Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Монголын үндэсний сагсан бөмбөгийн холбооноос зохион байгуулдаг 21 аймгийн “Үндэсний лиг”-ийн тэмцээн энэ сарын 18-нд эхлээд буй. Нээлтийн тоглолтууд Үндэсний лигийн гурван удаагийн аварга Т.Ариунболд эзэнтэй Архангай Алтан Дорнодын Дайчид болон лигийн алт, мөнгө, хүрэл медальт Сүхбаатар аймгийн Дарьганга Альянс Тех багуудын хооронд болсон. Хоёр баг Үндэсний лигийн эхний хоёр жил аваргын төлөө тоглож 2015-2016 оны улиралд Сүхбаатар аймгийн баг хожиж түрүүлж байжээ. Харин дараа улиралд нь Архангай Алтан Дорнодын Дайчид даагаа нэхэн 1х1 болгож чадсан түүхтэй. Энэ 2019-2020 оны лигийн шилдэг хоёр багийн хоорондох гал гарсан нээлтийн тоглолт Архангай Алтан Дорнодын Дайчид 111 оноо авч хожсон бол Сүхбаатар Дарьганга Альянс тех баг ганцхан бөмбөгийн зөрүүтэй буюу 109 онооны харьцаатай хожигдсон юм.

Архангай Алтан Дорнодын Дайчид багийн менежер Э.Цолмонбаяртай ярилцлаа.

---

-Багийн менежментийг хэрхэн хийж багаа бүрдүүлсэн бэ?

-Би олон жил сагсан бөмбөгийн спортыг сонирхон үзсэн. Дээрээс нь 21 аймаг гээд бодоод үзэхээр Архангай аймгаас гаралтай аав ээж талаараа холбогддог мундаг сагсчид олон байлаа л даа. Жишээ нь, Монголын лигт 12 жил тоглохдоо зургаан удаа аваргалж, зургаан мөнгөн медаль хүртсэн ОУХМ, МУГТ Т.Түвшинбаяр гэж хүн Архангайнх. 158 онооны рекордыг эзэмшдэг солгой хэмээн алдаршсан Б.Ариунболд Архангай аймгийнх. Баярхүү, Цэвэлдорж, Баттөр, том Билгүүн гээд бүгд Архангай аймагтай аав ээж, ах дүүсийн талаараа холбоотой хүмүүс байсан учраас сайн баг бүрдсэн. Мөн МУИС-ийн шигшээ багийн дасгалжуулагч Л.Эрдэнэпүрэв багштай ярьж байгаад Гантөмөрийг нэмж аван их сайн баг бүрдсэн. Гуравхан жилийн богино хугацаанд гурван удаа аварга авч, сагсан бөмбөгийн спортын түүхэнд амжилт үзүүлэн гарч ирлээ. Манайх NBA загвараар менежмэнтийг хийж үзсэн. Монголын нэг номерын шигшээ багийн холбогч О.Сэргэлэнг авчирж тоглуулах, өнгөрсөн жил Т.Санчир, Ц.Азбаяр хоёрыг авчирж тоглуулах гэх мэт менежмэнтийг хийсэн. Хүмүүстэй яриад Азбаяр, Билгүүн, Сэргэлэн, Санчир нарыг авлаа. Хаанахын ч спорт тийм л байдаг. Сайн цалин амалсан багтаа очдог. Эсвэл өөрийнх нь тоглож үзье гэж бодсон баг байвал цалин мөнгө чухалчлалгүй солилцоо наймаа хийдэг шүү дээ. Яг түүн шиг л тамирчдаа солилцоо наймаагаар авсан. Ер нь бол чадвартай сайн тамирчдадаа боломжийн цалин амласан. Залуучууд сагсан бөмбөг тоглох дуртай байна. Бололцооны цалинг нь өгч байгаа учраас залуучууд манай багийг сонгож саналыг маань хүлээн авдаг юм болов уу гэж боддог.

-Нууц биш бол тамирчдадаа хэдэн төгрөгийн цалин амлаж авсан юм бол оо?

-Энэ бол ёстой нууцлал өндөр. Үүнийг хамаагүй гадагшаа гаргаж болохгүй. Ер нь бол бололцооны л цалин олгодог.

-Баг бүрдүүлэхдээ тамирчдынхаа нийгмийн асуудлыг бас давхар сайн шийдэж өгч байж бэлтгэл сургуулилтыг чанартай сайн хийлгэдэг байх. Тамирчдынхаа нийгмийн асуудлыг хэрхэн шийддэг вэ?

-Түүнийг бол сайнаар шийддэг. Бэлтгэлийн явцад тамирчдадаа бонус өгөх, хэрэгцээт зүйлээр нь хангадаг. Цалингаас гадна урамшууллыг сайн олгодог. Ер нь хүмүүс цалингаараа нийгмийн асуудлаа шийддэг шүү дээ. Тэгээд боломжийн цалин олгодог болохоор ар гэртээ санаа зоволтгүй бэлтгэлээ сайн хангадаг.

-Багийн тамирчид бэлтгэлээ хэрхэн хийдэг вэ?

-Долоо хоногт гурван удаа заалны бэлтгэл, гурван удаа хүчний бэлтгэл гээд долоо хоногийн зургаан өдөр нь бэлтгэлээ хийж байна. Ажил тарах цагаас хойш бэлтгэл хийж байгаа болохоор тамирчид маань давхар ажлаа хийгээд бэлтгэлээ хангаад байж болдог.

-Гурван жил дараалан “Үндэсний лиг”-ийн аварга болсон шүү дээ. Ирэх жил аваргаа хамгаалахдаа хэр итгэлтэй байна вэ?

-Аваргууд чинь аваргаа авна л гэж үзнэ. Бусад багууд аваргуудыг хожиж цомыг нь булаана гэсэн зорилготой л орж ирж байгаа. Аваргаа хамгаалахын тулд менежмэнтээ хийгээд явж байна. Лигонер тамирчдынхаа гэрээ контрактыг хийгээд авчрах тамирчдаа шийдчихсэн байгаа. АНУ-аас хоёр, Ардчилсан Солонгосоос нэг тамирчин ирнэ.

-Гурван жилийн хугацаанд өрсөлдөгч багуудын чанар чансаа, чадвар хэр нэмэгдэж байна. Тэр ахицыг давж аваргаа хамгаалж авч үлдэхийн тулд ямар ажлуудыг хийж байна вэ?

-Эсрэг багийн судалгаа хамгийн чухал. Тоглолтын бичлэг үзэх, анализ хийх. Тоглогчдын чанар чансаа жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. Манайхан 3х3-аар дэлхийд үзэлцэж байна. Том том Гран при, олон улсын тэмцээнд эн тэнцүү хүч үзэж байна. Байнгын бэлтгэлтэй байгаа тамирчид тэр хэрээрээ ур чадвар нь өснө. Тийм мундаг байгаа залуусаа хараад дэлхийд гарахыг хүссэн тамирчид бэлтгэлээ нямбай хийж, чанаржиж эхэллээ. Харьцангуй одоо үед залуучуудад итгэл хүлээлгэж спонсорлодог хүмүүс гарч ирж залуучуудыг санаа зовох зүйлгүй бэлтгэлээ хийх, цалин мөнгөтэй байлгах бололцоог нь хангаж өгч байгаа учраас өрсөлдөөн бол жилээс жилд нэмэгдсээр байгаа. Тэр нь энэ нь гэж таашгүй өрсөлдөөнийг бий болгож чадаж байна. Гол нь менежмэнтийн хувьд багтаа ямар тоглогч авах, дасгалжуулагчдын ур ухаан гаргах, лигийн турш аль баг нь нэг хүн шиг болж чадах, хүчтэй мундаг багийг бүрдүүлж чадсан нь л ялалт байгуулж аварга болно шүү дээ.

-Архангай алтан дорнод дайчид багт багтахын тулд тамирчдаас ямар чадвар шаарддаг вэ?

-Нэгдүгээрт, нутгийн талтай сайн тоглогч байх. Хоёрдугаарт, өөр аймаг, өөр баг, өөр улсаас лигонер тамирчин авлаа гэхэд манай багийн уур амьсгалд таарах хувь хүний зан төлөвийг харна. Манай багийн дутуу байрлалд нөхөж тоглох дэм болохоор чадвартай тоглогчийг сонгож гэрээ хийж авна. Залуу тоглогчдын хувьд бэлтгэлд хамруулаад туршилтын хугацаанд уур амьсгал, бэлтгэл хийх чадвар, ирсэн хугацаанаас хойш хэр их өөрчлөгдөж байна, хэр их өөрийгөө дайчилж чадаж байна, юманд хүрэхээр хүүхэд мөн байна аа гэдгээ харуулж чадсан тохиолдолд жинхэлдэг байгаа.

-Багийн цаашдын төлөвгөөг хэрхэн харж зураглаж байна вэ?

-Спорт гэдэг тааж хэлэхэд хэцүү. Бүгд л аварга болохын төлөө, бүгд л амжилт үзүүлэхийн төлөө, бүгд л хичээж ажилладаг. Багийн спонсор, дасгалжуулагч, тамирчид гээд бүгд зорилго нэгтэй. Зорилгодоо хүрэхийн тулд урд өмнө авч үзээгүй цолоо авахын төлөө мөрөөдөж, хүсч, зорьж бэлтгэл сургуулилтаа хийнэ.

-Танай баг Үндэсний лигийн тэргүүн хэсгийн нэгдүгээрт эрэмбэлэгдсэн шүү дээ. Сэтгэгдэл ямар байна вэ?

-Гайхалтай шүү дээ. Энэ чинь одоо юу гэж байгаа үг билээ. 21 аймгийн багуудаас шилдэг нь. Тэр дундаа тэргүүн буюу хамгийн дээд хэсгийн нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж, хамгийн нэр хүндтэй орж ирнэ гэдэг маш сайхан мэдрэмж шүү дээ. Өөрсдийнхөө зорьсон зорилгын хамгийн өндөрт очих гэж хүн бүр, баг бүр хичээдэг. Бидний хувьд сэтгэгдэл маш өндөр байгаа. Энэ байраа хадгалахын тулд хичээж бэлтгэл сургуулилтаа хийнэ.

-Үндэсний лигийн аваргын дараа оролцохоор төлөвлөсөн тэмцээн бий юү?

-Клубүүдийн олон улсын тэмцээн болдог. Түүнд оролцохоор яриад байгаа. Явах зардал мөнгө нь хэр болох талаар төлөвлөгөө хийгдээд явж байна. 3х3 төрлөөр Архангай Тайхар багаа илүү сайн хүч зузаатган бэлтгэл сайн хийж байгаад олон улсын тэмцээнд явах бодол төлөвлөгөөнүүд бий.

-Лигийн тэмцээнүүд чанаржих тусам үзэх үзэгчдийн хандлага сэтгэхүй өөрчлөгдөж байна. Баг тамирчдадаа хандаж хэлэх үг бий юү?

-Архангай Алтан Дорнодын дайчдыг хөгжөөн дэмждэг, тоглолт бүрийг нь алгасалгүй үздэг дэмжигч нартаа баярлаж явдгаа энэ дашрамд хэлье. Дуртай зүйлээ хийж, цалин мөнгөтэй сэтгэл хангалуун, ур чадвар нь өсөх юм бол цалин нь улам өсөх, дуртай зүйлээ хийгээд олсон мөнгөөрөө гэр бүлээ авч явах боломжийг нь олгож, бүх зүйлээр хангаж өгдөг багийн эздүүд болох Т.Ганболд, Т.Ариунболд нартаа багийн гишүүдийн өмнөөс, сагсан бөмбөг сонирхогч олон мянган үзэгчдийн өмнөөс баярлаж явдгаа илэрхийлье. Багийн бүх л зүйл дээр жилийн турш санаа зовж бүхий л зүйлээр хангадаг. Бид фэнүүдээ гомдоолгүй илүү уран гоё тоглолтыг үзүүлэхийн төлөө зүтгэх болно оо.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (ДЭМБ)-аас жил бүрийн арваннэгдүгээр сард антибиотикийн эсрэг долоо хоногийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Энэ жилийн антибиотокийн эсрэг долоо хоног “Антибиотикийн ирээдүй бид бүгдээс хамаарч байна” уриан дор өчигдөр эхэллээ. ДЭМБ-аас 2015 оноос энэхүү арга хэмжээг нянгийн тэсвэржилтийн талаарх дэлхийн хүн амын мэдлэгийг сайжруулах, олон нийт эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтнууд, бодлого боловсруулагчдын дундах сайн дадлыг дэмжих зорилгоор хэрэгжүүлж эхэлжээ. Энэ талаар ЭМЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Я.Амаржаргал ярихдаа “ДЭМБ-аас Монгол Улсад хийсэн судалгаагаар нийт хүн амын дунд хэрэглэж байгаа эм, эмийн бүтээгдэхүүний 70 орчим хувийг импортоор авч хэрэглэдэг. Монгол Улсын эмийн бүртгэлд 5900 орчим эм бүртгэгдсэнээс 14 хувь нь нянгийн эсрэг үйлдэлтэй эм байна. Өөрөөр хэлбэл, антибиотикийн эсрэг үйлдэлтэй эм. ДЭМБ-аас антибиотикийн хэрэглээний судалгааг зарим улс орнуудын мэдээлэлд тулгуурлан гаргасан. 2012 оны мэдээлэл дээр үндэслэхэд Монгол Улс нянгийн эсрэг антибиотикийн хэрэглээгээрээ дэлхийд дээгүүрт ордог орны тоонд орсон. Энэ байдалдаа бид дүн шинжилгээ хийгээд ЭМЯ, эрүүл мэндийн байгууллагууд хамтран жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын сүүлийн долоо хоногийг антибиотикийн эсрэг долоо хоног болгон маш идэвхтэйгээр тэмдэглэх болсон. Арга хэмжээний хүрээнд нийтийн үйлчилгээний эмийн сангаас антибиотик авахдаа жороор олгох үйл ажиллагааг эрчимжүүлсэн. Сүүлийн үед жоргүй эм олгох асуудал нэлээд цэгцрээд, эмийн сангууд жоргүйгээр нянгийн эсрэг үйлчилгээтэй эм буюу антибиотикийг өгөхөө больсон. Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлттэй олгож байгаа эмэнд цахим жорыг нэвтрүүлснээр антибиотикийн жор бичих, хэрэглээний хяналтыг хийх үйл ажиллагаа сайжирсан. Азийн хөгжлийн банкны эрүүл мэндийн салбарын хөгжил форумын хөтөлбөр байдаг. Энэ төслийн хэмжээнд нийт ард иргэдэд үйлчилгээ үзүүлж байгаа улсын хэмжээний үйлчилгээтэй дундах шатлалын эмнэлгүүд, аймаг дүүргүүдийн эмнэлгүүдийн нөөц судлалын лаборторийн хүчин чадлыг сайжруулах засвар хийсэн. Шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангасан. Эмнэлэгт хэвтэж, үзүүлж байгаа иргэд ямар нэгэн халдвар авсан тохиолдолд нянгийн эсрэг эм буюу антибиотик тэсвэртэй байна. Ямар антибиотик хийвэл энэ өвчлөлийг илүү эмчлэх вэ гэдгийг тодорхойлж байгаа. Ингэснээр олон эмэнд дасалтай буюу нянгийн эсрэг антибиотикд дасал үүсэхээс сэргийлэх үйл ажиллагаа манай улсын хэмжээнд бүрдэж байна” гэв.

