирсэн. Гэхдээ бүрмөсөн ноолууран бүтээгдэхүүнээс татгалзаж байна гэсэн үг биш. Монгол Улсын хувьд ноолуурыг байгаль орчинд ээлтэй, мал нь эрүүл, насанд хүрээгүй хүүхдээр хөдөлмөр эрхлүүлээгүй, тогтвортой аргаар үйлдвэрлэсэн гэдгээ баталчихвал өндөр үнээр авахад бэлэн байгаа” гэсэн юм. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн “Ноолуурын тогтвортой өртгийн сүлжээ” төслийн менежер Б.Оюунтүлхүүр ярихдаа “Өнөөдөр бид Монгол Улсад ноолууртай холбоотой асуудлаар чуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд ноолуурын тансаг бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдэг том брэнд үйлдвэрүүд ноолуур түүхий эдэд шаардлага тавьдаг болсон. Бидний хэрэглэж байгаа ноолуур нь дэлхий нийтэд бэлчээрийг доройтуулдаг хэмээн яригддаг ямаанаас гардаг. Тэгэхээр бэлчээрээ доройтуулаад, байгаль орчинд хохирол үзүүлээд байгаа тохиолдолд энэ түүхий эдээр хийсэн хувцас хэрэглэлийг хэрэглэхгүй гэдэг хандлага бий болсон. Нөгөө талдаа нэгэнт ноолуур байх нь тодорхой. Монгол уламжлалаараа ямаагаа маллана, өсгөнө. Ноолуураа самнана, ашиглана, бүтээгдэхүүн хийнэ. Үүнийг яаж зөв голдиролд нь оруулах ёстой юм бэ гэдэг дэлхий нийтийн шаардлагад нийцүүлсэн байдлаар ноолуураа боловсруулах уу, яаж ноолуураа үйлдвэрлэх үү гэдэг асуудлыг хэлэлцэж байна. Гол тавьж байгаа шаардлага нь байгаль орчинд ээлтэй тогтвортой байдлаар боловсруулж, үйлдвэрлэсэн ноолуурыг бид авахыг хүсч байна. Дэлхийн зах зээл дээр ноолуурын түүхий эдийн 50 хувийг Хятад Улс хангадаг. Монгол Улс 40 гаруй хувийг хангадаг. Үндсэндээ Монгол, Хятад хоёр улс л дэлхийн зах зээлд ноолуурын түүхий эдийг хангаж байна. Гэтэл Хятад түүхий эдээ өөрсдөө 100 хувь ашиглаад эцсийн бүтээгдэхүүн болгоод зардаг. Дээрээс нь манай улсаас түүхий эдээ нэмж авдаг. Өөрийнхөө ноолуурыг манайхтай холиод гарал үүслийг нь хэлэхгүй Хятадын ноолуур гээд цааш нь зардаг. Бид Монголынхоо ноолуурын гарал үүслийг тодорхой болгож, олон улсын стандартад нийцүүлсэн байдлаар мал аж ахуйгаа эрхлээд байгал орчинд ээлтэй ноолуурыг нийлүүлэх нь зүйтэй. Энэ чуулганд төр засгийн төлөөлөлч нар ирсэн. Тогтвортой байдлаар ноолуур үйлдвэрлэх асуудлыг дэмждэг төсөл хөтөлбөрүүд цугласан байна. Олон улсад нэр хүнд бүхий ноолуурын бүтээгдэхүүн худалдаалдаг том брэндүүд ч чуулж. Чанарын стандартыг тогтоодог гадны байгууллагын төлөөлөл ирж. Тэгэхээр бид бүхэн хамтарч чуулаад Монгол Улсаас гарал үүсэл нь тодорхой ноолуурыг дэлхий нийтэд таниулъя, байгаль орчинд ээлтэй байдлаар нь үйлдвэрлэх тал руу монголчууд явах ёстойг таниулан хамтран ажиллах сувгаа илүү боловсронгуй болгохоор шийдлийг олох хэрэгтэй. Энэ чуулганы төгсгөлд цаашдаа Монгол Улсад тогтвортой ноолуурын үйлдвэрлэл, байгаль орчинд ээлтэй байлгах замын зураг, үйл ажиллагаагаа тодорхойлсон өртгийн сүлжээн дэх бүх талуудын оролцооны үүрэг хариуцлага нь тодорхой байх шийдлийг гаргах зорилготой” гэв.

Ноолуурын зах зээлд Монголын эзлэх хувь өндөр. Тиймээс энэ талаар Олон улсын Кренг компанийн тогтвортой эх үүсвэр ба инновацийн дарга Хелен Кроулигаас тодрууллаа.

-Монгол ноолуурын дэлхийд өрсөлдөх чанар хэр байдаг вэ?

-Өрсөлдөх чадварын хувьд шууд хэлэхэд амаргүй. Гэхдээ монгол ноолуурын хувьд боломж өндөр байгаа. Яагаад гэвэл ноолуурыг хэрхэн гаргаж авдаг нь эрт үеэсээ уламжлагдсан уламжлалт аргаар, уламжлалт соёлын хүрээнд, бэлчээрийн мал аж ахуйгаас гарсан ноолуур учир гайхамшигтай. Өрсөлдөх чадварын хувьд боломж бий гэж харж байна. Гэхдээ энэ түүхийн цаана үр дүн байх ёстой. Үнэхээр чанартай үйлдвэрлэхийн тулд байгаль орчинд ээлтэй, тогтвортой үйлдвэрлэсэн хүмүүсийн хэрэгцээнд нийцсэн бүтээгдэхүүн болгосон үзүүлэлт байх ёстой.

-Хятад улс дэлхийн зах зээлийн 50 хувийг, Монгол Улс 40 гаруй хувийг хангадаг гэж байна. Тэгэхээр Хятадтай харьцуулахад манай улсын ноолуурын чанар хэр юм бол?

-Яг энэ талын асуултад хариулах мэргэжлийн хүн биш л дээ. Тогтвортой байдал тал дээр нь голчлон ажилладаг. Монгол, хятад ноолуурыг харьцуулахад хоёр өөр чанарын шугам дээр байгаа. Хятадынх нарийн, микрон багатай, цагаан голчилсон байдаг. Монголынх чанараа сайжруулахаар маш их ажил хийж байгаа. Монголын ноолуурын давуу тал нь олон төрлийн ширхэглэгтэй, олон төрөл гардаг. Ноолуурын чанар гэхээр хүмүүс ихэвчлэн өнгө, ширхэг, микрон зэргийг боддог. Монгол ноолуур дээр энэ бүх чанарыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ, байгаль орчинд ээлтэй, тогтвортой байдлаар үйлдвэрлэгдсэн, уламжлалт байдлаа алдаагүй зэргээс шалтгаалан үнэ цэнэ нь нэмэгдэх ёстой гэж бодож байна.

