Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Түрүүч нь №157(6258) дугаарт

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч, бүжиг дэглээч Сэвжидийн Сүхбаатартай ярилцлаа.

---

-Таны аав “Цамын бүжиг”, “Бөөгийн бүжиг” “Хатдын бүжиг”-ийг дэглэсэн. Таны дэглэсэн бүжгүүд аавынхаасаа ялгагдах онцлог тал нь юу вэ?

– Намайг бүжигчин гэдэг мэргэжил эзэмшээд театрт очиход анх заасан хүн нь Сэвжид багш. Гэтэл тэр хүн миний аав. Надад бүжиг гэдгийг мэдрүүлсэн хүн. “Чиний аав биш, би бүжиг дэглээч Сэвжид” гэж хэлээд намайг хүмүүжүүлсэн. Хөгжим бүжгийн дунд сургууль төгсөөд ирэнгүүт. Түүний хатдын бүжиг, цамын дэгээс хийсэн нэг хэсэг бий. Хаад, бөөгийнхөө тухай, Монголын уламжлалт тэнгэр шүтээнийхээ тухай хийх их хувь тавилан аавд минь байгаагүй. Хатад, цамын бүжгийн тухай хийгээд одооны бидний хэлдгээр матуулсан, зэмлүүлсэн, арга хэмжээ авахуулж байсан. Тэр үеийн уран бүтээлчид бүгд. Улс төр гэдэг нэрийн дор төрийг атгаж байгаа намын зарчмаас түрүүлж явсан учир тухайн үеийн урлаг бүтээгч нар түүнийг зохицуулах гэж яаж зовж байсныг би мэднэ. Тавь тавин хувиар бий болгохын тулд уран бүтээлээ хийж байсан ул мөр өнөөдөр тодорхой үлдсэн. Түүний дараа миний үе бүжигчнээр эхэлсэн. Гэхдээ яг тэдний үед би уран бүтээлийнхээ сэтгэхүйн ажлыг хийж эхэлсэн. Эзэн Чингис хааны тухай олон хаадын дундаас бодож, тунгааж хийсэн. Монголчууд бөөгийн шашинтай шүү дээ гэж өвгөчүүдийн хэлсэн сургаал бодогдож, бөөгийн тухай бүжгийг өөр нэр өгч, уран бүтээлээ хийж, зэмлэл шийтгэлийг амссан боловч тэд баталсан. Миний их хаад, хатдын тухай хийсэн олон бүтээл бий. Дараа нь наргүйгээр эх дэлхий тогтнохгүй юм аа гэдгийг харуулан “Уяхан замба тивийн наран” дууг сонсож, надад нэгэн том бүтээл хийх сэдэв орж ирж бид уран бүтээл хийж чадсан юм.

-Хоёулаа хэсэгхэн гадаа зогсох хугацаанд олон хүн таныг таниад харж, гайхах юм. Зарим нь ирээд мэндчилж байна…

-Намайг хүмүүс их танина. Таних танихдаа согтуучууд их танина. Монголын хаана ч явсан согтуу хүмүүс нь ихэвчлэн намайг таньж, надтай мэндэлдэг. Би тэр хүмүүсээс үнэнийг л олж хардаг. Яагаад гэвэл согтуу хүн үнэнийг хэлдэг байхгүй юу. Гэхдээ би архи уудаггүй. Уухдаа 200 грамм л ууна. Хэмжээ минь болчихвол шууд зугтана. Ямар ч сайхан хүүхэн Сүхээ ууя гэсэн ч би өө за ууя, ууя гэж байгаад гараад зугтчихдаг. Би энэ амьдралдаа ухаанаа алдтал ууж үзээгүй.

-Сүүлийн үед бүжиг дэглэж байгаа хүмүүс таны сэтгэлд хэр нийцэж байгаа вэ?

-Өөрийнхөө дэглэж, найруулсан бүжгүүдийг ярихад маш олон түүх ярина. Энэ жилийн хувьд Монгол төрийн хүндэтгэлийн ёслолын концерт болон наадмын нээлтэд оролцлоо. Гэхдээ нэгэн зүйлийг онцлон хэлэхэд “Монголын хүүхдүүд” гэсэн хүүхдийн уран бүтээлээ хийх санаа 7-8 жилийн өмнөөс бий болж, 5-6 жилийн өмнө нэг удаа тавьсан. Түүнээс хойш тасраад түрүү жил “Найрамдал” зуслангийн захиргаа удирдлагатай ярилцан, тоглолтоо тавьсан. “Найрамдал” зуслангийн орлогч дарга Б.Отгонбат, Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын төвийн захирал бид гурав уулзаад энэ тоглолтыг дахин хийж, Монголынхоо наадмыг уг тоглолтоор нээдэг болъё, долдугаар сарын 9-нд тоглоё, 10-нд Төрийн хүндэтгэлийн концертод тоглоод, 11-нд их наадмын нээлтэд оруулъя гэж ярилцсан. Энэ жил Хүүхдийн ордонд хоёр дахь удаагаа тоглосон. Энэ бол Монголын хүүхдүүдээ дэлхийд сурталчлах, Монголын хүүхдүүдийн авьяасыг тив дэлхийд харуулъя гэсэн санаа. Б.Отгонбат бид хоёр Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын төвийн захирал О.Алтансүхэд хэлсэн. Санааг маань маш сайхнаар хүлээн авч, дэмжин ажиллахаа илэрхийлж, хамтарсан л даа. Хойтон жил бид гурав дахиа тоглоно. Өдийг хүртэл шулуун замаар шууд бүтээгээд ирсэнгүй. Маш их бэрхшээл тууллаа. Төрийн хүндэтгэлийн концертод ордог “Монголын хүүхдүүд” тоглолтыг Соёлын төв өргөөндөө долдугаар сарын 9-нд тоглоё гэхэд удирдлагууд нь зөвшөөрөөгүй. Хоёр жил дараалан гуйсан. Гэвч зөвшөөрөхгүй байна. Үүнд би 350 монгол хүүхдийн өмнөөс, тэдний эцэг, эхийн өмнөөс, хамтран ажилласан байгууллагын өмнөөс, 21 аймаг бүрээс төлөөлөн ирсэн хүүхдүүд, тэдний ард хүлээж байгаа нутгийнхных нь өмнөөс үнэхээр сэтгэл дундуур байгаа. Энэ талаар зохих удирдлагуудад хэлсэн, Монголын төрийн түшээд, яам нь хүлээн зөвшөөрөөд хийсэн тоглолтыг Соёлын төв өргөөний удирдлагууд дургүйцэж үүнийг болиулсанд олон эцэг, эх ар гэрийнхний шүүмжлэлийг би өөр дээрээ хүлээж авсан. “Сүхбаатар гуай та найруулсан шүү дээ. Яагаад Соёлын төв өргөөндөө тоглуулдаггүй юм бэ, яагаад чаддаггүй юм бэ” гэдэг. Миний хүч хүрэхгүй байна гэдгийг би олон аав, ээж сурган хүмүүжүүлэгч багш нар, хамтран ажилласан хүмүүстээ хэлсэн. Соёлын төв өргөө гэдэг Монгол Улсын өмч, ард түмний өмч. Энэ өмчийг Улаанбаатар хотын захиргаа хариуцдаг. Нэг хувь хүний өмч биш. Гэвч би зүгээр орхихгүй. 350 хүүхдийн эцэг, эх, багш сурган хүмүүжүүлэгч нарын хамтаар ярьж хөөцөлдөх болно. Ирэх жил “Монголын хүүхдүүд” хэмээх төрийн их наадмыг нээдэг тоглолт Соёлын төв өргөөндөө тоглогдоно хэмээн би итгэж байна. Үүнийг бүтээхэд оролцсон 21 аймаг, нийслэл есөн дүүргийн 350 хүүхэд, тэдний аав ээж, багш сурган хүмүүжүүлэгчид, бүх хүүхдүүддээ бахархаж, баярлаж байгаагаа илэрхийлье.

-Аливаа уран бүтээл нэг хийчихсэн хойноо үеэс үед дамжин өвлөгдөн үлддэг. Та аавынхаа дэглэсэн бүжгийг дахин шинээр дэглэж тавилаа гэхэд өөрийгөө чамлах үе гарах уу, би үүнийг дутуу хийчихжээ, тэр хэсэг дээр тэгдэг байж гэх ч юм уу. Эсвэл эсрэгээрээ өөрөөрөө бахархах сэтгэгдэл төрсөн үе бий юу?

-Миний өмнөх үеийн агуу уран бүтээлчдийн нэгэн төлөөлөл нь миний аав л даа. Өнөөдөр мөн адил бүжиг дэглээч, бүжигчин гайхамшигтай уран бүтээлчид дараагийн үе болон төрж байгаа. Гэхдээ бүжиг дэглээч, найруулагч гэдэг ухагдахууныг бид бодох хэрэгтэй. Өмнө нь хийсэн гайхамшигт уран бүтээлүүдийг сэргээж, тоглож байх ёстой болохоос биш хамгийн сүүлд дэглэсэн хоёрхон бүжгийн дэг дээр тоглолт тавиад байж болохгүй. Тухайн үеийн хөгжим бичлэг нь хоцрогдсон байж болно. Хувцас, хэрэглэл нь хоцрогдсон байж болно. Үүнийг шинэчилж, дутагдлыг засч, амжилтыг баталж дахин тавьж байх шаардлагатай. Гадаадад бол кино, тайзны урлаг дээр ч бүх хуучны өв уламжлалаа сэргээн тавьж чадаж байна. Манайхан бол хаадаг буруу ноёрхлыг тогтоочихсон. Бидний өмнөх Ардын хувьсгал ялснаас хойших гайхамшигтай уран бүтээлүүдийг тоглуулахгүй, дур мэдэн хааж байна. Би бүжгэн дээр яриад байгаа шүү. Төр, засаг, яам нь хаагаагүй байхад байгууллагын явцуу үзэл дотроос хаасан асуудал гарч байна. Үүнийг цаашид бид ярих ёстой. Өнөөдрийн гайхамшигтай гээд байгаа дэглэсэн бүжгүүд хуулбар, уламжлал хоёрын аль вэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Би өнөө үеийн бүжиг дэглээч, найруулагч хүн. Нас хамаагүй. Надтай адилхан найруулагч бүжиг дэглээч нэг хүн бусдыгаа ахалж сууна. Гэтэл өөртэйгөө адилхан уран бүтээлчийн хийсэн хөдөлмөрийг дарж, хааж боож суудаг. Тэдэнд тийм эрх байхгүй. Зөвхөн өөрийнхөө л хийсэн уран бүтээлүүдийг тоглуулдаг зүйл Монголын театрт бий болчихсон. Уран бүтээлчдийн хийсэн бүтээлийг хаах үзэл нь аливаа нэгэн байгууллагын удирдлага биш явцуу үзэлтэй би, би гэсэн уран бүтээлчдэд байгаа. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Үүнийг би яагаад хэлж байна гэхээр ахмад уран бүтээлчид, нэрд гараагүй залуу уран бүтээлчдийн гомдол маш их байгаа. Ард түмний дунд ч энэ яриа яваад эхэлчихсэн. Би бол яахав, хийдгээ хийгээд бүтээдгээ бүтээгээд, авдгаа авчихсан. Гэтэл тэдгээр хүмүүст миний уран бүтээлийг хааж хавчих эрх байхгүй.

-Цаашид ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бол?

-Түрүүн би хэлсэн “Монголын хүүхдүүд” тоглолтыг Соёлын төв өргөөнд тоглох хүсэлт тавьтал зөвшөөрөөгүй. Гэтэл энэ ард түмний өмчийг мэргэжлийн урлагийн байгууллагад хүлээлгэн өгч яагаад болдоггүй юм бэ. Энэ асуудал олон жил яригдаж байна. Би Соёлын төв өргөөтэй нягт холбоотой хамтран ажилладаг. Гэтэл яагаад хүүхдийн тоглолт тоглуулдаггүй юм. Олон хүн гайхдаг. Би өөрөө ч ойлгохгүй байна. Соёлын төв өргөөнд яагаад мэргэжлийн байгууллага байж болдоггүй юм. Би Монгол Улсын филармонийн ерөнхий найруулагч. Монголын урлагийн томоохон төв болсон урлахуйн бүтээл үйлдвэрлэдэг газрыг яагаад энэ байранд байрлуулахгүй байна вэ. Энэ талаар төрийн байгууллагад өгсөн баримт бичгүүд бүгд байгаа. Улсын филармони Монголын гурван урлагийн их төрлийг багтаасан, дэлхийн сонгодог урлагийг таниулсан 60-80 уран бүтээлч, хөгжимчид, Монголын ардын уламжлалт морин хуурыг дэлхий дахинаа танилцуулсан Морин хуурын чуулга, дэлхийн орчин үеийн жазз сонгодог хөгжмийг эзэмшсэн Баянмонгол чуулга, орчин үеийн болон ардын дууг мэргэжлийн өндөр түвшинд эзэмшсэн дуучид гээд 120-иод хүний бүрэлдэхүүнтэй байгууллага. Энэ том байгууллага Соёлын төв өргөөндөө байрлаж яагаад болохгүй гэж. Ардчиллаас хойш Монголд театрын урлагийн нэг ч барилга бариагүй. Өнөөдөр бид Соёлын төв өргөөний зүүн хойд буланд амьдарч байна. Нэг буланд нь шүү. Монголын урлагийн өв болсон байгууллага, дэлхийн соёлыг, ардын урлагийг, орчин үеийн соёлыг түгээж, дэлхий дахинаа харуулсан мэргэшсэн уран бүтээлчдийн бүрэлдэхүүн баг филармони дотор ажиллаж байна. Соёлын төв өргөөг улсын филармонид шилжүүлж өгөхийг төр засгийн удирдлага, хотын захиргаандаа дахин уламжилъя. Хэрэв Соёлын төв өргөөг филармонид шилжүүлэн өгвөл энэ газрыг уран бүтээл үйлдвэрлэл, зохион байгуулалт, эдийн засгаар нь авч явж чадах удирдлага, уран сайхны авьяастан, урлан бүтээгчид нь бидэнд бий. Бидэнд авьяас, ур чадвар, уран бүтээл, хийсэн бүтээсэн их түүх ч бий.

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч, бүжиг дэглээч Сэвжидийн Сүхбаатартай ярилцлаа.

---

-Зун амарч чадсан уу, ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Багахан амрах хугацаа гарсан. Энэ хугацаанд дараагийн хийх уран бүтээлийнхээ ажилд орчихсон явж байна. Наадмаар хүүхдийн концерт тавьсан. Тэр тоглолт сайхан боллоо. Сайхан наадлаа. Хөдөө аймгуудын наадам болж байгаа. Дараагийн хийх уран бүтээлдээ орчихсон, төлөвлөгөөгөө гаргаад уран бүтээлчидтэйгээ ярилцаж байгаа. Удахгүй Өмнөд Монгол руу явж, цөөхөн бүжигчинд хоёр бүжиг дэглэж өгөх ажил бий. Мөн намар хийх уран бүтээл, дараа жилийнхээ төлөвлөгөөг боловсруулаад явж байна. Есдүгээр сард Өмнөд Монголоос зохион байгуулдаг монгол туургатан бүжигчдийн уралдаан болно. Тэр уралдаанд Монголынхоо бүжигчидтэй оролцоно. Тэгээд цаашаа бидний төлөвлөсөн Монгол Улсын филармонийн уран бүтээлүүд болон хийхээр төлөвлөсөн олон ажлууд үргэлжилнэ дээ.

-Аавынхаа талаар дурсахгүй юу. Таны маш сайн багш байсан болов уу?