Нянгийн эсрэг эмэнд тэсвэржилт үүсэхээс сэргийлэх арга нь бид бүхний хийж чадах, дадах ёстой маш энгийн арга юм. Антибиотикийн тэсвэржилтийг сааруулах, урьдчилан сэргийлэхэд дараахь алхмуудыг хийх ёстой ажээ. Үүнд:

•Гараа савандаж, тогтмол угаах

•Бэлгийн аюулгүй харилцааг эрхэмлэх

•Вакцинжуулалтад тогтмол хамрагдах

•Зөвхөн танд зориулж зөвлөсөн антибиотикийг бусадтай хуваалцахгүй байх

•Антибиотик эмчилгээг зөвхөн мэргэшсэн эмчийн заавраар хэрэглэх

•Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан нөхцөлд хоол, хүнсээ бэлтгэх

•Өвдсөн тохиолдолд бусад хүмүүстэй ойрхон харилцахаас зайлсхийх

•Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, аюулгүй ус хэрэглэх гэх мэт аргуудыг хэрэглэх зөвлөмжийг мэргэжилтнүүд өгч байна.

Энэ тухай Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Биотехнологи, инновацийн албаны дарга Б.Ичинхорлоотой ярилцлаа.

-Антибиотикийн эсрэг долоо хоногийг хэрхэн хэрэгжүүлэх, ямар ямар арга хэмжээ авах, хүртээмжтэй байх талаар яаж ажиллах вэ?

-НЭМҮТ сургалт сурталчилгааг нь хариуцаж байгаа. Сурталчилгаа гэхээр ард иргэд рүү чиглэсэн энгийн үг хэллэгтэй, хэлэхэд амархан үгтэй уриа бүхий сурталчилгаануудыг тараана. Сошиал орчин, телевиз, сонин хэвлэл гээд ард иргэдэд хүргэх боломжтой бүх сувгаар мэдээллээ тараана. Энэ үйл ажиллагаанд Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэг хамтран оролцож байгаа. Нэгдүгээр эмнэлгийн эмч нараас антибиотикийн тэсвэржилт гэж юу болох, яаж урьдчилан сэргийлэх, антибиотикийг яаж хэрэглэвэл тэсвэржилтээс хамгаалах талаар тодруулга авч ярилцлага мэдээллүүдийг хүргэхийг зорьж байна.

-Антибиотикийн тэсвэржилт гэж яг юуг хэлээд байна вэ?

-Антибиотик анх нээгдсэн цагаасаа хойш олон өвчнийг дарсан. Антибиотик хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Гэхдээ түүнийг зөв хэрэглэж байж хэрэгтэй байдлыг ашиглана. Тухайлбал, хүмүүс антибиотикийг хэрэглэхдээ эмчийн зааваргүйгээр нэгнээсээ ам дамжин сонссон эмээ эмийн сангаас аваад хэрэглэчихдэг. Хоёр хоног ч юмуу ууж байгаад жаахан гайгүй болонгуут би зүгээр болчихлоо гээд уулгүй хаячихдаг. Антибиотик гэдэг зүйл чинь амьтай, өөр хоорондоо мэдээлэл солилцож байдаг. Эргүүлээд өөрөөсөө устгах кодыг мэдээлж эхэлнэ. Жишээлбэл, амоксициллин өөрөөсөө задалдаг эмийг гаргаад ирнэ. Дараа нь тэр өвчин дахин тэр амоксициллинийг уухад хэзээ ч дарагдахгүй. Дараа нь өөр нянгууд руугаа мэдээллээ дахин дамжуулаад эхэлнэ. Тэгээд бүх нянгуудад антибиотиктийн тэсвэржилт үүсээд эхэлдэг. Хэчнээн антибиотик хэрэглээгүй ч гэсэн тэсвэржилт үүсдэг. Дараа нь тэр нянгаар үүсгэгдсэн өвчнөөр хүн өвдлөө гэж бодоход тэр өвчин антибиотикт аль хэдийнэ дасал болчихсон байдаг. Гэтэл тэр өвчнийг дарахын тулд илүү хүчтэй антибиотик, эсвэл 2-3 антибиотикийг хольж хэрэглэж байж дарах шаардлагатай болдог. Тиймээс антибиотикийг зөв зохистой хэрэглээд, тэсвэржилтийг бууруулах шаардлагатай.

-Өрхийн эмнэлэг, эмнэлгийн байгууллага гэхээсээ илүү хувийн эмийн сангуудын эм зүйч нарт илүү мэдээлэл өгөх ёстой юм шиг байна л даа. Эм зүйч нарт мэдээллийг яаж хүргэдэг вэ. Сургалт хийдэг үү?

-Эмч, эмнэлгийн ажилчдад сургалт мэдээллийг хүргэдэг, заадаг. Ард иргэд бол зөвхөн эмчийн зөвлөсөн эмийг жорын дагуу хэрэглэх нь чухал.

-Манай улс эмийн замбараагүй хэрэглээгээрээ дэлхийд дээгүүрт ордог. Энэхүү антибиотикийн эсрэг долоо хоногийг хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш судалгаа хийсэн үү. Буурч байгаа болов уу?

-Ер нь ард иргэдийн дунд хэвшмэл болсон зан үйл байна л даа. Энэ ханиаданд ч гэдэг юмуу, энэ өвчинд ийм эм сайн гэсэн сургаар нөгөө хүн нь дур мэдэн эм авч хэрэглэдэг. “Жор үзсэн ламаас зовлон үзсэн чавганц дээр” гэдэг үг сэтгэхүйд нь суучихсан. Энэ эмийг уугаад би зүгээр болчихсон гэхээр л нөгөөхийг нь аваад уучихдаг. Энэ мэт зан үйлүүд нөлөөлөөд байна. Жороор л эм олгодог эмийн сангууд олон болж, замбараагүй хэрэглээ бага ч гэсэн буурч байна. Гэсэн ч зарим эмийн сангууд жоргүй олгоод байна.

-Эмийн сангуудад хяналт тавьж чаддаг болов уу?

-Хяналтыг Мэргэжлийн хяналтын газар хийдэг болохоор сайн мэдэхгүй юм.

-Антибиотикийн хамгийн хор нөлөөтэй зүйл юу вэ?

-Антибиотикийг дутуу хэрэглээд орхиход өвчний шинж тэмдгийг байхгүй болгочихдог. Гэтэл нөгөө нян нь үхэхгүй. Тухайн үедээ хагас унтаа байдалд ордог. Дахин хэсэг хугацааны дараа хоолой өвдөх ч юмуу ямар нэгэн өвчлөл илрэхэд нөгөө антибиотикийг дахин хэрэглэхэд дарагдахгүй. Хүмүүс түүнийг нь эмэнд дарагдахгүй болчихсон, одоо амоксициллин хэрэглэхгүй, пенициллин хэрэглэнэ гэдэг. Энэ л антибиотикийн буруу хэрэглээ болоод байгаа юм. Хоёрдугаарт, хүнсэнд хэрэглэсэн антибиотикоос болоод тэсвэржилт үүсээд байна. ДЭМБ-аас гурван зөвлөмжийг өгдөг. Нэгдүгээрт, эмчийн бичсэн жорын дагуу антибиотикийг хэрэглэ. Хоёрдугаарт, эмчийн бичсэн эмийг хэн нэгний өвчин адилхан гэж бодоод хувааж битгий хэрэглэ. Гуравдугаарт, хэн нэгний уулгүй үлдээсэн антибиотикийг үргэлжлүүлэн битгий уу. Энэ л гурван дүрмийг иргэд маань чанд сахих хэрэгтэй байна.

ЭМЯ-ны эмнэлгийн хэрэгслийн хэлтсийн мэргэжилтэн Н.Амаржаргал ярихдаа “Нийслэлийн эрүүл мэндийн газраас Нийтийн үйлчилгээтэй эмийн сангуудын эм зүйч нарт маргаашнаас (өнөөдрөөс) сургалт зааж эхэлнэ. Тэсвэржилтийн байдал дээр судалгаа хийсэн зүйл одоогийн байдлаар байхгүй. Энэ төрлийн судалгааг зайлшгүй хийх шаардлага үүсээд байна. ДЭМБ-аас хоёр төрлийн судалгаа хийж байгаа. Нэгдүгээрт, тухайн улс оронд антибиотикийн хэрэглээ ямар байна. Хоёрдугаарт, тэсвэржилтийн байдал ямар байна гэдэг тандалтын судалгааг хийж байна. 2015 онд бид ДЭМБ-тай хамтран судалгаа хийсэн. Судалгаагаар манай эмийн замбараагүй хэрэглээ өндөр гарсан. Эхний ээлжинд бид нийтийн үйлчилгээтэй эмийн сангуудад жоргүй эм өгөхгүй гэдэг сургалт сурталчилгааг хийнэ. Энэ арга хэмжээг эмч, эмнэлгийн байгууллагын ажилчдад ч авсан. Бүх шатанд арга хэмжээ, сургалт сурталчилгааг хийгээд явж байна. 2018 онд тандалт судалгааг хийж үзсэн. Нянгийн эсрэг эмийн импортоор орж байгаа болон үйлдвэрлэлийн хэрэглээ 21.7 хувиар буурсан гэсэн үзүүлэлт гарсан. Энэ нь сайшаалтай хэрэг ч буурч байна гээд орхиж болохгүй. Иргэд аль болох жоргүй эмнээс татгалзаад эхэллээ. Одоо эмч эмнэлгийн ажилчид маань нянгийн эсрэг эмнээс аль болох зайлсхийх, шууд антибиотик бичдэг асуудлаас аль болох татгалзаж, өөр эмчилгээний аргыг сонгоосой хэмээн уриалж байгаа юм” гэв.

Шинжлэх ухаанд мөргөлийг хөдөлгөөнд нь 200 гаруй гимнастикийн элемент багтсан гэжээ. Энэ нь цусны эргэлтийг сайжруулан, биеийн хөдөлгөөн уян хатан болж, хуян шар ус арилж, биеийн галбир сайхан болдгийг нотолсон байна. Эмч нар сүүлийн үед өдөрт 108 удаа сунаж мөргөхийг зөвлөх болжээ. Учир нь, турах хүсэлтэй эмэгтэйчүүд хоолны дэглэм, өндөр үнэтэй фитнессээс илүү, YouTube болон бусад сайтуудаас үнэгүй сурах боломжтой юм. Дундаж хурдаар хийхэд 108 удаа сунаж мөргөхөд 15-20 минут зарцуулдаг. Өглөө, өдөртөө хоёр удаа хийж заншвал тун сайн гэнэ. Мөргөлөөр эрүүлжих тухай сонирхолтой ном бичиж, олны хүртээл болгосон Очирваань дуганын тэргүүн, мөргөлч лам Ч.Эрдэнэбаатартай ярихдаа “Мөргөл ном минь тав дахь бүтээл. Ерөнхийдөө эрүүл мэнд, танин мэдэхүй, буян үйлдэхүй гэсэн сэдэвтэй. Мөргөлийн тухай хүмүүс маш сайн мэддэг. Харин яаж зөв мөргөх вэ, ямар заавар аргачлалтай байдаг вэ гэдгийг төдийлөн сайн мэддэггүй. Цаашилбал, мөргөлийг өдөр бүр, тодорхой цагт хэвшүүлэн хэрэгжүүлж чаддаггүйд гол асуудал байгаа юм. Миний хувьд ч гэсэн мөргөлийг өмнө нь үйлдэж байсан боловч залхуурах, шантрах шалтгаангүйгээр хойш тавьж үр дүнг нь гаргаж хэрэгжүүлж чадахгүй байсан. Гэвч хэзээ нэгэн цагт сунах мөргөлийг буман тоонд хүргэнэ гэсэн хүсэл зорилгыг сэтгэлдээ үргэлж тээж явсан. “Сэтгэл үүсгэ, Бага сэтгэл чинь их сэтгэл болно. Их сэтгэл чинь илүү амжилт олгоно” гэж үг бий. Нүүдэлчин соёл иргэншилтэй монголчууд суурин иргэншилд шилжиж дэвшиж, дээшилж байгаа мэт харагдавч үндэсний хэв шинжээ алдаж, хөдөлгөөний дутагдалд орж өвчлөлт байгааг сүүлийн үед ярьж бичих болсон. Харин яаж хамгаалж, сэргийлэх талаар илүү анхаарах нь зөв гэж бодож байна. Энэ үүднээс бурхны шашны нэг төрөл, зан үйл болох мөргөлийг амьдралд хэвшүүлж хэрэгжүүлж хүнд тустай болох талаас нь судалж, ном болгож түгээн дэлгэрүүлэх нь зүйтэй юм байна гэсэн санаагаар “Мөргөл” номыг бичсэн. Ингэхдээ юуны өмнө өөр дээрээ туршин хэрэгжүүлж сунах мөргөлийг буман тоонд хүргэх явцдаа номоо бүтээсэн. Бум гэдэг нь зуун мянган тоонд хүргэсэн гэсэн үг юм. 108 сунах мөргөлийг хийхэд хүн болгоны зарцуулах хугацаа адилгүй байх. Хамгийн гол нь илүүдэл жинтэй, хэт таргалалттай хүмүүс мөргөхөд мэдээж бэрхшээлтэй. Миний хувьд эхэндээ 108 сунах мөргөлийг нэг цаг гаруй хугацаанд хийдэг байв. Биеэ дайчилж хичээх тусам түргэн болно. Одоо 108 сунах мөргөлийг хийхэд 30 минутын хугацаа зарцуулдаг болсон. Өдөр бүр 108 сунах мөргөлийг алдалгүй хийвээс буман тоонд хүргэхэд гурван жилийн хугацаа орно. Нэг дэх бэрхшээлийг давахгүй бол хоёр дахь саадыг яаж давах вэ. Мөргөл үйлдэхэд биеийн хүч их орохгүй сэтгэлийн хүч илүү шаарддаг. Миний хувьд 108 мөргөлийг өдөрт 2 – 3 удаа хийдэг байсан. Жил зургаан сарын хугацаанд зуун мянган мөргөлийг туулж тоонд нь хүргэж чадсан. Мөргөлийн ач тус хэмжээлшгүй их гэдгийг мэдэрч ойлгож биширч шүтсэн” гэв.