Британийн боловсролын сайд асан Жастин Гринингийн BBC сувагт өгсөн ярилцлагын талаар саяхан интернэтэд өргөн хэлэлцүүлэг явуулжээ. Тэрээр “Британийн сургуулиудыг Зөвлөлтийн боловсролын системд шилжүүлж дууслаа” хэмээн мэдэгдсэн нь шуугиан тарьсан юм.

Зөвлөлтийн боловсрол яагаад дэлхийд тэргүүлэх болов гэдэг талаар АНУ-д төвтэй Перегрин академик сервис байгууллагын Монгол дах салбарын захирал В.Алзахгүйтэй ярилцлаа.

---

-Боловсрол гэдэг хүний амин чухал хэрэглээ болоод байна. Ер нь хүн боловсролыг яагаад эзэмших хэрэгтэй вэ?

-Боловсролын тогтолцоог ерөнхийд нь хоёр хувааж болно. Нэгдүгээрт, академик буюу шинжлэх ухаан давамгайлсан тогтолцоо олон оронд тогтсон. Герман, Франц зэрэг улсуудаас дамжин Зөвлөлт холбоот улс (ОХУ)-д өвлөгдөж ирсэн. Энэ тогтолцоо шинжлэх ухааны суурь боловсролд суурилсан гэж товчоор хэлж болно. Суурь боловсролыг маш сайн өгдөг. Шинжлэх ухаанд тогтож явдаг учир номонд суурилсан гэсэн үг. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараагаар манай улс тэр үеийн ЗХУ-ыг дагасан. Монгол Улсад боловсролын тогтолцооны цоо шинэ үе эхэлсэн. Хоёрдугаарт, прагматик сургалтын тогтолцоо буюу сурч байгаа зүйлээ шууд амьдрал дээр хэрэгжүүлээд явдаг сургалт. Шинжлэх ухааны цаад нарийн үндсийг биш тухайн ажлыг хийх аргад суурилсан тогтолцоо гэж хэлж болно. Тиймээс академик тогтолцоотой улс орноос сайн эрдэмтэд төрдөг. Прагматик тогтолцоотой орнуудаас сайн инженер төрдөг. Аль аль нь өөрийн гэсэн давуу талтай.

-Монголын боловсролын систем хэрхэн суурьшиж, төлөвшсөн бэ?

-1921 оноос өмнө нь бол сургалттай байсан. Би тэр үеийн сургалтыг үгүйсгэдэггүй. Яагаад гэвэл Монгол Улс 600 мянга гаруй хүн амтай байсан. түүний 100 гаруй мянга нь лам нар. Лам нарын сайн нь санскрит, түвд хэлтэй. Нэгэнт гадаад хэл дээр ном үзэж зүгширсэн хүмүүс монгол бичгээ ихэнх нь мэддэг байж. Ер нь хүн амын таван хүн тутмын нэг нь гадаад хэлтэй үндэстэн их ховор. Тэр үеэс монголчууд унших, цээжлэх, ой санамж нь хөгжсөн ард түмэн. Түвдийн сургаал номыг маш их цээжилж тогтооно. Лам нар хэдэн арван боть номыг тархи толгойндоо баринтагладаг. Бүтэн сараар ном сөхөж харалгүй уншдаг мэдлэгтэй лам нар олон байсан. Нэгэнт ийм суурьтай учир дараагийн боловсролын тогтолцоог суурилуулахад амархан байж. Тухайн үеийн ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд Монгол Улсыг өөрийн боловсролын тогтолцоотой болохыг зөвлөдөг. Өөрийн боловсролын тогтолцоогоо бий болгохдоо манайхаас хэрэгтэй юмаа ав гэдэг шаардлага тавьсан. Түүнээс та нар зөвхөн манай боловсролын системээр яв гэж шахан шаардаагүй. Тиймээс Монгол Улс кирилл үсэгт шилжсэнээс хойш сурах бичиг сайн гаргасан. Агуулгынхаа хувьд ойролцоо явсан. Ямар нэгэн боловсролын тогтолцооноос юуг нь авах ёстой вэ гэхээр гол нь агуулгыг нь авах ёстой. Энэ нь яг тэр боловсролын тогтолцоог хуулна гэсэн үг биш. Ийм учраас 1921-1990 оны хоорондох 70 жилд ЗХУ-ын буюу академик сургалтын тогтолцоонд тулгуурласан үндэсний ерөнхий боловсролын тогтолцоо бүрэн бүрэлдэж, төлөвшсөн гэж үзэж болно. Энэ тогтолцоогоор сурч, боловсорч Монгол Улс өөрөө их, дээд сургуультай, шинжлэх ухааны академитай, өөрийн үндэсний эрдэмтэдтэй, эрдэмтэд нь олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн боловсролын тогтолцоотой болж чадсан юм.

-Их Британи зэрэг томоохон улс гүрнүүд Зөвлөлтийн боловсролын системийг суурилуулж дууслаа гэж боловсролын сайд асан нь мэдэгджээ. Зөвлөлтийн боловсрол юугаараа онцлог юм бол?

-Дэлхий нийтэд хамгийн их ажигладаж байгаа зүйл даяарчлагдаж байгаа шүү дээ. Даяарчлагдаж байгаагийн ачаар аль улс оронд ямар тогтолцоотой сургалт явж байна гэдгийг мэддэг болсон. Өмнө нь энэ байдал харьцангуй хязгаарлагдмал байсан. Гэтэл Кембирижийн эх орон буюу Их Британи улс өөрийн тогтолцоог илүү академик болгож байна. Тиймээс тэд хуучин ЗХУ-ын сургалтын тогтолцоонд суурилсан боловсролын тогтолцооны шинэчлэл хийсэн. Өөрөөр хэлбэл академик, прагматик тогтолцооны дундаас аль аль нь хосолсон дийлэнх тал нь академик сургалтад суурилсан ийм боловсролын тогтолцооны шинэчлэл хийж байгаа юм байна лээ. Тиймээс Английн боловсролын тогтолцоо ЗХУ-ын хуучин тогтолцоонд шилжлээ гэдэг асуудал сүүлийн үед хүчтэй яригдаад эхэлсэн. Энэ бол хүмүүс, улс үндэстнүүд бие биенээсээ суралцаж, сайн болгоны дундаас өөрийнхөө тогтолцоог сонгож авч байгаагийн тодорхой жишээ.