-Урлаг гэдэг нэрийн дор бид урлахуйн ухааныг бүтээдэг. Тэр урлахуйн ухааныг бидэнд багш бий болгож өгсөн. Миний хувьд дунд сургуулиас эхлээд сайхан багш нараар хичээл заалгаж, дараа нь Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд орсон. Тэр үедээ багш гэдэг хүний хөдөлмөрийг мэддэггүй байж. Би Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн Ардын бүжгийн багшийн анхны ангийг төгссөн. Гэвч би бүжгийн багшийн ажлаа хийхгүй бүжигчин, бүжиг дэглээч гэдэг мэргэжлийг эзэмшин ажилласан. Сүүлд өөрөөсөө асууж бодоход хэдий би Хөгжим бүжгийн дунд сургууль юм уу бусад дээд сургуулиудад багшлаагүй ч гэсэн биднийг багш хүмүүжүүлдэг. Тэр багш нь хэн бэ гэвэл бидний аав, ээж. Биднийг хүмүүжүүлсэн аав, ээж бүгд багш. Урлаг дотор бүжгийн сургалтын багш, бүжиг заах ухааны багш, түүхэн бүжгийн багш гэж бий. Би Ардын дуу бүжгийн чуулгад бүжигчнээр оччихоод өөрийнхөө аавыг миний амьдралын анхны багш болсныг тэр үед ойлгож байсан. Яагаад гэвэл миний аав, ээж багш байсан. Миний өвөө, эмээ надад багшилдаг байсан. Эд маань гэрийн багш байж. Дараа нь сургалт, мэргэжлийн багш нарын гарт очсон. Тэгэхээр хүн өөрийн насыг дуустлаа бие биедээ багшилдаг. Бүжигчин хийж байсан ч надад ахмад үеийнх нь багшилдаг. Үеийнхэн нь бүжгийнхээ хөдөлгөөнийг сурахгүй, хайрцаг дэгээ мэдэхгүй бол нэг нэгэндээ заадаг. Эзэмшсэн мэргэжлийнхээ багш дэг журмыг нэг нэгэндээ заадаг. Эзэмшсэн мэргэжлээрээ багшилж явах нь бидний гол суурь гэж би хэлэх гээд байгаа юм. Хүн хүндээ багшлах ёстой. Хүн хүнээсээ сурах ёстой л гэсэн үг.

-Та хотод төрж өссөн. Гэтэл монгол ахуйг яаж тэгж сайн дүрсэлдэг юм бэ?

-Миний үс урт болохоор хотод төрсөн гэж бодсон уу. Монголын театр хотод бий болоогүй шүү дээ. Хөдөө бий болсон юм байна лээ. Говийн догшин хутагт Данзанравжаа гэдэг хүн Монголын ард түмэн дундаас төрөн гарсан домог, түүх, хууч яриа, хошин яриа, туульс, магтаал ерөөлийг бүхэл бүтэн театр болох хэмжээний бүтээлүүд байгааг олж хараад говьдоо анх удаа Монголын урлагийн бүтээлүүдийг нэг цогц болгох театрыг барьсан юм байна лээ. Театр гэж би орчин үеийн барилгыг хэлээд байгаа шүү дээ. Тэгээд Монголын анхны театрын суурийг тавьж тэндээ өөрийн оюуны бүтээл Саранхөхөөг тавьсан. Тэр хүн өөрөө театрын их зохиолч, уран бүтээлч хүн байсан. Монголын театрын оюуны бүтээлүүдийг багцалж явсан сэхээтэн хүн. Миний аав тэр нутагт нь төрсөн нэг бууцны хүмүүс. Бүжгээрээ дагнан, бүжгийн урлаг руу зүтгэсэн. Биет ба биет бусаар, арга билгээр төрдөг зон олны хөдөлгөөнийг цуглуулж хийж чадсан хүний үр удам нь би. Би ардын бүжгийг Ардын багш Г.Долгорсүрэн гэдэг хүнээс сурч, түүнтэй хамтран сонгодог бүжгийг хөгжүүлж явсан Жав, Ардын дуу бүжгийн чуулгын бүжгийн дэгийг Дамдин багшаар заалгасан. Эдгээр хүмүүсийн буянаар хүнээ магтан дуулах энэ урлаг руу орж ирсэн. Би хотод төрсөн нь үнэн. Хотод төрөхдөө би гэрт төрсөн. Монгол хүн угаас малчин, нүүдэлчин гаралтай. Бүжигчин болох бодол ухаан, яс цусанд минь шингэж, ардын уламжлалт ухааныг үе залгамжлан үлдээсэн. Монгол хүний яс цусанд шингэсэн, эд эсийг тэжээж байдаг тэр омогшил надад бий.

-Таны бага хүү бүжигчин болох сонирхолтой байхад та “Тэртэй тэргүй бидний цусанд бүжигчин болох өгөгдөл бий. Өөр чиглэлээр яв” гэхэд морин хуурч болсон гэсэн. Хүүгээ яагаад бүжигчин болгоогүй вэ. Эсвэл урлагаас өөр чиглэлээр явуулах бодол байсан уу?

-Урлахуйн ухаан гэдэг хүн төрөлхтний эртний нийлмэл том ухаан. Ямар ч гүн ухаан, физик, хими, шинжлэх ухааныг хөдөлгөөнөөр л бүтээдэг. Ертөнц, байгалийн харилцаа бүгд өөрсдөө хөдөлж, харьцаж байдаг. Хүн гэдэг өөрсдийн хөдөлгөөнийг тус тусын мэргэжил болгон баяжуулж чаддаг. Хөдөлгөөн гэхээр зөвхөн бүжигчин юм шиг ойлгоод байдаг. Бид хөдөлгөөнийг бүтээж чаддаг. Олон төрлийн шинжлэх ухааныг хөдөлгөөнөөр илэрхийлж болдог. Хот хөдөөгийн ялгаа миний үед бага байсан. Өнөөдөр хот хөдөөгийн ялгаа их болчихсон. Дэлхий өөрөө бөөрөнхий, хүний оюун ухаан тархин дотроо бөөрөнхий. Монголчууд гэр гэдэг бөөрөнхий ертөнцийг XXI зуун хүртэл аваад үлдсэн. Хүний оюун ухаан өнхөрч явдаг. Босоо тэнхлэгийнх биш. Нар, сар, ертөнц бүгд эргэдэг. Огтлолцдог. Бүжгийн урлаг бие хүний хөдөлгөөнийг биет бөгөөд биет бус өв болгон XXI зуун хүртэл хадгалж чадсан. Энэ бол бүжгийн урлаг, хүний урлаг. Хүний хөдөлгөөн. Бүх зүйл урлахуйн ухаанаар бий болдог. Бүжиг, хөгжим, дуу, яруу найраг, уран зураг, уран баримал гэдэг бол бид өөрсдөө байхгүй юу. Түүнийгээ харж байгаа нүдээрээ өөр өөр өвөрмөцөөр хийдэг. Манай бага хүү морин хуурчаар төгссөн. Хөдөлгөөн тэртэй тэргүй өөрт нь заяагдсан. Өөртөө заяагдсан хөдөлгөөнөөр тэр арван хуруу нь бие, оюун ухаанаа мэдэрч байж хуурыг тоглодог юм. Хуур тоглоно гэдэг хөдөлгөөн. Хөдөлгөөнгүйгээр юуг ч бүтээхгүй. Хөдөлгөөнөөс хөдөлгөөний хооронд хүн амьдардаг учраас давхар мэргэжлийг эзэмшсэн. Хуурч болсон. Том Амараа маань бүжигчнээр төгссөн. “Хар сарнай” төрөө магтан дуулж чадна. Муу хэлж чадна. Ая эгшгээр миний хүү хүнийг уйлуулж чадна. Бүжгийн хөдөлгөөнөөр Сүхбаатар миний бие Монголын олон мянган мэргэжлийг илэрхийлж чадна. Барилгачин, саальчин, адуучин, мужаан гээд. Тэд биднийг үзээд миний эзэмшсэн мэргэжил ийм сайхан юм байна шүү дээ гэж шагширтал нь хөдөлгөөнөөр илэрхийлж чадна. Тэд биднийг үзээд хариу алга таших хөдөлгөөнөөр баярласан, бахархсан, хөөрсөн сэтгэгдлээ илэрхийлнэ. Хүнээ магтан дуулдаг урлагийн нэг төрлийг бид өвлөж авсан юм.

-Аав хүү гурав гурван үеийн уран бүтээлчид хэмээн хамтран тоглолт хийж байсан бил үү?

-Гурвуулаа нийлж тоглолт хийж байсан удаа байхгүй. Гурвуулаа нийлж тоглолтод оролцож байсан үе бол бий. Өнөөдрийг хүртэл би Монголынхоо түүхэн уламжлалыг харуулсан бүтээл туурвил хийсэн мөртлөө хүмүүсийн хэлдгээр нэг ч тайлан тоглолт, концерт хийж байгаагүй. Нэг ч шигтгээ болгож хийгээгүй явж байна. Зохиолоор ярих юм бол би роман, тууж, өгүүллэг, шүлэг, найраглал, дөрвөн мөртийг хийчихсэн хүн. Тэгвэл яагаад өнөөдөр Сүхбаатар уран бүтээлийнхээ тайланг хийхгүй байгаа юм бэ. Тайлан гэдэг нэг өөр. Үүнийг цогцлоож ард түмэнд түгээх нь бас өөр хэрэг гэж би ойлгоод байна. Бүжиглэхийн тулд ардын урлагийн хөгжим зохиогдсон. Дуу, шүлэг, яруу найраг, туульс, магтаал ерөөлийг бид судалж байгаа боловч, нэгдмэл нэг урлагийг бүтээсэн ч гэсэн өөрийн бүтээсэн 40-50-аад жилийн хугацаанд иж бүрэн байшингаа цогцоор нь бариагүй. Энэ миний залхуугийнх уу, гүндүүгүй явдгийн хар гай юу. Хэнэггүй явсан юм уу. Уг нь бүтээсэн зүйлээ багц болгож бүтээх ёстой юм. Би хийсэн уран бүтээлээ кино дэлгэцийн урлагт, телевизийн урлагт мөнхөлж үлдээх нь гарцаагүй. Над шиг олон уран бүтээл хийсэн ч алдар цол хүртээгүй олон уран бүтээлчийг би мэднэ. Бүх урлагийн төрөлд бий. Спорт руу орохоо больё. Гэхдээ урлаг, спорт хоёр нэгэн төрлийн золиослогдсон энэ биеэ хайргүй нүдэж гэмтээж, зовоож их хөлс, их гэмтлийг хоёулаа үүрч чаддаг төрөл. Үүгээрээ урлаг, спорт хоёр төстэй.

-Спорт, урлаг хоёрт ижил төстэй тал бий гэж хэлэх гээд байна уу?

-Спортыг эзэмшсэн хүмүүс ухаалгаар удирдаж чадсан. Тиймээс спортыг Монголдоо сурталчилж, спортыг бишрүүлж чадсан миний үеийнхэн болоод өмнөх үеийнхнээрээ би бахархаж явдаг. Урлахуйн ухаан гэдэг энэ төрлийг сурталчилж чадаагүй, ойлгуулж чадаагүй явж байгаа нь миний үеийнхэн, өмнөх үеийнхний дутагдал. Харамсах зүйл, бодох зүйл бидэнд их байдаг.

-Та хийсэн бүтээлүүдээ нэгтгэсэн ном бичих үү?

-Тийм ээ. “Ном хийе, Сүхээ. Чи бол уран бүтээлийг судалгаан дээрээс хийдэг” гэж олон хүн надад хэлж байсан. Судалгаа хий, судлаач бол гэдэг үүргийг аав минь надад өгсөн юм. Бодоод байсан чинь аав ч өгөөгүй. Монгол угсаатны арвин их түүх, өнө эртний уламжлал хэлээд байсан юм байна лээ. Аавын 101 жилийн ойгоор нь би “Монгол угсаатны бүжгийн дэг” гэдэг аавын арван уран бүтээлийг түүвэрлэсэн номыг сайн нөхдийн хамт бүтээлцсэн. Энэ жишээгээр олон ном хийх үүрэг, олон уран бүтээлийг хойч үедээ үлдээх ёстойгоо мэдэрсэн. Тэр тусмаа бүжгийн урлагийг судлахдаа Монголын шүлэг, яруу найраг, ардын дуу, хөгжмийн татлага гарцаагүй надтай хамт үлддэг юм байна. Тэгэхээр зөвхөн бүжгийн урлагийг судлаагүй юм байна. Монголын уламжлалт ардын яриа, хөдөлгөөний урлаг, хөгжмийг судалсан түүх байгаа. Үүнийг гарцаагүй хийх ёстойгоо ойлгоод явж байгаа. Тогтвортой сууж намба суух нас юм уу, бие минь болоогүй юм шиг байна. Хөдөлгөөний урлагаар явсаар би өнөөдөр идэр насандаа оччихсон. Дараагийн тэр насандаа хэзээ очих бол гэсэн их гүн бодлын нэгэн хэлхээнд би өөрөө орчихсон явна. Хөдөлгөөний урлагаа би өнөөдөр бүтээж чадсан. Үүнийг бусад хүмүүс уншиж, харахгүй бол цаана нь байгаа гүн ухааны сэтгэхүйг мэдрэхгүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Анх нэгдүгээр ангидаа сурахдаа багшдаа суу гээд загнуулж байсан шиг суух урлаг руу шилжиж гүн бодлоор хийх нь өнөөдөр миний үүрэг болчихсон.

-Ер нь бол хийнэ. Гэхдээ цаг нь болоогүй гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ. Хийгээд эхэлчихсэн байна. Оюун ухаанаа боловсруулаад хийсэн тэр олон бүжгийн дэгүүд, бүжгийн найруулгууд, цуглуулсан язгуур татлага хөгжим, ардын уламжлалт дуунууд, их ард түмний бүтээн байгуулсан хөдөлгөөнүүдийг бүтээсэн мөртлөө бичиж үлдээх нь урлахуйн сангаас оюуны их санд оруулах нь миний үүрэг болсон. Үүнийг бодоод бас өнөөдөр цуглаад сууж байгаа. Бичих, суух гэдэг бас их чадвар шаардана. Миний аавын ухааныг зааж өгсөн олон эрдэмтэн, багш нар бий. Тэд уран бүтээл биш ном бүтээж байсан. Би уран бүтээл бүтээсэн. Одоо ном бүтээхэд тэр багш нар, найз нөхдийнхөө буурь зааж суусан бичгийн ажлыг хийх ёстой. Монголынхоо түүхийг судалж, ард түмнийхээ зан заншлыг бүтээлдээ бий болгочихож. Тэгэхээр би монголчуудын салж одсон угсаатан Өмнөд Монгол, Тува, Халимаг, Буриад үндэстэн ястнуудтайгаа хамтран ажиллана. Мөн ОХУ, БНХАУ-ын сургуулиудад монгол урлагийн түүхийн хичээл орохдоо заах түүхийг бичиж үлдээх зорилго бий. Тэгэхгүй бол биднээс тасарч одсон тэр үндэстэн ястнуудын, их улсуудын түүх болчихвий гэсэн бодол төрдөг. Үүнийг миний нөхдүүд ч надад хэлдэг. Би ч энэ түүх уламжлалыг гарцаагүй бичих нэг төлөөлөл нь гэдгээ ойлгосон.

МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийн спортын тэнхимийн эрхлэгч Д.Батболдтой ярилцлаа.

---

-Та хэдэн оноос хойш МУБИС-д багшилж байна вэ?

-Би их сургуулиа төгсөөд багшилж эхэлсэн. 2008 оноос өнөөдрийг хүртэл МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуульд спорт аялал жуулчлалын чиглэлээр багшилж байна.

