Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн 52 дугаар сургуулийг 2009 онд төгссөн 11в ангийн хамт олон оролцож байна. 11в анги 33 сурагчтай. 17 эрэгтэй, 16 эмэгтэй. Тэд бүгд хичээлдээ жигд сайн. Тэр нь муу, энэ нь сайн гэж онцлоод байх сурагч байхгүй. Бага ангиасаа математикийн гүнзрүүлсэн анги байсан учраас хоцрогдсон хүүхэд байгаагүй гэж дуу нэгтэй хэлж байв. Бага ангийн багш нь Д.Энхбаяр. Хүүхдүүдийг багаас нь бие даалгаж сургасан сайн ангиа дунд ангийн багш Г.Долгоржавт хүлээлгэн өгчээ. Г.Долгоржав багш одоогоор 31 дэх жилдээ тус сургуульдаа ажиллаж байгаа биологийн багш хүн. Арван жилээ 52 дугаар сургуулийг төгсөж, төрөлх сургуульдаа эргэн багшаар орж ажиллажээ. 2009 оны төгсөлтийн 11в анги түүний дөрөв дэх даан авсан анги нь. Өмнөх ангиудаасаа хүүхдүүдтэйгээ илүү элэгсэг дотно ажиллаж, ангийнхандаа ганц захидаг зүйл нь нийтэч, хамт олонч байхыг сургажээ. Тиймдээ ч бусад төгсгөсөн ангиудаас нь хамгийн дотно харилцаа холбоотой байгаа нь энэ л анги гэнэ. Тэр нь юугаар нотлогдож байна гэвэл бага ангиасаа математикийн гүнзгий анги байж байгаад биологийн багш ангийг дааж авах болоход нэг бүлгийн гурван гүнзгий анги байлгахгүй гээд ангийг нь математикийн гүнзгий биш болгохоор сургуулийн захиргаанаас шийджээ. Ангийн багш хүүхдүүдэд учир байдлыг тайлбарлан бүх хүүхэд шалгалт өгөхөөр болсон байна. Гэтэл ангийнхан “Бид математикийн гүнзгий ангид орохгүй, багштайгаа үлдэнэ” гэж шалгалтын цаасан дээрээ бичээд, шалгалтаа орхиод гарсан аж. Гурван сурагч шалгалтдаа тэнцсэн ч гүнзгий ангид орохгүй гээд татгалзжээ. Сурагч Н.Биндэръяа математикийн гүнзгий ангид орсон ч удалгүй “Би энэ ангитай, багштай таарахгүй нь ээ. Хуучин ангидаа оръё” гэж гуйгаад эргэж ангидаа орсон түүхээ хуучлав. Сурагчид бүгд жигд сайн сурлагатай ч тэр дундаас бүх хичээлдээ цойлж гардаг нь Н.Биндэръяа. Одоо ч тэрбээр Польш улсад докторын зэрэг хамгаалахаар сурсаар байгааг ангийнхан нь ам уралдан ярив. Дунд ангид орсон цагаасаа ангийнхан сургуулийн тэргүүний анги байж бүх зүйл дээр манлайлдаг байв. Тэр дундаа спортоор. 2006 оноос ангийн охид хөвгүүд спортоор хичээллэх болжээ. Одооны Монгол HD телевизийн “Мода” нэвтрүүлгийн хөтлөгч Болд ангийн багшийн бас нэгэн шавь нь ажээ. Багш нь Болдод сурагчдаа хичээлээс гадуур спортоор хичээллүүлэх сонирхолтой байгаагаа хэлэхэд дэмжин ажилласан юм. Тэр үед Болд сургуулийнхаа заалыг хариуцан ажиллаж байсан гэнэ. Тэгээд багшийнхаа таван шавийг анх авч ажиллаад спортод дуртай болох үүдийг нь нээж өгчээ. Тиймээс ангийн охид хөвгүүд 2006 оноос хойш сургуулийнхаа болон дүүрэг нийслэлд амжилт гаргасан сагсанбөмбөгийн тамирчид болсон байна. Есдүгээр ангид байх жил нь Хан-Уул дүүрэг анх удаа дүүргийн аварга шалгаруулах сагсанбөмбөгийн Гран При тэмцээн зохиожээ. Ангийнхан уг тэмцээнд түрүүлж дүүргийнхээ сагсанбөмбөгийн Гран При шагналыг хүртсэн дурсгалын цом, самбар нь одоо хүртэл ангид нь хадгалаастай байлаа. Сурагчид тэмцээн уралдаанд оролцохдоо маш идэвхтэй. Бэлтгэлээ маш шургуу сайн хийж орсон тэмцээн болгондоо амжилт гаргадаг байснаараа бахархаж байв.

Мөн Боловсрол телевиз анх байгуулагдаж байх үедээ сурагчдын дунд зохион бичлэгийн уралдаан зарлахад ангийн сурагч Б.Гэрэлтуяа түрүүлж байжээ. Тиймээс ангиараа Боловсрол телевизийн нэвтрүүлэгт орж, өөрсдөө бүтээл урлан түүгээрээ ангиа чимжээ. Боловсрол телевизийн хамт олон тэдэнд модон урлал хийх арга зааж ангидаа хувцасны өлгүүр, багшийн ширээ, үзүүлэнгийн шкаф хийж тавьж байсан нь сайхан дурсамж болон үлдсэн байна. Ангийн багш Г.Долгоржав ангийнхаа тухай ярихдаа “Манай ангийнхан бүгд нэгнээ гэсэн чин сэтгэлтэй. Нэг зүйл даалгахад бүгд бие биенээ түшиж тулан, тусалж дэмжиж ажиллаж чаддаг сайхан хамт олон. 2013 онд би хагалгаанд орсон юм. Хагалгааны дараа ангийнхан маань манай хүүгээс дуулчихаад 20-иод хүүхэд эмнэлэгт эргэж ирж байлаа. Хагалгаанд ороод удаагүй маргааш нь манай ангийнхан ирээд дуудаж байна гэхэд тэр эмнэлгийнхэн их гайхаж байлаа. “Төгсөөд олон жил болчихсон хүүхдүүд багшийгаа эргэхээр ийм олуулаа ирдэг юм уу. Одоо ийм олноороо ирдэг шавь нар байдаг юм байх даа. Ямар сонин юм. Хэдэн оны төгсөлт юм бэ” гэхэд нь “2009 оных” гэтэл “Ямар мундаг хүүхдүүд вэ. Сайхан сэтгэлтэй юм” гээд ангийнхныг минь магтаж байлаа” гэв. Үүнээс үзэхэд ангийнхан нэгнээ гэсэн сэтгэлтэй, байнга бие биедээ санаа тавьж, асууж сураглаж, харилцаа холбоотой байдаг ажээ. Харилцаа холбоо хөгжсөн өнөө үед онлайнаар байнга холбоотой байж, үндэсний баяр Цагаан сар болгоноор ангийнхан багштайгаа золгодог уламжлал тогтжээ.

Ангийг эв найрамдалтай, нийтэч байлгадаг нэг зүйл нь ангийн багш жил болгоны хавар, намар зугаалгаар авч явдаг байжээ. Сургуулийн захирал Д.Батбаяр “Танай ангийнхан байнга зугаалгаар явах юм аа. Намар ч явж байдаг, хавар ч явж байдаг, танай анги шиг ийм нийтэч анги алга” гэдэг байв. Ангийн багш нь хүүхдүүдтэйгээ өөр арга барилаар харьцаж, найз шиг нь ойр дотно харилцахын тулд ийм аргыг сонгосон аж. Мөн ангийнхан цэвэр цэмцгэр байдлыг эрхэмлэдэг. Ангиа байнга цэвэрлэдэг цэвэрч хамт олон байжээ. Тэр үеийн эцэг эхчүүд хүүхдүүдийнхээ төлөө багш, сургуультай маш сайн харилцаа холбоотой ажилладаг байсан гэнэ. Сар бүр графикаар эцэг эх, сурагчидтай хамт хийх ажлыг гаргачихдаг. Нэг сар нь эцэг эхчүүдийн дундах спортын уралдаан тэмцээн зохионо. Дараа сар нь Кофе юу, цай юу нэртэй эцэг эх, багш, сурагчдын уулзалт хийж орчин үеийн хүүхдүүдийн тухай яриа өрнүүлэн, энэ хүүхдийн энэ зан чанарыг ингэж төлөвшүүлнэ. Энэ хүүхэдтэй ингэж хамтран ажиллах хэрэгтэй гэх мэтээр зөвлөгөө өгч, багш нь болон хамтран ажилладаг байснаа ангийн хамт олон дурсацгаав.

Одоо ажил амьдрал дээр гараад сайн явж байгаа сурагчдаас дурдвал Г.Баясгалан АНУ руу оюутан солилцоогоор явуулдаг. Ангийн дарга Н.Биндэръяа Польш улсад докторын зэрэг хамгаалахаар сурч байгаа. Н.Сарнай 2018 оны Гоёл наадмын тэргүүн Топ моделиор шалгарсан зэргийг дурсан ярилцахад энэхүү ангийнхныг бахархахгүй байхын аргагүй санагднам. 52 дугаар сургуулийн нэгэн төлөөлөл болсон 2009 оны төгсөлтийн 11в ангийг энэ удаа онцоллоо.

Та бүхэн ч гэсэн анги хамт олонтойгоо оролцохыг хүсвэл “Өдрийн сонин”-ы редакцид хандаарай.

Жүжигчин, найруулагч, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Дашхүүгийн Галбаяртай ярилцлаа.

-Багадаа спортоор хичээллэдэг байсан гэсэн, кино урлаг руу хэзээнээс орсон юм бэ?

-Бага байхад найруулагч, жүжигчин болъё гэдэг бодол ерөөсөө байгаагүй л дээ. Спорт хөөгөөд л тамирчин байлаа. Намайг 13 настай байхад анх сэдэл өгөх нэг явдал болсон нь Нямгаваа найруулагч Дарамын Батбаяр гуайн зохиолоор “Цахилж яваа гөрөөс” гэдэг кино хийгээд түүний дүрийг сонгон шалгаруулах ажил явагдсан юм. Аав минь “Миний хүү очоод нэг проб өгчих” гэхээр нь пробонд ороод тэнцсэн. Тэгж анх “Цахилж яваа гөрөөс” киноны гол дүрд тоглохоор болоод Өлзийхүү эгчийн хүүгийн дүрд тоглосон. Тэндээс анх кино гэж юу вэ, зураг авалт гэж ямар юм байдаг, кино урлаг ямар амттай зүйл гэдгийг мэдэрсэн. Киноны нээлт болоход арван жилийн ангийнхан маань бөөнөөрөө үзэцгээгээд, бэлэг өгөөд л маш гоё мэдрэмжийг авч түүнээс л анх кино урлагт орох сэдэл үүссэн гэж боддог юм.

-Спортоо хөөгөөд явсан бол одоо ямархуу байх байсан бол. Төсөөлж байв уу?