-Тэгэхээр Монголд аль тогтолцоо нь илүү таарах уу?

– Нэгдүгээрт, хүүхдүүд гадаадын боловсролыг судлаад сайн сурдаг. Хоёрдугаарт, монгол хүүхдүүд дэлхийн өнцөг булан бүрт сурч байна. Монгол хүн дэлхийн бүхий л оронд амьдарч байна. 1990 оноос хойш АНУ-д сураад, докторын зэрэг хүртэл сурсан хүүхдүүд зөндөө бий. Японд маш олон монгол хүүхэд сурч байгаа. Үүгээрээ юуг хэлэх гээд байна гэвэл бид аль ч улс орны боловсролын тогтолцоотой танилцсан. Энэ бүх тогтолцооноос улс орнууд өөрсдийн сургалтын тогтолцоогоо сайжруулж, шинэчилж байна. Монгол өмнөх тогтолцоог 70 жил туршсан, туршуулсан. Үүгээр бид баялаг туршлагатай. Үр шимийг хүртсэн. Шинэ тогтолцоотой бид муугүй суралцсан. Судалж ч суралцсан. Үр хүүхдүүд маань ч биеэрээ туулсан. Иймээс Монгол Улсад аль аль нь хослуулсан өөрийн үндэсний сургалтын стандарт байх ёстой. Тэгэхээр юуны өмнө аливаа улс орон ерөнхий боловсролын өөрийн гэсэн сургалтын стандарттай байх ёстой. Энэ нь тусгаар тогтносон улсын том баталгаа болж байдаг. Ямар хэлээр, ямар бичгээр сургалт нь явах ёстой юм. Хүүхэд хэдэн наснаасаа гадаад хэл сурч эхлэх ёстой юм. Гадаадын ямар хэл нь нэгдүгээрт байх ёстой. Аль хэл нь илүү давамгайлсан ач холбогдол өгөх ёстой юм. Хүүхэд ямар уран зохиол уншиж өсөх ёстой, ямар түүхээр хүмүүжих, сургалттай хамт хүмүүжил төлөвшлийг яаж авч явах ёстой гээд энэ бүхэн сургалтын тогтолцоондоо шингэж байж, тухайн улс орон, үндэстний, ард иргэдийн хөгжлийн баталгаа болно. Тэгэхээр үүгээр бид үндэстний хэмжээнд зөвшилцөх ёстой. Нэгдсэн нэг ойлголтод хүрээд, цаашдын хөгжлөө зөв авч явах шаардлагатай юм. Боловсролын гурван том зарчим үйлчлэх ёстой. Нэгдүгээрт, боловсрол, шинжлэх ухаан их консерватив байх ёстой. Уламжлалдаа тулгуурлаж явах ёстой. Үүнийг хамаагүй богино хугацаанд олон хөдөлгөж болохгүй. Хөдөлгөх хортой. Хоёрдугаарт, шинжлэх ухаанч хандах ёстой. Манайд боловсролын тогтолцоог хөдөлгөхгүйгээр доод тал нь тавин жил мөрдөх хэмжээний сургалтын хөтөлбөр, программ боловсруулах хэмжээний боловсон хүчин байгаа. Гуравдугаарт, улс төрөөс ангид байх ёстой. Огт улс төржиж болохгүй салбар бол боловсрол шинжлэх ухааны салбар байдаг. Бид Үндэсний ерөнхий боловсролын стандарттай байх ёстой.

-Үндэсний ерөнхий боловсролын стандартыг яаж хангах уу?

-Одоо бол үндэсний стандартын асуудал яригдахаа больсон. Ялангуяа 1992 оноос хойш. Цөм хөтөлбөр гэдэг зүйл гарч ирсэн. Үндэсний стандартын дотор нь цөм хөтөлбөр нь багтаж байгаа гэж ярьдаг юм байна лээ. Миний бодлоор үндэсний стандарт, стандарт гэдэг үг нь цуг явах ёстой юм. Гадаадын юмыг болохоор европ стандарт, кембирижийн стандарт гээд л байна. Гэтэл Кембириж нь Оросын академик сургалтын тогтолцоо гээд явж байна. Тэгэхээр гадаадын юманд стандарт гэдэг үгийг хэрэглээд байдаг, Монгол Улсын хэмжээнд болохоор огт ярихаа больчихоод байна. Тиймээс Монгол Улс ойрын үед олон жилийн турш тогтвортой мөрдөх үндэсний стандарттай болоосой гэж хүсч байгаа.

-Та тэр ажилд гар бие оролцох уу?

-Би хэлж чадах, хийж чадах зүйл байвал гар бие оролцоно. Яагаад гэвэл би энэ салбарт олон жил ажилласан. Мэргэшсэн гэж хэлж болохоор. Ер нь Монгол Улсын бүхий л салбарт мэргэжлийн хүмүүсийн дуу хоолой багасчихсан. Мэдэхгүй хүмүүс нь шүүмжлэхдээ сайн байдаг шүү дээ. Би бол Монгол Улсад боловсролын систем тэгтлээ уначихсан гэж огт боддоггүй. Яагаад гэвэл олон үзүүлэлтээр Монголын хүүхдүүд дэлхийн түвшинд ойрхон явдаг.

-1990 оноос хойш боловсролын салбарт шинэчлэлт хийлээ. Сайд дарга нар нь солигдох тоолонд өөр сурах бичиг гардаг ч гэх юмуу. Үүнийг яаж засч залруулах вэ?