-Яагаад спорт, аялал жуулчлалыг сонирхох болсон юм бэ?

-Би байгалийн аялал жуулчлалын мэргэжилтэй, аялах, гэрэл зураг авах дуртай хүн л дээ.Тиймээс энэ чиглэлээр ажиллахад дөхөм байдаг. Спорт аялал жуулчлал үүн дотроо адал явдалт аялал дэлхий дахинд эрчимтэй хөгжиж байна. Манай орны өргөн уудам нутаг, үзэсгэлэнт байгаль, нүүдлийн соёл ахуй нь энэ төрлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломж өндөртэй. Энэ чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтнийг бэлтгэх хэрэгцээ шаардлага байгаа юм. Манай сургуулийн Спорт аялал жуулчлалын хөтөлбөр бол энэ чиглэлийн мэргэжилтнийг бэлтгэдэг. Тиймээс МУБИС-ийн БТС-д багшилж эхэлснээс хойш тус хөтөлбөрийг хөгжүүлэх үүрэг, хариуцлага оноогдсон.

-Спорт, аялал жуулчлал гэдэг мэргэжлээр өөр сургууль боловсон хүчин бэлтгэдэггүй байх аа?

-Тиймээ. Зөвхөн МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуульд л бэлтгэдэг. 2005 оноос тус мэргэжлээр боловсон хүчин бэлтгэж эхэлсэн. Энэ мэргэжил нь аялал жуулчлалын бусад мэргэжлээс онцлог. Аяллын их туршлага, чадвар шаарддаг учраас практикад сургалтад тулгуурладаг онцлогтой.Намайг анх спорт аялал жуулчлалын багшаар ирж байхад хөтөлбөр газарзүйд суурилсан байлаа. Бид хөтөлбөрөө хөгжүүлэхийн тулд зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, олон улсын туршлага, аялал жуулчлалын хөгжлийн чиг хандлага гээд багагүй судалгаа хийж дөрвөн удаа шинэчлэлт хийсэн. Хөтөлбөрийн маань 40 орчим хувийг практик, дадлага эзэлдэг. Одоо манай хөтөлбөр аялал жуулчлалын салбартаа жишиг хөтөлбөр болсон гэж үзэж байна. 2012 оноос хойш төгссөн төгсөгчдийнхөө ажил эрхлэлтийн судалгааг үзэхэд 70 орчим хувь нь аялал жуулчлалын салбартаа мэргэжлээрээ ажиллаж байгаад баяртай байдаг. Цаашид оюутнуудынхаа гадаад хэлний мэдлэгийг улам сайжруулах зорилгоор мэргэжлийн хичээлүүдээ англи хэлээр явуулахаар төлөвлөж байгаа.

-Өвөрмөц шийдлээр ангиа тохижуулжээ?

-Тийм ээ. Суралцах орчин гэдэг хамгийн чухал шүү дээ. Сургууль бол оюутнуудын хувьд хоёр дахь гэр нь байх учиртай. Тиймээс суралцахад таатай орчинг бий болгох зорилгоор ангиа “Аялал жуулчлалын контент хөгжүүлэлтийн төв” болгох бичил төслийг хэрэгжүүлсэн юм. Төслийн хэтийн зорилго нь оюутнууд дадлагынхаа явцад аялал жуулчлалын сонирхол татах контентуудыг бүтээж монголын аялал жуулчлалыг нийтэд сурталчлах явдал юм. Уг ажлын хүрээнд энэ хавар бид спорт аялал жуулчлалын ангидаа бүрэн засвар хийж, уламжлалт болон орчин үеийн интертерээр тохижуулж ногоон орчныг бий болгосон. Үндсэндээ Монгол гэр, байгалийн хослолыг орчин үеийн шийдлээр цогцлоохыг зорьсон. Тиймээс зарим ханандаа монгол гэрийн ханаар хийж, таазандаа тооно байрлуулсан. Мөн оюутнуудын суух хэсгийн таазыг ойн цоорхойгоор тэнгэр харагдаж буйгаар тохижуулсан. Буйдан, түшлэгтэй сандал гээд л аль болох тохилог орчныг бий болгохыг хичээсэн. Одоо оюутнууд маань тохилог орчиндоо өөрсдөө хичээж суралцах л үлдлээ.

-Санхүүжилтээ яаж шийдсэн бэ?

-Хамтран ажилладаг нийгмийн хариуцлагаа ухамсарладаг аялал жуулчлалын компаниудад ангиа “Аялал жуулчлалын контент хөгжүүлэлтийн төв” болгох бичил төслөө танилцуулж, санхүүжилтээ бага багаар цуглуулсан. Бидний төслийг арваад компани дэмжиж санхүүжилт нь боссон. Санхүүжилт босоод ирэнгүүт сургууль болон төгсөгчид маань тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлсэн. Оюутнууд маань ангиа цэцэрлэгжүүлэх аян өрнүүлж эхэлсэн. Ингээд л тал талаасаа боломж бололцоогоороо санхүүжилт босгож ангиа сайхан тохилог болгосон доо.

-Тэдгээр аяллын компаниудад танай сургуулийн төгсөгчид ажилладаг байх даа?

-Байгаа. Манай компанид сайн мэргэжилтэн хүүхдүүд бэлтгэж өгч хамтран ажилладаг учраас бид туслалгүй яахав гээд саналыг уриалгахан хүлээж авсан байгууллагууд олон бий. Дээрээс нь тэдгээр аялал жуучлалын компаниудад оюутнууд маань цалинтай дадлага хийдэг. Оюутнууд санхүүгийн асуудлаа шийдэхээс гадна мэргэжлийнхээ хувьд дадлага туршлагатай болчихож байгаа юм. Хариуцлагатай байгууллагууд ирээдүйн мэр-гэжилтнүүдийнхээ боловсролд хөрөнгө оруулж байна.

-Танай сургуулийн спорт, аялал жуулчлалын ангийнхан эндээсээ ажлын байраа бэлдээд гарч байна гэсэн үг үү?

-Манай оюутнууд маань суралцах хугацаандаа гурван удаа дадлага хийдэг. Нэг, хоёрдугаар курстээ танилцах болон бүс нутгийн үйлдвэрлэлийн зуны дадлага хийнэ. Гуравдугаар курсээсээ үйлдвэрлэлийн дадлагатаа гардаг. Манай сургуультай хамтарч ажилладаг15-16 компани бий. Тус компаниуд дээр цалинтай дадлага хийдэг. Оюутнууд гуравдугаар курсээс тухайн компанидаа ажиллаад явчихдаг. Энэ жилээс эхлээд үйлдвэрлэлийн дадлагаа Япон улсын спорт аялалын цогцолборуудад цалинтай хийгээд эхэлсэн. Энэ дадлагаар оюутнууд өндөр хөгжилтэй орны аялал жуулчлалын тэргүүн туршлага, соёлоос суралцана, юм үзэж нүд тайлна, санхүүгийн асуудлаа тодорхой хэмжээнд шийднэ.

-Уул уурхай нүүрс гэх мэтээс өөрөөр цаашид Монгол Улсын эдийн засгийн бодлого нь аялал жуулчлал гэж үзэж байна. Энэ нь хамгийн ирээдүйтэй мэргэжил үү?

-Тэгэлгүй яахав. Аялал жуулчлал нь дэлхийн хэмжээнд эхний гуравт багтдаг үйлдвэрлэлийн салбар шүү дээ. Дэлхий дахинд жилдээ тэрбум гаруй хүмүүс олон улсын аялал жуулчлал хийж байна. Дэлхийн долоон хүн тутмын нэг нь олон улсаар, 5-6 нь дотооддоо аялал хийж байна. Аялал жуулчлал нь хүмүүсийн хэрэгцээ болж хувирсан. Орчин үед хүмүүсийн хандлага өөрчлөгдөж биеийн хүч, эр зориг, авхаалж самбаа шаардсан аяллуудыг илүү сонирхдог болсон. Нөгөө талаасаа манай орон өргөн уудам нутаг, үзэсгэлэнт байгальтай, өвөрмөц зан заншил, нүүдлийн соёлтой. Гэтэл энэ нь яг өнөөдрийн хүмүүсийн хүсээд байгаа зүйл юм. Товчхондоо адал явдалтай аялал гэсэн үг.

Энэ салбарт дэлхий дахинд 270 сая хүн ажиллаж байна. Цаашид манай орны эдийн засгийн гол салбаруудын нэг нь болно. Тиймээс энэ салбарын мэргэжилтний эрэлт, хэрэгцээ нэмэгдэх нь тодорхой.

-Ангийн тохижилт сайжраад, тав тухтай орчин бүрдээд ирэхээр оюутнуудын хичээл чармайлт нэмэгдэж байгаа нь анзаарагдаж байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Өөр ангийн оюутнууд хичээлээ тараад л гараад явцгаадаг бол манай оюутнууд ангидаа хичээл номоо хийгээд сууж л байдаг. Мөн засварын ажил явагдаж байхад оюутнууд маань бид юу хийх вэ гээд олон санал санаачлагууд гаргасан. Оюутнууд өөрсдөө авч тавьсан зүйлдээ ариг гамтай ханддаг. Нэгдүгээр курст дөнгөж орж байгаа оюутнууддаа зориулан дээд курсынхан нь санамж хийгээд наачихсан. Мөн төгсөгчид маань боломжоороо тусалъя гээд ирсэн. Энэ ажилд төгсөгч, оюутнууд, сургууль бүгд оролцсон. Бид төслийнхөө дараагийн шатанд ангидаа 10 гаруй компьютер авах санаатай байгаа.

-Танай хөтөлбөрийн уриа их сонирхол татлаа.

Манай спорт аялал жуулчлалын хөтөлбөр “Зорилготой монгол хүмүүнийг бүтээнэ” гэсэн уриатай. Уриа маань дотроо үнэт зүйл, зорилго, хувь хүний хөгжлийн чадваруудыг агуулдаг. Бид нэн түрүүнд эх оронч зорилготой монгол хүмүүнийг бүтээнэ гэсэн зарчмыг баримталж ажилладаг. Монгол хүн бүр эх оронч, эх орноороо, эх түүхээрээ, монгол хүн гэдгээрээ бахархаж байх ёстой. Энэ үзлийг суулгахын тулд бид “Эх оронч 21” гэсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Тэр хөтөлбөр нь суралцах хугацаандаа 21 аймгаар аялна гэсэн үг. Монгол орон усны нөөц маш багатай. Ихэнх газар нь говь, хээр учраас модгүй байдаг. Үүнийг нүдээр үзэж, биеээрээ мэдэрсэн оюутнуудад эх орноо хайрлах сэтгэхүй аяндаа төлөвшдөг. Эхнээсээ оюутнууд маань 21 аймгаар аялах зорилготой болчихсон. Үүндээ зориулаад төлөвлөгөө гаргаад санхүүгийнхээ асуудлыг эртнээс шийдэж байна. Ингээд хүүхдүүд өөрсдөө зорилготой болчихож байгаа юм. Мөн бидний урианд хөдөлмөрч, бүтээлч,санаачлагатай, өв соёлоо тээгч, нөхөрсөг, хүмүүжилтэй, хариуцлагатай, зөв монгол хүн гэх мэт олон утга агуулга бий. Аяллаар яваад ирэхээр энэ бүгдийг нэг нэгээр нь сурч, байдаг. Тэгэхээр зөвхөн онолын хичээлээр чи ийм байх ёстой гэх биш өөрөөр нь өөрийг нь бүтээлгэж байна гэсэн үг.

-Таньд монгол орны очиж үзээгүй газар бий юу?

-Байгаа. Манай орон чинь үнэхээр уудам нутагтай. Би 21 аймгаар нийт таван удаа тойрсон байна. Ингэж явах даа 13 суманд очиж үзээгүй. Би хувьдаа ойрын хоёр жилийн дотор энэ 13 суманд очиж үзнэ гэсэн зорилго тавьсан.

-Цахим орчинд байгаа сайхан байгалийн зураг бас хүний аялах хүслийг өдөөдөг шүү?

-Цахим орчинд гоё зураг хараад тус газар луу очиж үзэх хүсэл төрж байгаа нь хүний гэрэл зургаас авч буй мэдрэмж юм. Зураг, бичлэгээс маш их мэдээлэл авдаг. Монголын олон гоё зураг байх нь Монгол руу зорьж ирэх сэдлийг хүмүүст суулгаж байна гэсэн үг. Зөвхөн гадаадынхан гэлтгүй манайхан өөрсдөө ч гэсэн их аялдаг болжээ. Сүүлийн жилийн судалгаагаар жилдээ сая орчим хүмүүс дотооддоо аялал хийж байна. Зураг дарахад хувь хүний мэдрэмж хөгжинө. Мөн юмсыг харах өнцөг нь өөрчлөгдөнө. Тухайлбал, нэг юмыг дөрвөлжин гэж харахаас өөрөөр сүүдрийг нь олж харна. Энэ нь бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлдэг. Тэгэхээр бүтээлч монгол хүнийг төлөвшүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байна. Эхэндээ оюутнууд маань харсан зүйлийнхээ зургийг дардаг. Сүүлдээ бодож эхэлдэг. Би ингэж авах ёстой юм байна гээд. Энэ зургаараа ийм зүйлийг харуулъя гэх ч юм уу. Авсан зургаа боловсруулж видео хэлбэрт оруулдаг. Богино хэмжээний шторк хийгээд, олон нийтийн сүлжээнд тавиад түүнийгээ хөгжүүлчихдэг оюутнуудыг бэлтгэнэ. Үүгээр хүмүүсийг өөрийн аялал жуулчлалдаа татна. Аялал жуулчлал нь өөрөө бизнес учраас үүнийгээ олон түмэнд хүргэх нэг арга юм. Энэ нь дэлхий дахинд маш хурдацтай хөгжиж байна. Энэ жилдээ бид нарт туршлага бага байна. Хоёр жилийн дараа гэхэд манай оюутнууд чанаржчихна. Дээрээс нь өөрсдөө контентоо хийгээд аялалаа зохион байгуулдаг болчихвол маркетингийн чиглэлээр ажиллах бололцоотой. Манайд маркетингийн менежер хийж буй төгсөгчид олон бий. Мөн аялал зохион байгуулаад, хөтөч хийж байгаа. Энэ нь өмнө үеээсээ илүү их сайжирч байна гэсэн үг. Сайнаар ашиглавал цахим орчин их сайхан юм. Мөн төгсөгчид оюутнууддаа зөвлөнө, заана, чиглүүлнэ. Манайх “Төгс аялагч” гээд клубтэй. Тэрнийхээ шугамаар ах, эгч нараа уриад үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг. Жишээлбэл, хамт аялал хийх, гэрэл зураг дарах гэх мэт. Ингээд хамтын үйл ажиллагаа зохион байгуулахаар сурч буй оюутнуудын итгэл үнэмшил нь улам нэмэгдэж сурах хүсэл эрмэлзлийг нь бадрааж өгдөг. Манай хөтөлбөрийн эцсийн зорилго бол зорилготой зөв монгол хүнийг л бий болгох юм.

Э.НАРАНЗАЯА

Үндэсний урлагийн их театрын уртын дуучин, СУИС-ийн дуулах урлагийн багш МУГЖ С.Цогтсайхантай ярилцлаа.

---

-Зуны улирлыг хэрхэн өнгөрүүлж байна. Үндэсний урлагийн их театр өдөр бүр тоглолт тавьж байгаа гэсэн. Амарч чадсан уу?