-Спортоороо хорин нас хүртлээ явсан. 12 настайгаасаа найман жил хичээллэж, тэр хугацаанд үзүүлсэн амжилт минь багагүй л дээ. Одоо гэрт минь 26 медаль байдаг юм. Түүний 23 нь алт, хоёр нь мөнгө, нэг хүрэл медаль бий. Тэгэхээр тэр үедээ үзүүлж байсан амжилт минь багагүй шүү. Хорин нас хүрээд мэргэжлээ сонгох шаардлага тулгарсан. Яг спортоороо дагнаад явах уу гэдэг асуулттай тулсан. Түүн дээр аав минь зөвлөсөн л дөө. “Чи спорт хөөж байна. Тэр дундаа тулааны спорт. Тулааны спорт гэдэг залуу насны л ажил. Тэгэхээр миний хүү сайн бодоод үзэхгүй юу. Аав нь чамд заавал ингэ тэг гэж нөлөөлөхгүй. Тулгаад байхгүй. Чи өөрөө сайн бод. Магадгүй чи зодооны спортоор явж байгаад бэртэж гэмтвэл яахуу. Тэгээд л чиний ирээдүй карьер чинь дасгалжуулагч л болох сонголт үлдэнэ. Тэгэхээр чи өөрөөр амьдралаа яаж харж болох вэ гэдгийг сайн бодохгүй юу” гэж хэлсэн. Түүнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрөөд байж байтал аав нэг өдөр “Соёл урлагийн их сургууль руу очоод Лхасүрэн ахтайгаа уулзаадах” гэлээ. Лхасүрэн ах гэж “Гарын таван хуруу” киноны Шагдар л даа. Тэгээд Лхасүрэн ах руу намайг явууллаа. Соёл урлагийн их сургуулийн үүдээр ороод л миний байх ёстой газар шиг санагдсан. Ихэнх хүмүүс “Соёл урлагийн их сургууль руу орохоор галзуугийн эмнэлэгт орсон юм шиг сангаддаг” гэдэг. Надад бол тэгж санагдаагүй. Миний байх ёстой орчин шиг л санагдсан. Тэгээд л би Лхасүрэн ахтай уулзаад л тэр газраас гармааргүй санагдсан. Соёл урлагийн их сургуульд яаж ийж байгаад заавал орно гэдэг зорилт тавьсан. Зорьсондоо ч хүрсэн. Түүнээс хойш ний нуугүй үнэнийг хэлэхэд эргээд таэквондогийнхоо заал руу очоогүй.

-Таны аав хүүхдүүдийнхээ хүсэл зорилгыг дэмждэг, тулган шаарддаггүй хүн байж дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Аав минь хүүхдүүдийнхээ хүсэл зорилго тэмүүллийг их дэмждэг байсан. Намайг таэквондогийн тамирчин байхад аав минь “Миний хүү амжилт гаргаасай, миний хүү ялна” гэж их дэмждэг байлаа. 1990-ээд оны хэцүү цаг үед театр нь уран бүтээл хийхгүй зогсонги байдалд орчихсон, уран бүтээлчдийн амьдрал маш хүнд хэцүү байх цаг үед би таэквондогийн тамирчин байсан юм. Ийш тийшээ тэмцээн уралдаанд явна. 1997 онд Хонконгод зохиогдсон ДАШТ-д есөн тамирчин явах байснаас ганцхан миний зардал байхгүй. Маргааш өглөө нь вагоноор явна гэхэд би явж чадахгүй нь гээд гоншигноод уйлаад байж байхад шөнө нь хүн амьтан руу залгаж зээлэхээс нь зээлээд гуйхаас нь гуйгаад зардал мөнгийг нь олж өгөөд өглөө нь би билетнийхээ мөнгийг барьчихсан вагоны буудал дээр зогсож байсан үе ч бий. Тэр бүхнээс харахад аав минь хүүхдүүдийнхээ хүсэл мөрөөдлийг дэмжиж хамтдаа зүтгэдэг байсан.

-Хүүхэд насны дурсамжид үлдсэн аав тань ямар хүн байв. Аав хүнийхээ хувьд ямаршуу зан чанартай хүн бэ?

-Аав минь ард түмэндээ бол инээдмийн жүжигчин. Элдэв зургийн эзэн, Хэцүү даалгаврын бүтэлгүй инженер нөхрөөр л төсөөлөгддөг байх. Намайг бага байхад ч гэсэн хүмүүс асуудаг л байсан. “Аав чинь гэртээ жүжиглэдэг үү” гэж. Ер нь л хошин урлагийн жүжигчдийг ихэнхдээ тэгж төсөөлдөг юм шиг байна лээ. Бараг л гэртээ жүжиглээд байж байдаг гэж. Манай аав бол гэртээ маш дуугүй, даруу хүн байсан л даа. Ихэнхдээ ном уншаад сууж байдаг ч юмуу, төлөв байдалтай л байдаг хүн байлаа.

-Таны найруулсан, тоглосон кинонууд ихэнх нь инээдмийн кино байдаг шүү дээ. Аав тань инээдмийн жүжигчин болохоор нөлөөлсөн үү?

-Мэдээж нөлөө байлгүй яахав. Манай орцонд гэхэд л жүжигчин Жанчивдорж гуайнх таван давхарт. Манайх хоёр давхарт. Хүүхэд залуучуудын театрынхан манай байранд байдаг байлаа. Хүүхэд залуучуудын театр гэхээр хошин урлагийн мастерууд бүгд л байсан. Одончимэг эгч, Туяа эгч, Батзаяа ах гээд. Сүүлийн үеийн жүжигчид гэхэд Хүрэлхүү ах гэх мэт олон хошин урлагийн жүжигчид дунд миний бага нас өнгөрсөн. Миний хүүхэд нас Хүүхэд залуучуудын театрын ард гүйж өнгөрсөн. Тэр тайзны ард л тоглож өссөн. Тийм болохоор өссөн орчин инээдмийн урлагт дурлах шалтгаан болсон байх. Тиймээс миний кинонууд ихэвчлэн инээдмийн кинонууд байдаг. Одоогоор арван кино хийснээс нэг нь сэтгэхүйн драм. Нэг нь нийгмийн драм хэлбэрийн кино. “Миний нууц”, “ТҮЦ-ний охид”-оос бусад нь инээдмийн кино. Гэхдээ би өөрийгөө инээдмийн киногоор хайрцаглаад байхыг бодохгүй. Цаашдаа төлөвлөсөн өөр төрөл жанрын кинонууд бий.

-Сүүлийн үед таны “Киносутра” кино үзэгчдийн дунд их яригдаж байна. Анх энэ киног хийх санаа хэзээ төрсөн бэ?

-Киносутра нэг жижигхэн зүйлээс ихтэй л дээ. Миний туслахаар ажиллаж байсан Пүрэвням гэж залуу байдаг юм. Пүрэвням СУИС төгссөн. Тэр “Манай ангийнхан жижиг жижиг контент хийгээд сошиалд оруулаад байх юм. Дүү нь бас нэг юм хийх гэсэн юм. Юу хийвэл болох вэ” гэхээр нь би бодож байгаад “Ах нь зүгээр чамайг загнана. Тэгээд хүмүүс чамайг өрөвдөнө. Хоёулаа найруулагч туслах хоёроор бичлэгүүд хийгээд цацъя” гэсэн. Тэгсэн эхэндээ Пүрэвням гайхаад, эхнийхээ бичлэгийг хийгээд цацсан. Нэг их удалгүй 300 мянга, 400 мянган хүн үзчихсэн байсан. Хандалт нь их өндөр байсан. Түүнийг үзсэн хүмүүс намайг нэг хэсэг загнасан л даа. “Жаахан хүүхэд загналаа. Чи өөрөө хийгээч” гээд л. Ойлгоогүй хүмүүс эхэндээ тэгсэн. Тэгээд л Оранжи энтертайнменттэй хамтраад контент хийх болсон. Зургаан залуугийн адал явдалтай кино хийнэ гээд бид туршилтын дугаараа хийгээд цацаж үзсэн юм. Туршилтын дугаараа хийтэл контент минь цаашаа явахгүй, хөврөхгүй ч юм шиг санагдаад, найман ангит зохиол бичиж дуусаад цаашаа хөврөх юм хийе гээд больсон. Тэгтэл Оранжи энтертайнментийн захирал “Чиний хийсэн туслахаа загнаад байсан бичлэгийг үргэлжлүүлээд найруулагчийн амьдралаар хийвэл яасан юм бэ” гэдэг санал гаргаж, түүнийг нь би дэмжсэн юм.

-“Гэр дүүрэн охид” гэж дөрвөн охинтой ганц бие аавын тухай өгүүлэх кинонд гол дүрийг бүтээсэн шүү дээ. Энэ киноны гол дүрийг бүтээх болсон тухайгаа яриач?

-Аливаа уран бүтээлч хүн ямарваа нэгэн уран бүтээл хийхэд сонголт хийх шаардлагатай болдог. Ямар дүрд тоглох уу, юу хийвэл зүгээр вэ гээд. Юм болгонд оролцоод, ороод яваад байхыг би хүсдэггүй л дээ. Тухайн контент ямар зохиолтой юм. Ямар баг ажиллаж байгаа юм. Цаашдаа хэрхэн хөврөх юм гэдэг талаас нь нэлээд хардаг л даа. NTV телевизээс над руу залгаад “Хорин ангит кино байгаа. Гол дүрийг санал болгож байна” гэсэн. Би эхлээд зохиолоо уншъя гэсэн. Зохиолоо уншиж дуусаад л шийдвэрээ гаргачихсан. Би тоглох ёстой юм байна. Контентод оролцох ёстой юм байна гээд л дуун дээр нь шууд хүлээн зөвшөөрсөн. Яагаад гэвэл тэр бол олон охинтой аав. Дээрээс нь маш сонирхолтой. Хүүхдүүдтэй оролцож байгаа учраас зохиол надад маш их таалагдсан. Тэгээд л шууд зөвшөөрч тоглосон юм.

-Одоо ажиллаж байгаа шинэ кино, контент бий юү. Энэ жилийн төлөвлөгөөгөө гаргасан уу?

-Одоохондоо бид нэг томоохон төсөл дээр ажиллаж байгаа. 2019 оноос хойш түүхэн том уран бүтээл хийх гээд арван ангит зохиол бичээд дуусгачихсан. Энэ жил бүх ажлууд хийгдэнэ гэж төлөвлөсөн. Хэрвээ продюсер компаниудын боломж бололцоо бүрдэх юм бол зураг авалт зун найман сараас эхэлнэ. Одоохондоо жаахан нууцлах маягтай байгаа юм.

-Найруулаад өөрөө гол дүрд нь тоглоно гэдэг маш их ур чадвар, хүч энерги шаарддаг байх даа?

-Яг үнэндээ маш түвэгтэй ажил. Сайн хоёрдугаар найруулагч байж хажуу талаас нь хэлж, тусалж, зөвлөж байхгүй бол найруулагч өөрөө тэр усан онгоцыг залж байгаа ахмад нь шүү дээ. Өөрөө өөртөө шийд гаргаад, өөрөө өөртөө бүх зүйлээ хийгээд явна гэсэн үг л дээ. Миний хувьд өөр дээрээ нэлээд ачаалал үүсгэж, өөрийгөө нэлээд шавхъя, залуу хүн учраас өөрийгөө олон талаас нь шавхаж үзүүлье гэдэг үүднээс найруулангаа гол дүрд нь тоглосон хоёр уран бүтээл бий. Нэг нь “Шуугиан таригч”, нөгөө нь Киносутра.