-Хүүхдүүдэд хэрэгтэй, хэрэггүй маш их зүйлийг судлуулсан, цээжлүүлсэн байна. Манай сургалтад багш голлож оролцдог болж. Хүүхдийн оролцоог хангадаггүй юм байна. Одоо бид прагматик тогтолцоо руу шилжинэ гэж нэг хэсэг нь үздэг. Нөгөө хэсэг нь хуучин тогтолцоон дээрээ тулгуурлаад цааш нь шинэчлээд явна гэдэг. Ийм үзэл бодлын зөрүүтэй, шинэчилж өөрчлөх гэсэн оролдлогууд олон жилийн туршид хийгдэж байна. Эхний ээлжинд бид хүүхдийн сургуульд орох нас, хэдэн жил сургах уу гэдэг асуудлаар ярилцаад дэлхийн ихэнх оронд байдаг нийтлэг жишгийг сонгосон. Зургаан настайд нь нэгдүгээр ангид элсүүлж оруулаад, арванхоёр жил суралцуулж, ерөнхий боловсрол олгож байгаа. Сурч байгаа зүйлийн агуулгын хувьд академик хуучин боловсролынхоо тогтолцоогоор явъя гэсэн үзэл бодолтой эрдэмтэд бий. Гэтэл энэ тогтолцоо хүүхдийг их зовоодог, маш хүнд гэж нэг хэсэг нь үздэг. Нөгөө талд Оросоос авч байсан бүх зүйлээсээ татгалзах ёстой гэсэн сэтгэгчид Монголд олон байна.

-Маш олон их, дээд сургууль байгаа нь хэр зөв зүйл вэ?

-Боловсролын салбарт хүмүүс их хөрөнгө оруулалт хийсэн юм. Манай улс урд нь долоон дээд сургуультай, нэг их сургуультай, 33 техникумтай, дотооддоо арваад мянган оюутантай, гадаад улсад 5000 гаруй оюутан сурдаг. Нийтдээ 15 мянга гаруй л оюутантай байсан юм. Одоо бол 94 их, дээд сургууль ажиллаж байна. 150 мянган оюутан суралцаж байна. Доктор, магистрын шатанд сурч байгаа оюутнуудаа нэмэх юм бол бараг 160-170 мянган хүн суралцаж байгаа. Хүн өөрийн хүслээр хэрэглээний боловсрол мэдлэг эзэмшиж болно. Огт сурахгүй байснаас сурах нь хамаагүй илүү. Бараг бүх хүн дээд боловсролтой болж байна. Эхний үе шатны ажил хийгдсэн. Яагаад гэвэл 1991 онд анхны хувийн дээд боловсролын байгууллага байгуулагдсан. Одоо бол 150-200 мянган оюутан зэрэг суралцах хэмжээний материаллаг баазыг дээд болон мэргэжлийн боловсролын салбарт бүрдүүлсэн. Одоо шалгарал нь явагдана. Битгий сур л даа. Хичнээн сургуультай байхыг хэрэглэгч л тогтооно шүү дээ. Тиймээс чанаргүй сургуульд битгий сур. Сонголтоо сайн хий. Хүнийг ямар нэгэн хэмжээгээр өөртөө хэрэглээний боловсрол эзэмшсэний төлөө баалж, буруутгаж загнаад хэрэггүй юм л даа. Харин тэр боловсролгүй харанхуй байгаа хэсэгтэйгээ яаж ажиллах уу гэдэг нь чухал.

Өчигдөр элсэлтийн ерөнхий шалгалт (ЭЕШ) орон даяар 09:00 цагт Монголын түүхийн хичээлээр эхэллээ. Энэ жил Ерөнхий боловсролын сургуулийг 15 мянга гаруй сурагч төгсөж байна. Урьд оны төгсөгчидтэй нийлээд 16 мянган сурагч ЭЕШ өгч байгаа юм. Анх 2006 оны төгсөлтөөс ЭЕШ авч эхэлсэн байдаг. Урьд урьдны жилүүдээс энэ оны төгсөлтийнхөн шалгалтын оноогоо дэлгэцээр шууд харах боломжтойгоороо онцлог. Сүхбаатар дүүрэгт шалгалтын хоёр төв байрлажээ. 45 дугаар сургууль болон Хоёрдугаар сургууль. ЭЕШ-ыг сурвалжлахаар СБД-ийн Хоёрдугаар сургуулийг зорилоо. Хоёрдугаар сургуулийн хувьд 11:20 цагийн үед Монголын түүхийн хичээлээр шалгалт өгсөн шалгуулагчид гараад ирчихсэн байв. Физикийн хичээлээр шалгалт өгөх шалгуулагчид эхнээсээ ирж, сургуулийн гадаа цуглажээ. Сургууль руу ороход нам гүм. Анги бүрийн үүдэнд А3-ын цаасан дээр 2620, 2605 гэх мэт дугаарыг томоор бичиж наасан байна. Улаан, ногоон өнгийн сумыг аль анги руу орохыг чиглүүлэн, коридороор цувуулан наасан нь шалгуулагчид цаг алдахгүй ангиа олоход хялбар байв. Монголын түүх хичээлээр шалгалт өгсөн Эрдмийн хөтөч сургуулийн 12а ангийн төгсөгч Б.Дэлгэрмаа ярихдаа “Арванхоёрдугаар ангид ороод л ЭЕШ-даа бэлтгэж эхэлсэн. Түүхийн хичээлээр дүүрэг, нийслэлийн олимпиадуудад амжилттай оролцсон. Хичээлээ сургуулийнхаа түүхийн хичээлийн багштай хамт бэлдсэн. Мөн хувиараа сайн бэлтгэсэн л дээ. Ирээдүйд би олон улсын харилцааны мэргэжилтэй болохоор зорьж байгаа. Энэ мэргэжилд түүх, газарзүйн хичээл чухал болохоор сонгосон. Шалгалт өгч дуусаад хариуг нь шууд дэлгэцээр харуулсан. Би бодохдоо дэлгэцэн дээр шалгуулагчийн зураг гараад оноог нь 800 хүртэлх эрэмбээр нь жагсааж гаргах байх гэж бодсон. Гэтэл хувьчилсан оноогоор биш хоёр тоотоор гаргасан. Би 58 оноо авсан л даа. Түүнийг хувьчилсан оноогоор бодоход хэд болохыг сайн мэдэхгүй байна. 24 цагийн дараа шалгалтад бүртгүүлсэн и-мэйл хаягаар оноог явуулна гэсэн. Би МУИС-ийн Олон улс судлалын ангид элсэх хүсэлтэй байгаа. Одоогоор МУИС-ийн босго оноонд хүрсэн эсэхийг сайн мэдэхгүй юм. Дахиад таван шалгалт өгнө. Монгол хэл, математик, англи хэл, газар зүй, нийгмийн хичээлээр. Өөрийн хэмжээнд шалгалтууддаа сайн бэлдсэн. Өмнө нь заавал өгөх ёстой монгол хэлний шалгалтад 610 оноо авсан” гэв. Монголын түүхийн хичээлийн шалгалтыг Хоёрдугаар сургуульд 40 хүүхэд өгөх ёстойгоос таван хүүхэд шалгалтдаа ирээгүй байна. Хоцорсон тохиолдол гараагүй гэнэ.