-Бид наадмын бэлтгэл ажил гэсээр явтал зун талдаа орчихдог. Долдугаар сарын 11-12-ны наадмын арга хэмжээнд манай Үндэсний урлагийн их театр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оролцдог. Төрийн концерт болон Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд наадмын нээлтийн ёслолд оролцдог учир долдугаар сарын 13-ны өдрийг хүртэл ачаалалтай байсан. Түүнээс хойш үргэлжлүүлээд өдөр бүр 18:00 цагт манай театр дээр жуулчдад зориулсан концерт тавигдаж байгаа. Жил бүр тавигддаг. Бусад салбарын хүмүүс амраад, аялаад алжаалаа тайлаад амарч байдаг бол манай театрынхан илүү их ажилтай байдаг. Гэхдээ манай байгууллага олон хүний бүрэлдэхүүнтэй болохоор дотроо зохион байгуулалт хийн уран бүтээлчдээ амраадаг. Монгол Улсын Ардын жүжигчин Д.Самбуу ахын 70 насны ой тохиож, түүний урлагт 50 жил ажилласан тэгш ой давхар тохиосон учраас Архангайн нутгийн зөвлөл энэ хүний “Хөдөлмөр алдар”-ыг тэмдэглэх томоохон арга хэмжээ зохиосон юм. Энэ арга хэмжээнд манай байгууллагын хамт олон бас хүндэтгэл үзүүлэн оролцоод ирсэн. Тэр далимаараа арын сайхан хангайн үзэсгэлэнт газраар аялаад ирлээ.

-Урлагийн хүний хувьд наадмын нээлтийн ёслолд оролцоно гэдэг хамгийн нэр хүндтэй зүйл байх. Та хэдэн жил наадмын нээлтийн ёслолд оролцож байна. Тэр дундаас хамгийн сэтгэлд үлдсэн нь хэзээнийх вэ?

-1996 оноос хойш гэхээр 22,23 дахь жилдээ ажиллаж байна. Манай байгууллага автоматаар наадмын нээлтийн ёслолд оролцдог. Уламжлал болон тогтчихсон. Энэ хугацаанд би наадмын арга хэмжээг алгассан жил байгаа болов уу. Сайн санахгүй байна. Жил бүрийн наадмын нээлт үнэхээр сайхан болдог. Бараг оролцохгүй бол үгүйлэгдэх маягтай. Хэрвээ оролцохгүй бол сэтгэл догдолж үгүйлэх хэмжээний болчихсон гэж хэлж болно. Жил бүрийн л наадам сайхан байдаг. Тэр дундаас хамгийн сэтгэлд үлдсэн нь хэдэн оныг нь сайн санахгүй юм. Бага залуу байж. Монгол Улсын Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн соёрхолт Н.Норовбанзад багшийг нисдэг тэргэнд дуулаад Төв цэнгэлдэхийг тойруулан, Онгоцноос буулгадаг нээлт санаанаас гардаггүй юм. Залуу дуучид нэг эгнээгээр урд нь зогсчихсон нисдэг тэрэг тойрч ирээд ард багшийг буулгаад гоцлоод дуулж байсан юм. Түүнийг нь бид хамтран дуулсан. Онгоцноос бууж ирэхэд нь яаж бууж байгаа бол гэж сонирхоод эргэж хармаар санагдаад сэтгэл догдолж байсан тэр наадам сэтгэлд тодхон үлджээ.

-Таны бага нас хаана өнгөрсөн бэ. Дуучин болох эхлэл хэзээнээс тавигдсан юм бол?

-Бага нас хөдөө өнгөрсөн. Би малчны хүүхэд. Хурга ишиг хариулж, сүү цагаан идээ хийж өссөн. Хүүхэд байхад сумын наадам гэдэг маш гоё. Морь унаж байгаа хүүхэд бүрээ танина. Барилдаж байгаа бөх бүрээ мэднэ. Морь уяачдаа бүгдийг нь танина. Тэр утгаараа сумын наадам хамгийн сайхан. Сумын наадмаа үзээд, хүүхдүүд шон тойрч, гийнгоолохыг сонсох, найр наадамд томчуудын дуулахыг сонсох сайхан шүү. Нутгийн томчууд маань найр наадамдаа хүүхдүүдээ унт, гарж тогло гэх мэтээр цааргалаад байдаггүй. Найран дээр нутгийн өвгөчүүлийн олон сайхан дууг чих тавин сонсдог. Сурах гэж биш ч гэсэн сонирхож дурладаг. Түүнийгээ дагаад хөгждөг. Тэр цагаас дуучин мэргэжлийг эзэмших сонирхол хүсэл мөрөөдөлтэй болсон гэж хэлж болно.

-Ардын дуу ард түмэн дундаас төрдөг шүү дээ. Сүүлийн үед ардын дуу шинээр төрж байгаа болов уу?

-Мэдээж ардын дуу гэж хэлээд байгаа боловч энэ нь нэг зохиосон зохиогчтой байж таараа. Тэр зохиосон хүн нь тодорхой биш учраас ардын дуу гэж яваад байдаг юм болов уу. Одоо дуулаад байгаа олон сайхан нийтийн дуу бий. Ард түмэнд хүрээд хүмүүс сонсох дуртай болчихсон. Энэ дуунууд ч гэсэн магадгүй хэдэн зуун жилийн дараа багахан өөрчлөгдөөд ч юм уу, дуулагдаж магадгүй шүү дээ. Тэр үед бас л ардын дуу гэж ярина. Тэгэхээр ардын дуу төрөөд л байгаа гэж хэлж болно.

-Та өнгөрсөн хавар Арабын хааны нэрэмжит олон улсын тэмцээнээс Гранпри шагналыг авсан байсан?

-Өнгөрсөн гуравдугаар сард АНЭУ-ын эзэн хааных нь нэрэмжит тэмцээн дэлхийн мэргэжлийн ардын урлагийн уран бүтээлчдийн дунд зохиогдсон тэр наадамд 100-аад орон оролцсон. Ардын урлагийн бүх төрлөөр болсон. Нэг орон бүх төрлийг авчирна гэж байхгүй шүү дээ. Зарим орон загвар зонхилсон бол, зарим нь дуу, зарим нь бүжиг зонхилон оролцож байсан. Энэ уралдаанд гоцлол номер уртын дуугаараа Гранпри шагналыг хүртсэн. Хэдийгээр 100-гаад орон оролцсон олон улсын том тэмцээн байсан ч зургаан гран при шагналтай, хоёр тусгай байртай өрсөлдөөн ихтэй тэмцээн байсан. Манайхаас Үндэсний урлагийн их театрын морин хуурч, хөөмийч Хөсөгтөн хамтлагийн гишүүн В.Батзориг, Монгол костьюмс, уран нугаралт зэрэг үндэсний онцлогийг харуулах хэд хэдэн газраас нийлж явсан. Монгол бол тэнд үнэхээр өвөрмөц, гайхамшигтай байж чадсан учраас зургаан гранпригийн хоёрыг нь авсан. Монгол костьюмс маш олон үндэсний хувцасны коллекц, ястан үндэстний загварууд, Хүннү гүрний үеийн хувцас, Алтан ордны үеийн хувцас, Урлах эрдэм дээд сургуулиас орчин үеийн авангард загвартай үндэсний хувцсыг харуулсан. Эртний үеийн хувцаснууд нь үндэсний натур байж чадсан. Шүр сувд нь жинхэнэ. Мөнгөн өмсгөл хэрэгсэл нь бас жинхэнэ байсан учир бусад орны хувцаснаас ялгарч байсан л даа. Гадаадынхан манай үндэсний хувцсыг маш ихээр сонирхож, олноор үзэж байсан.

-Олон улсын тайзан дээр гарч зогсоход юу бодогддог вэ?

-Эх орноо төлөөлж маш олон тайзан дээр гарсан. Уралдаан гэхээр арай өөр л дөө. Эх орноо сурталчлах, тоглолт гээд явбал бас арай өөр. Уралдаан гэдэг нь илүү ач холбогдол өгч, илүү хариуцлага хүлээдэг зүйл. Бид Монгол гэдгээрээ омогшиж, үндэсний урлаг урлагаараа бахархаж, тэр нэрээ өндөрт өргөхийн тулд явдаг. Аливаа нэгэн шагнал авлаа гэхэд ганц би авч байгаа хэрэг биш. Энэ бол Монголын үндэсний урлаг. Уртын дуу энэ том наадмын шагналыг авч байгаа болохоор Монгол гэдэг нэрийг хаа ч явсан хамгийн өндөрт өргөх үүрэг үүрдэг. Улс орон болгоны өөрийнх нь үндэсний урлаг гэдэг мэдээж ард түмэндээ хамгийн нэр хүндтэй өндөрт өргөх эрхэм зүйл. Тэгэхээр бүхэл бүтэн үндэстнээ төлөөлж байгаа болохоор хамгийн сайнаараа хичээх хэрэгтэй. Миний харж байгаагаар олон тайзанд гарахад манай үндэсний урлаг аль ч талаараа онцлог байж чаддаг. Яагаад гэвэл гадаадынхан хөгжмийн боловсрол маш өндөртэй байдаг. Тэрийг хүлээж авч байгаа байдал нь ондоо. Бараг өөдөөс хөгжмийн онол ярих нь холгүй хүлээж авдаг. Тэр бүгдээс манай үндэсний урлаг ялгарч, тэр өндөр боловсролтой хүмүүст хүрч чаддаг юм.

-Наймдугаар сард Дундговийн уртын дуучид цуглан томоохон хэмжээний тоглолт тавина гэж сонссон?

-Наймдугаар сарын 9-11-ний өдрүүдэд Дундговь аймгийн Их газрын чулуу хэмээх газарт байрлах Н.Норовбанзад багшийн нэрэмжит задгай театр бий. Тэнд 3000 уртын дууч, морин хуурчдын маш том наадам болно. Ийм том арга хэмжээ урьд нь хаана ч, хэзээ ч болж байгаагүй. Энэ наадамд Дундговь аймгийн бүх уртын дуучин, морин хуурчид оролцоно. Бүх мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус Дундговь аймгийн уугуул суугуул уран бүтээлчид хамрагдана. Задгай байгальд гэдэг утгаараа энэ бол маш өвөрмөц сайхан наадам болно. Тэгэхээр уншигчид маань энэ сайхан наадмыг хүрэлцэн ирж сонирхоорой гэж хүсч байна.

-Жилийн дөрвөн улиралд завгүй ажилладаг таны хувьд ар гэрийнхээ амьдралыг хэрхэн зохицуулдаг вэ?

-Хүн баярлаж байхад бид ажиллаж, үйлчлэх үүрэгтэй. Хүний амралтын хугацаанд зориулж бид үйлчилгээ үзүүлдэг хүмүүс учраас тэрэн дээр зохицуулалт хийдэг.

-Хүн болгоны сэтгэлд хоногшсон дуу гэж байдаг. Таний хувьд ямар дуу дурсамж сэдрээдэг вэ?

-Бэхбатын хөгжим Загдын шүлэг “Уяхан цэнхэр хавар” дууг аравдугаар анги төгсөх үеэр гитартай маш их дуулдаг байсан. Энэ дууг дуулахаар, сонсохоор арван жилд суралцаж байсан үеүд дурсагддаг. Би ээжийн тухай дууг маш их сонсдог. Ээжийн дуунуудыг сонсохдоо эх хүн, эмэгтэй хүн гэдэг утгаар сонсохоор илүү уян байдаг юм. Биднийг хүүхэд байхад их дуулагддаг байсан “торхтой зайрмаг, цөцгийтэй зайрмаг, шоколадтай зайрмаг би ч дуртай чи ч дуртай цөмөөрөө дуртай” гээд энэ дууг гоцлол дуулж байгаа хүүхэд болгон дуулдаг байсан. Бас “Борхон тойрмын захад

Цагаан хөөрхөн ботго” гээд их дуулдаг байлаа. Бас хүүхэд болгон дааганы тухай дууг дуулдаг байсан. Ийм гоё гоё дуунуудыг сонсохоор дөрөв, тавдугаар ангид суралцаж байсан тэр цаг үе санаанд ордог.

-Таныг ээж тань хэр дэмждэг байсан бэ?

Одооны эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ чиглүүлж багаас нь ийм хүн болгоно. Тэгэхээр энэ чиглэлээр бэлдье гээд сургалтанд хамруулдаг. Миний ээжийн хувьд нэгдлийн малчин хүн. Хүүхдээ сургуульд нь даалгачихсан. Надад дуулах авьяас байсан болохоор тэрийг нь багш нар хөгжүүлээд уралдаан тэмцээнд бэлдэж дуулуулдаг. Дугуйланд хамруулсаар хөгжиж ирсэн. Ээж маань намайг ямар зурсан зураг хувь тавилан байсны дагуу л явуулсаар байгаад өдий зэрэгт хүргэсэн дээ. Гэхдээ ээж маань аймаг, зэргэлдээ сумруу урлагийн үзлэг, тэмцээн уралдаанд явлаа гэхэд “яв яв” гээд дэмждэг байлаа. Охиндоо шинэ тирко, гуталтай явуулах гэж хичээдэг. Тэмцээн дээрээ парчик өмсөөрэй гэхэд шинэ парчик, үсний тууз авч өгөх жишээтэй. Ээжийн маань дэмжиж байгаа хэлбэр нь энэ байсан. Миний ээж бүрэг ичимхий, даруу хүн байсан болохоор дэмжлэг нь үгээр илэрдэггүй. Харин үйлдлээрээ үзүүлдэг хүн байсан.

-Таны эцэг, эх дуулдаг хүмүүс байсан уу?

-Аав маань сайхан дуулдаг байсан гэж ээж хэлдэг юм. Намайг бага, байхад аав минь тэнгэрт хальсан болохоор би аавыгаа сайн мэддэггүй. Ээж минь их сайхан дуулдаг хүн бий. Ээжээс илүү эмээ маань сайхан дуулдаг хүн байсан сан. Тиймээс миний хувьд цаанаасаа өгөгдөлтэй хүүхэд байсан болохоор дуучин мэргэжил эзэмшсэн байх. Удам угшилд нь дуулдаг хүн байгаагүй бол дуулдаг хүүхэд төрнө гэж байхгүй байх.

-Таны гэр бүлээс дуучин мэргэжил сонгосон хүн байдаг уу?

-Манайх зургаан хүүхэдтэй айл. Ах, эгчийн хүүхдүүдээс дуулаачийн мэргэжлээр сураад төгссөн хүмүүс байгаа. Миний өөрийн төрсөн ах, эгч, дүү нараас бол байхгүй. Гэхдээ орон нутагтаа сайхан дуулцгаадаг. Тухайлбал, сумын шинэ жилийн арга хэмжээ ч гэдэг юм уу, хүүхдүүдийн эцэг, эхчүүдийн дундах тэмцээнд оролцдог.

-Таны хүүхдүүд дуучин мэргэжилтэй болно гэвэл та хэрхэн хүлээж авах вэ?

Би их айхтар дэмжээд гүйхгүй байх. Манай хүүхэд дуулах гэж оролдоод л байна. Урлагийн хүн болно. Урлагаар явна гэдэг амар асуудал биш. Маш их цаг хугацаа шаардлагатай. Тэсвэр хатуужил хэрэгтэй. Тухайлбал, дуулдаг хүүхэд байлаа гэхэд дүүрэг, хот, аймгийн ямарваа нэгэн уралдаан тэмцээнд оролцоход бэлдэх цаг хугацаа зарцуулагдана. Гэртээ амарч байгаад тайзан дээр гарна гэдэг зүйл байдаггүй. Тиймээс одоохондоо айхтар дэмжээгүй байна. Яахав, нас нь бага байна. Цаашид гоц гойд болох шинжтэй, өөрөө урлагт дурлаад байвал дэмжинэ гэж боддог. Түүнээс биш одоогоор хичээл номых нь цаг хугацаанаас хомслох хүсэлгүй байна.