-Та анх 13 настайдаа кинонд гол дүр бүтээжээ. Одоо өөрөө найруулж, өөрөө тоглодог боллоо. Энэ хугацаанд үзэгчдийн боловсрол хэр дээшилсэн байна. Үзэгчдийн аливаа уран бүтээлд хандах хандлага хэр өөрчлөгдсөн бэ?

-Кино бүтээлээр үзэгчдийн боловсрол дүгнэгдэхгүй байх аа. Бид бүхэн киног яах гэж үздэг билээ. Тэр гоё кино байна. Энэ гоё кино болж үзье гэдэг. Ам дамжиж үзэцгээдэг. Магадгүй чөлөөт цагаараа гоё кино үзчихье гээд үзэцгээдэг. Түүнээс ухаарал авъя гэж боддоггүй байх. Өнөөдөр театр орж нэг кино үзээд ухаарал авъя гэж кино үздэг үзэгч байхгүй байх. Магадгүй дуу дүрсний гайхамшгийг мэдрэхээр Марвел, Диснейн гоё гоё дүрслэл график дизайныг үзэж хоёр цагийн хугацаанд кайф авахаар л үздэг. Өнөөдөр бол манай үзэгчдийн түвшин маш өндөр ахисан. Холливуд, солонгос кинонуудыг байнга үзэж байна. Дээрээс нь түгээлтийн флатформууд маш их болчихсон. Жишээ нь, заавал театрт очилгүй IP TV-гээр үзэж байна. Look tv, скай медиа гээд янз бүрийн эх сурвалжаар үзэж байна. Тэр бүү хэл өнөөдөр хүн өөрийнхөө энтертайнмент хэрэгцээг хангахаар тик ток хийгээд өөрийгөө хараад баясаж байгаа юм. Заавал намайг театрт очиж үзээд баясаад байх шаардлага байхгүй. Ийм хурдацтай хөгжиж байгаа нийгмийн үе дээр бол миний бодлоор уран бүтээлчид илүү хичээх хэрэгтэй. Тэгэхгүй хуучнаа яриад хийгээд байвал хэн ч сонирхохгүй. Өмнөх далан жил гэдэг том систем. Улсаараа авч явж байсан урлаг байхгүй юу. Улс нь өөрөө киногоо продюсерлаад авч явж байсан. Яг өөрсдөө хар толгойгоо даагаад кино хийж байгаа нь 30 жилийн л түүхтэй. 1990 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл. Бид бол залуу байхгүй юу. Яг үнэндээ 1990 онд кино урлагийн боловсон хүчин, киноны бүх зүйлүүд тасраад Монголкино үйлдвэр хувьчлагдаад байхгүй болчихсон. Тэгээд л хувь уран бүтээлчдийн нуруун дээр авчирчихсан. Бид бол алдаж оноод л явж байгаа. Биднийг алдаж оноод явж байхад үзэгчид маань биднээс хамаагүй түрүүлээд явчихсан байхгүй юу. Кино үзэгчдийн боловсрол Монголын кино урлагийнхнаас хамаагүй түрүүлээд явчихсан.

Хүн судлалын Шинжлэх ухааны доктор Я.Нямдоржтой ярилцлаа.

-Шинэ коронавирус яаж үүссэн гэж бодож байна вэ?

-Шинэ коронавирусийн халдвар Хятадын Хэбэй мужийн Ухань (Бухань) хотын амьд амьтан зардаг хүнсний захад анх гарч ихэнх тохиолдол нь Дундад улсад дэгдэж байгаа ба өнөөгийн байдлаар нийт 28 оронд тархаад байна. Энэхүү вирусийг “2019 нСоВ” буюу “Шинэ Kоронавирус 2019” хэмээн өмнө нь дэлгэрч байсан бусад коронавирусийн халдваруудаас ялган нэрлэж байгаа юм. Коронавирус нь гол төлөв амьтанд байдаг бүлэг вирус бөгөөд олон төрөл хэлбэртэй. Гэвч түгээмэл тохиолддог олон тооны халдвар нь коронавирусээс үүсэлтэй бөгөөд хүмүүс амьдралынхаа явцад энэ төрлийн вирусээр үүсгэгдсэн халдвараар нэлээд өвчилдөг. Одоо дэгдээд байгаа коронавирус нь мутаци (генийн өөрчлөлт)-д орсон хүнд хэлбэрийн коронавирусээр үүсгэгджээ. Ихэнхдээ вирусүүд нь тухайн биологийн биет, биологийн тодорхой зүйлд л тохиолддог. Жишээлбэл, Хүнд байх вирус хүндээ байх ба голдуу муур, нохой зэрэг биологийн өөр зүйлд нөлөөлдөггүй. Амьтанд байх вирус хүнд нөлөөлөхгүй, тухайн амьтандаа л байх жишээтэй. Хэрвээ коронавирусүүд нь мутацид орж хэлбэрээ өөрчлөөгүй л бол эдгээр вирус амьтанд амьдарч хүнд аюул учруулахгүй.

-Тэгвэл яаж амьтнаас хүнд тархсан юм бол?

-Вирусийн тодорхой ресептор (хүн ба амьтны эс дэх вирус хүлээн авах цэг)-ууд нь бидний бие дэх ресептортой тохирч нийцсэнээс одоо эдгээр вирус нь бидэнд аюул учруулж байна. Энэ удаад “Шинэ Kоронавирус 2019” нь сарьсан багваахайнаас үүссэн гэгдэж байгаа. Энэ нь нэг л сарьсан багваахайнаас үүсээд тэрхүү мутацид орсон сарьсан багваахайн вирус хүнд дамжиж, тэр нь цаашаа дахин мутацид орж хүнээс хүнд түгэн халдварласан байх магадлалтай. Одоо үүсээд байгаа нөхцөл байдлын тухайд ийм байгаа юм.

-Халдвар авангуутаа шинж тэмдэг нь илэрдэггүй гээд байгаа шүү дээ?

-Энэ вирусийн хамгийн их халдвартай үе нь өвчтөний халуурах, ханиах, найтаах, хоолой өвдөх, амьсгал давчдах гэх мэт шинж тэмдэг идэвхтэй илэрч байгаа үе нь гэж мэргэжилтнүүд тодорхойлж байна. Гэтэл уг вирусийн халдварын тодорхой шинж тэмдэг илрээгүй хүмүүс ч бас халдвар тарааж байгаа гэсэн зарим нэг мэдээлэл байна. Гэхдээ энэ нь батлагдаагүй. Хамгийн аюултай нь бид энэ вирусийн тухай ойлголт дутмаг байгаа ийм цаг үед энэ вирус маш хүчтэй дэгдэж байна. Тийм ч учраас ДЭМБ онц байдал зарлалаа. Манай Засгийн газар, Онцгой байдлын алба, ЭМЯ цаг хугацаа алдалгүй хөл хорио тогтоох арга хэмжээ авсан нь цаг үеэ сайн мэдэрсэн, нэн шаардлагатай арга хэмжээ болсон. Тийм ч учраас халдварын тархалтыг хазгаарлаж, одоогоор энэхүү аюулт вирус манай улсад бүртгэгдээгүй байна.

-Олон төрлийн коронавирус байдаг гэлээ. Өмнө нь дэлхийд ямар байдлаар илэрсэн вирусүүд бий вэ?

-Тухайлбал, 2002 оны арваннэгдүгээр сараас эхлэн БНХАУ-д эхэлж дэлгэрээд, 29 оронд халдвар нь бүртгэгдсэн САРС (Хүнд, хурц хэлбэрийн амьсгалын замын халдвар) хэмээх коронавирус нь сарьсан багваахайнаас муурын төрлийн заарт амьтанд халдварлаж улмаар хүнд дамжсан болно. Нийт 8098 тохиолдол гарч,774 хүн нас барж, үхлийн тохиолдол 9.6 хувьтай байсан. 2012 оны есдүгээр сараас эхлэн анх Саудын Арабад дэлгэрээд, 27 оронд халдварласан МЕРС (Ойрхи Дорнодын амьсгалын замын халдвар) хэмээх коронавирус юм. Ганц бөхтэй тэмээнээс хүнд халдварласан гэж үздэг. Уг вирусийн хоруу чанар маш их байсан. Нийт 2494 тохиолдол бүртгэгдэж 858 хүн нас барсан. Үхлийн тохиолдол 34.4 хувьтай байсан. Өнөөдөр дэлхийн 28 орон, бүс нутагт дэлгэрээд байгаа “Шинэ Kоронавирус 2019” нь дэлхий даяар 45171 хүнд халдварласан тохиолдол бүртгэгдээд байна. Үүнээс 8116 хүний биеийн байдал нь одоо маш хүнд, хүнд байгаа ба 1115 хүн нас барсан. Үхлийн тохиолдол одоогоор 2.5 хувьтай байна. Араас нь Япон улсад 203 сэжигтэй тохиолдол бүртгэгдэж, дөрвөн хүн эдгэрэн эмнэлгээс гарсан мэдээллийг би өөрийн эх сурвалжаар дамжуулан аваад байгаа. Энэ нь өчигдөр өглөөний 07:21 минутын байдлаар авсан мэдээлэл байгаа юм. Гэхдээ бид сандрах, аймшигтай мэдээ баримтад хэт анхаарлаа хандуулж, олон түмнийг сандаргах хэрэггүй.

-Өвчний тархалт хэрхэн явагдаж байгаа талаар таамаг байна уу?

-Ер нь энэ өвчний тархалтыг нэлээд өөр өнцгөөс харах хэрэгтэй байна. Томуу, томуу төст өвчнөөс болж нас барж буй хүний тоо нь шинэ коронавирусийн нас баралтын тоотой харьцуулахад хэдэн зуун мянга дахин их. ДЭМБ-ын мэдээгээр дэлхий дахинд жилд дунджаар 290,000-650,000 хүн томуу, томуу төст вирусийн хавдвараар нас бардаг. Дэлхий даяар 795-1781 хүн нэг өдөрт нас бардаг. Үүнээс ойролцоогоор 10 хувь нь буюу 30,000-60,000 хүний нас баралт манай дэлхийн хамгийн шилдэг эмнэлэгтэй гэгддэг АНУ-д тохиолддог юм байна лээ. Жилийн дөрвөн улиралтай Монгол оронд өвөл болоход флю (томуу, томуу төст өвчин)-ий улирал эхэллээ гэж ярьдаг. Хамгаалах вакцин ч гарсан. Энэ бол жил бүр бидэнд тохиолддог гамшиг. Гэтэл бид сүйд болтлоо сандардаггүй, хяналтаас гараад явчихна гэж нэг их боддоггүй. Яагаад гэхээр энэхүү үйл явдал жил бүр болж байдаг, нэг ёсны дасал болсон зүйл юм. Гэтэл энэхүү “Шинэ Kоронавирус 2019”-ын талаарх үл мэдэгдэх байдал, дэлхийг хамарсан пандемик халдвар болох аюул, вакцин хийхэд наанадаж нэг жил хэрэгтэй байгаа зэрэг нь биднийг маш их болгоомжлоход хүргэж байгаа.