ШАЛГАЛТАА ӨГСӨН СУРАГЧИД ДЭЛГЭЦЭЭР ОНООГОО ШУУД ХАРЖЭЭ

Энэ жилийн ЭЕШ-ын гол онцлог бол шууд засалтын шилэн технологи юм. Боловсролын үнэлгээний төвд уг технологид шаардагдах тоног төхөөрөмжийг Азийн хөгжлийн банкны “Эдийн засгийн хүндрэлийн үед боловсролын чанар, хүртээмжийг сайжруулах” төслөөс 50 машин авч өгчээ. Шууд засалтын машинд зөөлөн харандаагаар бөглөсөн материал уншихад тохиромжтой учраас нэгдсэн журмаар шалгуулагчдыг харандаагаар хангасан байна. Тиймээс шалгалтын анги танхимд үзгэн болон тосон бал, харандаа, баллуур, гар утас, тооны машин, таблиц, томьёоны хураангуй, ном, дэвтэр, ноорог цаас, гарын авлага, цаасан болон электрон толь бичиг, компьютер, ухаалаг цаг, дуу хураагуур, чихэвч зэрэг бусдад саад болох, хууран мэхлэх зорилготой ямар нэг зүйлийг авч орохыг хоригложээ. Хэрэв авч орсон тохиолдолд шалгалтад оруулахгүй аж. Хоёрдугаар сургуулийн орчинд шалгалт өгөхөөр цугласан хүүхдүүд хоорондоо хөөрөлдөн 13:00 цагийг хүлээж байв. 12:20 цаг гэхэд дараагийн ээлжийн физикийн хичээлээр шалгалт өгөх хүүхдүүдийг оруулж эхэллээ. Физикийн хичээлийн шалгалт өгөхөөр ирсэн Л.Намуун “Сүхбаатарын нэрэмжит Хоёрдугаар сургуулийн 12а ангийг төгссөн. Манай сургуулийг нэг анги төгсөж байгаа. Одоо физикийн шалгалтандаа орох гэж байна. Түрүү жилээс манай сургуульд физикийн сонгоны анги хичээллэж эхэлсэн. Түүнээс хойш физикийн хичээлийг дэд сэдвүүдэд хувааж бэлддэг болсон л доо. Сүүлийн хагас жилээс өмнөх жилүүдийн ЭЕШ-ын материалууд дээр ажилласан. Өөртөө төгс итгэлтэй биш ч гэсэн өөрийнхөө хэмжээнд сайн бэлдсэн. Химийн инженер мэргэжлээр Хятад улсын Наньжин хотын их сургуульд суралцахаар төлөвлөсөн байгаа. Хятад хэлний Эрдмийн гүүр сургалтын газраас 100 хувийн тэтгэлгээр дөрвөн жилийн турш суралцах эрх авсан” гэв.

ШАЛГАЛТЫН ТӨВИЙГ 32 БОЛГОЖ ЦӨӨЛЖЭЭ

Энэ жил нийт төгсөгчдийн тоо бага учир улсын хэмжээнд шалгалтын байрыг цөөлжээ. Өнгөрсөн жил улсын хэмжээнд 50 шалгалтын төв байсан бол энэ жил 32 болгожээ. Улаанбаатарт 10 төв зарлагдсан. Хоёр, 24, 28, 45, 48, 52, 84 дүгээр сургууль болон Монголын үндэсний их сургуульд шалгалтыг авч байна. Өмнөх оны төгсөгчид тав болон 23 дугаар сургуулиудад ЭЕШ-аа өгч байгаа юм. Мөн орон нутагт шалгалт авах сургуулиуд нь Архангай аймагт “Хүмүүн” цогцолбор, Баян-Өлгий аймагт Гуравдугаар сургууль, Баянхонгор аймагт “Номгон” цогцолбор, Дархан-Уул аймагт “Оюуны ирээдүй”, Дундговь аймагт “Эрдмийн далай” цогцолбор, Завханд МУИС-ийн харьяа Эдийн засгийн сургууль, Орхон аймагт Дөрөвдүгээр сургууль, Хөвсгөл аймагт “Ирээдүй 21 дүгээр зуун” сургууль, Багануур дүүрэгт “Гүн галуутай” цогцолбор сургуульд тус тус авч байгаа бол бусад аймгуудад аймгийн төвийн Нэгдүгээр сургуульд ЭЕШ-ыг авч байна. Физикийн хичээлээр шалгалт өгч байгаа сурагчдын эцэг эхийн төлөөлөл О.Ундармаа “СБД-ийн 58 дугаар сургуулийн 12в ангийг охин маань төгссөн. Тус сургуулийг энэ жил гурван анги төгсөж байгаа. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтдаа хичээлийн дөрөвдүгээр улирлаас эхэлж бэлдсэн. Өдөр бүр өглөөний 10 цагаас өдрийн 13 цаг хүртэл давтлагаа хийдэг байсан учир охин минь өндөр оноо авна гэж итгэж байна. ЭЕШ-ыг физик, математик, нийгмийн ухаан, монгол хэл гэсэн дөрвөн хичээлээр өгөхөөр сонгосон. ЭЕШ-даа өөрийнхөө чадах хэмжээнд хүртлээ бэлдсэн. Энэ үе амьдралын хамгийн чухал үе нь шүү дээ. Эцэг эх, гэр бүлийнх нь зүгээс охиндоо анхаарал их хандуулж байгаа. Өөрт байгаа бололцоогоороо тусалж, дэмжиж байна. Манай охин багаасаа зураг зурах сонирхолтой. Архитектор, дизайнер, барилгын инженер чиглэлийн ангид орох хүсэлтэй. Охин маань шашны сургуулийн зураг төслийн ангийг маш их сонирхож байгаа. Шашны сургуульд орвол сүм дуганы сэргээн засалт, бурхны гүнгэрваа эсвэл бурхан бүтээх гэх мэт зүйлс хийнэ. Гэхдээ шалгалтынхаа онооноос шалтгаалан ямар их сургуульд элсэхээ сонгоно. ЭЕШ-ын оноог тэр даруйд нь зарлах нь зөв юм. Хүүхдүүд олон хоног шалгалтынхаа оноог хүлээж түгшихгүй, сонголт хийхэд нь хялбар байх юм болов уу гэж бодож байна” гэв.