Энэ тухай Манба Дацан уламжлалт анагаах ухааны Нэгдсэн эмнэлгийн зөвлөх эмч, “Оточ Манрамба” Их сургуулийн дэд захирал, Анагаах ухааны доктор Г.Одонцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Та 108 удаа сунаж мөргөхийн ач холбогдлыг нэлээд зөвлөдөг. 108 мөргөхөд хүний дархлаа сайжирдаг гэсэн. Үнэн үү?

-108 мөргөхөд ханиад ч хүрдэггүйн гол учир нь хүний дархлаа сайжирчихдаг. Хий, шар бадганын тэнцвэр болон галын илч сайжирна. Бодисын солилцоо идэвхиждэг учраас өтлөлт, хөгшрөлтийн үйл явц удааширна. Сэтгэл санаа ч дагаад өргөгдөнө. Нөгөө талаар нүглээ бараад буянаа арвидуулж байгаа хэрэг юм.

108 мөргөнө гэдэг тийм ч амар зүйл биш шүү дээ. Тодорхой хэмжээгээр зовлон мэдрүүлдэг. Ингэж тодорхой хувиар хэцүү бэрхийг туулангуут араас нь сайн зүйлүүд ирдэг. Хүн нүглийнхээ үрийг, хэцүү бэрхийг ямар нэгэн өвчнөөр даван туулах байсан бол түүнийгээ мөргөл үйлдэж хөлс гаргаснаар хаачихаж байгаа юм. Тэгэхээр зовлонгоо барж байна гэдэг жаахан зовлонгоор их зовлонгийн үүдийг хааж байгаа хэрэг. Дээр нь буянаа арвидуулна. Энэ нь цаагуураа бие, сэтгэл эрүүл болоод ирэхээр сайн сайхан зүйлийн үүд хаалга нээгдэнэ гэсэн үг.

-Залбирал, мөргөл, маани мэгзэм унших, зул өргөх зэрэг шашны зан үйлүүд хүний эрүүл мэнд, наслалтад хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

-Маш их нөлөөтэй. Хэрэв учир шалтгаанаар нь тайлбарлах юм бол маш их зүйлийг ярих шаардлагатай болно. Гэхдээ номтой хүмүүс юу гэдэг вэ гэхээр, ойлгохгүй ч гэсэн баталгаа, нотолгоотойгоор, эргэлзээ байхгүйгээр хүнд тусалдаг зүйл бол тарни гэдэг. Номтой хүмүүс бол хүүхдүүддээ автоматаар цээжлүүлээд уншуулчихдаг. Тэгэхээр янз бүрийн муу муухай зүйлийн үүдийг хааж, сайн сайхны үүд хаалгыг нээж байдаг.

Тарнийн ач тус үүнээс ч их. Тэр бол баталгааатай. Гэхдээ мэдээж, тарнийн тооны хүч гэж маш чухал зүйл бий. 3, 7, 21 удаа тарни уншчихаад л “Энэ надад нөлөөлөхгүй байна” гэж болохгүй. Яагаад гэхээр, тарни өөрийн гэсэн нөлөөллийн хүчний хөрөнгө, тоотой байдаг. Тараг бүрэхэд хөрөнгө байж байж бүрдэгтэй адилхан тийм хөрөнгийг бий болгодог. Жишээлбэл, Манла бурхны тарнийг 800 мянган удаа уншиж байж тухайн хүнд хөрөнгө бий болно гэж байгаа юм. Өдөрт энэ тарнийг нэг эрхиэр буюу 108 удаа уншихад 800 мянга хүргэхийн тулд бараг 17 жил болно гэсэн үг. Харин өдөрт 108 тоотой эрхиэрээ 3, 5, 7 удаа уншаад байвал илүү түргэн хугацаанд тарнийн хүч бий болно.

Тарнийн тооны хүчнээс гадна адис тидийн хүч, бясалгалын хүч гэж бий. Хүний нас богинохон л гээд байдаг. Тэгтэл зөв ашиглах юм бол бидэнд тарнийн бүтээл гээд олон сайн сайхан зүйлийг хийх цаг бас ч гэж хангалттай байгаад байдаг. Хэрэв хүн амьдралынхаа ихэнх цаг хугацааг буруу, дэмий байдлаар үрж, хамаг насаа барчихаад үхэхээ болохоор хашгичиж, уйлж орилоон чарлаан болдог. Буддизмын сургаалд хүнийг үхэл болон мөнх бусын талаар байнга бодож, түүнийг хүлээн зөвшөөрч, үхэлд бэлтгэлтэй байх талаар зааж сургадаг. Тиймээс үхэлтэй нүүр тулах үедээ тайван, уужуу, амьдралдаа харамсах зүйлгүйгээр, үхлийг сайхан тайвнаар хүлээж авах ёс зүйд хүртэл хүн суралцах л хэрэгтэй. Мөн амьдран байх хугацаандаа амьсгалын тоо, агшин бүрийн үнэ цэнийг мэдэрч, зөв зүйтэй өнгөрөөхөд хичээх нь чухал юм.

Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин О.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

---

-Ирэх сарын 8-нд бие даасан тоглолтоо хийх гэж байгаа гэсэн. Тоглолтынхоо тухай мэдээллээр ярилцлагаа эхлэх үү?

-Тоглолтын бэлтгэл ажил ид дундаа явж байна. Арваннэгдүгээр сарын 8-нд Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт 19:00 цагаас “Klassic night” нэртэй анхны бие даасан сонгодог тоглолтоо тоглоно. Тоглолт маань өвөрмөц сайхан тоглолт болно гэж бодож байгаа. Урилгаар ОХУ-ын Красноярск хотын дуурь бүжгийн театрын уран сайхны ерөнхий удирдаач, ОХУ-ын гавьяат жүжигчин Анатолий Петрович гэж сонгодог урлаг сонирхогч монгол түмний сайн мэдэх алдарт удирдаач ирнэ. Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын ерөнхий удирдаач МУУГЗ Н.Туулайхүү маэстро бас удирдана. Тоглолт маань монгол сонгодог, дэлхийн сонгодог гэсэн хоёр чиг хандлагатай бэлтгэл ажлаа хийгээд явж байна. Ерөнхийдөө тоглолтод маань дэлхийн том сонгодог бүтээлүүдийн ари, монгол сонгодог бүтээлүүдийн ари, романс, дуу гээд бүгд эрчтэй хүчтэй гранд тоглолт болно. Дуучин хүний авьяас чадвар, хоолойн цар хүрээ, өнгө тембр, техник гээд бүхий л авьяасыг шавхсан томоохон бүтээлүүдийг сонгосон. Үзэгчдээ бодсон ч гэсэн сонгодог урлаг гэхээр уянгын халилтай гэж ойлгохооргүй, уйдахааргүй эрчтэй хүчтэй номеруудыг сонгосон байгаа. Мөн Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин, МУГЖ С.Мөнгөнцэцэг бас оролцоно. Бид хоёр дэлхийн сонгодог бүтээлийн дуэтыг хоршин дуулна. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын симфони оркестр, найрал дуучид зэрэг олон бүрэлдэхүүнээр миний тоглолтод оролцоно.

-Таныг унаган хотын хүүхэд. Хөдөө нүүгээд оюутан болохдоо эргэж ирсэн гэж сонссон. Бага насныхаа талаар ярихгүй юу?

-Ер нь бол Улаанбаатар хотод төрсөн. Хүн чинь эцэг эхээрээ нутаг усаа овоглодог шүү дээ. Аав, ээж минь Сүхбаатар аймгийн хүмүүс. Гуравдугаар ангид байхдаа эмээ, өвөө рүүгээ нүүж суурьшаад, хүүхэд нас минь Сүхбаатар аймгийн Уулбаян суманд өнгөрсөн. Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд, Хөгжим бүжгийн коллежийн дуулаачийн ангид элсэн орсон. МУГЖ А.Бүтэд гэж алдартай багшийн удирдлага дор долоон жил сураад Дуурийн дуучин мэргэжлээр төгссөн.

-Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын гоцлол дуучин байсан үеэ дурсвал?

-Сурч байх хугацаандаа 2003 онд Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад очиж, шалгалт өгч энэ хамт олонтойгоо долоон жил хамт ажилласан. 2003-2010 он хүртэл Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн театрт гоцлол дуучнаар ажиллалаа. Энэ хугацаанд олон сайхан цэргийн сэдэвтэй уран бүтээлүүд болон нутаг усаа магтсан уран бүтээлүүдийг хийж үзэгч түмнийхээ хүртээл болгож байсан. Монгол бөхийн өргөөнд “Халх голын өглөө”, “Сүүлчийн тулааны өмнө” гэдэг хоёр томоохон бие даасан тоглолтоо өргөн барьж байлаа.

-Цэргийн дуу бүжгийн театр, Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт уран бүтээлчээр ажиллах ялгаа нь юу байна?

-Мэдээж мэргэжлийн дуурийн дуучин, мэргэжлийн чиглэлээр төгссөн хүн цэргийн дуу дуулахад түвэг бол байгаагүй. Цэргийн дуу гэдэг марш хэлбэрийн эрчтэй хүчтэй талаараа онцлог. Дуурь бол тэс өөр том бүтээл шүү дээ. 2-3 цаг тоглогдоно. Хөгжмөө сонсоно, удирдаачаа харна. Жүжиглэнэ, дуулна. Дуучин хүнээс гарах бүх л энерги, хүч, авьяас бүгдийг л шаарддаг. Концертийн урлагийн байгууллагууд бол гурван бадаг дуугаа дуулаад л явах жишээний байдаг болохоор ялгаа нь асар өөр л дөө.

Гэхдээ дуучин хүн концертийн урлагийн байгууллагад олон жил ажиллахад дуурь дуулахад бас их дөхөм болдог юм байна. Тайзан дээр орж гарахаас авахуулаад олон удаагийн тоглолт, үзэгчидтэй олон харьцаад, дуулаад дуучин хүний хүрээг тэлж өгдөг юм байна. Дуу гэдэг бас сонин. Дуу дуулах нь маш хэцүү. Ер нь хувь уран бүтээлчээс сэтгэлгээ шаардана. Дууны өнгө, дууг яаж үзэгч түмэндээ хүргэх үү гэдэг тал дээр маш их ажиллагаатай.

-Танай гэр бүлд дуулдаг хүмүүс байдаг уу. Дуулах авьяасыг хэнээс өвлөсөн гэж боддог вэ?

-Удам сударт маань авьяастай өвөг дээдэс байсан л даа. Миний өвөө хуур маш сайхан тоглодог Сүхбаатар аймгийн алдарт уяач Борын Дондог гэж хүн байлаа. МУАЖ Ш.Чимэдцэеэ эгчийг анх дуучин болгож, тайз руу хөтөлж байсан хүн. Ээж минь хөгжмийн их авьяастай. Гитар, ятга, ёочин мандлин гээд олон төрлийн хөгжим тоглоно. Аавын минь талд уртын дууг сайхан дуулдаг олон хүн байсан гэж сонсож байлаа. Манай удамд МУАЖ Ш.Чимэдцэеэ эгч минь бий. Бид хоёр их ойрын хамаатан.

-Та гадаадын олон тэмцээн уралдаанд эх орныхоо нэрийг гаргаж байсан шүү дээ. Зарим нэгээс нь дурдвал?