-Урлагийн тайз хатуу гэдэг. Танд шантарч байсан үе бий юу?

-Би шантарч байгаагүй. Үнэндээ би энэ ажлыг дуртайдаа хийж байна. Урлагийн тайзан дээр өдий хүртэл тууштай байхын шалтгаан нь дуртай зүйлээ ажил болгон хийж байгаа болохоор тэр. Миний хувьд өнөөдөр шантрах эрх байхгүй. Бидний ажлын хувьд гэвэл эхлээд үзэгчдэдээ гоо сайхны таашаалыг өгдөг. Дараа нь сонорыг нь дуу хуураар мялааж байдаг учраас их сайхан ажил хийдэг гэж боддог.

Э.НАРАНЗАЯА

2005 онд хуучнаар Радио телевизийн сүлжээний газар одоогийн Үндэсний радио телевизийн сүлжээний улсын төсөвт үйлдвэрийн газрын техникч, инженерээр ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан ахмад настан Ж.Батчулуунтай ярилцлаа. Тэрбээр Улаанбаатар хотын хамгийн өндөр байгууламж гэгдэх Монголын үндэсний радио телевизийн антенийг барихад гар бие оролцож явсан гурван монгол иргэний нэг нь юм.

---

-Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Би Архангай аймгийн Эрдэнэмандал суманд 1946 онд төрсөн. 1953 онд хотод орж ирээд сургуульд суусан. Хожуу сурсан л даа. 16 дугаар сургуульд дөрөвдүгээр ангиа төгссөн. Ахлах ангиа Тавдугаар сургуульд дүүргэсэн. Тэр үед би Ардын жүжигчин Г.Мягмарнаран, МУГЖ Ш.Дэлгэржаргал нартай нэг ангид сурдаг. Үй зайгүй найзууд явлаа. Сургуулиа төгсөөд Тээвэр холбооны яаманд саналаараа очсон. 1965 онд Телевизийн курс хичээллүүлж эхэлсэнд би сурлагаараа тэнцээд орсон юм.

-Ямар чиглэлээр сурсан бэ?

-Теникийн чиглэлээр. Телевиз гэдэг нэг талаараа уран бүтээл. Нөгөө талаараа үзэл суртлын хамгийн том зэвсэг. Тухайн үед Тээвэр холбооны яаманд би жолооч болъё л гэсэн бодолтой очсон. 1965 оны долдугаар сарын 15-нд Төмөр замын Текникум дээр хуваарь ирж 17 хүүхдийн нэр дурдсанд миний нэр орсон байсан. Нийт 40 хүн мэргэжил дээшлүүлэх курст явсан юм. Хурдасгасан хугацаатай. Зургаан сар онолоо үзээд нэг жил дадлага хийх нөхцөлтэй. Улаабаатарт хоёр сар хичээллээд Ленинград руу 17 хүүхэд, Москвад 23 хүүхэд явсан.

-Та Ленинградаас шууд ирээд Үндэсний телевизэд инженерээр орсон юм уу?

-Зургаан сар хичээллэхдээ антень, нэвтрүүлэх станц, хүлээн авах станц, хэмжилт, цахилгаан техник гэх мэт арав гаруй хичээл орсон. Эндээс явахдаа хүн болгонд мэргэжил заагаад явуулсан. Очоод шууд л дээд сургуулийн багш нар орчуулга байхгүй орос хэлээр хичээлээ зааж эхэлсэн. Би радио гэж юу байдгийг мэдэхгүй. Сонсож л өссөн. Телевиз гэж юу байдгийг мэдэхгүй. Би телевизийн нэвтрүүлэгч антений техникч гэсэн мэргэжлээр суралцахаар болсон. Тэгэхэд явсан хүмүүсээс дээд сургууль төгссөн гурван хүн, 3-10 жил ажилласан 17 хүн, арван жил төгссөн 19 хүүхэд явсан юм. Түүнээс хоёр хүн нь буцсан. Тэгээд зургаан сарын курсээ дуусгаад нэг жилийн дадлагатаа гарч байтал 1966 оны арванхоёрдугаар сарын 22-нд гэнэтхэн намайг дуудлаа. Цэнджав гэдэг хүн “Чиний мэргэжлийн ажил эхэлсэн. Чи тэнд очиж ажилла” гээд би буцаж ирсэн юм. Шинэ жил болохын арай өмнөхөн Монголдоо ирээд амарч байгаад Холбооны яаманд очсон. Чулуун гэдэг хүнтэй уулз гээд уулзтал “Чамайг антен дээр ажиллуулах болсон. Хоёр орос хүнтэй цуг ажиллана. Очоод уулз” гээд 1967 оны нэгдүгээр сарын 10-нд ажилдаа орсон юм.

-Таныг очиход антений ажил эхэлсэн байсан уу?

-Тэр хоёр орос бүх материалаа өдөр өдрөөр нь дугаарлаад тавьчихсан байсан. Антен 16 метр босчихсон, суурь нь зургаан метр гүн суусан байлаа. Өргөх цамхгийг агаарт тогтоочихсон байсан юм. Антений талаар мэргэжсэн М.Дорж, Н.Тогоонтөмөр гэж хүн хоёр байсан. Н.Тогоотөмөр нь антений инженер, М.Дорж нь явуулын станцын антений техникч байсан юм.

-Үндэсний телевизийн антенийг босгоход хичнээн хүн гар бие оролцсон юм бэ?

-12 орос, үлдсэн нь монгол ажилчид оролцсон.

-Хэр хугацаанд барьсан юм бэ?

-Би нэгдүгээр сарын 10-нд ирсэн шүү дээ. Тавдугаар сарын 15 гэхэд дуусаад нэвтрүүлэхэд бэлэн болсон. Үнэндээ Үндэсний телевизийг есдүгээр сарын 27-нд байгуулагдсан гэж ярьдаг. Түүнээс өмнө наадам дамжуулсан шүү дээ. Антенийг дүн өвлийн хүйтэнд идэр ес эхэлсэн байхад барьсан. Хаврын хавсарга салхитай үед л антенийг босгосон юм.

-Яагаад зуны дулаан улиралд бариагүй юм бэ?

-Зун бороо их орно. Аянга цахилгаан ихтэй. Зун аюултай учир өвөл барьдаг. Ер нь өвөл барих ёстой юм л даа.

-Одоо антенийг бариад 50 гаруй жил болчихлоо. Энэ хугацаанд эвдрэл гэмтэл учирч байгаа байх даа?

-Элэгдэл хогодолд орно л доо. Гэхдээ засвар будгийн ажил сайн хийх хэрэгтэй. 5-6 жилийн өмнө антениа сольсон. Цамхаг бол 186 метр өндөр. Дээр нь 13 метр антен бий. Манай орон их уулархаг. Манай станцын радиус 90 км-т л цацах үүрэгтэй. Дээр үед Төв аймаг, зуслангийн айлуудад телевиз үзэхэд дүрс муу байдаг байсан шүү дээ. Одоо бол ямар ч саадгүй болчихсон.

-Яаж тэгэж саадгүй гарах болов?

-Дахин дамжуулах станцыг байгуулсан. Дамжуулах байгууламж гэж ярьдаг шүү дээ. Энэ бол дамжуулах байгууламж биш.

-Телевизийн антень барина гэдэг бусад барилга байгууламж барихаас юугаараа ялгаатай вэ?

-Манайх бол Үндэсний телевизээс тусдаа байгууллага. Радио телевизийн сүлжээний газар одоогийн Үндэсний радио телевизийн сүлжээний улсын төсөвт үйлдвэрийн газар болсон. Телевизийн бүх техникийг хариуцдаг газар. 1934 онд радио анх ашиглалтад орсон. Үүнээс үндэслэж манай 85 жилийн ой болж байгаа. Телевизийн антень барина гэдэг бусад барилгаас хамаагүй өөр. Өвөл барих ёстой. Өндөрт аюултай орчинд ажиллана. Тохируулга холболт бүгд өөр.

-Өөр та хаана ажиллаж байв?

-Хөвсгөл, Дорнод, Говь-Алтай, Баян-Өлгий, Өмнөговь аймагт манай байгууллагын радио телевизийн станц ажилладаг. Тэдгээр байгууллагуудынхаа бүх засвар, тохижилтыг хийнэ. Тохижилтыг тэндхийн ажилчид өөрсдөө хийнэ. Засвар хийхэд хүн хүч дутмаг байвал эндээс хүн очиж хийнэ. Бидэнд хийхэд хамгийн хүндрэлтэй ажил нь телевизийн дуу дүрсний тохируулга. Үүнийг нэгдсэн сүлжээгээр сар бүр хийдэг. Би Монголын бүх антень дээр ажилласан. Хонхорын радио станцид бүгдэд нь ажилласан.

-Аналог системээс тоон системд шилжсэн гээд байгаа. Энэ системийн ялгаа юу байдаг юм бол?

-Би түүнийг сайн мэдэхгүй байна. Намайг тэтгэвэрт гарснаас хойш шилжсэн систем.

-Таны үеийн аналог систем яаж ажилладаг байсан бэ?

-Хүн болгон антен тавина, телевиз засна гэж ярьдаг байлаа. тэр чинь хүн болгон хийгээд байдаг ажил биш. Хүлээн авагч гэдэг хүн болгон оролдоод байдаг эд биш. Телевизорыг цаанаас нь тохируулга хийчихсэн байдаг. Тэр тохируулга алдагдвал эргээд тохируулна цацна гэж байхгүй. Анх авснаараа гамтай хэрэглэх ёстой. Ганц нэг ламп шатахад түүнийг сольж засч болно л доо.

-Антен эвдрэл бага авахад будгийн ажил хамгийн чухал юм аа даа?

-Будаг антенийг зэврэлтээс хамгаалдаг. Зэвэрчих юм бол элэгдэл хурдан явагдана.

-Манай орны анхны станц хэзээ байгуулагдаж байсан юм бол?

-Улаанхуаранд хоёр өндөр гэж байдаг даа. Тэнд анх хятадууд радио станц байгуулж байсан юм билээ. Одоо тэр хавьд нь айлууд буучихсан. 98, 99 метрийн өндөр. 100 метрийг нь буулгаад аваад явчихсан байна лээ. Түүнийг 1919 онд барьсан гэдэг. Манж, Хятадын дарлалын үед Монголд болж байсан үйл явдлыг урагш дамжуулах үүрэгтэй байж. Миний бодлоор одоо тэр сайхан түүхэн дурсгалтай зүйлийг будаад ашиглачихвал хэрэгтэй л санагддаг.

-Телевизийн бүх техник хэрэгслээ засна гэхээр камер, дуу бичлэг гээд бүх төрлийн техникүүдээ засах уу?

-Би бол жижиг хэрэглэлүүдийг засдаггүй. Тусдаа хүмүүс ажилладаг. Дондогравдан гэж хүн бий. Тэр хүн камер хэрэглэл засдаг байсаар гавьяат холбоочин болсон. Манай курсээс гурван гавьяат төрсөн. Одсүрэн, Гантөмөр, Баяраа гэсэн хүмүүс.

-Өвөл өндөрт ажиллана гэдэг маш их тэвчээр шаардсан ажил байх даа?

-1983 оноос хойш би эрүүл мэндээ анхааръя гэж боддог болсон. Яагаад гэвэл Хандгайтад Берлиний нэг станц байсан. Тэр антенийг буулгахаар болоод би очсон юм. Тэр үед Улаанбаатар хотоос телевизийн антен, гурав, дөрөвдүгээр станцын яндан энэ гурав л харагдаж байгаа юм. Нүүгэлтсэн цагаан утаа. Тэгээд л энэ утаан дунд ажиллахад дэмий юм байна гэж бодоод Холбооны яаманд өргөдлөө өгөөд Хонхорын станц руу очсон. Амгалангаас цааш утаа байхгүй. Цэвэр агаартай байдаг байлаа. Хонхорын радио станц өвлийн дүн хүйтэнд шөнөдөө 40-50 градус хүртэл хүйтэрнэ. Тэгээд долгион нь тасардаг. Түүнийг янзлахаар гарахад хөвөнтэй өмдөн дотуур хоёр давхар ноосон өмд өмссөн байхад л юу ч өмсөөгүй юм шиг сийгдэг. Тийм л хүнд нөхцөлд ажилладаг байлаа.

-Дэлхийн хамгийн өндөр телевизийн антень хэдэн метр вэ, хаанахын антен юм бол оо?

-Францынх гэж ярьдаг. Яг хэдэн метрийг би сайн мэдэхгүй байна. 700 гаруй гэж ярьдаг. Миний мэдэхээр Москвагийн телевизийн антен 533 метр. Ленинградын антен дээр би өөрөө ажиллаж байсан. Тэр бол 316 метр.

-Мэдээж өндөр дээр ажиллаж байгаа учир аюулгүй ажиллагааны дүрмийг сахидаг байсан байх?

-Тийм. Манайд аюулгүй ажиллагааны нарийн дүрэмтэй. Түүнийг ягштал биелүүлдэг. Жишээ нь, би хэдэн метрийн өндөрт ажилах уу, хаана юу хийх үү, ямар завсарлаагаатай байх гэдгээ нэгд нэгэнгүй рапорт дээр бичнэ. Тэгээд гарын үсгээ зураад ажилдаа гардаг. Би 39 жил ажиллахдаа аюулгүй ажиллагааны дүрмээ л ягштал биелүүлж ирсэн дээ.

-Таны мэргэжлийг хүүхдүүдээс тань өвлөж авсан хүн бий юү?

-Бага хүү миний мэргэжлийг өвлөсөн. Одоо телевизийн нэвтрүүлэх станцид антений инженер хийдэг. Хүнд хэцүү байна гэж ер нь хэлдэггүй. Хүн дурласан зүйлээ хүнд хэцүү гэж ярьдаггүй шүү дээ. Хүүгээ би бага байхад нь Хонхорын станцид хэд хэдэн удаа дагуулж очсон л доо. Түүнийг хараад л дурласан юм шиг байгаа юм. Одоо мэргэжлээрээ арваад жил ажиллаж байна.

-Хүү тань таны мэргэжлийг өвлөнө гэхэд юу бодогдож байв. Сургаж захидаг зүйл бий юү?

-Өөрөө дурлаад сонгосон болохоор дуртай л байсан. Би хүүдээ ганц л зүйл захидаг юм. Дээр байхдаа хүнтэй битгий маргалдаарай. Ууртай уцаартай, түргэн ааштай хүмүүс байна. Цохиод унагааж магадгүй. Хүнтэй маргалдвал хурдхан шиг буулт хийгээрэй л гэдэг. Миний баримталдаг ганц зарчим бол энэ. Орос багш нар ч тэгж сургадаг байсан.

Монгол, Солонгосын хүүхдийн мэс засалч эмч нарын анхдугаар симпозиум боллоо. Ирээдүйн төлөө хамтдаа уриатай тус симпозиум нь өнгөрсөн баасан гаригт болсон юм. Энэ үеэр Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ерөнхий мэс заслын тасгийн эрхлэгч Л.Ганбаяртай ярилцлаа.

-Хүүхдийн мэс заслын анхдугаар симпозиумын зорилго нь юу вэ?

-Энэ удаагийн симпозиум нь хүүхдийн мэс заслын анхдугаарх нь болж буй юм. Хүүхдийн ерөнхий мэс засал тэр дундаа хүүхдийн зүрхний, дурангийн, элэг бөөр эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс заслыг хөгжүүлэх, одоо байгаа түвшнээс нэгээр ахиулах, Солонгос улсад хэрэглэж буй орчин үеийн шинэ технологийг Монголд нэвтрүүлэх зорилгоор хийгдэж байна.