Энэ вирусийн халдвар нь жижиг агаар дуслын замаар халддаг гэж үзэж буй. Вирусийн нянгийн халдвар авсан нэг хүн 4.08 хүнд халдаадгийг шинэ судалгаа харуулж байна. Халдвартай нэг хүн найтаахад нэг хэсэг нян ойролцоогоор хоёр метр орчим газар үсэрхийлдэг. Харин уг вирус хэдий хугацаанд идэвхтэй байдаг нь одоогоор тогтоогдоогүй. Хэдэн цаг, магадгүй хэдэн өдөр хоруу чанараа хадгалдаг байж болно.

-Тэгэхээр уг вирусээс хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Нэгдүгээрт, Та анхаарал болгоомжтой байх ёстой. Гараа савантай бүлээн усаар хамгийн багадаа 20 секунд орчим угаах, эд зүйлсийн гадаргуу, хаалганы бариул зэргийг сайн арчиж цэвэрлэх шаардлагатай. Гараа ингэж угаахаас өмнө нүүр, нүд, хамар, чих болон биеийн аль нэг хэсэгт шарх байвал тийм газартаа гараа бүү хүргээрэй. Гараар халдвар дамжих магадлал хамгийн их. Гар ариутгагч шингэн гар дор байвал хэрэглэж болох ч тэдгээр нь ихэнхдээ бактерид зориулсан учраас вирусийн хувьд төдийлөн ач холбогдолгүй гэж үзэж байна. Мөн амны хаалтаа зүүж хэвших хэрэгтэй. Хоёрдугаат, Зайлшгүй л биш бол бүү аял. Өвчтэй хүмүүсээс хол бай. Гудамжинд явах, албан ажил дээрээ байхдаа бусад хүмүүсээс хоёр метр орчим зайд байхыг зөвлөж байна. Нисэх, аялах, олон хүнтэй газар очих нь халдвар авах боломжийг үлэмж их болгоно. Ер нь хүн ихтэй газраас хол байх ёстой. Нялхас, өндөр настан, дархлаа нь суларсан хүмүүс халдвар авах, цаашилбал нас барах магадлал их өндөр байдаг. Гуравдугаарт, Өөрийнхөө дархлааг эрчимтэй тэтгэн дэмжих нь зүйтэй. Зөвхөн биеийн тамирын дасгал хөдөлгөөнөөс гадна чанартай хоол хүнс идэж, амар тайван байх, хангалттай унтаж амрахаас их хамааралтай. Та санамсаргүй тохиолдлоор энэ вирустэй учирч болно. Харин Таны бие махбодын халдвар авах эсэх нь санамсаргүй тохиолдол биш юм.

-Шинэ коронавирусээр өвчлөн нас барагсдын насны талаар нэгэн зүйл ажиглагдсан гэж байсан. Юу ажигласан юм бэ?

-Өмнөх вирусийн халдварын улмаас нас барагчдын нас зүйн ерөнхий зүй тогтолтой “Шинэ коронавирус 2019”-өөр нас барагчдын насыг харьцуулахад анхаарал татахуйц байдал ажиглагдсан. Дундад Улсын Үндэсний Эрүүл Мэндийн Комисс (ДУҮЭМК)-оос нас барагсдын насны байдлыг анх мэдээлсэн нэгдүгээр сарын 22-ны 00:00 цагийн байдлаар 48-89 настай 17 хүн нас барсан. Тэдгээр нас барсан хүмүүсийн дундаж нас нь 75, эрэгтэй 13, эмэгтэй 4 байсан гэж мэдээлсэн. ДУҮЭМК-ийн өөр нэг мэдээгээр нас барагчдын 80 хувь нь 60-аас дээш настай, 75 хувь нь зүрх судас, чихрийн шижин зэрэг суурь өвчтэй, 71 хувь нь эрэгтэй хүмүүс байлаа гэж мэдээлсэн. Бас өөр нэг мэдээнээс харахад бүх насны хүмүүс халдвар авч байгаа ч нялхсын эндэгдэл харьцангуй бага байгаа тухай мэдээлж буй нь анхаарал татаж буй.

Өвлийн улирлын томуу, томуу төст өвчний вирусийн дэгдэлтийн үед хамгийн нялх балчир хүүхэд, хамгийн өндөр настан, янз бүрийн шалтгааны улмаас (суурь өвчин) дархлаа нь суларсан хүмүүс илүүтэй өртөгдөж, нас бардаг. Ялангуяа хоол тэжээлийн дутагдалтай, хүнд өвчтэй хүмүүс ямар нэгэн вирусийн халдвар авч улмаар үхэлд хүрэх аюултай. АНУ-ыг бид хамгийн шилдэг эрүүл мэндийн системтэй, шилдэг технологитой орон гэж үнэлдэг. Томуугийн вакцин ч гэсэн тэнд хамгийн их хийгддэг мэдээ байна. Гэтэл томуу, томуу төст өвчнөөр нас барагсдын тоо тэнд дэлхийн дунджаас ойролцоогоор хоёр дахин их байна гээд бодоход хачирхалтай байгаа биз.

-Яагаад тэр вэ?

-Энэ бол нийт хүн амын өвчин эсэргүүцэх чадавх буюу биеийн дархлаагаа сайжруулах, дасгал хөдөлгөөн хийх, сайн унтаж амрах, эрүүл хооллох, стресс багатай амьдрахтай холбоотой болов уу. Уг өвчнөөс сэргийлж халдвар авахгүй байхын тулд гурван төрлийн зөвлөмжийг анхаарвал зохистой. Нэгдүгээрт, хоол ундаандаа хэрэглэж байгаа сахарын хэрэглээг хязгаарлах, болж өгвөл огт хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Сахар нь хүний дархлаа, өвчин эсэргүүцэх чадварыг үлэмж бууруулдаг. Нөгөө талаас сахар нь бүх төрлийн эмгэг үүсгэгч ялангуяа вирус, бактерийн өсөн үржих тааламжтай орчинг бий болгож шим тэжээл нь болдог. Сахар бие махбодын дархлааг дарангуйлна. Дарангуйлагдсан дархлаа нь бие махбодыг халдварт өртөхөд амар хялбар болгоно. Хоёрдугаарт, бүх төрлийн бэлэн боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхгүй байх.Эдгээр бүтээгдэхүүн нь их хэмжээний сахар агуулж байдаг боловч бараг шим тэжээлт бодис, бие махбодод зайлшгүй чухал хэрэгтэй витамин, эрдэс агуулдаггүй. Бага хэмжээний илчлэгийг эс тооцвол, тэдгээр бүтээгдэхүүнд хүний бие махбодод шаардлагатай нян, бактери эсэргүүцэх, дархлааг тэтгэх шим тэжээлт бодис агуулагддаггүй. Гуравдугаарт, стрессээс зайлхийх хэрэгтэй. Уурлах, муу юм бодох, бусадтай маргах зэргээр стрессдэх нь дархлааг үлэмж ихээр бууруулна. Улмаар энэ нь өвдөх, халдвар авах боломжийг ихэсгэнэ. Хүний мэдрэлийн систем нь стресстэй тэмцэх эсвэл зайлан зугтах механизм бүхий симпатик мэдрэлийн систем, амар тайван байх, тэтгэн дэмжих, эдгээн анагаах парасимпатик мэдрэлийн систем гэсэн үндсэн хоёр хэлбэртэй. Хүн амар тайван, стрессгүй байхад бие махбодын дархлаа үлэмж ихээр сайжирна. Пандемик үр дагаварт хүргэж болох

“Шинэ Kоронавирус 2019” вирусийн халдварын учрыг олтол парасимпатик мэдрэлийн системээ давамгайлсан амьсгалын дасгалыг байнга хийх хэрэгтэй. Энэ дасгалыг тайван орчинд дөрөв секунд орчим амьсгаагаа гүнзгий авч, буцааж амьсгаагаа таван секунд орчим гүнзгий гаргана. Энэ нь цусны даралт ихсэх зэрэг олон өвчинд тустай. Хамгийн гол нь таны бие махбодын өвчин, нян, бактери эсэргүүцэх чадавхыг ихээхэн сайжруулж идэвхжүүлнэ. Ийм дасгалыг өдөрт хоёр удаа 5-6 минутын туршид хийх нь сайн.

Мөн өдөрт тогтмол хоёр удаа бясалгал хийгээрэй. Мөн сайхан агаартай орчинд өдөрт 2-4 км газар тайван алхаж болно. Ялангуяа ахмад хүмүүс дээрх вирусийн халдвар авах нь их байгаа учраас биеэ туйлдуулсан дасгал хөдөлгөөн хийхгүй, зөвхөн зөөлөн тайван алхах нь илүү ач холбогдолтой. Туйлдуулсан дасгал хөдөлгөөн нь стрессийн нэг хэлбэр юм. Энэ нь хүний биеийн дархлааг улам дарангуйлна.

-Тэгэхээр ард иргэддээ айж сандрах зүйл байхгүй. Томуу, томуу төст өвчин шиг эдгэрэх өвчин учраас стрессдээд хэрэггүй л гэж хэлэх гээд байна аа даа?

-Яг тийм. Энэхүү вирусээс айж сандрах зүйл байхгүй. Сандрах, айх нь стрессийн бас нэг хэлбэр бөгөөд бас л дархлааг тань дарангуйлна. Тайван эерэг хандлагатай байх нь маш чухал. Янз бүрийн хүмүүсийн ам дамжсан яриаг сонсох хэрэггүй. Харин ДЭМБ болон Монгол Улсын ЭМЯ-ны мэргэжлийн хүмүүсийн мэдээлэл, зөвлөгөөг сонсож ахуй амьдралдаа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн нь таны амьдралыг эерэг сайхан болгоно.

Ингэснээр дээрх коронавирусийн дэгдэлтүүд, улирлын томуу, томуу төст нянд өртөлгүй үлдсэн хүмүүсийн нэг нь байх бүрэн боломжтой. Энэ бол Английн аугаа их эрдэмтэн, байгаль судлаач Чарльз Дарвины онол амьдрал дээр хэрхэн бодит байдлаар хэрэгжиж байдгийн нэг илрэл болно.

Улсын драмын эрдмийн театрын жүжигчин, Соёлын тэргүүний ажилтан Б.Шинэбаяртай ярилцлаа.

-Драмын театрын өндөр босгыг хэрхэн давж орсон цагийн дурсамжаар тань ярилцлагаа эхлэх үү?

-Анх 2013 оны арав билүү арваннэгдүгээр сард шалгалт өгч байсан санагдаж байна. Драмын театрын дэргэдэх Театр студийн дагалдан жүжигчин сонгон шалгаруулах дуу, бүжиг, жүжиглэх гээд бүх номерынх нь дагуу бэлтгээд арванхоёрдугаар сард шалгалт өгсөн юм. Шалгалтын сүүлийн оноог Драмын театрт орох хүсэлтэй байгаа бүх уран бүтээлч болон мөр зэрэгцэн хамт төгссөн найзууд, надаас дээд үеийнхэн сонсохоор ирсэн байлаа. Тэр орой нь Улсын драмын эрдмийн театрын Театр студийн ангид эдгээр хүмүүс тэнцсэн гээд нэрс дуудлаа. Найм билүү есүүлээ тэнцээд Драмын театрт орж байсан юм. Албан ёсоор 2014 оны хоёрдугаар сарын 1-ний өдрөөс Цагаан сар давхацсан үеэр л Театр студийн жүжигчин болж байлаа.