-2014 онд ОХУ-ын Москва хотод зохиогдсон М.И.Глинкийн нэрэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын 25 дахь удаагийн уралдаанд хоёрдугаар байрт орж байлаа. Хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт, МУАЖ Ц.Пүрэвдоржийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын уралдааны тэргүүн байрыг 2012 онд хүртсэн. Төрийн соёрхолт, МУУГЗ Б.Шаравын нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдааны дэд байрын шагналыг 2012 онд хүртсэн. Б.Дамдинсүрэн “Учиртай гурван толгой” дуурийн шилдэг дүр шалгаруулах улсын уралдаанд Балганы дүрээр тэргүүн байрт 2016 онд шалгарсан. Ссср-ын Ардын жүжигчин К.И.Базарсадаевын нэрэмжит олон улсын дуурын дуучдын уралдааны “ГРАН ПРИ” шагналыг 2010 онд хүртсэн. 2018 он уран бүтээлийн олз омог, арвин жил байлаа. Хятадад болсон дэлхийн “А” зэрэглэлийн тэмцээнд 1000 гаруй дуучнаас дэлхийн шилдэг зургаан дуучны нэгээр шалгарлаа. Эрэгтэй, эмэгтэй дуучны “А” зэрэглэлийн тэмцээн өмнө нь тусдаа болдог байсан юм. Энэ жил хамтдаа болсон. Энэ тэмцээнд дэд байр эзэллээ. Мөн өнгөрсөн жил олон улсын дуучдын тэмцээнээс үзэгчдийн нэрэмжит шагналыг хүртсэн сайхан жил байлаа.

-Манай Монголын масс хэсэг сонгодог урлагийг ерөнхийдөө ойлгодоггүй, үздэггүй юм шиг санагддаг?

-Манай монголчууд их дуунд дуртай ард түмэн шүү дээ. Нийтийн, уртын дууг нийтээрээ сайхан дуулдаг. Сонгодог урлаг гэдэг дэлхийн хүн төрөлхтний ноён оргил урлаг нь юм. Түүнийг сонсохгүй, ойлгохгүй, үзэхгүй бол улс орны нийгэм соёлтой холбоотой асуудал л даа. Үүнийг нэвтрүүлж, дэлхийн урлагтай хөл нийлүүлж, сонсож, мэдэрч байх хэрэгтэй. Дэлхийн хүн төрөлхтний том урлагт хүүхэд багачуудыг багаас нь бэлтгэх ёстой гэж миний хувьд боддог юм.

-Сонгодог урлагийг ойлгохын тулд урлагийн ямар боловсролтой байх хэрэгтэй юм бол оо?

-Хамгийн наад зах нь Ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтад хүүхдэд зориулсан хөтөлбөр оруулж өгөх хэрэгтэй. Хүүхдүүдийг дуурь, балет зэргийг үзүүлж, харуулж байх хэрэгтэй л дээ. Ерөнхий боловсролын сургуульд байхаас нь хүүхдүүдийг бэлтгэх ёстой.

-Энэ чиглэлээр Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театр ямар ажлууд хийдэг вэ?

-Дуурь бүжгийн театраас хүүхдэд зориулсан сонгодог уран бүтээлүүдийг хийх шаардлагатай. Манай театраас “Чоно ба долоон ишиг” хүүхдэд зориулсан дуулалт жүжиг, “Баавгай дуулахуй” дуулалт жүжиг тоглогдлоо. Хүүхдүүд маш сайн идэвхтэй үзэж байна. Үндэсний дууриудыг хүүхдүүдэд бас үзүүлж байх хэрэгтэй. Монгол дууриудаа үзүүлж хэний зохиол, хэний хөгжим гэдгийг тайлбарлаж, сонсгож үзэгчдийг бэлтгэж байх хэрэгтэй. Дуу хөгжмийн хичээлийн хөтөлбөрт нь бас нэмж оруулж өгөх нь зүйтэй гэж бодож байна.

Төрийн тэргүүнээс “Үйлчилгээний гавьяат ажилтан” цол тэмдгийг аваад удаагүй байгаа Нийслэлийн хот тохижилтын газрын авто баазын жолооч Дуламсүрэнгийн Шаравдоржтой ярилцлаа.

---

-Танд төрийн дээд одон медаль хүртсэнд баяр хүргэе. Энэхүү шагналыг авна гэдгээ хэзээ мэдсэн бэ. Яаж бэлтгэж очив?

-Ийм нэр хүндтэй шагнал авах гэж байгаагаа тэр өглөө нь л мэдсэн. Шөнийн ээлжинд гараад өглөө нь буугаад мэдсэн л дээ. Гэрт иртэл утсаар залгаж хэлсэн.

-Хаанаас утасдаж хэлэв. Та ямаршуу байдалтай хүлээж авсан бэ?

-Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас утасдаж мэдэгдсэн. “Та 11:00 цагт ирж, шагналаа аваарай” гэсэн. Тэр өглөө нь би 8:00 цагт ажлаасаа буусан юм. Тэгж л анх мэдсэн.

-Шөнийн ээлжинд гарсан гэхээр унтаж амарч чадаагүй ядарчихсан байж дээ?

-Манай ажил тасралтгүй 24 цагаар Улаанбаатар хотын цэвэр цэмцгэр байдлыг хариуцаж ажилладаг. Бүх л ногоон байгууламж, далан суваг цэвэрлэх, зам талбайг хог шороогүй байх үүргийг хүлээдэг. Хэдий ядарсан ч сайхан хамт олны энерги дунд ядарснаа ч мэддэггүй явж байдаг. Ядарч, зүдрэх бишгүй л зүйл тохиолдоно. Бидний ажил хүнд шүү дээ. Гэхдээ түүнийгээ мэдрэхгүй л өнгөрчихсөн, нэг мэдэхэд л ажлаа хийгээд дуусчихсан, ард нь гарчихсан байдаг юм.

-Таныг мэдээж ажлаас тань л тодорхойлж өгсөн байх. Тэгээд танд тухайн үедээ мэдэгдсэн үү. Авч магадгүй гэсэн таамаг байгаагүй юу?

-Тиймэрхүү юм цухас дурдаж байсан. Тэр үедээ бодоо ч үгүй, санаа ч үгүй. Ажил ихтэй болохоор ажилдаа дарагдаад мартчихсан. Ээлжинд гараад гэртээ хонохгүй. Заримдаа өглөө орж ирнэ. Заримдаа шөнөдөө ирнэ. Тэгэж байгаад л нэг мэдэхэд шагнал өгөхөөр болсон гэхээр нь их цочирдсон. Ажил хийвэл ам тосдоно гэдэг дээ. Төрийн тэргүүнээсээ төрийн дээд эрхэм шагнал аваад зогсож байхад бодитой юм байна, бодитоор үнэлдэг, дүгнэж цэгнэдэг юм байна. Сайхан цаг ирчихсэн юм байна л гэж бодогдсон доо. Нөгөөтэйгүүр би энэ их хүндтэй шагналыг хамт олныхоо өмнөөс авчихлаа, цаашдаа би яах ёстой вэ, юу хийх вэ гэж бодох хариуцлага ирдэг юм байна. Би арай залуу, одоогоос арав, хорин насаар залуу байсан бол маш их юм хиймээр л байна. Тэглээ ч гэсэн би тэтгэвэрт гартлаа маш шургуу хөдөлмөрлөж, их ажлыг хийх урам зориг, үүрэг хариуцлагыг өгдөг юм байна даа л гэж бодогдож сууна.

-Цэвэр, хоггүй хотын төлөө ядарснаа ч үл анзааран ажилладаг байх нь ээ?

-Хамт олны сайхан уур амьсгал дунд ажиллах ч таатай шүү. Би одоо ажиллаж байгаа ажилчдынхаа хамгийн настай нь л даа. Залуучуудтай ажиллах их урам зориг өгдөг. Тэр дундаас эрч хүч, энергиэ авна. Энэ жил 64 нас хүрчихлээ. Залуучуудтай ажиллана гэдэг надад хамгийн сайхан мэдрэмжийг өгч, сэтгэл өег байдаг шүү.

-Анх хэзээ жолооч болж байв. Жолооч болсон түүхээ дурсаач?

-Би 1975 онд жолооч болсон. Тухайн үедээ Тээврийн яамны харьяа Авто тээврийн нэгдүгээр баазад бензин тээврийн машин барьдаг байлаа. Тэнд бол даргаас бусад бүх ажлыг хийсэн дээ. Тухайн үед хувьчлал явагдаад татан буугдсан. Тэгээд энэ байгууллагадаа орсон юм.

-Ажилдаа ингэж дурлах, ядарснаа ч мэдэхгүй ажиллах сайхан хамт олон бүрдэж чадсан гэсэн үг үү?

-Бидний ажил цаг наргүй, хүнд хэцүү ч нэг ч хүн тэгж гомдоллодоггүй. Дарга маань их сайхан хүн. Биднийг маш их дэмждэг, тусалдаг. Байгууллага гэдэг сайхан шүү дээ. Хот тохижилтын газар маань 55 жил болж байна. Би энэ байгууллагад ороод хориод жил болчихож. Нийтдээ 42 жил ажилласан байна.

-Олонх хүмүүсийн бодлоор та бүхний ажил нэг бодлын хотоо цэвэр байлгах хариуцлага, нөгөө талаар бохир заваан ч юм шиг санагддаг. Нийслэлийнхээ цэвэр цэмцгэр байдлыг хангахад жаргалтай үе, хэцүү мөч нь юу байдаг вэ?

-Хүмүүс яахав, хүнд хэцүү, бохир заваан гээд янз бүрээр л ярьж байдаг. Хүн ажлыг голохоос ажил хүнийг голохгүй. Бид хийхгүй бол өөр хэн хийх юм бэ. Хамгийн гол нь тэр шүү дээ. Бид л хийх ёстой. Хотоо цэвэр цэмцгэр, хоггүй шороогүй Азийн цагаан дагинаар нь байлгахын тулд хичээж өдөр бүр ажилдаа яарч тэмүүлдэг. Бохир заваан ажил гээд бүгд хойш суугаад байвал хэн хийх вэ. Тэгэхээр бид л хийх ёстой. Тэр үүднээсээ бид хотоо аль болох цэвэрхэн байлгах гэж маш шургуу хөдөлмөрлөдөг. Бүгд ажилдаа дуртай, хайртай. Манай хамт олон бүгд л тийм хүмүүс байдаг. Олон жил ажиллачихсан. Тэр бүх баяр жаргалаа хамт олноосоо л олж хардаг юм. Хэдий ядарсан ч эрч хүч, энергийг хамт олон минь өгч нөхдөг.

-Хориод жил энэ ажлыг хийхэд шантрах үе гарч байв уу?

-Бэрхшээл бол зөндөө л гарна. Ганц цэвэрлэгээ ч биш бүхий л ажилд явна. Хотын ямар л хүнд хүчир ажил байна тэр бүгдэд оролцоно. Халдварт өвчин гарахад, цас, бороо ороход гээд хотынхоо жаргал зовлонтой үед бүгдэд оролцоод явдаг. Гэхдээ түүгээрээ үргэлж бахархдаг. Энэ бол бидний хийх ёстой ажил. Сайхан хүмүүстэй ажилладаг учраас ажлаасаа шантардаггүй. Би тэтгэврээ тогтоолгоод дөрвөн жил болж байна. Хамт олондоо сэтгэл хоргодоод аль болох явахгүйг хичээдэг. Тийм л хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг юм даа.

-Таныг тэтгэврээ тогтоолгочихоод гарсангүй гэдэг ч юмуу одоо амар гэж хэлэх хүн байдаг уу?

-Байхгүй. Манай хамт олон их эвсэг. Тэдэнтэйгээ л ажиллаад байх хүсэл, сонирхол, эрмэлзэл маш их бий. Тэд маань надад ижил дасал болчихсон. Хамт олон гэдэг ийм л сайхан юм байдаг юм байна. Олон жил жаргал, зовлонгоо хуваалцаад хамт байчихсан хүмүүс чинь миний хоёр дахь гэр бүл, ижил дасал болсон ах дүүс минь юм шүү дээ.

– Гэр бүлээ танилцуулаач. Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Таны хань ямар мэргэжилтэй вэ?

-Миний ханийг Түмэнтогтохын Алтанцэцэг гэдэг. Чех улсад арьс ширний чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн. Гутлын технологич, инженер мэргэжилтэй. Миний төрсөн нутаг Төв аймгийн Бүрэн сум. Аав минь Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын хүн. Удмаа дагаж Өвөрхангай аймгийнх гэж л ярьдаг юм. Бид дөрвөн хүүхэдтэй. Дөрвүүлээ тусдаа гарчихсан. Бага охин минь Эрдэнэт хотод ажиллаж амьдардаг. Гурван хүү минь хотод ажил хөдөлмөр эрхлээд амьдарч байгаа. Ач, гуч нийлээд арав гаруй болсон. Манай гэр бүл хориод гишүүнтэй өнөр өтгөн болоод байна. Хүүхдүүд тусдаа гарчихсан болохоор бид хоёр л байдаг юм.

-Цаг наргүй ажиллаад байхаар хүүхдүүд яаж хүлээж авдаг вэ?

-Заримдаа ч хэцүү байдаг шүү. Ач, гуч, хүүхдүүдтэйгээ сардаа нэг ч юм уу хоёр сардаа нэг уулзалдах юм даа. Ажлын цаг маш эрт эхэлнэ. Өглөө 5-6 цагт л гардаг юм. Замын цэвэрлэгчидтэйгээ адилхан өглөө эрт гараад явчихна. Заримдаа ч шөнөдөө бууж ирнэ. Хүүхдүүдтэйгээ тэр болгон таараад байхгүй юм. Нэг уулзалдахаараа хүүхдүүд саначихсан сүйд болно. Ач, гуч нар хааяа нэг амрахаар ирээд ноолоод салахгүй. Нэг уулзсаных гээд сайн эрхлэлдэнэ.

-Ямар үед ажлаараа хамгийн их бахархах мэдрэмж төрдөг вэ?

-Ажлаа нугалчихаад, хийж дууссаныхаа дараа хийсэн зүйлээ хараад бид чадлаа гэж бодоод бахархаад сууж байх хамгийн гоё мөч нь байдаг юм. Манай байгууллага 750 ажилчинтай. Шөнийн ээлжинд ажиллахад бүх зүйл нь бэлэн, хангамж сайтай. Шөнийн ээлжийн тогооч гэж бий. Шөнийн ээлжийн шуурхай гэж бас байна. Ажлаа дуусгаад байрандаа ирээд бөөнөөрөө цайлаад суухдаа хоорондоо жаргал зовлонгоо ярина, инээж хөхрөлдөнө. Нэгнийгээ хөөргөж явуулна. Тэр үед л хамгийн сайхан байдаг юм. Ядарснаа мартаад хоорондоо хөгжилдөөд, дурсамжаа бүтээж байгаа юм шиг л санагддаг.