ШАЛГАЛТЫН ОНООГ БОДОХ АРГАЧЛАЛЫГСОНИРХОВ

Боловсролын үнэлгээний төвийн мэдээлэл өгөх ажилтантай холбогдон оноог яаж бодох талаар тодруулахад “Авбал зохих оноо нь 100 оноо байсан гэж бодоход түүнээс хэдийг авсныг дэлгэцэн дээр шууд гаргаж байгаа. 24 цагийн дараа бүх шалгалт өгсөн хүүхдийн дүн серверт ороод ирэхэд оноог бодох тусгай аргачлалаар дүнг нэгтгэж бодно. Нэг шалгуулагч 58 оноо авсан байлаа гэж бодоход тэр нь 580 оноо гэж автоматаар ойлгож болохгүй. Хэдэн ч оноо болж болно. Энэ жилийн төгсөгч хүүхдүүдийн дээд ба доод оноог 13 проценттой ногдох томьёогоор боддог олон улсын аргачлал бий. Тэгэхээр энэ жилийн Монголын түүхийн хичээлээр шалгалт өгсөн нийт хүүхдүүдийн онооны дээрээсээ 13, доороосоо 13 хувьд дүйцүүлэн бодно. 24 цагийн дараа шалгалтад бүртгүүлсэн и-мэйл хаягаар оноо нь очно. Тиймээс тухайн шалгуулагч би 58 оноо авчихлаа, босго оноондоо хүрэхгүй нь гэж сэтгэлээр унах зүйл байхгүй. Тухайн хүүхэд тусгай аргачлалаар бодоод хэдэн оноо авахыг хэлж мэдэхгүй” гэв.

Хоёрдугаар сургуульд СБД-ийн ойролцоох хамран сургах тойргийн 24 Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөгчид шалгалт өгөх юм. 12:00 цагийн орчимд физикийн хичээлээр шалгалт өгөх 200 гаруй төгсөгч Хоёрдугаар сургуулийн үүдэнд цугласан байв. СБД-ийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсээс хоёр цагдаа ирж шалгалт авах төвийн эргэн тойрны аюулгүй байдлыг хариуцан ажиллаж байлаа. СБД-ийн Цагдаагийн хоёрдугаар хэлтсийн ахлагч Б.Батболд хэлэхдээ “Шалгалт авах байрны ойр орчимд хяналт хийж байна. Одоогоор гарсан зөрчилгүй тайван. Шалгуулагчдын аюулгүй байдал, анхаарал сарниулах элдэв үйлдэл гаргуулахгүйн тулд анхааран ажиллаж байна” гэв.

Зохион байгуулагчдын зүгээс шалгалт өгч буй шалгуулагчид бичиг баримтаа сайн шалгаж, цагаа баримтлахыг анхааруулж байлаа. Өчигдрийн байдлаар СБД-ийн Хоёрдугаар сургуульд шалгалт өгч буй шалгуулагчид хоцрох нь харьцангуй бага байсан ч Монголын түүхийн хичээлийн шалгалтад бүртгүүлсэн 40 хүүхдээс 34 нь ирсэн. Зургаан хүүхэд ирээгүй гэнэ. Амьдралаа шийдэх мөч учраас шалгуулагчид өөрсдөөс шаардах зүйлүүдийг бүрэн бүтэн шалгаж, анхааралтай хандах ёстойг дахин дахин анхааруулж байлаа. Өдрийн 14:40 цагт физикийн хичээлийн шалгалтын цаг дуусч, шалгуулагчид гарч ирлээ. Тус хичээлээр шалгалт өгсөн 31 дүгээр ахлах сургуулийн 12б ангийн төгсөгч Н.Хатантөмөр “Би инженерийн мэргэжлээр сурах зорилготой. Тиймээс сүүлийн гурван жил физикийн хичээлээр бэлдсэн. Налайх дүүрэгт байдаг Герман-Монголын хамтарсан их сургуульд элсэн суралцах хүсэлтэй байна. Хүүхдүүд ихэнх нь өмнөх жилийн ЭЕШ-ын материалыг харж бэлддэг. Энэ жил өмнөх жилийн материалаас хамаагүй өөр асуултууд ирлээ. Яагаад гэвэл хичээлийн цөм хөтөлбөр нь өөрчлөгдсөн гээд судалж, бэлтгэж байсан хоёр том сэдэв хасагдсан байна. Тэгэхээр нэлээд хүнд байлаа. Өөрчлөлт орсныг сүүлд мэдсэн болохоор асуудалтай байсан. Бэлдсэний дагуу мэддэг зүйлүүд олон ирсэн л дээ. Түүнийгээ дагаад мэдэхгүй өөрчлөгдсөн зүйлүүд ч их ирлээ. Гэхдээ өөрийнхөө хэмжээнд сайн хийсэн л гэж бодож байна. Дэлгэцэнд гарсан оноо нь 68 гэсэн. Энэ дундаа харьцангуй өндөр оноо авсан бололтой. Дотроо их л баяртай байна” гэв. Монголын түүхийн хичээлээр шалгалт өгсөн нэгэн шалгуулагч нэг асуултад адилхан хоёр хариулт байсан. Алийг нь дугуйлахаа мэдэхгүй зохион байгуулагч багш нарт хэлэхийг бодсон ч шалгалтын дундуур хүний анхаарлыг сарниулж түвэг удахгүй гэсэндээ асууж чадаагүйгээ учирласан юм. ЭЕШ өнөөдөр 09:00 цагаас хими, 13:00 цагт газар зүй, 16:30 цагт англи хэлний хичээлийн шалгалтаар үргэлжилнэ.

