Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар “Тэрбум мод” төсөл хэрэгжихээр болсон. Үүнтэй холбоотойгоор модны суулгацын үнэ өсч олдоц багассан байна. Харин үүнийг ашиглах гэсэн зарим нэгэн хүмүүс байрны гадаа болон хашаандаа тарьсан суулгацыг хулгайлж зарах явдал ихэсчээ. Энэ талаар сурвалжиллаа.

Баянзүрх дүүргийн 26 дугаар хороонд байрны гадаа суулгасан модны суулгац алга болсон тухай нэгэн иргэн хорооныхоо фэйсбүүк пэйж хуудаст нийтэлжээ. Тус хороонд байрлах 119 дүгээр байрны оршин суугч Н.Солонготой ярилцлаа.

---

-Та хорооныхоо фэйсбүүк хуудаст гурван жил арчилсан модны суулгацаа алдсан тухай нийтэлсэн байсан. Юу болсон юм бэ?

-2022 оны тавдугаар сарын 26-ны өглөө гэрээсээ гараад энэ талаар мэдсэн. Өдөр бүр арчилдаг өөрийн гараар суулгасан мод байсан юм.

-Та мэдээд цагдаад хандсан уу?

-Хорооныхоо цагдаад хандсан боловч камер шүүнэ гэхээс өөр хариу өгөөгүй. Цагдаа тоодоггүй юм билээ. Байрны оршин суугчид нэгдээд ойр хавиа тохижуулж, хүүхэд хөгшид нарлаж тоглох тухтай орчин бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа. Гэтэл мөнгө харсан шунахай хүмүүсийн бай болсонд харамсаж байна.

-Хэчнээн тооны ямар модны суулгацууд байсан юм бэ?

-Арав гаруй тооны дандаа гацуур модны суулгац байсан. Гурван жил арчилж ургуулахдаа өглөө бүр усалж, өдөр бүр бидний өөрсдийн хийж байгаа зүйл гэж бодохоор урамшиж арчлах хүсэл цаанаасаа л ундардаг. Хүүхдүүд ч ээлжилж услаад мод ургуулахын ач тусыг мэдэрч, өөрсдийн байгаа орчноо сайхан болгохын төлөө хичээж байлаа. Гэтэл тэрхүү бүтээл маань нэг л өглөө алга болчихлоо.

-Танай байр гаднаа камертай юу. Камер шүүж үзсэн үү?

-Камертай. Хулгайч олдох байх гэж найдаж байна. Цагдаад хандсан учраас учир нь олдох байх.

-Хулгайч олдох найдвар хэр байна. Хэрэв олдохгүй бол яах вэ?

-Камерын бичлэг шүүгээд ч цагдаа хулгайчийг олно гэсэн найдвар бага юм билээ. Үнэхээр хийж байсан зүйлээ нэг л өглөө алга болохыг харахаар урам үнэхээр

хугарсан. Дахиад суулгац авч суулгах уу, суулгасан ч мөн л хулгайд алдчихвал яана гэсэн айдастай боллоо. Шунахай сэтгэлтэй хүмүүс хүний хийсэн зүйлийг юу ч бодохгүй аваад явчихдаг, ард нь хэдэн хүн хохирч байгааг төсөөлдөггүй байх. Хүүхдүүд ч хоосон нүх хараад гайхацгааж, бидний тарьж байсан мод хааччихсан юм бэ гэж нэхэж байна. Үнэндээ хэлэх үг олддоггүй юм билээ гэв.

Ингээд тус хорооны цагдаатай уулзахаар очсон боловч дуудлагаар явсан тул ажлын байрандаа байгаагүй юм. Баянзүрх дүүргээс Сүхбаатар дүүргийн зургадугаар хороог зорилоо. Тус хороонд мод үржүүлгийн