-Ажлын нөхцөл байдал ажиллахад урамтай, таатай орчныг бүрдүүлж чаджээ дээ?

-Хот тохижилтын газрын дарга Бямбадорж гэдэг хүн хоёр дахь удаагаа энэ байгууллагад ирчихэж байгаа юм л даа. Анх даргаар ирэхэд нь Хот тохижилтын газар маань өр ширэнд орчихсон, машин техник нь муудчихсан хүнд байдалд орсон үе байсан юм. Тэр үедээ 300 гаруй сая төгрөгийн өртэй, ноормын хувцсаа ч тавьж чадахгүйд хүрчихсэн, ноормынхоо сүүг өгч чадахгүй, ажилчдынхаа хоолны мөнгийг өгдөггүй, цалингаа тавихад хүндрэлтэй болчихсон үед л авсан. Дарга маань байгууллагыг өр ширнээс салгаад, өөрийн гэсэн байр орон сууцтай, техник үйлчилгээндээ засвар хийгээд өөд нь татсан. Тэр үедээ манайх түрээсийн байранд байлаа. Одоо өөрийн гэсэн байртай, өр зээлгүй, арвангурав дахь сарын цалингаа өгдөг. Ажлын хувцсыг 2-3 жилд нэг сольж өгдөг байсан бол одоо тогтмол солино. Сард хоёр удаа цалингаа цагтаа тавьдаг. Хоол унааны мөнгөө тогтмол өгнө. Ажилчдын автобус өглөө, оройдоо ажилчдаа зөөдөг болсон. Ажиллах орчин нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Хүний урам зоригийг сэргээж, ажилдаа дурлах шалтгааныг бий болгож чадсан. Энэ бүхнийг хийж чадсан даргадаа маш их баярладаг. Заримдаа бид ядрахаараа амралтын өрөөндөө хоночихдог. Би л гэхэд 24 номертой. Номерынхоо мишокыг аваад амралтын өрөөндөө ороод унтаад өгнө. Тийм л сайхан болгож өгсөн дөө. Манай дарга өөрөө Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгч. Олон хүүхэдтэй айлд өссөн борог амьдрал мэддэг хүн. Өөрөө бидэн дунд ороод жаргал зовлонгоо хуваалцаад, биднийг хүнд ажил хийх үеэр ноормын хувцас өмсчихсөн, хүрз бариад яг л бидэнтэй адил ачиж буулгаад, дунд нь ороод боорцог бол боорцгоо хувааж идээд, хар цайгаа хувааж уугаад, ажилладаг болохоор дарга цэрэг гэж ялгагдахгүй ажиллаж чаддаг. Тэр хэрээрээ хүнд анхаарал тавина. Ажилчдынхаа нийгмийн асуудалд маш их анхаарна. Хүнд хэцүү зүйлийг нь шийдвэрлэж өгөхөөр зорино. Байнга тусламж, дэмжлэг үзүүлнэ. Мөн тэр хэрээрээ хүмүүсээ удирдан чиглүүлнэ, хариуцлага нэхнэ, ажилдаа хариуцлагатай байхыг шаардана. Үнэхээр удирдан зохион байгуулагч хүн шиг санагддаг.

-Шуурхай алба гэж байдаг гэсэн. Ямар үед шуурхай авдаг вэ?

-Цаг агаарын нөхцөл байдлаас шалтгаалаад янз бүр, шуурхай дуудагдана. Хэдэн цагт ч хамаагүй дуудна. Бидэнд утсаа унтраах эрх байхгүй. Шөнө, өдөр хамаагүй. Байнгын утсаа чагнаад л байж байна.

-Урьдчилан сэргийлж болдог уу?

-Нэг үеэ бодоход цаг агаарын мэдээг үнэн зөвөөр мэдээлдэг болчихож. Цаг агаарын мэдээ сонсож байгаад тэдийд цастай, бороотой гэвэл бид хоёр цагийн өмнө очоод бэлэн байдаг. Тэгээд л цас ороод эхэлбэл бодисоо ачиж аваад гарна. Заримдаа 100 тн хүртэлх бодис ачаад гардаг. Цас ихтэй жилийн давтамж таван жилээр явдаг юм шиг байгаа юм. Жилдээ бол 30-150 удаа цас ордог юм шиг байна лээ. Үүнд бол хяруутах, багахан хаялах ч орно. Жаахан хяруу унахад л зам мөстөөд гулгаа үүсдэг. Тэр бүрт л өглөө болгон бодисоо цацна. Хаврын цас ханзартал нэлээд хүнд дээ. Шөнө, өдөргүй л ажиллана. Улаанбаатар хотод 1700 гаруй км далан суваг байдаг байх. Тэр бүгдийг цэвэрлэнэ. Эзэнгүй тэнүүлч нохой, муураа устгана. Нийслэлийн бүх ногоон байгууламжийг хариуцана. Тэр бүрт өөрсдөө л явна даа.

-Энэ бүх ажлыг нэг байгууллага хариуцдаг гэхээр тухай тухайн чиглэлээр сургалт, зааварчилгаа, зөвлөмж хийдэг үү?

-Сургалт явагдана. Ногоон байгууламжийн сургалт, далан сувгийг яаж арчилж цэвэрлэх, зам талбайг хэрхэн цэвэрлэх, нийтийн эзэмшлийн зам талбайд байгаа сандал, ширээ, сүүдрэвч гээд бүгд л манайх хариуцдаг. Тэр бүгдийн засвар үйлчилгээг хийнэ. Засч янзлаад, будаж сэлбээд буцаад байранд нь тавина. Бид тасралтгүй 24 цагаар арчилгаа, цэвэрлэгээгээ хийгээд л явж байдаг даа.

-Та энэ байгуулагадаа хориод жил ажиллахдаа шалтгаангүй ажил таслах үе гарч байв уу?

-Бидэнд тийм зан байдаггүй юм даа. Бүгд хариуцлагаа үүрээд сурчихсан, таслах эрх ч байхгүй. Намайг ажлаа тасалбал миний ажлыг хэн хийх үү, бусдадаа саад болж ажил нэмэхийг хэн маань ч боддоггүй. Үнэхээр бие өвдсөн, ар гэрийн шалтгаантай бол учир байдлаа урьдчилж хэлээд чөлөө л авна. Орны хүндээ хариуцуулж өгнө.

Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн төвийн хүүхдийн эмч Б.Оюунтуяатай ярилцлаа.

---

-Томуугийн идэвхжил эхэлж байна. Томуу, томуу төст өвчин ямар шинж тэмдгээр илэрдэг вэ?

-Томуу, томуу төст өвчний эмнэлзүйн үндсэн хэлбэр нь гурван янз байдаг. Амьсгалын дээд замын халууралтгүй хөнгөн хэлбэр, халууралттай томуу, томуу төст өвчин, хүнд ба хүндрэлтэй томуу гэсэн гурван үндсэн хэв шинжээр илэрч байдаг. Амьсгалын дээд замын халууралтгүй хөнгөн хэлбэр нь халуурах, нус гоожих, ханиалгах, хоолой сөөх зэрэг амьсгалын дээд замын шинжүүд илэрнэ. Халууралттай томуу, томуу төст өвчний үед хүүхэд өндөр халуурна. Хүнд ба хүндрэлтэй томуу нь түргэн даамжрах явцдаа уушгины үрэвсэл амьсгалын цочмог дутагдлын хам шинж, хүчил олон эрхтний дутмагшил зэрэг шинж тэмдгүүдээр хүндэрч, илэрч байдаг. Бусад хүндрэл нь нянгийн хоёрдогч халдвар бөөрний дутмагшил, амьсгалын замын архаг өвчин сэдрэх зэрэг шинж тэмдгүүдтэй. Өвчин хүндэрч байгааг илтгэх шинжүүд нь хүчилтөрөгч хангамж муудаад зүрх, уушгины дутмагшлын шинжүүд, төв мэдрэлийн тогтолцооны шинжүүд буюу хүүхэд ухаан алдах, толгой эргэх, татах зэрэг шинж тэмдгүүд илэрч байдаг. Хоёрдогч нянгийн халдвар усгүйжих, хүнд усгүйжих буюу шээсний гарц багасах зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг.

-Аль үед нь гэрээр эмчилж болох, аль үед нь эмчид хандах ёстой вэ?

-Халууралтгүй хөнгөн хэлбэрийн үед түүнийг гэрээр эмчилж болно. Эхлээд өрхийн эмчдээ үзүүлээд эмчийн заавраар бичиж өгсөн эм эмчилгээг хийж болно. Харин хүнд болон хүндрэлтэй томууны үед хоёрдогч нянгийн халдвар илрэх үед эмнэлэгт хэвтүүлж эмчлүүлэх нь зүйтэй.

-Гэрийн нөхцөлд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Шингэн зүйл маш сайн уулгах хэрэгтэй. Томуугийн халдвар тусахаас сэргийлэх ганц найдвартай арга бол вакцин. Ялангуяа 2-5 нас хүртэлх хүүхдүүд, 65-аас дээш настай хүмүүс, жирэмсэн эхчүүд томуугаар хүндрэх эрсдэл өндөр. Тэгэхээр томуугийн вакциныг хийлгэвэл сайн. Амны хаалтыг заавал зүүж байх шаардлагатай. Үзвэр үйлчилгээ, олон нийтийн газраар явахдаа байнга масктай байх. Сурагчдын амралт эхэлсэнтэй холбоотой идэвхжил нэмэгдэх магадлалтай. Тиймээс олон нийтийн газраар хүүхдээ явуулахгүй байх, ханиаж найтаахдаа амны цаас, алчуур заавал хэрэглэх, гараа тогтмол угааж хэвших хэрэгтэй. Мөн спиртэн суурьтай ариутгагчийг хэрэглэж байж болно. Улиралдаа тохируулан дулаахан хувцаслах нь зүйтэй. А, С амин дэмээр баялаг хоол хүнсийг хэрэглэх, сайн унтаж амрах, гэр ажлын өрөө тасалгаандаа зориулалтын агаар шүүгч хэрэглэж хэвших, чийгтэй цэвэрлэгээг ойр ойрхон хийж байх нь зүйтэй.

-Эцэг, эхчүүд хүүхдээ эмчид үзүүлээд эмч эмчилгээ бичиж өгөөд тэд хоногийн дараа давтан үзүүлээрэй гэдэг. Зарим эцэг, эхчүүд давтан үзлэгт хүүхдээ үзүүлдэггүй. Үүнээс болоод үүсэх эрсдэл нь юу вэ?

-Ерөнхийдөө эмч нар эмчилгээ бичиж өгөөд 3-5 хоногийн дараа давтан үзүүлээрэй гэдэг. Давтан үзлэгт сайн хамрагддаг. Гэхдээ зарим нэгэн эцэг эх ажил төрлийн байдлаас шалтгаалаад үзүүлж чаддаггүй. Томуу, томуу төст өвчний үед 3-5 хоногийн дараа давтан үзүүлэх ёстой байдаг. Давтан үзүүлээгүйн улмаас дээр хэлсэн хүндрэлийн шинжүүд илэрч байж болно. Хүндэрсэн тохиолдолд эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэх ёстой. Өвчин эхэлснээс хойш долоо хоног цэцэрлэг, сургуульд нь явуулахгүй тусгаарлах ёстой. Амьсгалын замын өвчлөл гэдэг утгаараа нэг хүүхэд цэцэрлэгт өвчтэй очиход бусад бүх хүүхэд өвчлөх гээд байдаг. Тийм болохоор заавал тусгаарлаж эмчилнэ.

-Сүүлийн долоо хоногт Сүхбаатар дүүргийн хэмжээнд хүүхдүүд томуу, томуу төст өвчнөөр өвчлөх тохиолдол нэмэгдэж байна уу?

-Сүүлийн долоо хоногт томуу, томуу төст өвчний идэвхжил 4.2 хувьтай байна. Хүүхдийн кабинетээр үйлчлүүлж байгаа хүүхдүүдийн 45 хувь нь томуу, томуу төст өвчний шалтгаанаар үзүүлж байна. Хүүхдийн нэг эмчид ноогдох ачаалал 26-30 хүүхэд. Энэ бол ердийн хэмжээ гэж үзэж болно.

-БААВГАЙ БЭЛЭН БАЙГАА МАХЫГ ОЙШООДОГГҮЙ. ӨӨРӨӨ БАРЬСАН БОЛ ТЭР АНГАА ИДЭХИЙГ ИЛҮҮД ҮЗДЭГ-

Баавгай айлын хот руу орох тохиолдол гарч, хүний амь эрсэдсэн хэрэг ч гараад байгаа. Баавгай яагаад хүнд ойртох болсон шалтгаан, энэ амьтны идэш тэжээлийн талаар тодрууллаа.