– Драмын жүжигт тоглоно гэдэг маш том шалгуур гэж хүлээж авдаг байх. Драмын жүжигчин хүнд байх ёстой чадварууд юу вэ?

-Уран бүтээл болгон дээр биднээс маш их зүйл шаарддаг. Жишээлбэл, сонгодог жүжгэн дээр ажиллаад тэр жүжгийн ард гарлаа гэж бодоход маш том сургалтын ард гарсан гэж яригддаг. Түүнтэй адилхан Драмын театрын уран бүтээлүүдэд дүр нөхөлт болоод дараагийн дүрийг хүргэх уран бүтээлч нь бэлэн гараад ирэх юм бол тэр дүрд орох жүжигчин шалгалт маркаар явдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэр жүжгээр өөрийгөө харуулах, өөрийгөө мэдрүүлэх, би ийм дүрийг ингэж харуулна, би өөрийнхөө ертөнцөөр ингэж харуулна гэж зорих нь босго гэдэг зүйлийг өөртөө тавьж байгаагийн илрэл. Босго өндөр гэдэг ерөөсөө л энэ. Цаг ямагт бид бэлэн байх ёстой. Хэдийд ч хамаагүй бид тайзан дээр гарахад хэлэх үг текст, бие сэтгэхүй гээд бүх зүйл бэлэн байх ёстой. Драмын театрын жүжигчдээс болоод аливаа ямар нэгэн жүжигчнээс маш их зүйлийг шаарддаг. Тайзан дээр ямар жүжигт тоглож байна, ямар цаг үе байна, ямар орон зай, ямар дүр байна гэдгээсээ хамаараад алхаа гишгээ, дотоод мөн чанар гаднах дүр төрх, урьд урьдны дүрүүдээс хэрхэн яаж өөрчлөгдөх, өөрийгөө ямар талаас нь илүү харуулах гээд энэ болгоноос хамаараад тайзны урлаг гэдэг өөрөө амьд урлаг учраас ямар нэгэн байдлаар арын хаалга байхгүй. Хэрвээ тайзан дээр гарсан бол тухайн дүрд жүжигчин яаж орох, яаж гарах, яаж мөн чанараа бэлдсэн байна, яаж өөрийнхөө сэтгэл зүйг бэлдсэн байна тэр хэмжээгээрээ жижиг ч бай, том ч бай, гол дүр ч бай, туслах дүр ч бай бүх дүрийг аливаа уран бүтээлч өөрөөрөө гаргаж ирж байгаа учраас театрын урлаг амьд урлаг. Хоёрдугаарт, арын хаалга байхгүй. Гуравдугаарт, биднээс цаг үргэлж форумтай байхыг, бэлтгэлтэй байхыг шаарддаг.

-Жүжиг цаг үеэ дагаад өөрчлөгддөг гэж байна л даа. Тэгэхээр Уильям Шекспирийн “Ромео Жульетта” жүжиг хэдэн зуун дамнан тайзан дээр тавигдаж байгаа. Та Драмын театрын гурав дах Ромео гэж яригддаг. Анхны Ромеогоос хэр өөрчлөгдсөн гэж бодож байна?

-Уран бүтээлчдийн нэг ялгаа бий. Нийгмээсээ нэг алхам түрүүлж явах. Тэгж байж бид үзэгчдэдээ өөрсдийн гэсэн ямарваа нэгэн зүйлийг хүргэдэг. Хүний сэтгэлийг хөдөлгөж эс чадваас хөнгөн бийрийг хөших юун гэдэгтэй адил хүний сэтгэлийг хөдөлгөхийн тулд ухаарал, бодрол авч ирэх, зүрх сэтгэлд ямарваа нэгэн зүйлийг илтгэж шингээж өгөх, хэлэх гэсэн санаагаараа тухайн уран бүтээл үзэгчдэд хүрч байвал бидний хамгийн том зорилго биелж байгаа хэрэг. Түүнтэй адил Ромео Жульетта 400 гаруй жилийн өмнө бичигдээд өнөөг хүртэл хамгийн том хайр дурлалын бэлгэ тэмдэг болсон. Энэ жүжгийг Монголд анх 1996 онд хүргэж байсан бол энэ удаад арай илүү модерн чиг хандлагаар орчин үеийн залуучуудын сэтгэхүйд нь тааруулах зүйлүүдийг шигтгэж өгсөн гэдгээрээ XXI зууны Ромео Жульетта онцлог болов уу. Найруулагчийн хэлж байгаа хамгийн том санаа нь одооны үзэгчдэд сайн хүрэх орчин үелэг хэлбэрийг агуулаад хоёр гэр бүлийг үзэгчдийн ойлгох хэмжээнд өнөө цагийн нийгэм ийм байна гэдгийг харуулахыг зорьсон болов уу. Сонгодог бүтээл гэдэг өөрөө тухайн зууныг илтгэснээр бус өнөөг хүртэлх тэр жүжгийн утга агуулга, мөн чанар нь энэ цаг үед шигтгэгдээд үзэгчдийн болоод найруулагчийн эмзэглэл гуниг, атаархал, баяр гунигийг хөдөлгөж байна гэдгийг сонгодог бүтээл гэж байгаа юм л даа. Түүнээс биш сонгодог гэхээрээ л тухайн зууных нь хувцсыг өмсөөд ч гэдэг юмуу тэр зүйлээрээ биш л байх гэж би боддог. Зохиолынх нь гол үзэл санаа тухайн цаг үетэйгээ авцалдаж л байвал зуун зуун жил дамжин өртөөлсөн сонгодог бүтээл гэж би ойлгодог.

-Тайзны бүтээлүүдээс гадна та дэлгэцийн хэд хэдэн уран бүтээлд тоглосон. Тэр дундаас “Аав” киноны дүр таныг үзэгчдэд илүү таниулсан гэж бодож байна. Кинон дээрх аав, амьдрал дээрх аавын ялгаа өөр дээрээ жишээ авахад ямар байдаг вэ?

-Аав байна гэдэг асар өндөр хариуцлага. Одоо бол би аав гэдэг хүн үрсийнхээ амьдралын хамгийн том утга учир нь юм болов уу гэж бодож байгаа. Миний охин хоёр ой найман сартай. Кино бол кино. Үзэгчдэд үзүүлэхээр зорьсон юмаа л үзүүлнэ. Амьдрал дээр илүү нарийн. Зарим үед кинонд үзүүлж чадаагүй зүйлүүд маш их тохиолдоно. Уран сайхны кино гэдэг аливаа нэгэн зүйлийг урнаар үзүүлэхээс гадна амьдрал гэдэг зүйлийг харуулахыг хичээдэг. Амьдрал дээр хүүхдийнхээ төлөө бид хэр их зүйлийг хийж бүтээж байна гэдэг л хамгийн чухал болов уу. Амьдрал, кино хоёр хоорондоо маш их ялгаатай.

-“Учрал” кинонд эсрэг талын дүрд тоглосон. Эсрэг дүрд тоглох ямар санагдаж байв?

-Хүмүүс “Таны мөрөөдлийн дүр чинь юу вэ” гэж их асуудаг шүү дээ. Миний мөрөөдөл гэхээсээ илүү өөр янз янзын уран бүтээлүүдэд өөрийгөө сорьж үзэх дуртай. Одоо намайг үзэгчид ямар байдлаар илүү хүлээгээд авчихсан байгаа билээ энэ дүрээсээ хэсэг гарахгүй байж байя. Үргэлжлүүлээд харин өөрийгөө сорих эсрэг талын дүрүүдэд тоглох юмсан гэж боддог. Би өөрөө эсрэг дүрд тоглох их дуртай. Цаашдаа эсрэг дүрийн санал ирвэл татгалзахгүй. Зохиолыг нь уншиж үзээд таалагдвал шууд л тоглоно.

-“Жаргаагүй нар” жүжгийн зохиолд Д.Нацагдоржийн дүрд тоглосон. Түүхэн дүрийг бүтээх хэцүү байсан уу?

-Асар хэцүү. Бид зохиолчийн мэндэлсний 110 жилийн ойд нь зориулж тоглосон. Энэ хугацаанд тэр хүнийг мэддэг хүмүүс нь маш ховор болчихдог юм байна лээ. Тэр гайхалтай соён гэгээрүүлэгч, уран бүтээлч хүний хойч үедээ үлдээсэн зүйл нь уран бүтээлүүд нь байгаа юм. Бид бүгдэд шүлгүүдээ, жүжгээ үлдээсэн байна. Өнөөг хүртэл бид бүхэн шүлгээр нь, уран бүтээлээр нь дамжуулан зуун дамнан тэр хүнийг мэдэж байна гэдэг маш том гайхамшиг. Уран бүтээлээр нь дамжуулаад тэр хүнийг төсөөлөхөд энэ хүн иймэрхүү хүн байжээ. Ийм зүйлийг хэрэглэдэг байж, ийм зүйлийг бичихийг зорьдог байсан байна гэж таамаг төдий ярьдаг боловч амьдрал дээр ямар зан араншинтай, ямар харектортой хүн байсан юм бол оо гэдэг маш хүнд болоод явчихаж байгаа юм. Тэгэхээр найруулагч ямар өнцгөөр харж байна, тэр хүний дүрийг бүтээх гэж байгаа жүжигчин ямар өнцгөөр харж байна гэдэг чухал. Түүнд судалгаа маш их орно. 20 гаруй эрдэмтэн Д.Нацагдоржийн амьдралыг анхны эхнэр Д.Пагмадуламтай хамт судалдаг юм билээ. Тэр хүмүүстэй ярилцаж, уулзалт хийж судалсны эцэст тэр хүний амьдралын хэв маяг, түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйлүүдээр нь дамжуулаад ийм хүн байсан болов уу гэдгээр л гаргаж ирсэн. Одоо ч бас амьд байгаа хүмүүсийн дүрд тоглоно гэдэг хэцүү шүү дээ. Судалгааг маш сайн хийж байж л жүжиг маань амилна.

-“Надтай үлдээч” жүжиг удахгүй дахин тайзнаа тоглох гэж байна. Энэ жүжиг залуу найруулагчтай, гол дүрүүдэд нь дандаа залуучууд тоглосон. Залуу хүмүүсийн сэтгэхүйгээр бүтсэн жүжиг гэж ойлгосон л доо. Нийгэмд энэ залуучууд юу өгүүлэхийг зорив. Жишээ нь, Хосбаярын дүрийн нийгэмд өгөх гол мессэж санаа нь юу вэ?