талбай ажиллуулдаг иргэн Б.Цэгмид ярихдаа “Манайх энд мод үржүүлгийн газар ажиллуулаад 20 гаруй жил болж байна. Энэ хавиар хотын дахин төлөвлөлт явж манайх ч газарт орчихсон. Тиймээс гэрээгээ байгуулаад энэ намар гэхэд газраа суллаж өгөхөөр болсон. Насаараа хийсэн ажлаа өгнө гэхээр сэтгэлд багтахгүй л байна. Гэхдээ нас өндөр гарч, энэ ажлаа хийж чадахааргүй л боллоо. Тиймээс гэр бүлийн хүнтэйгээ, хүүхдүүдтэйгээ ярилцаж зөвлөлдөөд газарт орохоор шийдсэн. Манайх 20 гаруй төрлийн мод бут сөөг, жимсний мод үржүүлж зардаг. Жимс, хүнсний ногоо ч ургуулдаг. Газарт орохоор болсон болохоор энэ зундаа бүгдийг нь зарахыг нь зарж, нүүлгэн шилжүүлнэ. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан тэрбум мод төслийн хүрээнд модны суулгац үнэд орж олдохоо байсан л гэнэ. Манайх гурван сарын дотор бүх суулгацаа зарж дуусгах болохоор хямд зарж, таньдаг хүмүүс, хамаатан садандаа хэрэгтэй гэвэл үнэгүй өгч байгаа. Сүүлийн үед хашаанд маань мэр сэр хулгай орж зарим суулгацууд алга болох болсон. Гэхдээ хэл ам хийж, хэрүүл шуугиан үүсгээд яах вэ. Тэртэй тэргүй намар гэхэд хашаагаа суллаж өгөхөөс хойш буян болог гэж бодоод л орхисон. Модны суулгац үндэсгүй бол яаж ургах вэ дээ. Энд тэндээс хөрөөдөж аваачаад суулгаж байгаа хүмүүс хайран модыг үхүүлж байхаар байсан газарт нь зүгээр орхимоор юм. Тэрбум мод төсөл байгаль экологид асар их үр нөлөөтэй төсөл боловч шунахай хүмүүсийн сэдэлд автаад зарим газраас хулгай хийж зардаг, үндэсгүй мод тайрч аваачиж суулгадаг үзэгдэл сонсогдож байна. Хайран мод гэж халаглах юм даа” гэв.

---

Модны суулгацын үнэ ханш ямар байгаа талаар судаллаа.

---

Tree of life:Хайлаас үнэ: 2200-2800 төгрөг. Агч үнэ мод 10000 төгрөг, Голт бор 10000, тэхийн шээг 8000, шинэс 50000, 3-4 настай 20-25 см өндөртэй хуш модны суулгац 35000 төгрөг.

Төгөл мод үржүүлэг: Улиас 5000-20000 төгрөг 1,3-2,5 м, бургас 4000-9500₮ 1,5-3,0 м, хайлаас 2800-4800₮ 0,6-1,2 м, тэхийн шээг 5000-8000 төгрөг 0,5-1,0 м, голт бор сөөгөн 15000-18000 0,6-1,3 м, Ногоон харш: Нарс 80000₮ 1-2м, хус 15000 төгрөг 0,8-1,3 м, алимны мод 25000₮ 1-1,6 м, торгомсог тавилгана 5000 0,5-0,8 м нь төгрөгийн үнэ ханштай байна. Насны ангиллаар: 3-8 настай- Улиас: 3000-4500, агч: 20000, буйлс: 7000-10000, Хар мод: 32000-45000, гацуур: 65000 төгрөг бол 2-3настай модны суулгац: Чацаргана 4500, 3500, үхрийн нүд 4500, улаалзгана 4500, нарс 70000, монос 22000 төгрөг 1,2-1,6 м-ийн өндөртэй байгаа юм.

Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийн алба хаагч Н 2022 оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр нас барсан хэрэг гарсан билээ. Тэгвэл урьдчилсан байдлаар тухайн цэргийн ходоод нь задарсны улмаас нас барсан гэх дүгнэлт гараад байгаа юм. Энэ талаар талийгаач цэргийн авга ах н.Мөнхбилгүүнээс тодрууллаа.

---

-Шүүхийн шинжилгээний хариу гарсан уу?

-Гараагүй байгаа. Яаралтайгаар 14 хоног гэсэн. Би нэг зүйлийг гайхаж байгаа нь шүүх эмнэлгийн дүгнэлт албан ёсоор бидэнд ирээгүй байхад гадны ямар ч нөлөөгүй гэсэн дүгнэлтийг цэрэг, цагдаа, бүр Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр яриад сууж байх юм.

-Хүүгийн ар гэр, ээж аавынх нь биеийн байдал, сэтгэл санаа нь хэр байгаа вэ?