---

Шинжлэх ухааны академийн Биологийн хүрээлэн, Хөхтний экологийн лабораторийн мэргэжилтэн Д.Дэлгэрчимэг “Баавгай бол холимог тэжээлт амьтан. Мах ч иднэ, ургамал ч иднэ. Монголд хоёр төрлийн баавгай бий. Нэг нь ойн хүрэн баавгай, нөгөөх нь мазаалай. Хүрэн баавгайн хүнс тэжээл нь ихэвчлэн жимс, үр, самар. Мөн ан гөрөө хийж махаа олж иддэг. Энэ жилийн хувьд бидний таамгаар самар ургахгүй өнжчихсөн. Ер нь жимсний гарц муу байгаа. Тиймээс идэш тэжээл хайж өөрсдийн бүс нутгаас нь хоол олдохгүй учир тал хээр рүү гарч хоол тэжээл хайж эхэлсэн байх гэсэн таамаг дэвшүүлж байгаа. Энэ жил хавар нь сэрүүхэн хур тунадас ихтэй болохоор жимс, самар арвин гараагүй. Тэгэхээр идэш тэжээлийн дутагдалд ороод идшээ хайгаад хоолны үнэрээр юм уу айлуудын махны үнэрийг дагаж айлын гэр рүү халдах тохиолдол гарсан байх магадлалтай. Өмнө нь баавгай айлын хот руу дайрсан тохиолдол маш бага тохиолддог байсан. 1970-аад оны үед бас самар жимсний гарц муутай жил таарч айлын хот руу орж мал барьсан тохиолдол гарсан. Баавгай ичээндээ орохын өмнө тарга тэвээргээ авах ёстой. Гол идэш нь самар. Самарнаас тарга тэвээргээ ихээхэн хуримтлуулдаг. Хүмүүс баавгайд хоол тэжээл тавихад болохгүй зүйл байхгүй л дээ. Гэхдээ баавгай бэлэн байгаа махыг нэг их ойшоодоггүй. Өөрөө барьсан ангаа иддэг. Бид мазаалайд малд өгдөг нэмэлт тэжээлийн багсармалыг цэг байгуулан өгч үзсэн. Ойн баавгайд бас иймэрхүү төрлийн арга хэмжээ авч болно гэж бодож байна. Мөн багсармал тэжээл, тухайн орчинд нь ургадаг жимс жимсгэнэ, самар зэргийг нэмэлтээр тавьж өгч болох байх. Малчны хотонд оруулахгүйн тулд ингэж болох юм. Түүнээс биш хүний гараас хоол идэхгүй” гэв.

ИЧЭЭНД ОРОХЫНХОО ӨМНӨ ТИЙМ ЗҮЙЛ ИДДЭГ ГЭСЭН ОНЦЛОХ ЮМ БАЙХГҮЙ

Баавгайн идэш тэжээлийн талаар амьтан судлаач Ц.Одбаяртай ярилцлаа.

---

-Хүрэн баавгай ичээнд орохынхоо өмнө юу иддэг юм бол оо?

-Баавгай холимог тэжээлт амьтан. Яг ичээнд орохынхоо өмнө тийм зүйл иддэг гэсэн онцлох юм байхгүй. Хавар ичээнээс гарахаас эхлээд тааралдсанаа идээд зуны турш жимс самар, махаар хооллодог. Идсэн хоол хүнснийхээ шим тэжээлээр тарга авах ёстой. Тарга тэвээргээ сайн авч чадахгүй бол ичээндээ ороод хавар нь сэрж чаддаггүй. Жишээлбэл, 2002-2003 оны үед Батхаан ууланд ган болоод жимс жимсгэнэ юу ч ургаагүй. Гэтэл тэндхийн тарваганууд ичээндээ ороод хавар нь гарч ирээгүй. Яагаад тэгсэн гэхээр нөөцөлсөн өөх байхгүй. Ямар ч ичдэг амьтан идэш тэжээлээрээ өөхөө нөөцөлдөг. Жирх, зурам, тарвага, алаг даага, баавгай гээд ичдэг амьтад бүгд ичихийнхээ өмнө нөөцөө цуглуулж өөхний зузаан давхарга бий болгож байж ичдэг. Энэ жилийн хувьд бороо хуртай байсан ч гэсэн жимс самар гараагүй. Өнгөрсөн бүтэн сайнд манай танилууд ойд зугаалгаар явсан байна лээ. Нэг амны хоёр салаанд хоёр баавгайн мөртэй таарч. Баавгай ичээндээ орох гэхээр ичих нөөц чадал байхгүй учраас ийм явдал болоод байна.

-Тэгэхээр баавгай хоол тэжээлээ хайгаад хэсүүчлээд яваа гэсэн үг үү?

-Хоол тэжээлээ хайгаад хэсүүчлээд явна. Унтах гэхээр нөөц байхгүй. Идэш тэжээлээ авч чадаагүй, хоол хайгаад тэнүүчлээд яваа баавгай хамгийн аюултай байдаг. Хүйтрээд ирэхээр тайвшраад унтаж байх ёстой. Гэтэл идэш тэжээлийнхээ нөөцийг авч чадаагүй болохоор ичээндээ орж чадахгүй байна. Энэ үед хоол олж идэхийн тулд юу л бол юу л хийнэ. Хот орчмоор эргэлдээд байна гэдэг чинь хамгийн аюултай үе дээрээ ирсэн байна гэсэн үг. Суурин газар мал барихад амархан. Тэр дундаа хүн бол хамгийн амархан ан. Баавгай уг нь хүнээс айдаг амьтан. Дандаа хүнээс зугатаж дайжиж амьдардаг. Яалт ч үгүй болсон үедээ л хүн рүү дайрсан байх. Ер нь нэг л хүн рүү дайраад хүн идсэн ямар ч махчин амьтан хамгийн аюултай. Дахиад хүний мах идэх гээд байдаг.

-Дэлхийд баавгай хүн рүү дайрсан тохиолдол олон уу?

-Ганцхан Монголд ч биш дэлхий даяар тохиолдож байсан зүйл л дээ. Дээр үед Энэхэгт бар 30-аад хүн барьж идсэн тохиолдол бий. Сүүлд агнасных нь дараа шүдийг нь үзэхэд нэг соёо нь хугарчихсан байж. Махчин амьтан ангаа зуураад бариад авахаар шүдээ бүтэн зуух ёстой болдог. Гэтэл тэр хугархай соёотой бар зэрлэг ангаа шүдээрээ зууж барьж чадахгүй болохоор хүн рүү дайрч эхэлсэн хэрэг л дээ. Хүн бол сэрэмжгүй, сонсгол муутай хамгийн амархан ан шүү дээ. Африкт ах дүү хоёр арслан нийлж хүн барьдаг байж байгаад буудуулсан. 2005-2006 оны үед байна уу даа Канадад маш том баавгай байж. Тэр баавгай 3-4 хүн идсэн. Түүнийг нэг анчин буудаад карбин бууных нь сум дуусаад алж чадаагүй. Сүүлдээ гар буугаараа буудаж байж унагасан. Тэр баавгай дөрвөн хөллөхөд 170 см өндөр хүний нүдний харцтай тулж байсан гэдэг. Хоёр хөл дээрээ босоод зогсоход хоёр давхар байшингийн цонхоор чөлөөтэй харахаар тийм асар том биетэй баавгай байсан. Анчнаас агнасан баавгайг нь Канадын Засгийн газар худалдаж аваад Олон улсын онгоцны буудал дээрээ чихмэл хийгээд тавьчихсан.

-Баавгайн талаар сошиалд идэвхтэй бичих болжээ. Үүнийг юу гэж бодож байна?

-Манайхан сошиалаар үлгэрийн юмнууд бичээд байна. Баавгайг тэжээгээд нөгөөх нь хүний гараас хоол идээд таргалаад таргалангуутаа ичээндээ орно гэх жишээний юм бичиж байна. Олон улсын практикт, амьтан судлаачийн хувьд зэрлэг баавгайг тэжээгээд, тэжээсэн баавгай нь ичээндээ орно гэсэн тийм үлгэрийг би л лав сонсоогүй. Одоо хүйтрээд эхэллээ. Баавгай тарга тэвээргээ авч, арван хуруу зузаан өөх хуримтлуулахын тулд хэд хоног хэрэгтэй. Өдөр шөнөгүй юм идэж байж л таргалах байх. Хичнээн тонн хоол хүнс орохыг төсөөлөхгүй байна. Юу өгч тэр амьтныг таргалуулах гээд байгаа юм бүү мэд.

-Хүн рүү дайрсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Хүн рүү дайрч л байгаа бол устгах ёстой. Нэг дайрсан л бол хоёр дахиа дайрна. Тэр амьтан мянга ховор байсан ч гэсэн хүн рүү дайрч л байгаа бол шууд устгах ёстой. Бар бол бүр ховор. Дэлхийд шүү дээ. Тэгэхэд тэр амьтныг хүн рүү дайрсан тохиолдолд дэлхий даяар устгаж байхад Монголд яагаад хүн рүү дайрч байгаа баавгайг хайрлах ёстой юм. Хүн рүү дайрч байгаа бол устгах нь зүйтэй. Өөр арга зам байхгүй.

-Хүн амьдардаг бүс нутагт баавгайг оруулахгүйн тулд өөрсдийнх нь амьдардаг газарт идэш тэжээл тавьж болох уу. Тавилаа гэхэд ямар хоол хүнс тавих вэ?

-Хамгийн амархан хооллох арга нь мазаалайг хооллоод байгаа тэр идэш тэжээлийг тавих байх л даа. Мазаалай байдаг газар өөр махчин амьтан байхгүй болохоор булаацалдаад байх нь бага, тэдэнд тэжээл өгч болоод байх шиг байна. Гэтэл ойд бол өөр шүү дээ. Түүнийг чинь хуваалцах амьтан нэг биш байгаа. Үнэг, чоно, нохой зээх, хирс гээд олон амьтан бий. Тэр бүгдийг ялгаж, салгаж ганцхан баавгайд зориулсан хүнс юу байж болох вэ гэдгийг олж тавина гэдэг хэцүү л байх л даа.

-Олон улсад муурнаас том махан идэшт амьтныг тэжээхийг хориглодог гэсэн. Баавгайд идэш тэжээлийг нь тавьж өгөөд байвал хүнд дасах уу. Баавгайн дасан зохицох чадвар хэр вэ?

-Баавгай бол дасан зохицохдоо сайн амьтан. Идэш тэжээлийн хувьд юу ч хамаагүй иднэ. Ургамал, жимс жимсгэнэ, мах, шавьж гээд юу л бол юу иддэг. Манайхан самрыг нь түүснээс болоод баавгай өлсчихлөө гэж яриад байдаг. Самар жил бүр гардаггүй. Хэдэн жилийн давтамжтай гардаг. Тэгвэл самар гараагүй жил өөр зүйл идээд амьдрах чадвартай. Баавгай өөрийн гэсэн эзэмшил газартай. Самар ургаагүй жил бусад зүйлээр хооллоод амьдраад байж болдог. Гэтэл энэ жил самар ургаагүй учир өлсөөд хүн рүү дайраад байна гээд байгаа. Гэтэл самар ургаагүй өмнөх жилүүдэд юу идээд амьдраад байсан юм. Өөр юм идээд амьдраад болоод байсан болохоор л байж байгаа шүү дээ. Гэтэл энэ жил яагаад олон тохиолдлоор хүн рүү дайраад байна гэхээр самар жимс аль нь ч ургаагүй. Самар нь Хөвсгөл, Увс аймагт л жаахан гарсан юм шиг байна лээ. Сибирээс баавгай орж ирсэн гээд байгаа. Гэтэл тэр түймэр нь хилийн цаана өчнөөн км-ийн алсад гарсан. Хил дамнасан гал биш. Тэгэхээр баавгай орж ирнэ гэж байхгүй. Монголд байсан л баавгай байж таарна. Гэнэт зэрлэг амьтан хүнд дасна гэж байхгүй л дээ. Багаас нь бамбарууш байхаас нь тэжээгээд өсгөөд дасгаж болох л байх. Гэхдээ зэрлэг амтан л юм чинь амьтны хуулиараа л явна шүү дээ.

-Зарим амьтан судлаачид байгалийн шалгарлаараа амьдрах чадваргүй амьтдаа байгаль өөрөө цэвэрлэж байна гэх. Та үүнтэй санал нэгдэх үү?

-Тэгж хэлж бас болно. Гэхдээ тэр олон өөр газар байгаа баавгай гэнэт нэг жил бүгдээрээ амьдрах чадваргүй болчихсон гэж хэлж болохгүй. Зүгээр л байгаль энэ жил их хатуу байна. Түүнээс болоод зарим амьтад өлсөөд байгаа. Яг 100 хувь байгалийн шалгарал гэж хэлж бас болохгүй.

“Inspire: Бизнесээ дараагийн түвшинд гаргах боломж” сэдэвт хурал боллоо. Хурлын үеэр Эмпасофт ХХК-ийн менежер Ц.Баатартай ярилцлаа.

---

-Хурлын зорилго ач холбогдол юу вэ?

-Дижитал шилжилт гэж ойлголт яваад байгаа. Энэ шилжилтийн эргэн тойронд яриа өрнүүлж байгаа гэж ойлгож болно. Гаднаас гурван илтгэгч оролцож байна. Microsoft-ийн бүс хариуцсан захирал “Microsoft өөрөө дижитал шилжилт гэдэг зүйл дээр ямар агуулгаар байгууллага хүмүүст тусалж, нэвтрүүлэх ажилд оролцох, ямар байдлаар технологийг дэмжиж ажиллах, Microsoft дижитал шилжилт гэдэг зүйлийг яаж харж байгаа вэ” гэдгийг тайлбарлаж байна. Мөн Энэтхэгээс Bank of America зэрэг томоохон байгууллагын удирдах түвшинд ажиллаж байсан Прасар гээд төлөөлөгч ирсэн байгаа. Энэ хүн мэдээлэл технологийн засаглалын талаар илтгэл тавьсан. Байгууллагын засаглал, компанийн засаглал гэдэгтэй ижилхэн компанийн засаглал дотроо мэдээлэл технологийн засаглалын нэг хэсэг нь IT-ийн засаглал. Үүний талаар ойлголтууд өглөө. Гурав дахь төлөөлөгч маань Лионид оросын томоохон IT компаниудад зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг. Дижитал шилжилт хийх явцад байгууллагууд юун дээр алддаг вэ, юуг анхаарах ёстой вэ гэдэг талаар илтгэл тавилаа. Бид зөвхөн IT чиглэлийн хүмүүсийг хамруулаагүй. Хүний нөөц үйл ажиллагаа гээд байгууллагын аль болох дотоод зохион байгуулалтад ажилладаг хүмүүсийг хамруулахыг хичээсэн. Илтгэлийн сэдвүүд маань ч гэсэн техник хүрээнд биш илүүтэй ерөнхий байдлаар явж байгаа.