-Манай найруулагч 60 жилийн дараа гэхэд хайр гэдэг зүйл үгүй болно гэж хэлж байсан юм. Түүнийг нь дотроо бодоод байхад хайр гэдэг зүйлийн хандах хандлага нь байгаа ч хэлбэр нь өөрчлөгдөөд байна гэж бодогдсон. Зарим нэг зүйлийг ажиглаад байхад сэтгэл хөдлөл гэдэг зүйл дээр маш их тулгуурлаж яваад байгаа юм уу даа гэж харагддаг. Амьд харилцаа гэдэг зүйл байхгүй болоод ирэхээр бидний итгэл үнэмшил аль зүг рүү чиглээд байна гэдэг нь том асуудал болж эхэлж байна. Шохоорхол, дурлал сэрэл мэдрэхүйн түвшинд энгийн мэдрэгддэг зүйлүүдийг бид андуураад хайр гэж үзээд байгаа юм биш байгаа. Тухайн үедээ дүр дээрээ ажиллаж байхад тэгж л бодогдож байсан. Шохоорхол, дурлал, хайр бүгд хоорондоо ялгаатай. Шохоорхлоо хайр гэж андуураад сэтгэл хөдлөлөөрөө гэр бүл болоод яг хэцүүг нь даван туулах мөчид, яг хэцүү нь мэдрэгдээд ирэнгүүт за энэ биш байсан байна гээд гэр бүл салалт үүсээд байна. Түүний нэг уршиг нь энэ сошиал ертөнц. Ер нь Монголд муухай хүн гэж байхаа больчихлоо. Бүгд л ухаантай болсон. Тэгэхээр нэгдүгээрт, сошиал ертөнц гэдэг биднийг юу руу ч хөтөлж болохоор юм байна гэдэг санаа. Хоёрдугаарт, хэн хэнийгээ зүрх сэтгэлээрээ, мөн чанараараа хайрлана гэдэг ямар гайхамшигтай юм бэ гэдгийг илэрхийлж, гаргахыг хичээсэн. Түүгээрээ дамжуулаад энэ бол жинхэнэ хайр юм байна, хэзээ ч орхихгүйгээр чи миний зүрх сэтгэлд үлдэх юм байна, би чамаас ганц юм гуйя надтай үлдээч… Надтай үлдээч гэдэг үгийг хүн ямар үед хэлдэг вэ гэхээр шохоорхсон үедээ, биш, дурласан үедээ биш. Хайрлаад хамт байх үедээ эсвэл хамгийн эгзэгтэй мөчид хэлдэг. Гэрлэх ёслолын ордонд ч юмуу, хэзээ ч орхиж чадахгүй болсон тэр үедээ хэлдэг. Надтай үүрд үлдээч гэдэг битгий яваарай гэсэн үг биш шүү дээ. Зүрх сэтгэлд нь үлдэж болно. Оюун тархинд нь үлдэж болно. Дэргэд нь үлдэж болно. Үүрд мөнхөд үлдэж болно. Энэ л олон санааг илэрхийлж байгаа жүжиг.

-“Драмын-3” гэдэг хамтлаг байгуулсан шүү дээ. Хамтлагтайгаа уран бүтээлүүдээ хийж байгаа юу?

-Одоохондоо хамтлагтайгаа ажиллахгүй байгаа. Урьд нь цомог гаргая, шинэ дуу дуулъя гээд ярьж л байсан. Энэ бол бидний сонирхлоороо л хийж байгаа зүйл л дээ. Дуулах хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдөж, хамтлагаа байгуулсан. Гэхдээ ойрын хугацаандаа шинэ дуу гаргаж магадгүй. Хэд хэдэн дуу бий. Тэднийгээ дахин шинэчилж гаргах уу, үгүй юү гэдгээ ярилцаж байна. Гэхдээ ямар бүрэлдэхүүнтэй яаж гарч ирэх үү гэдэг таавар л даа.

-Ойрын төлөвлөгөөндөө ямар ажлууд хийхээр төлөвлөөд байгаа вэ?

-Хоёр киноны санал авчихсан бэлтгэл ажилдаа ороод явж байна. Улсын драмын эрдмийн театр хоёрдугаар сарын 28-нд “Анна Каренина” гэдэг дэлхийн сонгодог бүтээлийг үзэгчдэдээ хүргэхээр бэлтгэл ажилдаа орсон. Энэ жил “Гэгээн Муза” гээд уран бүтээлчдийн хүсэн хүлээдэг гайхалтай наадам болно. Хөдөө орон нутгаар аялан тоглолт хийж, уран бүтээлүүдээ хүргэнэ. Ирэх жил манай театрын 90 жилийн ой тохионо. Тиймээс бид 90 жилийнхээ ойд бэлдээд дор бүрнээ маш их ажилтай явж байна даа.

-Цаашдын зорилгоо тодорхойлсон уу?

-“Хэрвээ чи мөрөөдлөөсөө айхгүй байгаа бол тэр мөрөөдөл чинь маш жижигхэн юм байна” гэдэг сайхан үгийг би олж уншсан юм. Одоо миний мөрөөдөл бол дэлхийн давцанд гарах. Монголынхоо нэрийг дуурсгах. Ямар ч уран бүтээлч хүний зүрх сэтгэлд тийм юм байдаг байх. Гэхдээ тийм сайхан мөрөөдлөөр л жигүүрлэж байж цааш цаашдаа өөрийгөө хөглөнө. Цаашдаа уран бүтээлүүдээ улам чанаржуулна гэж би боддог.

“Эко Ази” дээд сургуулийн захирал, Байгаль орчны гавьяат ажилтан, доктор, профессор Ц.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.

-“Дэлхийн зүрх” хэмээгддэг Австрали тив өнгөрсөн оны есдүгээр сараас эхлээд хэдэн сар дамжин шатаж байна. Энэ түймрийг унтраахад хүн төрөлхтөн хүчин мөхөсдөөд байна уу?

-Би дэлхийн нэлээд орноор байгаль орчны чиглэлээр явж судалгаа, шинжилгээ хийж, хуралд оролцож, илтгэл тавьж байлаа. Одоо ч үргэлжлүүлсээр л байна. Дэлхийн бүх л орон сайхан. Америк, Европ бүгдэд нь очсон, үнэхээр сайхан нутаг, сайхан хүмүүс.Тэр дундаас хамгийн сайхан, тайван амьдралтай, байгалийн өнгө үзэмжтэй орон бол Австрали. Би тэнд нэлээд хэдэн удаа очиж, хуралд оролцож, судалгаа шинжилгээ хийж, илтгэл тавьж байсан. Байгаль нь бол үнэхээр гоё. Голдоо цөлтэй, тойроод ой мод, ургамал амьтан бүрдсэн. Далайгаар хүрээлэгдсэн газар. Түүнийгээ дагаад чийглэг уур амьсгалтай. Хониныхоо тоогоор дэлхийд тэргүүлдэг. Дэлхийн хонины махны хэрэглээний дийлэнхийг Австрали хангадаг. Манайхтай хонины мах, нүүрсээрээ өрсөлдөгч орон. Австралийн хонины мах маш хямдхан. Тиймээс манайхаас зарим орон хонины мах авахаа больсон үе ч бий. Одоо эргээд манай хонины мах байгалийн эко өвс ногоо иддэг, амт шимтэй гээд нэр хүнд нь өсөөд байх шиг байна. Нүүрсний хувьд бас арвин их нөөцтэй. Гэтэл тэр сайхан нутаг орон шатаж байна гэдэг үнэхээр харамсалтай зүйл. Есдүгээр сард анх гал гараад бага байх үед нь унтрааж болох байсан. Үүн дээр улс төрийн шийдэл л харагдаад байгаа юм. Австралийн ерөнхий сайд үүнд том хүч хаяагүй. Тэр үедээ түймэр л гарч, байгалийн жамаараа унтарна гэж бодсон юм уу тоогоогүй. Тэгээд л унтарч чадсангүй өдийг хүрлээ. Одоо бол 24 хүн нас барж, 500 сая гаруй амьтан үрэгдлээ гэж байна. Үүнийг яаж тоолоод байгаа юм. Түүнийг нь би мэдэхгүй байна. Жишээлбэл, Австралид дэлхийн өөр аль ч улс оронд байдаггүй амьтад бий. Кенгуру гэж уутат имж , коала гээд уутат баавгайтай. Тэд бол бүгд шатаж дуусч байгаа юм шиг байна. Ингээд үзэхээр үнэхээр харамсалтай.

-Шатсан ургамал ногоо, ан амьтад эргэж сэргэх боломжтой юу?

-Би “Дэлхийн байгалийн түүх” гэдэг судалгааны ажил олон жил нухаж байгаа. Түүнээс үзэхэд амьтад дахин нөхөн сэргэхэд маш удаан хугацаа ордог юм байна.Тэр ховор амьтад шатаад дуусчих юм бол эргээд нөхөн сэргэхэд үнэхээр хэцүү. Цөөхөн амьтад нь үржээд нөхөн сэргэх л байх. Ургамалтай холбоотой эко систем бол эргээд багахан хугацаанд сэргэнэ. Тодорхой хугацааны дараа сэргэж ургаад, шинэ төрлийн мод ургамал ургадаг юм байна лээ. Гэхдээ зарим ургамлын төрөл зүйлүүд устчихдаг. Хамгийн гол нь одоо түймрийг бүрэн унтраах асуудал л байна. Үүн дээр олон улсын хүч, тусламжийг авъя гэхгүй байна гэж CNN, BBC-гийн мэдээнд яригдаад байна. Түүнийг би гайхаад байгаа. Дэлхийн зарим орны санхүүгийн тусламж болгож мөнгө илгээсэн. Манай Засгийн газар 40 мянган долларын тусламж өгсөн гэсэн. Бид хүмүүнлэгийн тусламж өгөх ёстой л доо. 1998 онд би Байгаль орчны сайдын ажлыг хүлээлгэж өгчихөөд АНУ-д байдаг Шар чулууны үндэсний паркийн 150 жилийн ойд уригдаж, илтгэл тавьсан. Шар чулууны парк тэр үед 150 жилийн ойгоо тэмдэглэж байсан. Тэр паркаас тавин жилийн өмнө байгуулагдсан үндэсний парк Монголд байдаг тухай тэдэнд дуулгахад бүгд л мэлэрсэн дээ. 1778 онд байгуулагдсан Богд хан уулын дархан цаазат газар шүү дээ. Энэ талаар тэнд очиж ярихад үнэхээр гайхаж байсан л даа. Монголд дэлхийн хамгийн анхны дархан цаазат газар байдаг юм уу гээд. 1778 онд Манжийн хааны зарлигаар дархан цаазат газрыг баталж байсан түүхтэй. 1988 онд Шар чулууны парк шатсан юм гэнэ лээ. Намайг арван жилийн дараа очиход шатсан ойгоо тэр чигээр хэвээр нь үлдээчихсэн. Хажуугаар нь шинэ залуу ой ургаад нэг метр гаран өндөр ургачихсан. Тэрүүгээр дүүрэн шинэ мод ургаад эргээд ой болж байгаа дүр зурагтай харагдсан. Шар чулууны парк эргээд сэргэж эхэлж байгаа нь үнэхээр гайхмаар сайхан дүр зураг. Манайхан юу гэж ярьдаг гэхээр ой шатахаар үлдсэн моднуудыг нь бүгдийг нь огтлоод ойгоо цэвэрлээд авчихъя. Энэ бол сайхан хуурай мод. Орон нутгийн иргэдийн хэрэгцээнд өгье. Ойгоо цэвэрлэе гэдэг байхгүй юу. Тэгж ерөөсөө болохгүй. Эко системийн өөрийн тэнцэл гэж юм бий. Түймэрт шатсан ойг бүгдийг нь огтлоод цэвэрлээд авчихаар хоосон газар үлдэнэ. Тэр үлдсэн газарт нарнаас ирж байгаа цацраг туяа шууд тусна. Тэгэхээр тэр газар хална, хуурайшина. Ой мод ургахдаа цэвдэг хөрсөн дээр ургадаг. Тэр ой модон доор хүйтэн цэвдэг хөлдүүгээрээ байгаа. Өвөл нь бол бүр хөлдчихдөг. Зун нь цэвдгээ бариад бага зэрэг хайлж дээгүүрээ багахан ус урсана. Тэр ус голыг тэжээж байдаг. Гэтэл тэр ойг цэвэрлэчихээр хуурайшилт үүсээд хүйтэн цэвдэг гэсээд хуурайшиж, улмаар цөлжилт үүсдэг. Хэрэв шатсан ой, хуурай мод нь байж байвал тэр нь ус чийгийг ууршуулахаас хамгаалах бөгөөд тэр ой дотор шатаагүй үлдсэн ганц нэг мод үрээ хаяж тэр нь чийгтэй хөрсөндөө соёолж, ургаж эхэлнэ. Ийнхүү чийгтэй газарт булагдсан үрийн хүчээр ой мод эргээд ургаж, нөхөн сэргэх нөхцөл нь бүрддэг. Манай Монголд бас ийм нэг жишээ бий. Архангайгаас яваад Цахир орно. Цахираас цааш Солонготын даваагаар Завхан аймаг руу давна. Арваад жилийн өмнө Солонготын давааны ар талын ой шатсан. Тэр үед Тосонцэнгэл, Их Уул сумынхан өөрийн нутгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүдэд шатсан ойн модыг нутгийн иргэдэд өг. Бид ойг цэвэрлэж, модыг нь хэрэгцээндээ авъя гэсэн байгаа юм. Түүнийг нь би эсэргүүцээд, тэгж болохгүй гэж хэлсэн. Тэгээд миний эсэргүүцэл нөлөөлсөн ч юм уу яасан юм шатсан модыг нь огтолж аваагүй. Одоо тэр ой эргээд сайхан сэргэчихсэн ургаж байна.