-Ер нь бол маш хэцүү байна. Зүв зүгээр цэрэгт явсан хүү нь цогцос болчихоод байхад ямар л эцэг эхийн сэтгэл санаа тогтвортой байх вэ дээ. Цэргийн бүх шалгалт үзүүлэлтүүдэд нь тэнцээд явсан хүүхэд шүү дээ.

-Цэргийн ангиас та бүхэнтэй холбоотой байгаа юу?

-Холбоотой байгаа. Одоохондоо ямар нэгэн шийдтэй хариу байхгүй. Хөөцөлдөж байгаа л гээд байна. Цэргийн ангиас нь ажил явдалд нь тусална, гурван жилийн тэтгэмж авч өгнө ч гэнэ үү юм яриад байна лээ. Тэр тэтгэмжийг нь аваад миний дүү босоод ирэх үү. Эрүүл саруул хүүхдээ алдсан хүмүүст энэ чинь хүнд тусна шүү дээ.

-Хагалгаа хийсэн эмчээс нь ходоод нь яагаад задарсан тухай асуусан уу?

-Хагалгааны эмч бидэнд ходоодыг нь уутанд хийгээд харуулсан. Тэр эмч нар “Бид хуруу хэмжээтэй л цоорсон байх гэж бодтол тэр чигтээ шахуу задарсан байна” гээд халаглаж байна лээ. “Арван жил хагалгаа хийхдээ ийм зүйл огт хараагүй” гэж хэлсэн. Түүнийг нь бид бичлэг хийгээд авчихсан байгаа.

-Цэргийн анги болон ХЗДХ-ийн сайд мэдэгдэл хийсэн шүү дээ. Эдгээр мэдэгдлүүдтэй та бүхэн санал нийлж байгаа юу?

-Ер нь гадны нөлөөтэй л гэж бодож байгаа. Эрүүл саруул хүүхэд байсан шүү дээ.

-Та бүхнийг Тангаргийн баяраар нь очиход талийгаач ямар нэгэн байдлаар дарамт шахалт байдаг талаар хэлсэн үү?

-Зодоон нүдээн, янз бүрийн асуудал байхгүй л гэж байсан. Тэгээд Тангаргийн баярын дөнгөж дараахан л энэ асуудал болсон шүү дээ.

-Цэргийн ангиас гадны нөлөөгүй л гээд байгаа шүү дээ?

-Тэгээд л байгаа. Гэхдээ бид санал нийлэхгүй байна.

-Дотоодын цэргийн 05 дугаар анги цагдаа, цэргийнхнийг бэлтгэдэг анги юм байна лээ. Тэгэхээр цагдаа, шүүхэд нөлөөлж хэргийг нуун далдлах магадлалтай юу?

-Харин тийм байдалтай байж магадгүй гэж бид хардаад байгаа. Маш их гомдолтой байна.

-Байлдагчийн байсан өрөөний камер нь эвдэрсэн байсан гэсэн үү?

-Камерын бичлэгт ямар нэгэн зүйл ажиглагдаагүй. Цагдаагаас камерын бичлэг шүүж үзэхэд ямар нэг зүйл илрээгүй гэж байна лээ. Харин бид бол камерын бичлэгт итгэхгүй байна. Камер байгааг мэдсээр байж хэн л камерын өмнө ярга үйлдэх вэ дээ. Хэрэв дэглэсэн бол далд л аваачиж дэглэнэ шүү дээ.

-Эмнэлэгт та бүхнийг очиж дүүгээ харахад ямар нэгэн ил харагдах шарх байсан уу?

-Амьсгал хураахынх нь өмнөхөн бид орсон. Мэдээж ил шарх сорви байна уу хэмээн ажигласан ч ил харагдах хөхөрч улайсан зүйл байгаагүй. Гарынх нь шуун дээр маажсан юм уу гэмээр шарх байсан. Хэвлийнд мэс засал хийсэн учраас боолтын цаанаас юм харагдаагүй.