-Энэ чиглэлийн судалгаа хийсэн үү?

-Эмпасофт академийн зүгээс сүүлийн 1-2 жил хийсэн сургалтуудаасаа судалгаа хийсэн. Судалгаагаар технологийн чиглэлийн сургалтууд дээр ямар зүйлүүд ажиглагдаж байна гэдэг статистик талаас нь үзүүлэлтүүд гарсан. Манай хоёр харилцагч байгууллага энэ хуралд оролцож илтгэл тавьсан. Өөрсөд дээрээ хэрэгжүүлсэн дижитал шилжилттэй холбоотой өөрсдийнхөө туршлагыг хуваалцлаа. Нэг нь “Мобиком” компани. “Мобиком” компанийг манайхан анх Microsoft-ийн клуб шилжилт рүү шилжихэд нь туслах үйлчилгээ үзүүлсэн. Түүн дээр ямар асуудлууд гарав гэдэг кейсүүд ярьсан.

-Голдуу IT чиглэлийн компаниуд байгаа юм байна. Тэгэхээр энэ чиглэлийн хамгийн сүүлийн үеийн шинээр нэвтэрсэн технологиуд юу байгаа вэ?

– Microsoft-ийн CEO-гийн хэлсэн үг бий. “Ирээдүйд бүх компаниуд “Softwаre” болно. Яагаад гэвэл бүх компаниуд бизнес модель гэдэг зүйлээ өөрчлөөд ямар нэг байдлаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээний технологидоо уялдуулсан хослуулсан эсвэл үүгээр дамжуулсан хэлбэр рүү явна” гэж хэлсэн. Тэгэхээр үүн дээр бизнесийн байгууллагууд зах зээл нь тэлээд ирэхээр юугаараа хоорондоо өрсөлдөх вэ гэхээр хэн технологитой уялдаж хамгийн зөв загвар гаргаж ирж чадаж байна түүгээрээ ямар нэгэн платформ ашиглаж байна уу гэдгээс хамаарсан өрсөлдөөн бий болох нь. Тиймээс энэ салбарт яг энэ шийдэл болно гэсэн зүйл байхгүй. Жишээлбэл, тээвэр ложистикийн салбарт ийм шийдэл байна. Энэ хамгийн сүүлийн үеийн маш сайн технологи гээд авч хэрэглэхээр дараагийн компани нь түүнийг нь адилхан аваад хэрэглэчихдэг. Тэгэхээр бие биенээсээ ялгарах зүйлгүй болчихно. Ялгарахгүй болоод ирэхээр бизнесийн давуу байдал байхгүй болчихож байгаа юм. Байгууллага бүр өөрийн гэсэн бизнес загвараар ялгарахын тулд өөр өөрийн гэсэн тодорхой “know how” шингээсэн soft­ware платформ ашиглах хэрэгцээ байна. Монголд хамгийн их ажиглагддаг салбар банкны салбар. Банкууд бүгд нэг төрлийн soft­ware ашиглаад ирэхээр нэг нь нэг бүтээгдэхүүн шинээр гаргахаар бүгд маргааш нь дагаад гаргачихдаг. Тэгэхээр хамгийн анх санаачилсан хүмүүсийн хүч хөдөлмөр үгүй болдог. Банкууд эргээд бие биенээсээ ялгарах платформын системүүдийг эрэлхийлдэг болсон. Тэр нь нэг ёсондоо бизнесийн нууц болж байна гэж ойлгож болох нь.

-IT салбар дараагийн шатанд яаж дэвших боломжтой юм бол?

-Одоогийн явуулж байгаа бизнес процесс дээрээ анализ хийгээд бусад ижил төстэй гадны байгууллагууд яаж явж байна, манай орны нөхцөлд явж байгаа процесс дээр бидэнд юу нь илүү их цаг зав үрсэн, зардал ихтэй байна гэдэг дээр анхаарч, хэрэглэгч харилцагчдаа бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ хүргэхдээ хаана яаж цаг хэмнэх, хүртээмжтэй олон хүнд хүргэх вэ, үүн дээр технологийг яаж ашиглах вэ гэдэг дээр сэтгэлгээний өөрчлөлттэй байх хэрэгтэй. Тухайн байгууллагын хүн бүр ялангуяа удирдах түвшний хүмүүс байнга технологийн тал дээр ойлголт аваад бизнес загвар дээрээ илүү ажиллаад яаж өөрчилж болох уу, энэ технологийг ашиглаад бид цаг хугацааг яаж хэмнэх үү, зарцуулж байгаа зардлаа яаж багасгах уу, цөөн хүнээр яаж илүү хүртээмжтэй ажиллах вэ гэдэг зүйлүүд технологийн тусламжтай өөрчилж болох уу гэдэг талаас нь анхаарч байж дараагийн шат руугаа ахина.

-Монголд дижитал салбарт нэвтэрсэн хамгийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологиуд юу байгаа вэ?

-Технологи талаасаа манайх харьцангуй сүүлийн үеийн технологиудыг хэрэглэж чаддаг. Жишээ нь, 3G, 4G интернэтийг хаа сайгүй хүртээмжтэйгээр хэрэглэж байна. Хүн бүр тодорхой хэмжээгээр смарт утас ашигладаг болчихлоо. Техник, технологи талаасаа манайх дэлхийгээс хоцроод байгаа юм байхгүй. Зарим улсуудаас бүр түрүүлээд явж байгаа. Гол нь энэ зүйлүүдээ яаж хүртээмжтэй, үр дүнтэй ашиглах вэ гэдэг дээр хүмүүсийн оролцоо чухал байна. Оролцоо байхын тулд өөрсдийгөө хөгжүүлэх хэрэгтэй. Байгууллагуудад тийм соёл бий болгох хэрэгтэй. Технологи ашиглалтын соёл ч гэдэг юмуу. Энэ нь л чухал.

-Тэгэхээр тэр талын мэргэжилтэн ч юмуу ажилтан бэлтгэх боломж бий юу?

-Энэ нь нэг хүн сургалт хи йгээд сурчихдаг зүйл биш. Ерөнхийдөө хүн бүр шинэ технологийн талаар мэдээлэл авахыг хичээдэг байх хэрэгтэй. Гадаад хэлтэй байх юм бол технологийг сурах маш их боломж бий. Янз янз платформууд байна. Энэ платформуудаас маш хямдаар сурах боломжууд бий. Интернэтээс хараад сурчих зүйлүүд нээлттэй. Заавал нэг анги танхимд суугаад багшаас сургалт аваад байхаас илүүгээр хувийн зүгээс хичээхэд сурах боломж нөхцөлүүд бүрэн байна.

Монгол Улсад Геологийн алба үүсэн байгуулагдсаны 80 жилийн ой тохиож байна. “Холидэй Инн” зочид буудалд геологийн эрдэмтдийн эрдэм шинжилгээний хурал 16-ны өдөр эхэлсэн. Маргааш энэ хурал үргэлжлэн явагдах ба Төрийн ордонд баярын хурлаа хийгээд 80 жилийн ойн хаалт болох юм. Эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр ШУТИС-ийн Геологи уул уурхайн сургуулийн гидрогеологийн салбарын эрхлэгч С.Жаргалантай ярилцлаа.

---

-Геологийн салбар Монголд яаж үүссэн бэ. Анх үүсэхдээ ямаршуу байдлаар эхэлсэн юм бол?

-1939 онд Сайд нарын зөвлөлийн дэргэд “Геологи судлал шинжилгээний алба”-ыг байгуулсан. Улс орныг аж үйлдвэржүүлэх бодлогын хүрээнд Монгол орны геологийн тогтоцыг судалж, улмаар газрын хэвлийн ашигт малтмалыг олж илрүүлэх шаардлагатай болсон тул ийм шийдвэр гарсан. Энэ цаг мөчөөс Монголд геологийн алба байгуулагдан өнөөдөр 80 жилийн нүүрийг үзэж байна. Социалист нийгмийн үед Түлш эрчим хүч, геологи уул уурхайн яам гэж байсан. Тэр яам бодлогоо бариад тусгай төлөвлөгөөтэй геологийн зураглалыг 1 саятын машстаб, 500 мянганы машстаб 200 мянганы машстаб болон 50 мянганы машстабаар хийж Монгол орны геологийн тогтоцыг нэг бүрчлэн судалсан. Мөн тодорхой үе шат төлөвлөгөөтэйгөөр ашигт малтмалын ордуудын эрэл хайгуулын ажлуудыг хийсэн байдаг. 1940-өөд оны үед эх орны дайнтай холбоотойгоор дайны үед шаардлагатай түүхий эдийг илрүүлж эхэлсэн. Жишээ нь, вольфромыг судалсан. Хуягтын гадна талын бүрхүүлийг вольфрамтой хайлшаар хийхэд сум нэвтэрдэггүй хуяг үйлдвэрлэдэг. Тийм утгаараа вольфромын ордууд, цагаан тугалгын ордуудыг маш ихээр хайж илрүүлж, зарим нэг дээр нь ашиглалт явуулсан байдаг. Алтны хувьд өөрөө валютын түүхий эд. Хүн төрөлхтний хамгийн анх ашиглаж байсан металь нь алт. Яагаад гэвэл гоёмсог шар өнгөтэй. Сүүлдээ хоорондоо юм солилцохдоо алтаар солилцдог болсон. Тэр нь өнөөг хүртэл валютын үнэ цэнээ алдахгүй байгаа. Богд хаант засгийн үед “Монгол -Ор” нийгэмлэгийг байгуулаад Орос, Америк, Хятад улстай хамтраад хойд Хэнтийн бүсд Ерөө голын сав нутгаар алтны шороон ордыг ашиглаж байсан ба есөн тонн орчим алт олборлосон гэх сурвалж байдаг.

-Өнөөгийн геологи судлалын байдал ямар байгаа вэ?

-1990-ээд оны үед Монголын нийгэм эдийн засаг тэр чигтээ өөрчлөгдсөн. Түүнээс үүдэн маш том эдийн засгийн хямралд өртсөн. Энэ эдийн засгийн хямралаас гарах гол арга нь юу байсан гэхээр П.Очирбат Ерөнхийлөгч байх үедээ “Монгол алт” гэдэг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн. Түүний үр дүнд алт олборлож, улс орон мөнгөтэй болж эхэлсэн. Тодорхой хэмжээний нэгэн үе шатыг давсан байдаг. 2015 оноос “Алт-2” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн. “Алт-2” хөтөлбөр нь нэг хэсэг замбараагүй болсон зүйлийг цэгцлэх, цаашид алтны үйлдвэрлэлийг тогтвортой явуулахад хандсан хөтөлбөр гэж ойлгож байгаа. Зэсийн хувьд монголчууд маш эртнээс ашиглаж байсан. Энд тэнд зэсийн ордтой газар очиход заавал ч үгүй эртний ухмалууд байдаг. Зэс нь өөрөө байгаль дээр исэлдэхээр оюу, номин болдог. Тэр нь маш тод ногоон, тод хөх өнгөтэй. Тэгэхээр сүмийн будганд авч хэрэглэдэг байсан. Хамгийн наад захын өдөр тутмын хэрэгцээ нь тийм. Бүр дээр үеэс хүрэл гаргахад хэрэглэж байсан. Жишээлбэл, Оюу толгойн ордыг нээхэд 4600 жилийн өмнө зэс хайлуулж байсан олдворыг археологичид олсон. Зэсийг монголчууд маш эртнээс өдөр тутмынхаа амьжиргаанд хэрэглэж байсан нь тогтоогдсон. Бодлоготойгоор улс орны эдийн засагт нөлөөлөх хэмжээнд гэвэл 1960-аад онд Эрдэнэтийн овоон ордыг олсон явдал юм. 1970-аад онд нөөцийг нь тогтоогоод 1978 оноос үйлдвэрлэж эхэлсэн. Өнөөдрийг хүртэл Монгол орны эдийн засагт гол нөлөө үзүүлж байна. Улсын татварын тодорхой хэсгийг бүрдүүлдэг гэдэг. Дараагийн томоохон орд нь Оюу толгой орд юм. Дэлхийд нөөцөөрөө бол нэгдүгээрт орох хэмжээнд байна. 40 гаруй сая тонн зэсийн нөөцтэй. Зэсээс гадна 1800 тонн орчим алтны нөөцтэй гэж Монгол Улсын эрдэнэсийн баялгийн санд бүртгэгдсэн байдаг. Зэсийг ашиглангаа авахаас биш энгийн ардын яриад байгаа алт бөөн цулаараа байж байдаг зүйл байхгүй. Дээр нь бага хэмжээний мөнгөтэй, молибдентэй юм байна.

-Геологийн техник технологийн хувьд Монголд шинэчлэлт хэр хурдан явагдаж байна вэ?

-Маш их шинэчлэлттэй, маш хурдацтай байгаа. Монгол орны хувьд хараад байхад бүр эртний уул уурхайгаас эхлүүлээд хамгийн орчин үеийн дээд зэргийн технологи хүртэл бүх төрлийн уурхайнууд байна. Тухайн нөхцөлөөсөө хамаараад харилцан адилгүй байгаа. Жишээлбэл, гадны хөрөнгө оруулалттай томоохон компанийн хувьд бол дэлхийд хамгийн шинэлэг, шилдэг технологи юу байна, түүнийг авч хэрэглэж чадаж байна. Гэтэл хувийн хөрөнгө оруулалттай жижиг хэмжээний компаниуд бол өөртөө байгаа боломжоороо л геологийн судалгаагаа хийж байна. Хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтээсээ шалтгаалаад өөр. Дээр нь тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийн оюуны потенциал, цар хүрээ нөлөөлнө.