-Нөгөө талаасаа байгаль эх өөрөө цэвэрлэгээ явуулж байна. Тийм ч учраас энэ түймэр дарагдахгүй байна гэх хүмүүс байна. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Австралийн түймэр байгалийн түймэр биш юм байна лээ. Хүний нөлөөтэй түймэр гэсэн. Хүмүүс л тэр түймрийг тавьсан гэж яригдаад байгаа. Энэ нь хоёр талтай асуудал. Мэдээж байгалийн хүчин зүйл байгаа л байх. Гэхдээ түүнийг бага дээр нь дарахад төр засгийн удирдлагууд нь үнэхээр онцгой анхаараагүй. Энэ түймрийн дараа Австралийн ерөнхий сайд огцрох байх гэж би бодож байна. Шинэ жилийн өмнө түймэр нь багасаж байсан юм билээ. Гэтэл Австралийн ерөнхий сайд нь Хавайн орнууд руу шинэ жил тэмдэглэнэ гээд яваад өгчихсөн. Тэр хойгуур нь улсаараа хэдэн өдөр амраад түймрээ бүр алдчихсан юм байна лээ. Арванхоёрдугаар сарын 25-нд Зул сарын баяр гэж амраад түймрээ ихэсгээд алдчихсан юм шиг ээ. Энд л том алдаа гарсан байна гэж бодоод байгаа.

-Нэгэнт шатсан ой эргээд сэргэхэд дор хаяж арван жил болно гэж байна. Тэгэхээр эргэн сэргэх тэр арван жилд дэлхийн байгаль экологид яаж нөлөөлөх вэ. Дэлхийн агаар мандалд ямар нөлөөтэй вэ?

-Энэ шаталтаас асар их хэмжээний хүлэмжийн хий гарч байгаа. CO2 шүү дээ. СО ч гарч байгаа. Угаарын хий буюу нүүрсний дутуу шаталтаас болж хүмүүсийг хордуулаад байгаа хий. Нүүрсхүчлийн дутуу исэл үүсч байгаа юм. Нөгөөх нь нүүрсхүчлийн давхар исэл. Энэ нь дэлхийн дулаарлыг нэмэгдүүлэхэд нэлээд нөлөөтэй. Австрали тив Өмнөд туйл буюу Антарктид тивтэй ойрхон. Дулаарлын нөлөөгөөр Антарктидын мөсөн хучлага ямар нэгэн хэмжээгээр хорогдох, багасах аюултай. Антирктидын мөсөн хучлага багассанаар далайн усны түвшин нэмэгдэх зэрэг аюулууд гарч ирнэ. Үүн дээр тооцооллыг загварчлалаар маш нарийн хийх шаардлагатай. Хэдий хэмжээний хүлэмжийн хий ялгарч, хэдий хэмжээгээр дэлхийн дулаарал нэмэгдэх үү гэсэн судалгааг хийх шаардлагатай гэж би хараад байгаа. Австрали өөрсдөө судлаач их сайтай. Загварчлалаар дээрх судалгааг сайн хийх байх. Ганцхан Австрали ч гэлтгүй дэлхийн хэмжээний судлаачид үүн дээр ажиллаж л байгаа байх. Одоогоор дэлхийн дулаарал нэг градус орчим болчихоод байгаа. Хэдэн жилийн өмнө 0.7 градус байсан. Үүнийг 1.5 градусаас хэтрүүлэхгүй барья гээд таван жилийн өмнө Парисын гэрээг Дэлхийн хамтын нийгэмлэг байгуулсан. Тэр гэрээгээр дэлхийн улс орнууд хүлэмжийн хийгээ бууруулахын төлөө өөрсдөө сайн дураараа үүрэг амлалт авдаг. Манай улс 2016 онд энэ гэрээнд нэгдсэн. Хүлэмжийн хийгээ 14 хувиар бууруулах үүрэг амлалт авсан. Өнгөрсөн жил манайхан судалгаа хийгээд үүнийг 30 орчим хувиар бууруулж болох юм байна гэсэн тооцоолол гаргасан. Тэр амлалтаа өнгөрсөн жилийн уур амьсгалын конвенцийн Талуудын бага хуралд тайлагнаж, саналаа оруулсан. Түүнийг нь Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийнхэн дэмжсэн. Манай орны хүлэмжийн хий дэлхийн томоохон орнуудын дэргэд бага л даа. Гэхдээ нэг хүнд ногдох хэмжээгээрээ асар их болдог.

Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил муу, дорой үедээ л хүмүүс түүхий мах иддэг байсан шүү дээ. Түүхий нүүрсийг боловсруулж хэрэглэнэ гэдэг манай улс нэг шат ахиж байгаа хэрэг. Түүнтэй яг адил Австралийн түймрээс асар их хүлэмжийн хий ялгарч байгаа. Тэр дэлхийн дулааралд ямар нэгэн хэмжээгээр нөлөөлнө. Цаашдаа үүнийг бууруулах талаар ямар нэгэн арга хэмжээ авах ёстой. Дэлхийд хүлэмжийн хийг асар ихээр гаргадаг таван орон бий. АНУ, Хятад, Бразил, Орос, Энэтхэг дэлхийн гол хүлэмжийн хийг гаргаж байгаа улсууд. Америк бол маш олон нефтийн үйлдвэртэй. Тэр олон нефтийн үйлдвэрүүд асар их хэмжээний хүлэмжийн хийг гаргадаг. Гэтэл Парисын гэрээнээс АНУ гарч байгаа нь асар их хариуцлагагүй хэрэг.

-Хүлэмжийн хий хүмүүсийн эрүүл мэндэд яаж нөлөөлөх вэ?

-Хүлэмжийн хийд хүүхдүүд ихэвчлэн хорддог. Автобус хүлээгээд намхан сандал дээр сууж байгаа хүмүүс бас их хордоно. Яагаад гэвэл хүхэр, хар тугалга доор унаж,тунадаг. Хүүхдээ хүмүүс тэргэн дээр түрээд явж байна. Энэ нь хордох нэг үндэс. Хүүхдээ тэвэрч явж байх ёстой. Хүхрийн хордлогоос болж хүмүүс асар их хэмжээгээр өвчилж байна. Даралт ихсэх, амьсгалын замын өвчин, зүрх, уушги өвчилж байгаа нь хорт хийн гайтай нөлөө.

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Эрүүл мэндийг дэмжих, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх албаны дарга С.Гэрэлмаатай ярилцлаа.

-Долоон төрлийн хавдрын эрт илрүүлгийн шинжилгээг үнэ төлбөргүй авахаар боллоо. Ер нь хавдрын эрт илрүүлгийн шинжилгээнд иргэд хэр идэвхтэй хамрагддаг вэ?

-Хавдрын эрт илрүүлгийн шинжилгээ одоо эхэлж байгаа ажил биш. 2018 онд Эрүүл мэндийн сайдын тушаал гарч 2019 онд 79800 иргэн хамрагдсан. Энэ хамрагдсан иргэдээс насны бүлгээр авч үзвэл хамгийн өндөр үзүүлэлттэй нь 46-64 насны иргэд идэвхтэй сайн хамрагдсан. Түүн дотроо 46-гаас дээш насны эмэгтэйчүүд илүү хувийг эзэлж байна гэсэн статистик мэдээлэл гарч ирсэн. 18-44 насныхан хамрагдалт маш бага хувийг эзэлж байна. Зорилтот бүлгийн 79800 хүн хамрагдсанаас дөнгөж дөрөвхөн хувийг 18-44 насныхан эзэлсэн. Үр дүнд нь шинэ хавдрын тохиолдол 912 илэрчээ. Үүнээс умайн хүзүүний хорт хавдар 55, элэгний хорт хавдар 530, түрүү булчирхайн хавдар 216, уушгины хавдар хоёр, ходоодны 48, улаан хоолойн 58 гэх мэтчилэн шинэ хавдрын тохиолдол илрүүлсэн нь давуу тал л даа. Нөгөө талаасаа 18-44 насныхан эрт илрүүлэгт хамрагдахгүй байгаа нь идэвхгүй байгаагийн илрэл. Гэтэл эрүүл мэндийн салбар 18 нас хүрсэн л бол өөрсдийнхөө эрүүл мэндийн эрсдэлийг илрүүлэх, эрт оношлуулж, эрт эмчлүүл гэдэг зорилтыг тавиад ажиллаж байна. Гэсэн ч иргэд маань үүнд идэвхтэй хамрагддаггүй. Тийм ч учраас 2019 оны аравдугаар сард хуульчилж өгсөн.

-Насны хувьд ангилсан байдаг. 18 нас хүрсэн л бол хавдрын эрт илрүүлэгт заавал хамрагдах ёстой гэсэн үг үү?