-ЖИЛД10 МЯНГАН ХҮН ТУТАМД 17-25 ТЭМБҮҮГИЙН ТОХИОЛДОЛ БҮРТГЭГДЭЖ БАЙНА-

ТЭМБҮҮ ӨВЧИНТЭЙ ДАЙН ЗАРЛАЖ БАЙНА

Тэмбүү өвчинтэй тэмцэх “Улаан тариа-2” аяныг орон даяар эхлүүлэхээр болсноо Эрүүл мэндийн сайд мэдэгдлээ. Тэрбээр хэлэхдээ”ЭМЯ, эрүүл мэндийн салбар бүхэлдээ өнөөдрөөс эхлэн бэлгийн замаар халдах халдвар, тэр дундаа тэмбүү өвчинтэй дайн зарлаж байна. Нийт бэлгийн замын халдварт өвчний дунд тэмбүүгийн эзлэх хувь 35-40 хувьтай байна. Жилд 50-55 төрөлхийн тэмбүүгийн тохиолдол илэрч байна. 1990 оноос өмнө хүн амынхаа 95 хувийг урдчилан сэргийлэх үзлэгт оруулж, 87 хувийг эмчилж байсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хоёр удаа УИХ-ын хаалттай хуралдаанаар бэлгийн замаар дамжих халдвар, тэр дундаа тэмбүү өвчний нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл өгч байсан. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Х.Баттулга энэ чиглэлд анхаарлаа хандуулж байгаа. Хоёрын хоёр Ерөнхийлөгчийн үед үндэсний аюулгүй байдлын төвшинд яригдсан ч түүнээс цааш хэтэрсэнгүй. Бодит үйл ажиллагаа хийгдэхгүй байсаар өдийг хүрсэн. Л.Гүндалай сайдын үед мөн бэлгийн замын халдварт өвчинтэй тэмцэх асуудал өрнөж, бэлгэвч тараах аян явуулсан. Түүнээс хойш бодитой, дорвитой ажил хийсэнгүй. Зөвхөн ярианы түвшинд ярьж ирсэн” гэв.

Эрүүл мэндийн сайдын дэргэдэх зөвлөл болон ХӨСҮТ, мэргэжлийн бүх хүмүүс энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг төрийн бодлогын түвшинд явах ёстой гэдгийг хүлээн зөвшөөрчээ. Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт гурван халдварт өвчинтэй тэмцэх зорилт оржээ. Элэгний вирус болон сүрьеэ, тэмбүү бэлгийн замаар дамжих халдвар. ХУД-ийн 15 дугаар сургууль дээр сүрьеэгийн 33 тохиолдол бүртгэгдэж байсан. Харамсалтай нь энэ үед 15 дугаар сургуулийн удирдлага энэ асуудлыг мэдээлсэн МҮОНРТ-ийн ММ агентлагийг худал мэдээлэл түгээсэн гэх үндэслэлээр шүүхэд өгчээ. Хэрвээ тэр үед нь тус мэдээллийг нуун дарагдуулаагүй бол өнөөдөр 15 дугаар сургууль дээр сүрьеэгийн тохиолдол 500 хүүхэд халдвар авах түвшинд очихгүй байсныг салбарын сайд хэллээ. 15 дугаар сургууль дээр гурван өдөр ариутгал халдваргүйжүүлэлт хийж,халдвар авсан бүх хүүхдүүдээ эмчилгээнд оруулж, эцэг эхтэй нь ойлголцоод эмчлэх үйл явц амжилттай явж байгаа гэв.

ТЭМБҮҮ ӨВЧНИЙГ ЯАГААД ЭРТ ЭМЧЛҮҮЛЭХ ЁСТОЙ ВЭ?

Тэмбүү өвчин хүний бүх эрхтэн, яс, үс, арьс салст, дотор эрхтэн тэр бүү хэл мэдрэлийн бүхий л эд эсийг гэмтээдэг. 1990 оноос хойш зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр нийгэм, эдийн засаг, анагаах ухаан, биологийн зэрэг олон шалтгааны улмаас өвчлөл дахин нэмэгдэх хандлагатай болж, өнөөдөр арван мянган хүн тутамд 17-25 тохиолдол болтлоо өсчээ. Төрөлхийн тэмбүү өвчин буурахгүй жилд 40-50 тохиолдол бүртгэгдэж байна. Хэдий тэмбүү ийм хор хөнөөлтэй нийгмийн өвчин боловч бүрэн эмчлэгддэг. Тархах гол шалтгаан нь уг өвчний 60 гаруй хувь нь далд хэлбэрээр оношлогддог. Тухайн халдвар авсан иргэнд ямар нэгэн зовиур шаналал илэрдэггүй учраас эмнэлэгт ханддаггүй аж.

1921 онд анхны “Яр тэмбүү өвчнөөс ард түмнээ салгая” гэсэн уриа гаргаж байжээ. 1927 онд Шастин докторын хийсэн судалгаагаар 600 мянган хүн амын 50 хувь нь тэмбүү өвчний халдвартай байх магадлалтай байна гэсэн судалгааг хийжээ. Мөн Хилтман, Голтен нарын эмчийн судалгаагаар төрсөн хүүхдийн гуравны нэг нь нас бардаг, 15-49 насны бүх эмэгтэйчүүдийн гуравны нэг нь жирэмсэлдэггүй, жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гуравны нэгийнх нь ураг зулбадаг гэх судалгаа гарсан байна.