-БНСУ-ын хүүхдийн мэс заслын эмч нартай хамтран зохион байгуулж байгаа юм байна. БНСУ-аас хэдэн эмч ирсэн бэ?

-Солонгос улсаас нийт 12 хүүхдийн мэс засалч эмч ирсэн. Харин манай улсаас улсын, хувийн эмнэлэг болон хөдөө орон нутгийн хүүхдийн мэс заслын нийт 80-85 эмч нарын бүрэлдэхүүнтэй болж байна. Ер нь аль ч улсад хүүхдийн мэс заслын эмч нар цөөхөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл хүүхдийн мэс заслын өвчин бага гэдэгтээ гол нь биш нэг дор цогцоор нь тусламж үзүүлдэг. Энэ нь олон эмч бус цөөхөн эмчээр олон зүйлийг хийдгээрээ онцлог.

-Манай улсад хүүхдийн мэс засалч эмч хэр олон бэ?

-Манай улсад хүүхдийн мэс засалгүй аймаг зөндөө байна. Үүнээс үүдээд солонгос эмч нартай хамтраад 0-3 насны хүүхдийн зүрхний төрөлхийн гажиг, хүүхдэд дурангаар мэс засал хийж байгаа одоогийн түвшнийг ахиулах, хүүхдэд эрхтэн шилжүүлэн суулгах гэсэн гурван чиглэлээр семинарт илтгэл хэлэлцүүлж байна.

-Жилдээ хэдэн хүүхэд төлөвлөгөөт мэс засалд ордог вэ?

-Жилд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв (ЭХЭМҮТ)-ийн ерөнхий мэс заслын тасаг хамгийн их мэс заслыг хийдэг. Жилдээ бид 6000 гаруй мэс заслын ажилбарыг хийнэ. Нийт мэс заслын 75-80 хувь нь яаралтайгаар хийгддэг. Үлдсэн 20-25 хувь нь төлөвлөгөөт мэс засал байдаг. Яаралтай мэс засал нь арьс зөөлөн эдийн идээ буглаа, олгой, түгжрэл гэх мэт орно.

-Сүүлийн жилүүдэд ямар мэс заслууд ихэвчлэн хийж байгаа вэ?

Сүүлийн жилүүдэд идээт буглааны хагалгааг хотын оршин суугчид дийлэнх нь хийлгэж байгаа.

-Голчлон ямар төлөвлөгөөт мэс заслыг хийдэг вэ?

-Төлөвлөгөөт мэс засал нь зүрх, дуран, эрхтэн шилжүүлэх нь мэс заслууд байна. Ер нь төлөвлөгөөт мэс засал нь голцуу хэвлийн хөндий, үе мөч, яс тулгуур эрхтний мэс заслууд юм. Зүрхний мэс заслыг Улсын гуравдугаар эмнэлэг амжилттай хийж байсан. Манай эмнэлэг 0-3 насны зүрхний төрөлхийн гажигтай зарим хүүхдэд төлөвлөгөөт мэс засал хийдэг юм. Тус мэс засал нь маш хүнд учраас олон тоног төхөөрөмж шаарддаг.

-Мэс засал хийх зориулалтын багаж, тоног төхөөрөмжийн хангамж хүрэлцээ хэр вэ?

-Австрийн төсөл, Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яам, сайн санаат хүмүүсийн тусламж дэмжлэгээр тоног төхөөрөмжүүдийг сайтар бэлдэж чадсан. Эдгээр бэлтгэгдээд байгаа тоног төхөөрөмжүүд ЭХЭМҮТ-д байгаа. Мөн Эрүүл мэндийн яам, Засгийн газар, ЭХЭМҮТ-ийн захиргаа 90 хувийн тоног төхөөрөмжүүдийг оруулаад ирчихсэн. Одоогоор гол нь эмч эрүүл мэндийн ажилтнуудаа сургах, сургалтаа Монголд явуулах, хүний нөөцөө бэлдэх нь илүү чухал байна. Хүүхдийн мэс засал тэр дундаа хүүхдийн ерөнхий мэс засал хийх тухай симпозиум өмнө нь болж байгаагүй. Манай ЭХЭМҮТ-д хүүхдийн мэс заслын бүх төрөлжсөн сургалтыг жилдээ 1-2 удаа явуулахаар бэлдэж байгаа юм.

-БНСУ-аас ирсэн эмч нартай өмнө нь хамтарч ажиллаж байсан уу?

-Солонгос улсаас ирсэн эмч нарын заримтай нь өмнө нь хамтарч ажиллаж байсан. Цаашид бид солонгос профессоруудтай нээлттэй уулзалт хийхээр төлөвлөж байгаа. Тус уулзалтаар сургалтын үйл ажиллагаа, хамтран ажиллах тухай ярилцах юм. Монгол Улсад Солонгосын “Самсунг” эмнэлгийн хүүхдийн мэс заслын эмч нар жилдээ нэг удаа ирж мэс засал хийдэг. Тэд 20-30 өвчтөн үзээд 5-6 өвчтөнийг сонгон мэс заслыг хийж өгдөг.

-Монгол Улсад хүүхдийн зүрхний мэс заслын ажиллагаа хийгдэж байсан уу?

-Одоогоор Монгол Улсад хүүхдийн зүрхний 30 гаруй мэс заслын ажиллагааг хийсэн. Үр дүн нь 100 хувь байна. Зүрхний хагалгааг хийсний дараа төгс хагалгааг хийх шаардлагатай. Гэтэл тус хагалгааг Монголын нөхцөлд хийх боломжгүй. Зүрхний гаж хөгжилтэй хүүхдүүд гадаад явж эмчилгээ хийлгэж байна. Харин өнөөдрийн симпозиумаар тус хагалгааг Монголдоо хийх нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ.

-Хөдөө орон нутгаас хагалгаа хийлгэхээр хэр их хүүхэд ирдэг вэ?

-ЭХЭМҮТ-д хийгдэж буй нийт хагалгааны 60-70 хувь нь хөдөө орон нутгийн хүүхдүүдэд хийдэг. Өнөөдөр Монгол Улсад элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай 47 хүүхдээс яаралтай хагалгаа хийх 10 гаруй хүүхэд байна.

-Хагалгааны зардал хэд орчим төгрөг болдог вэ?

-Монгол Улсад эмчилгээний зардал гэж Ж.Эрдэнэбат сайд байх үед үнэгүй байсан. Зөвхөн өндөр үнэтэй хагалгааны нэг хувийг төлнө. Хагалгааны зардал хамгийн ихдээ 10 сая хүрэхгүй байх ёстой.

-Монгол Улсад анх удаа 2014 онд хүүхдэд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг амжилттай хийсэн байдаг. Тус хагалгааг элэг шилжүүлэн суулгах багаараа хийсэн гэсэн үү?

-Элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг БНСУ-ын АСА эмнэлэг ЭХЭМҮТ эмнэлэг хамтарсан. Монгол Улсад Эрүүл мэндийн яаманд элэг шилжүүлэн суулгах баг гэж байдаг. Тус багт Нэгдүгээр төв эмнэлгийн, ЭХЭМҮТ-ийн, БНСУ-ын АСА эмнэлгийн эмч нар байдаг. Гэхдээ Монголд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг 0-7 насны хүүхдэд бид хийх боломжгүй.

-Төлөвлөгөөт хагалгааг дунджаар хэдэн цаг хийдэг вэ?

-Хүүхдэд дээд талд нь 16-18 цагийн хагалгааг хийдэг. Жишээлбэл, хэвлийн хагалгаа гэхэд дунджаар 6-8 цаг хийнэ. Сүүлийн жилүүдэд элэг, цөс, ходоодны хагалгаанууд ихээхэн хийгдэж байна.

Э.НАРАНЗАЯА

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол тэмдгээ аваад удаагүй байгаа Даваагийн Сүхбаатартай ярилцлаа. Түүнийг монголчууд “Ацаг шүдний зөрүү” киноны Намжилын дүрээр нь сайн мэдэх билээ.

---

-Юуны өмнө Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болсонд тань баяр хүргэе. Бага нас тань хаана өнгөрөв?

-Миний бага нас Монгол кино үйлдвэрийн зүүн талын хамар хашаанд өнгөрсөн. 1959-1969 оны хооронд арван жил яг тэр хашаанд амьдарсан. 1990-ээд оноос хойш манай буурь кино үйлдвэрийн обьектод орчихсон. Гэрийн буурин дээр минь саяхныг болтол барилга баригдалгүй байсаар байсан. Эргэж бодоход хүүхэд үеэсээ жүжигчин болно гэж мөрөөдөж зүтгэсэн зүйл байгаагүй. Тэр үед хүүхдүүдэд таван өнгийн л будгийн харандаа байлаа. Одоо бол олон төрөл болжээ. Нэгдүгээр ангид байхдаа тэр харандаагаараа нүүр амаа эрээлжилж будчихаад багшийг цаашаа хараад самбар дээр юм бичиж байх хооронд зүггүйтдэг товариш байсан юм уу даа. Хойгуур л суудаг байсан юм шиг байгаа юм. Нүүр амаа будаад жорвогноод суухаар хүүхдүүд хараад инээлддэг. Түүнд нь онгироод багшийг эргэж харангуут партан доогуураа шургаад, цаашаа харангуут нь гарч ирж зүггүйтнэ. Манай ангийн багшийг Нансалмаа гэдэг байлаа. Тэгж байгаад баригдаад, багш намайг чихнээс чангааж багш нарын конторт аваачиж байсан юм. Тэр үеэс л миний жүжигчин болчихъё доо гэсэн мэдрэмж зөн совин эхэлсэн болов уу даа.

-Аль сургууль төгссөн юм бэ?

-Арван жилийн 14 дүгээр сургуулийг төгссөн. Хоёрдугаар ангидаа шилжиж ирсэн. Анх бол 16 дугаар сургуульд элссэн л дээ. Түүнээс хойш 1959 онд 14 дүгээр сургуулийн багш нарын байр гээд Кино үйлдвэрийн зүүн талын хамар хашаанд нүүж очлоо. Долдугаар ангиа төгстлөө тэнд байсан. Сургуулийнхаа концерт, урлаг уран сайхны ажилд бүгдэд нь идэвхтэй оролцдог. сургуулийнхаа концерт, шинэ жил гэх мэт арга хэмжээг хөтөлнө. Шүлэг унших дуртай, ном их уншдаг хүүхэд байж. Долдугаар анги төгсөхөд үеийнхнээсээ хамаагүй илүү ном уншчихсан, том том романууд, дэлхийн сонгодог зохиолуудыг мэддэг болсон байлаа. Жюль Вер, Майн Рид, Александр Дюма гээд дотоодоос Б.Ринчен, Л.Түдэв гээд тэр үеийн томчуудын “Хөх тэнгэр” роман, “Заан Залуудай” хэмээх хүүхдийн тууж, “Тунгалаг тамир” роман гээд уншаагүй зохиол байхгүй. Хэвлэлтээс гарангуут нь шүүрч авч уншина. Хичээлээ хийхгүй аав ээждээ аашлуулаад, шөнө орондоо гар чийдэн тусгаж ном уншиж байгаад баригдаад гар чийдэнгээ хураалгаж явсан түүх бий. Тэгсэн хэр нь хичээлдээ муу. Аман хичээлдээ бол сайн. Түүх, нийгэм, монгол хэл, уран зохиол зэрэг хичээлдээ сайн. Багш хичээлээ заагаад дуусахаар баталгаажуулж асуухад хамгийн түрүүнд гараа өргөнө. “Чи дут, чамаас хэн асуусан юм” гэж загнадаг болчихсон сүүлдээ. Тэгсэн мөртлөө математик, геометр, физик, химидээ “Сүхээгээс бусад нь ойлгосон уу?” гэдэг байж билээ. Одооныхоор бол нийгмийн идэвх сайтай пионерын бүхий л арга хэмжээнд оролцдог жаахан бор хүү байж дээ.

-Кино үйлдвэрийн хашаанд бага нас өнгөрсөн гэхээр хотын унаган хүүхэд байжээ дээ?

-Тийм. Би 1950 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд Нэгдүгээр төрөхөд төрсөн. Миний ижий Хөвсгөл аймгийн Түнэл сумын харьяат. Маанийн Лхамсүрэн гэж сайхан монгол эмэгтэй байлаа. их мэргэн цэцэн үгтэй. Голдуу зүйр цэцэн үгээр ярьдаг, их шооч. Хүнийг шоолохоороо яг голыг нь олж хэлнэ. Хүн доромжилж, дээрэлхэж биш, яг л тэр хүнийг байгаагаар нь хэлдэг. Хотгойд хүн байсан. Аав минь Архангай аймгийн Булган сумын харьяат. Заяын гэгээний шавь. Миний өвөө лам хүн байсан гэнэ лээ. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн өмнө өөрөө сураггүй алга болчихсон юм гэсэн. Аав маань өвөөгийн тухай ярих тун дургүй. Тэр үеийн хүмүүжсэн хүмүүжил нь тийм л дээ. Шашингүйн үзэл суртал гэдэг айхтар зүйлээр толгойг нь угаачихсан, өөрөө намын ажил хийдэг багш хүн байсан учир ярьдаггүй байх. Намын төв хорооны хөдөө аж ахуйн хэлтэс гэж бүх л аймгуудын хүнсийг хуваарилах байгууллагын зааварлагч байж л дээ. Дайны жилүүдэд Намын төв хороонд ажилладаг, улсын бага хурлын гишүүн байсан. 1948 юм уу 1949 онд намайг төрөхийн урдхан их сургуульд суралцаж байхдаа машинд дайруулсан юм гэнэ лээ. Өрөөсөн нүд нь төрөлхийн хараа муутай. Хараа муу талаас нь машин гарч ирэхийг өөрөө харалгүй дайруулаад гэмтчихсэн. Тэгээд намын төв хорооны ажлаасаа чөлөөлөгдсөн. Дараа нь сургуульд сурч, нийгмийн ухааны багш болсон. Их чанга дуутай, маш тод хурц ярьдаг. Хурдан хөдөлгөөнтэй. Өөрийнхөө гурван хүүхдийг хайхардаггүй мөртлөө хүний хүүхдийн төлөө гүйж явдаг. Хүний төлөө гэсэн сайхан сэтгэлтэй хүн байсан юм.

-Тэгэхээр жүжигчин болоход аав ээжийн зан чанар бас нөлөөлж дээ?

-Тийм шүү. Аавынхаа тэр чанга тод дуу, хурц яриаг дуурайж. Одооныхоор бол дикц гэдэг. Аав минь их дикцтэй ярьдаг. Түүнийг нь дуурайсан юм болов уу. Ижийгийнхээ шооч, шогч, юмыг их ажигладаг занг дуурайсан байх. Шооч, шогч зан гэдэг амьдралд их гярхай, юмыг сайн ажигладаг гэсэн үг шүү дээ. Хошин олж хардаг. Түүнийгээ уран гоёор хошигнож чаддаг. Тэр занг нь би өвлөсөн байх. Би бол сургууль соёл төгсөөгүй. Одоо цагийн үнэлэмжээр би боловсролгүй хүн. Нэг талдаа. Нөгөө талдаа бол амьдралын гүн ухаан монгол өвөг дээдсийн гүн ухаанд суралцсан. Албан ёсны аль нэгэн сургуульд сураагүй. Чөлөөт уран бүтээлч хүн.

-Та ах, дүү гурвуулаа гэсэн. Тантай ижил жүжигчин болсон хүн бий юү?