-30-аас дээш насны эмэгтэйчүүд гурван жилд нэг удаа хөх, умайн хүзүүний хорт хавдрын эрт илрүүлгийн шинжилгээнд орсон байх ёстой. 40-өөс дээш насны иргэд хүйс харгалзахгүй элэгний В, С вирусийн шинжилгээнд орно. Мөн элэгний хорт хавдрыг илрүүлэх шинжилгээнд жилд 1-2 удаа орох ёстой. Ходоод болон улаан хоолойн хорт хавдрын эрт илрүүлэгт жилд нэг удаа, 50-иас дээш насны иргэд хүйс харгалзахгүй жилд нэг удаа уушгины хорт хавдрыг илрүүлэх шинжилгээнд орно. Бүдүүн шулуун гэдэсний хорт хавдар илрүүлэх шинжилгээнд хоёр жилд нэг удаа орно гээд заачихсан. Түүнээс гадна Эрүүл мэндийн сайдын тушаал дээр эрүүл мэндийн даатгалаа төлсөн, 18 нас хүрсэн хүн бүр дээрх үзлэг шинжилгээнд орох бүрэн боломжтой.

-Хорт хавдрын эрт илрүүлгийн шинжилгээг хаана өгөх вэ. Орон нутгийнхан заавал хот руу орж ирэхгүй аймаг, сумандаа шинжилгээ өгч болох уу?

-Зөвхөн төрийн байгууллага гэхгүй магадлан итгэмжлэгдсэн төр хувийн хэвшил нийлсэн 150 байгууллага урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээг хийх эрхтэй гэж үзэж байгаа. Гагцхүү иргэд маань эхлээд өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвд регистрийн дугаараар бүртгүүлэн үзүүлнэ. Тухайн хүний нас, эрүүл мэндийн эрсдэлээс шалтгаалаад дараагийн шат руу илгээж байгаа. Илгээнгүүтээ тухайн хүн хавдрын эрт илрүүлэгт орсны дараагаар шинжилгээний хариугаа аваад өрхийн эмнэлэг дээрээ ирээд хянагдана. Хянагдаад дараа жил нь та яах вэ гэдэг асуудлыг уялдаа холбоотой хийж байгаа энэхүү асуудлыг иргэд ойлгож хүлээж аваасай. Иргэд ихэвчлэн өрх, сум, тосгоныхоо эрүүл мэндийн төвийг үл ойшоодог. Эд нарт үзүүлж байснаас шууд гуравдугаар шатны эмнэлэгт үзүүлнэ гэдэг асуудлыг цэгцлэх, нэг тогтолцоонд оруулах гэж хорт хавдрын эрт илрүүлгийн сайдын тушаал гараад хуульчилж өгсөн учиртай. Жишээлбэл, Орхон аймгийн Онош лаборатори, Сэлэнгэ аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, Хөтөл сумын сум дундын нэгдсэн эмнэлэг, Айлфа гэрэл ХК-ийн Гэрэл лаборатори, Сэлэнгэ аймгийн Ханжи-Оч лаборатори гээд тухайн шинжилгээг хийх чадвартай магадлан итгэмжлэгдсэн лабораториудад хийгдэж байгаа. Энэ лабораторийнхоо хариуг аваад тухайн хүн маань өрх, сумынхаа эрүүл мэндийн төв дээр очоод хүлээгдэлгүйгээр явуулах зорилготой. Өмнө нь ганцхан төрийн эмнэлэг хийгээд мөнгөө төлдөг байсан бол эрүүл мэндийн даатгалаар үүнийг зохицуулах боломжтой болсон.

-Хорт хавдрын үзлэг оношилгооны тоног төхөөрөмжүүд хангалттай сайн бий юү?

-2020 онд хавдрын оношилгооны тоног төхөөрөмжийн төсөв суугдсан. Гэхдээ энэ шинэ ажил биш. Өмнө нь хийгдэж байсан ажлын тогтолцоог хуульчилж өгч байгаагаараа л онцлог. Бүх аймаг дүүрэгт хорт хавдрын илрүүлэг үзлэг, шинжилгээ явагдаж байгаа. Ходоодны дуран, бүдүүн шулуун гэдэсний дуран гээд бүх төрлийн шинжилгээг авна. Гагцхүү хуучирсан тоног төхөөрөмж, огт хэрэглэх боломжгүй тоног төхөөрөмжийг шинэчлэх үйл ажиллагааг тусгаад явж байна. Дөнгөж эхэлж байгаа ажил маань алдаа оноотой боловч үүнийг эхлүүлснээр бусад хөгжиж буй орнууд шиг тогтолцоог нь бүрдүүлээд өвчтөн, эрүүл хүмүүсийг холихгүйгээр эмчлэх боломжийг бүрдүүлэхийг хичээж байна. Урьдчилан сэргийлэх үзлэгийнх нь эрүүл мөртлөө эрт илрүүлэгт орно, тэнд өвчтэй хүмүүс үзүүлнэ гээд өвчтэй болон эрүүл хүмүүсийг холихгүй байх тогтолцоо бий болгох гээд л явж байна.

-Урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд хамрагдаад хавдар илэрсэн тохиолдолд эмчилгээг хэрхэн хийх вэ?

-Эмчилгээг лавлагаа шат руу явуулна. Өрхийн эмнэлэг мэдээж хийж чадахгүй шүү дээ. Зөвхөн оношийг илрүүлэх үүрэгтэй. Жишээ ярья. Умайн хүзүүний хорт хавдрын нэг, хоёрдугаар шатанд яваа хүн эмчлүүлээд эдгэрэх хүртлээ лавлагаа шатаар явна. Лавлагаа шат буюу хоёр, гуравдугаар шатлалаар эмчлүүлнэ. Түүний дараа тухайн хүн өрх, сумын эмнэлэгтээ хяналтад орно. Тухайн хавдрын шинжилгээ жил бүр хийгддэгээрээ хийгдэнэ. Хавдраар нэгэнт өвдчихсөн тохиолдолд гурван жилд нэг удаа биш. Тухайн өвчтөн лавлагаа шатныхан хэр хугацаа өгөх вэ, тухайн өвчний явцаас хамаараад гурван сард нэг удаа, зургаан сард нэг удаа шинжилгээгээ өгнө. Хянах, хөнгөвчлөх, гэрээр эмчилгээ хийх ажлыг өрх, сумын эрүүл мэндийн төв дээр тусгаж өгсөн байгаа. Тухайн өвчтөний өвчлөлийн үе шат өөр бол лавлагаа шат эмчилгээ хийгээд буцаад өрх, дүүрэгтээ хяналтад орох үйл ажиллагаа хэрэгжиж байгаагаараа онцлог. Манай иргэд өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвөө алгасаад шууд гуравдугаар шатны эмнэлэгт үзүүлэх сонирхолтой. Үүнээс нь болоод гуравдугаар шатлалын эмнэлгийн ачаалал ихсээд байгаа. Тухайн хүн эрт илрүүлэгт ороод эрүүл гэдгээ оношлуулсан бол “Та амьдралын хэв маягаа өөрчлөөд архиа багасгах, элэгний В, С вирус чинь ийм байна, зөв хоолло” гэх мэт зөвлөгөөгөө аваад хяналтдаа орох нь тухайн хүний эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээнд орсон хамгийн гол ач холбогдол нь юм. Гэтэл иргэд тухайн өвчин хүндрээд, бие нь шарлах ч юмуу, даралт нь унаад, маш их зовуурьтай хамгийн хүнд шатандаа орсон үедээ л эмнэлэгт ханддаг. Үүнээс л сэргийлж урьдчилан сэргийлэх үзлэг оношилгоог зохион байгуулж байгаа нэг шинэ хэлбэр гэж ойлгож болно.

-Тэгэхээр урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд 18-34 насныхан идэвхтэй хамрагдах ёстой гэсэн үг үү?

-18-34 нас, 35-45 нас, 46-64 нас, 65-аас дээш гэсэн товлол гаргасан. Насны ангиллыг хараад “Би хоцорчихсон юм байна” гэдэг зүйл байхгүй. Иргэдэд нэг ташаа ойлголт байна. Тэтгэврийнхэн гэхээр 65-аас дээш настайд орно гэдэг. Хэнийг ч ялгаварлан гадуурхаагүйгээр энэ насны ангиллыг тогтоосон. 18 насанд хүрсэн хэн ч бай та энэ үзлэг шинжилгээнд орох ёстой. Эрүүл мэндийн даатгалаа төлсөн л бол энэ үйлчилгээг авах эрх үүсчихсэн байгаа. Заавал товлол гэлтгүй хэзээ ч үзүүлж болно. Хамгийн гол нь эрүүл өвчтэй хүнийг холихгүй эрт илрүүлгийн амбулаторийг бий болгох тогтолцоог үүсгэхийг зорьж байна.

-Хорт хавдрын эрт илрүүлгийн хамгийн гол ач холбогдол нь хүндрэхээс нь өмнө эмчлэх. Хорт хавдар эрт илэрвэл эдгэрэх бүрэн боломжтой гэж ойлгоод байгаа. Зөв үү?

-Эрт оношлох, илрүүлэх, эмчлэх, санхүүгийн бэрхшээлд орохгүй байх, цаг хугацаа алдахгүй гэсэн маш олон давуу тал бий болно. Жишээ нь, хорт хавдар өнөөдөр үүсээд маргааш шинж тэмдэг нь илэрдэг өвчин биш. Нэг жилд 1 мм-ээр өсөөд таван мм буюу 0.5 см болохоороо л тухайн хүнд ямар нэгэн шинж тэмдгээр илэрдэг. Гэтэл түүнийг нь хүмүүс тоодоггүй. Ялангуяа эрэгтэйчүүд “Аа иймэрхүү өвдөлтийг даагаад гарна. Энэ зэргийн өвдөлт юу ч биш” гэж явсаар байгаад тухайн хавдрын хэмжээг ихэсгээд байдаг. Гэтэл тэр 0.5 см-ээс өмнөх үед нь тухайн шатанд нь буюу нэг, хоёрдугаар шатанд хөнгөн хэлбэрийн эмчилгээнд ороод эдийн засгийн ч хямралд орохгүй, цаг хугацаа алдахгүй эмчлүүлэх бүрэн боломжтой. Харин гурав, дөрөвдүгээр шатанд зөвхөн хөнгөвчлөх буюу амь насыг уртасгах эмчилгээ л хийгддэг. Хичнээн их мөнгө дал наян саяар нь зарсан ч тухайн хавдрыг ялан дийлэх боломж хүндэрсэн тохиолдолд байхгүй. Нэг, хоёрдугаар шатандаа яваа хавдар бүрэн эмчлэгдэх боломжтой. Эмчийн хяналтад яваад эмчлүүлээд байх боломжтой. Энэ боломжоо иргэд маань алдаад байна. Тиймээс энэ боломжоо алдахгүй байх, энэ боломжийг ихэсгэх үүднээс эрт илрүүлэгт заавал хамрагдах ёстой. Иргэд маань энэ боломжоо бүү алдаасай, гэр бүлийнхэндээ, хамт олондоо анхаарал тавиасай гэдэг үүднээс уг товлолыг гаргаж ирснээрээ маш их ач холбогдолтой.