“УЛААН ТАРИА–2” БУЮУ ТӨРӨЛХИЙН ТЭМБҮҮГ УСТГАЯ АЯН ЭХЭЛЛЭЭ

“Улаан тариа-2” буюу төрөлхийн тэмбүүг устгая аян хоёр жилийн хугацаатай үргэлжлэх аж. Аяны зорилгынхоо хүрээнд хоёр том зорилтыг дэвшүүлжээ. Эхнийх нь, жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн хяналтыг сайжруулах, төрөлхийн тэмбүүгийн тохиолдлыг бууруулах. Хоёрдугаарт, хүн амын дундах тэмбүүгийн халдварыг оношилж, эмчилж бүрэн устгах. Тус үйл ажиллагааг зөвхөн эрүүл мэндийн салбар дангаараа хийхгүй. Салбар дундын үйл ажиллагаа, иргэдийн оролцоо маш чухал. Социализмын үед илрүүлгийг маш сайн хийдэг. Илрүүлснээ маш сайн эмчилдэг байжээ. Хавтилт халдаагч буюу халдвар тээгчийн цаана байгаа өвчтэй хүнийг олж эмчлэн уг үндсээр бүрэн эмчилж чадаж байсан гэнэ. Сүүлийн жилүүдэд тэмбүүгийн халдвар нэмэгдэх болсон шалтгаан нь архидан согтууралт, хувь хүний ухамсар, шинжилгээ өгдөггүй явдал, уул уурхайн компаниудад залуус олноороо ажиллах зэрэг зүйлсүүд нөлөөлж байгаа аж. Тиймээс дан ганц эрүүл мэндийн салбар энэ өвчинтэй тэмцээд хүчрэхгүй. Бүхий л салбаруудыг хамтран ажиллахыг уриаллаа. ДОХ, тэмбүү нь томуу, сүрьеэ шиг агаар дуслын замаар халдахгүй. Хувь хүний бэлгийн харьцаагаар дамждаг учир өөрсдийнхөө эрүүл мэндийн төлөө шинжилгээнд хамрагдан эрт илрүүлэгт орохыг мэргэжлийн байгууллагууд уриаллаа. Нэгэнт илрүүлэгтээ хамрагдаад илэрсэн бол эмчилгээгээ бүрэн гүйцэт хийлгэх шаардлагатай. Зориулалтын тариаг долоо хоногоор гурван удаа тарихад бүрэн эдгэрнэ. 1-2 удаа хийлгэхэд өвчний голомтыг сууриар нь дарахгүй халдварын голомт үлддэг гэнэ. Тариагаа гурван удаа хийлгэх ёстой товлолоороо хийлгэсэн бол араас нь зургаан сараас нэг жил хүртэлх хугацаанд эмч, эмнэлгийн хяналтад байх ёстой. Хамгийн гол нь эхнэр нөхөр, найз залуу, бүсгүй, хамтрагчаа хамт эмчлүүлэх нь чухал. Төрөлхийн тэмбүү буюу эхээс урагт дамжих тэмбүүг хянаж эдгээх амархан. Гэвч жирэмсэн эхчүүд хяналтандаа эрт ордоггүй, тодорхой суурьшсан хаяггүй зэргээсээ болж эхээс урагт халддаг. Улмаар ураг энддэг, дутуу төрдөг, цэврүү үсэрсэн мэт төрдөг байна. Жирэмсэн эх хяналтдаа эрт орж, илрүүлгээ эрт хийлгэн, зөв эмчилгээгээ хийлгэснээр ураг эрүүл төрөх боломжтой.

ИЛРЭХ ШИНЖ ТЭМДЭГ

Халдвар авсанаас 3-4 долоо хоногийн дараа өвчин үүсгэгч нэвтэрсэн газарт нь хөндүүргүй, нягт суурьтай тод улаан шархлаа буюу хатуу яр бий болдог. Хэсэг хугацааны дараа хатуу яр нь алга болдог. Гэвч энэ нь өвчин алга болсон гэсэн vг биш төдийгүй харин ч эсрэгээр идэвхтэй vржиж эхэлсэний шинж. Энэ үед өвчтөнд бие эвгүйцэх, толгой өвдөх, халуурах зэрэг шинж мэдрэгдэнэ.Өвчин нь цаашид арьсан дээрх тууралт гарах, гарын алга, хөлийн ул болон салстууд дээр жижиг хэмжээтэй шархлаа үүсэх шинж тэмдэгээр илэрнэ. Хэрэв өвчнийг эмчилэхгvй бол үе үе сэдэрч, тууралт нэг гарч, нэг оргүй алга болох зэргээр хоёр жил орчим ужгирах бөгөөд ямар нэг зовиур илрэхгүй байх нь ч бий. Өвчин эхэлсэн үеэс холдох тусам түр намдаж үе нь улам уртасна. Өвчний өдөөгч нь аль хэдийнэ бүх эд эрхтэнүүдэд нэвтэрч, мэдрэлийн систем, элгийг гэмтээхээр болсон байдаг.

Хэрэв өвчтөн огт эмчлүүлэхгvй, эсвэл эмчилгээг тохиолдлын чанартай хийлгэвэл өвчин даамжирч 3-4 жилийн дараа арьсны гүн давхаргыг хамарсан шархлаа биеийг нь бүрхэнэ. Аажмаар дотор эрхтэн, яс болон мэдрэлийн систем эвдэрдгээс зүрх болон судаснууд тэдгээрийн дотроос гол судас хамгийн их гэмтэнэ. Энэ үед гол судасны хана нь үрэвсэж, дээр нь кальци хуримтлагддаг. Өвчүүний ард өвдөх, амьсгаадах зэрэг зовиур мэдрэгддэг. Өвчний энэ шатанд нь эмчилгээ хийвэл эмгэг үйл явцыг зогсоож болох ч гэмтсэн эрхтэний үйл ажиллагааг бүрэн сэргээх боломжгүй.

ТЭМБҮҮ ӨВЧНИЙ ТАЛААРХ ХҮМҮҮСИЙН БУРУУ ОЙЛГОЛТ

Тэмбүү өвчнийг нэг туссан тохиолдолд цусанд орж эдгэдэггүй гэх. Тэгвэл мэргэжлийн эмч судлаачид эмчилгээгээ зөв хийлгэсэн тохиолдолд тэмбүү бол төгс эмчлэгддэг өвчин хэмээн зөвлөж байна. Хүмүүс тэмбүү туссан нэгнээ гадуурхах үзэл байдгаас шалтгаалан тэмбүүгийн эмчилгээг хийхдээ нэрийг нууцлан кодоор дуудан эмчилдэг байна.

ҮЗЛЭГ ШИНЖИЛГЭЭГ ХААНА ХИЙЛГЭХ ВЭ?

Өрхийн эрүүл мэндийн төвд анхан шатны шинжилгээг авна. Тэмбүү өвчнийг үнэ төлбөргүй урдчилан илрүүлэх ба ДОХ зэргийг түргэвчилсэн тестийн аргаар шинжилгээ хийж илрүүлнэ. Хэрэв илэрсэн тохиолдолд хоёр дахь шатны кабинетийн эмч нарт хандана. Түүнчлэн дээр дурдсан тариаг хийж төгс эмчлэгддэг. Халдвартай иргэн харьяалал хамаарахгүй ойрхон байгаа газрынхаа өрхийн эмнэлэгт бичиг баримттайгаа хандахад үзлэг шинжилгээг үнэгүй хийх юм байна.