-Миний хоёр дүү бол төрсөн эгчийн минь хоёр хүүхэд. Би уг нь эхээс гурвуулаа. Эгч минь намайг зургаан настай байхад бурхны оронд одсон юм. Хүргэн ах маань хоёр нялх хүүхэдтэйгээ үлдэж, бид хамтдаа олон жил амьдарсан. Эгчийг минь нас барснаас хойш арваад жилийн дараа хань ижилтэй болж, явах болоход ижий, аав хоёр минь энэ гурав цугтаа нэг гэрт өсчихлөө. Аав минь хүргэн ахыг “Миний хүү хоёр хүүгээ үлдээгээд яв. Мэдээж чамаар овоглодог чиний үр удам чинь бүгд л холбоотой байна” гээд үлдээсэн юм. Тэгээд л бид гурав нэг гэрт төрсөн ах дүү шиг өссөн. Бага дүү минь өнгөрсөн жил бурхан болчихсон. Амьдралд их юм үзлээ дээ. Зургаан настай даа эгчийгээ алдаад, түүнээс хойш хоёр сайхан хүү, хорвоогийн жамаар эцэг эх, найз нөхөд, ах эгч нар минь буцаад л явах юм. Өндөр наслахад нэг талдаа их зүйл үзэж, үр хүүхэддээ хань бараа болох нь сайхан л юм. Нөгөө талдаа сэтгэл шимширсэн, зүрх эмтэрсэн зүйл ихийг үзэх юм. Хорвоогийн жам юм даа.

-Гэр бүлийнхээ хүнийг танилцуулаач, хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Би сайхан ханьтай. Амьдралдаа хоёр удаа гэрлэсэн. Анхны ханьтайгаа арван жил амьдраад хоёр хөөрхөн охинтой болоод сайхан л амьдарч байлаа. Гэтэл үл ялиг зүйлээс болж ойлголцохгүй, дээр нь хүмүүс даарин дээр давс нэмнэ гэгчээр зүйл болсон. Үл ойлголцож ядаж байгаа хүмүүсийг улам холдуулах зүйл болдог юм байна лээ. Хагарсан шаазанг эргэж нийлүүлнэ гэж байдаггүй шиг нэгэнт холдсон сэтгэлийг эргээд нийлүүлнэ гэж байдаггүй л юм билээ. Бид амьдралын сүүлийн мөчид юу эсийг бодохов. Эргүүлээд бодож, гэмшиж, ухаарч явахад гэр бүл салахад ямар ч гэмгүй хүүхэд л хохирч үлддэг. Зүгээр ч нэг хохироод үлдэхгүй, ямар сайхан ирээлүйтэй, ямар сайхан амьдралыг туулах байсан хүүхэд насан туршдаа эрэмдэг зэрэмдэг болох нь бий. Сэтгэлийн хувьд эрэмдэг зэрэмдэг, харгис хатуу янз бүрийн л хүн болж төлөвшдөг юм байна лээ. Азаар миний хоёр охинд тийм зүйл тохиолдоогүй. Анхны ханийн минь сүүлд суусан хань нь сайн хүн таарч, хоёр охиныг минь эцгийн хайраар дутаагаагүй. Өвөө, эмээ нь ч их буянтай сайн хүмүүс байсан. Эцэг, эхийн хураасан буяны үр гэж байдаг байх гэж боддог юм. Тэр буянаар миний хоёр охинд сайн аав таарч, хайраар дуталгүй сайхан өссөн. Одоо миний хань Бадамаа гэж эм зүйн мэргэжилтэй. Сайхан монгол эмэгтэй. Бид хоёр ханилаад 25-26 жил болж байна. Хүүхэд байхаасаа хоёулаа нэг хашаанд тоглож явсан юм билээ. Түүнийгээ хэзээ хойно мэдэцгээсэн л дээ. Дарханы театрт би жүжигчин, миний ханийн анхны нөхөр нь манай театрын дуу хоорын багш. Бид хоёр сайхан нөхөрлөдөг. Өмнөх эхнэр одоогийн хань хоёр маань сайхан найзууд. Бид өөд өөдөөсөө харсан хаалганд амьдардаг байлаа. Хүний амьдрал гэж сонин шүү. Олон жилийн дараа би хотод буцаж ирсэн л дээ. Аав, ижий хоёр минь нас дээр гарч бие нь чилээрхдэг болж, би эмийн сангаас эм тариа авч аав ээжийгээ асардаг байх үед миний хань Бадамаа таарсан. Уулзаагүй олон жил болчихсон байсан. Тэр үедээ хань ижлийг нь бурхан болсныг мэдээгүй. Эмийн мэргэжилтэй болохоор миний аав ээжид их тус болж асарч сувилдаг байлаа. Тэгээд л хоёул зовлон жаргалаа хуваалцаж, нийлцгээсэн. Миний ханийн хоёр сайхан охин бий. Тэд минь намайг аав гэдэг. Би ч өөрийн үр гэж хайрладаг. Анх тэднийд орохдоо би талийгаачийн зурганд хадаг тавиад ярьсан. Хувь тавилангийн эрхээр ийм боллоо. Би хоёр охиныг чинь, ханийг чинь чадлынхаа хэрээр тулж, түшиж явна аа гэж хэлсэн. Анх бид хоёр тэгэж нийлж байлаа. Одоо манай хүүхдүүд хоорондоо бүгд эгч дүүс. Хоёр бага маань гадаадад амьдардаг. Зургаан охин, нэг сайхан хүүтэй хүн дээ би.

-Тэгэхээр бага хүү тань хайранд бүүвэйлэгдсэн хүн байна даа?

-Тийм ээ. Миний бага хүү айлын ганц хүү гэлтгүй багаасаа биеэ даасан. 18 настайдаа Франц руу гарч, хоёр жил амьдраад буцаж ирээд 5-6 сар болсон юм уу даа. Тэгээд нэг хөөрхөн охин дагуулж ирээд хоёул хөтлөлцөөд Америк руу явцгаасан. Одоо хоёр хүүхэдтэй. Бэрийн маань гэдсэнд бас нэгэн ач минь бойжиж байгаа.

-Танайх тэгэхээр өнөр өтгөн айл болжээ. Ач зээ нийлээд хэд болж байна?

-Одоо хорь гарч байгаа байх аа. Би нэг их тэгэж бүртгэж тоолоод байдаггүй. Би юманд хэнэггүй аажуу талдаа. Нөгөө талаар ном, сүжиг сүсэгтэй. Учиргүй мал тоолж байгаа аятай хүнээ тоолоод байх нь ч юу юм дээ.

-Таны мэргэжлийг өвлөсөн хүүхэд бий юү?

-Одоогоор яг жүжигчин болсон хүн байхгүй. Бүжигчин, дуучин, хөгжмийн талын хүмүүс л болох шинжтэй байна. Заавал жүжигчин бол гэж тулгахгүй. Хүн анх төрөхдөө л программчлагдаад төрдөг. Одооны хэлээр ярьж байгаа шүү би. Хуучныхаар бол төрсөн өдрийн төөрөг, гарсан өдрийн гариг гэж байна. Хувь тавилангаараа л яваг.

-Жүжигчин болсон нь яг хэзээ вэ?

-Би хүүхэлдэйн театраас гараад хийх ажилгүй ёстой л гудамжинд лааз өшиглөж явахад минь миний найз Жигжидсүрэн 1983 онд монгол кино үйлдвэрийн орчуулгын киноны дуу оруулагч шалгаж авч байна. Чи тийшээ очоод шалгуул гэхээр нь очсон юм. Тэр үед Кино нэгтгэлийн дарга Бямбажав хүлээн авч анхны суурийг минь тавьж байлаа. Сэлэнгэсүрэн найз минь анх хөтөлж оруулсан даа.

-Анхны тоглосон дүр, уран бүтээл юу вэ?

-Би театр, киноны уран бүтээлч гэж явдаг. 1975 онд анх Дархан хотын Соёлын ордон гэж байгаад Хөгжимт драмын театр гэж зохион байгуулагдах үед нь МУУГЗ И.Нямгаваа гэдэг хүний шавь болж дагалдан жүжигчнээр орсон. С.Надмид зохиолчийн Шалгалтнаар гэдэг хошин үзэгдлийн Буурал гэх 50 гаруй насны өвгөний дүрд тоглосон. Тэр нь нэлээн хариуцлагагүй, шалгалт ирэхэд сүрхий ажилсаг болдог, ширээнийхээ бүтээлгийг дэвсээрээ шинэхэн халатаа өмсөөрэй гэдэг шиг л хүний нүд хуурсан юм хийдэг нөхрийн дүрд тоглосон. Тэгэж хамгийн тайзан дээр гарсан. Тэр үед би 25-тай. 50 гаруй насны хүний дүрийг бүтээх гэж хөдөлгөөн, сэтгэж байгаа сэтгэлгээ, биеийн үйлдэл, сэтгэлийн үйлдлийг хийхийн тулд их сургууль хийж, нэлээн зэмлүүлж байж гаргах гэж оролдсон л доо. Би ямар мэргэжлийн жүжигчин ч биш. Дагалдан, уран сайханч л байсан. Эргээд бодоход тэр дүр их инээдтэй, ичмээр ч юм шиг санагддаг. Гэхдээ сайхан. Жүжигчин хүн анхныхаа дүрийг мартдаггүй л юм байна. лээ. Жамцдорж гэж манай нэг жүжигчин “Чи учиргүй ухасхийгээд давхиад байх юм. Дап, дуп гээд түргэн хөдлөх юм. 50 настай хүн яаж тэгж хөдлөх билээ” гээд зэмлэж байсан юм. Найруулагчаас гадна хамт ажиллаж байгаа нөхдөөсөө бас их зүйл сурдаг. Ер нь хүн хүний үг сайн авдаг болчихвол дараа нь ямар ч зүйлд хэрэг болдог юм шүү.

Үргэлжлэл бий

“Интер шарм” арьс гоо заслын эмнэлгийн их эмч Г.Минжмаатай ярилцлаа.

---

-Үс уналтын шалтгаан юу вэ?

-Үс унах олон төрлийн шалтгаан бий. Төрөлхийн үс унах, удамшлын гаралтай шалтгаан байдаг. Шинж тэмдгийн уналтууд, хажирст үс уналт. Мөн түр зуурын үс уналт гэж байдаг. Энэ нь андроген дааврын өөрчлөлттэй холбоотой. Үүрэлсэн үс уналт гэж бас бий. Нярай хүүхэд төрсний дараа үс ургаж эхлэхэд бага насны хүүхдийн үс намирсан зөөлөн нарийхан ширхэгтэй байдаг. Үсэнд кератинжих процесс явагдахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг амин хүчлүүд нь төрөлхийн нийлэгжилтийн алдагдалтай байдгаас болж төрөлхийн үс уналттай хүмүүс байж болно. Шинж тэмдгийн уналтад дотоод шүүрэл, гормоны өөрчлөлтөд орсон, төрөлтийн дараах үс уналт, химийн болон туяа эмчилгээгээр эмчлүүлсэн, халдварт өвчин, мөөгөнцрийн улмаас болж үс унах шалтгаанууд их байдаг. Хажирст үс уналтад 23-25 нас орчимд хуйх тослогтон, үс намирсан зөөлөн байдлаа алдах зэргээр үс унах процесс явагдаж болно. Түр зуурын үс уналт нь эрэгтэй хүмүүст ихэвчлэн тохиолддог. Эрчүүд халцрах тохиолдол их байдаг. Тэр нь андроген гармоны өөрчлөлттэй холбоотой.

-Үс унаж эхэлсэн тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Үс уналтын шалтгаанаа эхлээд тодруулах шаардлагатай. Хүний үсэнд байнгын буюу тогтмол уналт гэж байдаг. Үс угаах, самнах зэрэгт тогтмол унаж байдаг. Тэр бол хэвийн уналт. Харин түүнээсээ мэдэгдэхүйц их унаад ирвэл тэр нь эмгэг уналт болно. Үсний буруу арчилгаанаас болж үс унах шалтгаан болдог. Хуйхны арчилгааг дутуу хийх, үсний уутанцрууд бөглөрөх,үс хэт хуурайших, хуйхны цусан хангамж дутагдсанаас үсэнд очих тэжээлийн дутагдалд орсноор үс унах тохиолдол бий. Үсний уналтыг багасгах, хэвийн хэмжээнд байлгахын тулд тогтмол өөрийн онцлогт тохирсон бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх шаардлагатай. Цэвэрлэгээ арчилгааг байнга хийнэ. Сүүлийн үед хүмүүс арьс арчилгаанаас дутахааргүй үсээ арчилдаг болсон. Манай эмнэлэг “Гоо сайхны шилдэг технологийг Монголд” гэсэн уриатай ажилладаг бөгөөд энэ чиглэлийн эмчилгээ, үйлчилгээг ч мөн үзүүлдэг байгаа. Европын холбооны улсдаа тэргүүлэх зэрэгтэй үс арчилгааны бүтээгдэхүүн болон технологиор үсэнд шаардлагатай бүхий л эмчилгээ үйдчилгээг үзүүлдэг. Бид мэдээж хэрэг үйлчлүүлэгчдэдээ тохирсон, түргэн шуурхай, найдвартай үйлчилгээ үзүүлэхийн тулд оруулж ирж байгаа бүтээгдэхүүнээ маш сайн судалж, туршилтуудыг хийж, үр дүнг нь баталгаажуулж байж үйлчилгээндээ нэвтрүүлдэг. Тийм учраас үс мэдэгдэхүйц унаж эхэлсэн тохиолдолд мэргэжлийн баг хамт олон дээр ирж зөвлөгөө аван хамгийн гол нь үс уналтынхаа шалтгааныг тодруулж байж өөрт тохирох эмчилгээ, арчилгаа хийлгэхийг зөвлөмөөр байна. Мөн архаг цус багадалтаас шалтгаалж үс унадаг. Төмөр дутагдлын үед ходоодны салстыг цочроохгүй, төмрийн агууламжтай АНУ-ын NSP корпорацийн “Iron chelate”-ийг манай эмнэлэг оруулж ирдэг. Уг бүтээгдэхүүнийг 14 хоногоос нэг сар хэрэглэхэд үс уналт зогсож байгааг энэ дашрамд хэлмээр байна.

-Хүмүүс янз бүрийн шампунийг хольж хэрэглэдэг. Шампунь үс уналтаас сэргийлж чадах уу?

-Хувь хүний үсэнд тохирч байгаа байдлаас болно. Нэг бүтээгдэхүүнээ байнгын хэрэглээд байх нь тийм ч тохиромжтой биш. Жишээ нь, үс их тослогтдог байлаа гэхэд балансыг тэнцвэржүүлэх шампунь хэрэглэнэ. Шампунь ч гэсэн маш олон төрөл бий. Үсний онцлогоос хамаараад. Тэр шампунийг тодорхой хугацаанд хэрэглээд үсний баланс тэнцвэржлээ. Гэтэл тэр шампунийг үргэлжлүүлэн хэрэглээд байх шаардлагагүй. Тэгэхээр тухайн үед нь үсэндээ тохирсон бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх шаардлагатай гэсэн үг. Дээрээс нь хүний хуйх тодорхой хэмжээний хайрсжих процесс явагдаж, гуужиж унаад дахиад шинээр төлждөг. Нүүрээ скрабддаг шиг хуйхыг хүртэл скрабаар цэвэрлэх шаардлагатай байдаг. 7-14 хоногт нэг удаа скрабдаж цэвэрлэж байх хэрэгтэй. Энэ нь үсний уутанцар бөглөрөх, хуйхны бохирдол цаашлаад үс уналтаас сэргийлж байдаг.

-Үсийг яаж угаах нь тохиромжтой вэ?