-Сүүлийн үед геологийн салбар уналтад ороод байгаа. Үүнийг яаж сэргээх боломжтой вэ?

-Ер нь манайхан геологи, уул уурхай гэдэг хоёр өөр салбарыг ялгах хэрэгтэй байгаа юм л даа. Геологи нь эхлээд суурь судалгаагаа зургаа бариад хийж, суурь судалгааны үед ашигт малтмал байна уу, үгүй юу гэдгийг ерөнхийд нь мэднэ. Ашигт малтмал байгаа бол хайгуул орж ирнэ. Хайгуулыг дандаа хувийн компаниуд хийж байгаа. Геологийн суурь судалгаа буюу зураглалын судалгааг улсын төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлж, хийж байна. Түүний дараагийн үе шат нь уул уурхай юм. Тухайн үе шатанд уурхайн ашиглалт явж байх үед хүдрээ хянах зорилгоор уурхайн геологи гэж бүлэг улсууд байдаг л даа. Ерөнхийдөө уул уурхайн шат руу ороод ирэхээр геологийн үүрэг маш багасдаг. Геологи бол зураглал хийдэг нэг хэсэг, хайгуул хийдэг гэсэн үндсэн хоёр төрөлтэй. Уурхай руу ороод ирвэл асуудал өөр. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд эхэлнэ. Тэгэхээр хүмүүс геологи, уул уурхайг хооронд нь холиод байгаа юм. Геологичид газрын хэвлийд юу байна, түүнийг судалдаг, гаргаж ирдэг л хүмүүс. Геологи, уул уурхайгаа ялгаж салгаж чадахгүй байгаагаас энэ салбар 2012 оноос хойш уналтад орчихлоо. Хээрийн судалгааг хийлгэхээ больсон. Бид алхаар цохиод л хуваасан жижиг чулуу аваад шинжилж байгаа шүү дээ. Түүнийг чулуу авсан гэж ойлгохгүй алт аваад явчихлаа гэж боддог хүмүүс ихэссэн. Дээр нь манай нийт ард түмний мэдлэг сул байна. Иймэрхүү нөлөөллүүд байна л гэж хараад байгаа.

-Тэгэхээр ард түмний мэдлэгийг яаж дээшлүүлэх вэ. Тэр талаар сургалт сурталчилгааны ажил олон нийтэд хийдэг үү?

-Ер нь бид хийдэг. Манай ШУТИС Геологи уул уурхайн сургууль дээр Геологийн эрдэс баялгийн музей гэж бий. Улаанбаатар хотын сургуулиудын сурагчид тогтмол жил бүр 2-3 удаа авчирч танин мэдэхүйн ажил хийдэг. Бид өөрсдөө сургуулиудаар явж, геологи гэдгийг сурталчлан таниулж ярьдаг. Ер нь бол геологи гэдэг шинжлэх ухаан. Ерөнхий массаараа телевизээр гарч байгаа мэдээлэл сөрөг нь их болохоор сайн нэвтэрч өгөхгүй байна л даа.

-Сүүлийн таван жилд геологийн хайгуул хийгдсэн үү?

-Хэд хэдэн хайгуулын ажил хийгдээд байгаа. Дорнодын алтны ордын хайгуул, шороон ордын хайгуулууд, Хармагтайн зэсийн ордын хайгуулын ажил гэх мэтээр тодорхой хэмжээгээр хайгуулууд хийгдэж байгаа. Гэхдээ өмнөх шигээ цар хүрээтэй биш. Геологийн судалгаа орон нутгийн эсэргүүцэл ихтэй. Орон нутгийнхан зөв ойлгож, дэмжин хамтран ажиллаасай.

-Тэгэхээр энэ уналтаас гарах гарц гаргалгаа нь юу вэ?

-Миний харж байгаагаар геологийн суурь судалгаагаа маш сайн хийгээд, хэвлий дор байгаа нөөцөө зөв тодорхойлчих юм бол дараа дараагийн төлөвлөлтүүдийг эдийн засагчид, улстөрчид, уурхайчид хийх болов уу. Бидний хувьд мэргэжлээ сурталчилах, орон нутгийнханд зөв ойлголттой болох, бүр нарийн гүнзгий судалгаа хийх чадвартай боловсон хүчин бэлтгэх зэрэг зүйлс дээр л анхаарч байна даа.

Волейболын “Үндэсний Лиг”-ийн аварга шалгаруулах тэмцээн энэ сард эхэлнэ. Энэ талаар Монголын волейболын холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Баярсайхантай ярилцлаа.

---

-“Үндэсний лиг”-т хэдэн баг оролцох вэ. Ямар шалгуураар багуудаа сонгов?

-Үндэсний лигийн тэмцээнд Монголын волейболын холбооны клубүүдийн багууд ордог. Эрэгтэй долоо, эмэгтэй зургаан баг орно гэсэн мэдүүлэг ирсэн байгаа. Багууд гурван тойрог тоглоно. Тэмцээн энэ сарын 25-нд эхлээд 12 дугаар сарын 6-нд дуусна.

-Монголын волейболын холбооноос ямар шат дарааллаар жилд хэдэн тэмцээн зохион байгуулдаг вэ?

-Монголын волейболын холбооноос бага нас буюу мини волейболын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулдаг. Тэр нь дотроо бага нас, ахлах гэж гэсэн насны ангилалтай. Бага нас нь 12-оос доош насны хүүхдүүдийн дунд, ахлах нь 13-14 настай хүүхдүүдийн хооронд болдог. Өсвөрийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээний 15-16 настай хүүхдүүдийн дунд, идэрчүүдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд дандаа бүсийн аваргууд шалгарсан багууд ордог. Идэрчүүдэд 18 настай залуус орно. Залуучуудын улсын аваргад 21-ээс насны залуусын хооронд зохионо. Тэгээд насанд хүрэгчдийн улсын аварга, ахмадын улсын аварга, клубүүдийн цомын тэмцээн, үндэсний лигийн тэмцээн зэрэг тэмцээнүүдийг жилд шат дараатайгаар зохион байгуулдаг. Энэ дотроос үндэсний лигийн тэмцээн чансаагаараа хамгийн том нь.

-Үндэсний лигт түрүүлсэн юм уу эхний байруудад орсон багууд цаашаа Азийн аварга, гадаадад болох тэмцээн уралдаанд оролцох уу?

-Үндэсний лигт түрүүлсэн клуб нь Азийн клубүүдийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох эрхээ авна.

-Шагналын сан хэдэн төгрөг вэ?

-Шагналын сан нь 70 сая төгрөг.

-Үндэсний лигийн тэмцээнийг хэдэн оноос зохиож эхэлсэн бэ. Хэсэг хугацаанд завсарласан гэж сонссон?

-Энэ тэмцээн 1995 оноос анх зохиогдож жил бүр явж байгаад 2012 оныг дуустал явагдаад түүнээс хойш “Холбооны цом” нэртэйгээр зохиогдож эхэлсэн. Үндэсний лиг 6-7 жил тасраад энэ жилээс буцаан сэргээгдэж байгаа.

-Ганцаарчилсан спортоор хичээллэдэг хүн их аминчхан хувиа хичээсэн зантай болдог гэдэг. Нэгэн дасгалжуулагч “Монголчууд хувиа хичээсэн зантай учир ганцаарчилсан спорт илүү хөгжих магадлалтай” гэж хэлсэн байдаг. Ер нь багийн спортоор хичээллэснээр хувиа хичээсэн занг засах боломжтой юу?

-Бүх л спортод сайн, муу талууд бий. Волейболын давуу тал бол багаар ажилладаг. Хүүхдүүдийг багаар ажиллаж, хамтран ажиллах чадвартай болгодог. Нийгэмшүүлж, төлөвшүүлдэг гэдэг. Контактны спорт биш байхгүй юу. Бокс, сагсан бөмбөг зэрэг контактны спортууд өөр. Цэвэрхэн спортын тоонд ордог. Тиймээс хүүхдүүдийг зөв төлөвшүүлдэг. Бие бялдарыг өв тэгш хөгжүүлнэ. Хөл, гар жигд ажилладаг. Хувиа хичээх талыг нь би хэлж мэдэхгүй юм байна. Тэр бол хувь хүний зан чанар учраас тэр дотор янз янзын л хүүхдүүд байгаа шүү дээ.

-Байгууллага бүр ажилчид хоорондоо тэмцээн уралдаан зохиохдоо волейболын спортыг заавал оруулдаг шүү дээ. Энэ социализмын үеэс тогтсон зуршил уу, эсвэл албан байгууллагууд багийн спортыг илүүд үздэгийн илрэл юм болов уу?

-Харьцангуй цэвэрхэн спорт болохоор оруулдаг байх. Багийн спорт нь цаанаа нэгнээ ойлгож дэмжихийг хүсдэг. Спортын тэмцээн уралдаанд нэг баг болоод орчихсон хүмүүс чинь ажил дээрээ очоод ч гэсэн багаараа сайн ажиллаж чаддаг байхгүй юу. Спортоор дамжуулаад бие биенийгээ маш сайн ойлгодог болдог. Хамт олон илүү нягтардаг давуу талууд байна л даа.

-Төр засгаас хэдхэн спортыг дэмждэг. Цалин урамшуулал олгодог. Гэхдээ ганцаарчилсан спортыг илүү дэмжээд байгаа харагддаг. Багийн спортыг төр засгаас яаж дэмжих нь зүйтэй юм бол оо?

-Энэ бол улс орны эдийн засгийн чадавхаас л шалтгаалж байгаа асуудал. Спорт тэр чигээрээ санхүү эдийн засгаас хамааралтай. Улс орон хэр их мөнгөтэй байна төдий чинээ спорт хөгжинө. Яагаад голдуу ганцаарчилсан спортыг улс орон хөгжүүлээд байна гэхээр улс орны чадавх нь сул учраас л тэр байх гэж боддог. Тиймээс бокс, чөлөөт, жүдо гээд хувийн спортыг түлхүү хөгжүүлдэг байх. Багийн спорт хэцүү л дээ. Багаараа гадагшаа нэг арга хэмжээнд явлаа гэхэд эмэгтэй, эрэгтэй багаараа багадаа 30-аад хүн явна. Тэр болгонд маш их зардал гарна. Энэ зардлыг гаргаж чадахгүй. Нэг удаа явуулна, хоёр дахиа явуулна. Тэгээд цаашаа чадахгүй болно. Тэр талаас нь болоод дэмжиж чадахгүй байх шиг байна, багийн спортыг. Хөрөнгө мөнгөнөөсөө шалтгаалаад дэмжиж чадахгүй байна. Багийн спортыг дэмжихэд асар их мөнгө гарна л даа. Байнгын бэлтгэлтэй байлгахын тулд байр, хоол, цалин мөнгөний асуудлыг шийднэ. Ганц, хоёр олимпийн төрлийн тамирчны зардлыг гаргах өөр хэрэг л дээ. Энэ хоёрын хооронд зөрүүтэй болохоор л тийм байдаг байх.

-Волейболын спортоор улсын шигшээ байгаа юу?

-Шигшээ багаа тараагаад нэлээд удчихлаа. 2006-2007 оноос хойш шигшээ баггүй яваад байна. Голдуу клубүүд тэмцээн уралдаанд аваад явчихдаг. Клубт нь эрхийг нь өгөөд тэд нар нь аваад явдаг байдлаар явсаар өдийг хүрсэн. Энэ жилээс Үндэсний лигийн дараагаас өсвөрийн аваргаас эхлээд ирэх жилийн 2020 оны Азийн наадмын хүүхдийн шигшээ багийг байгуулна. Эмэгтэй шигшээ баг ирэх жил Зүүн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнтэй гэх мэтчилэн хамгийн түрүүнд шигшээ багуудыг байгуулж ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа. Монголын волейболын холбоо бүрэлдэхүүндээ багахан шинэчлэл хийсэн. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга солигдоод, Удирдах зөвлөл дотроо 30-40 хувь солигдсон. Эхний ээлжинд бид Үндэсний лигээ сэргээж байна. Хоёр дахь ажил нь шигшээ багтай болох зорилт тавиад ажиллаж байна. Ирэх жил бид спортын тэмцээн уралдаан явуулах заал, танхимтай болох ажлыг эхлүүлэх зорилт тавиад байгаа.

-Монголын волейболын холбоо хаанаас санхүүждэг вэ. Төлөвлөсөн ажлуудаа ямар төсөв хөрөнгө хаанаас гаргаж хийх вэ?

-Монголын волейболын холбоо төрийн бус байгууллага шүү дээ. Өөрсдөө л санхүүжилтээ олно. Түүнээс Азийн волейболын холбоо, Олон улсын олимпийн хорооноос санхүүждэг зүйл байхгүй. Хөлбөмбөгийн холбоо бол өөр л дөө. Монголд шинээр байгуулагдаж байгаа. Олон улсын хөлбөмбөгийн холбоонд шинээр элссэн холбооны тоонд орж байгаа юм. Тиймээс цаанаасаа санхүүгийн дэмжлэг тусалцаа авч байгаа. Дэмжлэг туслалцаа авч байгаа учраас хөгжил нь хурдан явна. Волейбол нь манай ууган спортод тооцогддог. Монголын волейболын холбоо үүсэн байгуулагдаад 60 жил болчихсон. Монголд волейболын спорт үүсч, хөгжөөд 90 жил болчихсон. Олон улсын волейболын холбоонд 1950-1960 онд элсчихсэн байгууллага. Манайх ууган холбоодын нэг нь байдаг. Тиймээс олон улс, Азийн волейболын холбооноос дэмжлэг туслалцааг шинээр үүсч байгаа холбоодод өгдөг учраас хуучин холбоодод өгдөггүй. Яахав хөгжил бага, буурай орон гэдэг ч юмуу тэр үүднээсээ хааяа нэг хэрэглэл материалаар тусалдаг.