-Хүн хүний үсний онцлог өөр. Өтгөн болон шингэн үстэй гээд янз бүр байна. Өтгөн үстэй хүмүүст тослогжих процесс арай илүү явагддаг. Өдөр бүр үсээ угаах нь тийм ч тохиромжтой биш. Тэгэхээр хоёр өдөр өнжөөд ч юм уу угаах нь зүйтэй. Үс ер нь аливаа зүйлд дасамтгай байдаг. Тэгэхээр өдөр бүр угаагаад байхаар дасчихдаг. Нэг хоног угаахгүй бол тослогжих процесс явагдах гэх мэтээр дасаж эхэлдэг. Тиймээс амархан тослогжих гээд байдаг үсэнд баланс тэнцвэржүүлэх шампунь, будагтай үсэнд будагтай үсний шампунь, хэт хуурай болон гэмтэлтэй үсний бүтэц сайжруулах кератин, гиалурон агуулсан шампунь гэх мэтээр маш олон төрлөөс өөрийн үсэнд тохирохыг хэрэглэх шаардлагатай. Ерөнхийдөө 1-2 өдөр өнжөөд угаах нь зүйтэй мөн үсний тэжээлийн маск, эссэнц, өнгө сэргээх цацлага гэх мэт маш олон төрлийн үс арчилгааны бүтээгдэхүүнийг урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хэрэглэвэл зүгээр байдаг.

-Тослогтдог үсийг өдөр тутам яаж арчлах шаардлагатай вэ?

-Тослогтдог үсэнд балансыг тэнвэржүүлэх бүтээгдэхүүн хэрэглэх нь зүйтэй. Тослог үсэнд асуудал их гардаг. Хэт их тослогтсоноос болж бас үс унадаг. Тэгэхээр хуйхны хүчилтөрөгчийн гуужуулалт мөн PRP эмчилгээ хийснээр хуйхны цусан хангамжийг сайжруулаад тослогжилтын балансыг барих эмчилгээ хийдэг байгаа.

-Төрсний дараах үс уналтад ямар арчилгаа шаардлагатай вэ?

-Түүнийг бол хэвийн явагдах ёстой процесс гэж үздэг. Яагаад гэвэл үс уналт анаген, катаген, телоген гэсэн гурван үе шатаар явагддаг. Анаген гэдэг нь эрчимтэй үс ургалтын үе. Хүн төрснөөс эхлээд үс байнгын ургах процесс явагдаж байдаг. Катаген үе нь үс амралтын байдалтай байж байдаг. Булцуунаасаа арай гарч ирээгүй, үс уутанцраасаа гараагүй үеийг катаген үе гэдэг. Телоген үе гэдэг нь үс унах процессыг хэлээд байгаа юм. Тэгэхээр төрсний дараах уналтын үед гармоны өөрчлөлтөөс хамаарч жирэмсэн үед дааврын ялгаралтууд ихсээд ирдэг учраас үсний ургалт хэд дахин нэмэгддэг. Төрсний дараа тэр нь хэвийн байдалдаа ороод ирэхээр үс унах үе шат явагдаж байна гэсэн үг. Тэгэхээр хүн насан туршдаа үсний ургалтын үе, бага зэрэг амраад шинээр нөхөн төлжих үе, унах үе дахин ургах үе гэж явагдсаар хүний үсний уналт ургалт зогсоно гэж байдаггүй. Тэр үед нь харин өөрт тохирсон шаардлагатай бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэн, шаардлагатай эмчилгээг давхар хийлгэж байх нь зүйтэй юм.

-Үс унахад нөлөөлдөг өөр зүйлс юу вэ?

-Өдөр тутмын үс арчилгаатай холбоотой үс уналт их гарах болсон. Үсээ нэг тийш нь хагалж хуваадаг бол зөвхөн тэр хэсгээр илүү халцралт явагддаг. Хэт чанга боосноос бас үс халцарч унадаг. Тэгэхээр үсээ байнга нэг тал руугаа хуваадаг бол нөгөө тал руугаа хувааж хэвших ч юм уу ээлжилж, сольж байх ёстой.

-Зарим эрэгтэй хүмүүс оройноосоо эхлээд халцарсан байдаг. Тэгж халцарсан үс ургах уу, ургуулахын тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-Эрэгтэй хүмүүст гормоны гаралтай уналт байдаг. Гэхдээ ихэнхи тохиолдолд удамшлын гаралтай халцралт явагддаг. Тэгэхээр удамшлаас үүдэлтэй халцралт нь эргээд үс ургах нь ховор. Гэхдээ эрэгтэй хүмүүсийн хувьд өөр ямар нэг шалтгаанаар үс халцарсан тохиолдолд үсний эмчилгээ хийнэ. Тухайлбал, хуйхны гүн цэвэрлэгээ, үсний нөхөн төлжилтийг сайжруулах PRP эмчилгээ гэх мэт. Эдгээр нь ямар нэгэн сөрөг нөлөө байхгүй. Энэ нь өөрийнх нь цуснаас хамгийн идэвхитэй байгаа эрдсүүдийг ялгаж аваад буцаад хуйханд нь тарьдаг. Хуйхны цусны эргэлт сайжирч үсний ургалтыг дэмждэг. Нялхаасаа эхэлж үс нь унасан бол ургах магадлал бага. Энэ нь төрөлхийн үс уналт гэж үздэг. Амин хүчлийн нийлэгжилт алдагдсан учраас ахиад үс ургах боломжгүй юм. Толгойгоо хагалсан сорвитой тэр хэсэг дээр дахиж үс ургах уу гэж их асуудаг. Ийм тохиолдолд бол хагарсан хэсгийн арьс буцаж эдгэрэхдээ холбогч эд үүссэн сорвижилтын улмаас үсний булцуу тэжээлийн дутагдалд ордог учир дахин үс ургадаггүй. Сүүлийн үед үс шилжүүлэн суулгах мэс ажилбараар энэ асуудлыг шийддэг болсон. Мөн ажлын их ачаалал, архаг ядаргаанаас үүдэлтэй үсний халцралт их байдаг. Ийм тохиолдолд бол үс нөхөн төлжих бүрэн боломжтой байдаг.

Азийн аварга шалгаруулах жью жицүгийн тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн Казахстан улсын тамирчин Молдир Мекенбаеватай ярилцлаа.

---

-Азийн аварга шалгаруулах жью жицүгийн тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэнд баяр хүргэе. Та улаанбаатар хоттой танилцаж амжсан уу?

-Сайн байна уу. Монголд тавтай ирсэн. Би өчигдөрхөн (өнгөрсөн баасан гариг) Монголд ирсэн болохоор хараахан Улаанбаатар хоттой танилцаж амжаагүй л байна.

-Монголд ирсэн анхны сэтгэгдэл ямар байна?

-Би Монголд анх удаа ирж байна. Би хэдий Улаанбаатар хотыг үзэж амжаагүй байгаа ч гэсэн хүн болгон надтай хамт зураг авахуулж, найрсаг, эелдэг хандаж байгаа нь үнэхээр таалагдаж байна.

-Монгол улсын талаар өмнө нь ямар нэгэн төсөөлөл байсан уу?

-Тийм ээ. Монгол Улс нь Казакстан улсын хөрш улс учраас бага зэрэг мэднэ. Монгол Улс надад таалагддаг.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулахгүй юу?

-Манайх ам бүл тавуулаа. Би хоёр эгчтэй. Том эгч маань бразил нөхөртэй. Түүний нөхөр миний дасгалжуулагч. Тэрээр Казахстан улсад анх жью жицүгийн спортыг оруулж ирсэн. Хоёр дахь эгч маань жью жицүгээр хичээллэдэг. Бид хоёр жью жицүгийн тэмцээнд хамт явдаг. Тэр намайг бодвол их туршлагатай л даа. Манай гэр бүл намайг тэмцээнд орох бүрт дагаж явдаг юм. Харин энэ удаад хараахан ирж амжсангүй.

-Барилдааны үед ямар мэхийг голчлон хийдэг вэ?

-Тийм ийм гэсэн онцлог мэх хийдэггүй. Барилдаанаа мэдэрч барилдахыг л хичээдэг. Бэлтгэлээ сайн болон тогтмол хийх нь чухал. Тухайн цаг мөчид ухаан зарж барилддаг. Манай дасгалжуулагч “Өөрийгөө хүчилж бэлтгэл хийхгүйгээр ухаалгаар бэлтгэлээ хангаж бай” гэдэг. Барилдааны үед өрсөлдөгчийн дээр болон доор хаана ч байж болно. Харин тухайн мөчид ямар мэх хийхээ мэддэг учраас ухаан зарж барилддаг.

-Азийн аваргын төлөөх тэмцээний бэлтгэлээ хэр сайн хангасан бэ?

-Би бэлтгэлээ тогтмол хийдэг. Бид зөвхөн тэмцээнд зориулж бэлтгэл хийдэггүй. Үргэлж л бие болон сэтгэл санааны бэлтгэлтэй байхыг хичээдэг. Манай дасгалжуулагч шөнө дунд байхад ч хамаагүй одоо гарч бэлтгэлээ хийе, тэмцээнд оръё гэхэд шууд л бэлэн байдаг. Ер нь бол бид байгаа бүх чадвараа гаргахыг хичээдэг.

-Тэмцээнийхээ өмнө анхаарлаа хэрхэн төвлөрүүлдэг вэ?

-Өдөр бүр бэлтгэл хийхдээ сэтгэл санаа, бие махбодын хувьд бэлэн байхаар сэтгэл зүйгээ бэлддэг. Жишээ нь, энэ тэмцээнд орох эсэхээ долоо хоногийн өмнө л гэхэд мэдээгүй байсан. Казахстаны жью жицүгийн холбооноос саяхан гэнэт шийдвэр гаргасан л даа. Тэгээд л мэдэгдсэн. Сүүлийн онгоцны тасалбараар өчигдөрхөн би энд ирсэн. Хэдий гэнэт шийдвэр гаргаад ирсэн ч гэсэн бэлтгэлтэй, бэлэн байсан болохоор өнөөдөр мөнгөн медалиар энгэрээ мялааж байна. Гэнэт шийдвэр гараад ирсэн болохоор багахан ядарсан л даа.

-Олон ангит кинонд дүр бүтээж байсан. Бөх барилдах болон кинонд тоглох хоёрыг хэрхэн хослуулж байна бэ?

-Би их сургуулийн математикийн ангийн оюутан. Би жүжигчин гэсэн мэргэжлээр сураагүй. Олон ангит кинонд тоглох дүрийн шалгаруулалтанд өөрийгөө сорьсон. Тэгээд л тэнцчихсэн. Жью жицүгийн спортод би дуртай. Би математик, кинонд тоглох, барилдах гуравтаа гурвууланд нь дуртай. Аль болох амжуулаад хийхийг хүсдэг зүйлүүд минь юм даа.

-Киноны ертөнц шигээ загварын тайзыг сонирхох бодол бий юү?

-Миний хобби кинонд тоглох. Загвар өмсөж модель болох сонирхол надад байхгүй. Мөн жью жицүгийн спортыг сурталчлах модель байсан нь дээр санагддаг. Жүжигчин болохыг ч зориогүй л дээ. Харин боловсролын салбарт ажиллах хүсэлтэй. Бүх зүйлд бэлтгэлтэй бай гэдэг шиг. Надад кинонд тоглох санал ирвэл киноны зохиол болон дүр нь таалагдвал тоглоно. Татгалзахгүй.

-Таны ирээдүйн зорилго юу вэ?

-Хамгийн эхний зорилго бол Казахстан улсын анхны жью жицүгийн хар бүстэй эмэгтэй тамирчин болох. Мөн жью жицү гэсэн энэ спортыг Казахстан улс даяар дэлгэрүүлэхийг хүсч байна. Жью жицү хурдтай өсч байгаа спорт. Тийм болохоор улсдаа өөрийн гэсэн сургалтын төв ажиллуулж, багш дасгалжуулагч болно. Бас би ирээдүйдээ математикийнхаа чиглэлээр магистр хамгаалах зорилго тавиад байгаа.

-Таны эцэг, эх жью жицүгийн спортоор хичээллэхийг тань дэмждэг байх. Эцэг, эх тань хэрхэн зөвлөгөө өгдөг вэ?

-Манай аав ,ээж хоёр жью жицүгийн спортоор хичээлэхийг минь хүлээн зөвшөөрсөн. Өнөөдөр хэдий энд ирээгүй ч гэсэн интернэтээр миний барилдаануудыг үзэж байгаа. Тиймээс үргэлж намайг дэмждэг. Аав минь надад хэлэхдээ “Жью жицүгийн спортоор хичээллэхдээ үргэлж өөрийнхөө сонирхлоор байгаарай. Барилдах бүртээ өрсөлдөгч гэсэн утгаар биш өөртөө таатай мэдрэмж авахаар барилдаарай” гэдэг. Хэдий би түрүүлэхийг хүсэж байгаа ч өөрийнхөөрөө хөгжилдөж, таатай мэдрэмж авахаар барилддаг.

-Тэмцээнд орох үедээ өрсөлдөгчөө хэр судалдаг вэ?

-Би судалдаггүй. Гэхдээ нэг жинд барилддаг хүмүүстэйгээ тэмцээн дээр ихэвчлэн тааралддаг учраас бага зэрэг мэднэ. Миний өрсөлдөгч ямар байх нь надад хамаагүй. Учир нь би үргэлж бэлтгэлтэй байдаг. Хэзээ ч барилдахад бэлэн байхаар сэтгэл зүйгээ бэлддэг учир миний өрсөлдөгч хэн байх нь надад хамаагүй.

-Монгол аялал жуулчлалын шугамаар дахин ирэх төлөвлөгөө бий юү?

-Хэрвээ надад боломж, цаг хугацаа нь байх юм бол би заавал ирнэ. Учир нь гэвэл би аялахыг үнэхээр их хүсдэг. Одоогоор би Улаанбаатар хотод байна. Хэрвээ дараа ирвэл хотоос гарч хөдөө нутгийг зорино.

-Дасгалжуулагч чинь дэвжээн дээр гарахын өмнө танд хэрхэн зөвлөдөг вэ?

-Ер нь бол дасгалжуулагч маань бэлтгэл хийхэд үргэлж үлгэр дуурайл болдог. Энэ нь намайг зоригжуулдаг. Дэвжээн дээр гарахад бэлтгэл чинь бүрэн хангагдсан л гэж хэлдэг.

-Өдөрт хэдэн цаг бэлтгэл хийдэг вэ?

-Би өдөр бүр бэлтгэл хийхийг хүсдэг. Гэтэл би оюутан учраас хичээлийнхээ цагаас хамаарч долоо хоногт 5-6 өдөр бэлтгэл хийдэг. Хэрвээ би амралттай, завтай байх юм бол өдөрт хоёр удаа бэлтгэл хийнэ. Надад бүтэн өдрийн зав байвал өглөөнөөс орой хүртэл бэлтгэл хийж ч чадна. Яагаад гэвэл би энэ спортод дуртай. Ерөнхийдөө бол цаг 30 минутаас хоёр цаг хийдэг. Амралтын өдөр байвал дөрвөн цаг хийнэ.

-Монгол улсад жью жицү спортыг хөгжүүлэхэд нэмэр болох ямар нэгэн уриалга хэлээч?

-Жью жицү спорт нь эрүүл мэндэд үнэхээр сайн. Шатар тоглохтой адил оюун санаанд бас сайнаар нөлөөлдөг. Энэ спортоор найман настнаас ная хүртэлх бүхий л насныхан хичээллэх боломжтой. Онгоцны буудал дээр намайг угтаж авсан болон надад бэлэг өгсөн хүмүүст маш их баярлалаа. Надад үнэхээр их таалагдаж байна. Залуучууд аа, жью жицү спортоор хичээллэцгээгээрэй гэж хэлмээр байна.

Э.НАРАНЗАЯА