-Монгол улсад тав хоног карантилагдаад Хөх хотод дахин 14 хоног тусгаарлагдаж, Бээжин орох зөвшөөрлөө авна-

---

Долдугаар сарын 4-ний өдрөөс Улаанбаатар-Бээжин чиглэлийн шууд нислэг үйлдэх тухай мэдээлэл яригдаад байгаа. Тэгвэл энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахаар Гадаад харилцааны яаманд хандсан юм. Гадаад харилцааны яамны хэвлэлийн албанаас “Дөрөвдүгээр сараас эхлэн бид БНХАУ-д шууд нислэг үйлдэх тухай хүсэлтүүд тавьсаар ирсэн. Энэхүү хүсэлтийг удаа дараа хойшлуулсан. Уг нь долдугаар сарын 4-ний өдрөөс Улаанбаатар-Бээжин чиглэлийн нислэгийг үйлдэхээр тохирсон ч албан ёсоор хугацаа нь товлогдоогүй байна” гэсэн хариултыг өгөв. Энэ талаар МИАТ компаниас тодруулахад “ИНЕГ-аас манайх зөвшөөрөл авч байж нислэгээ үйлддэг. Шууд өөрсдөө нислэг хийнэ гээд нисчихдэггүй. ИНЕГ гадаад харилцааны журмаар зохицуулсан зохицуулалтаар бид нислэгээ үйлдэнэ. Тиймээс энэ талаарх мэдээллийг ИНЕГ-аас авах байх” гэв.

---

Энэ талаар Иргэний нисэхийн ерөнхий газрын дарга С.Мөнхнасантай ярилцлаа.

---

-Долдугаар сараас Бээжин рүү нислэг үйлдэх боломжтой болсон талаар мэдээлэл байна. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Ковидын дараах сэргэлтийн нөхцөл байдлаар БНХАУ-аас Монгол Улс руу нислэг үйлдэх зөвшөөрөл олгосон. Хятад улсын тээврийн яам болон онцгой комиссоос хэд хэдэн шаардлага тавьсан. Улаанбаатараас Хятад руу нисч байгаа зорчигчид Монгол Улсад нислэгээсээ өмнө тав хоног карантилагдана. Түүнчлэн нисч очсон хотдоо 14 хоног карантилагдах зайлшгүй шаардлага тавигдаж байгаа. Мөн агаарын тээврийн компаниудад тухайн зорчих орон нутгаасаа давхар зөвшөөрөл авахыг шаардаж байгаа. Жишээ нь, Улаанбаатараас Бээжин нисэх зорчигчид “Эйр чайна” компаниар Бээжин-Улаанбаатар, Улаанбаатараас Хөх хот орно. Хөх Хотод мөн 14 хоног карантилагдана.

Тэндээс цаашаа Бээжин явах зөвшөөрлөө авна. Монголын агаарын тээврийн компаниудын хувьд МИАТ компани Улаанбаатар-Гуанжоу-Улаанбаатар гэсэн чиглэлээр ниснэ. Карантины хугацаа мөн адил 14 хоног. МИАТ компани Улаанбаатар талаасаа 75 хувийн дүүргэлттэй явах шаардлагыг Хятадын талаас тавьж байгаа. “Аэро Монголиа” компанийн хувьд Улаанбаатар-Хөх хот чиглэлд нислэг үйлдэхээр төлөвлөж байна. Одоогоор Хөх хотын нисэх буудлаас нислэгийн зөвшөөрөл нь хараахан ирээгүй байна. Зөвшөөрөл ирвэл “Аэро Монголиа” компани шууд нислэг үйлдэхэд бэлэн.

-Тусгаарлагдах 14 хоногийн зардал хаанаас гарах вэ. Иргэд хувиасаа төлөх үү?

-Бидэнд ирж байгаа мэдээллээр зорчигч өөрөө эдгээр зардлыг хариуцана гэсэн. Агаарын тээврийн компаниуд тухайн нислэгийнхээ зорчигчийн билетийг л гаргана.

-Хөх хотод буугаад цаашаа Бээжин рүү явах зөвшөөрлөө авах юм байна. Зөвшөөрөл нь гарсан хүмүүс цаашаа ямар унаагаар явах вэ. Нийтийн тээвэр ч юмуу, унаа тэрэг нь цааш явахад нь бэлэн байх уу?

-Бээжин явах зорчигчид Улаанбаатараас Хөх хотод очиж 14 хоног карантилагдана. Хэрэв цааш явахаар бол тухайн агаарын тээврийн компаниудаас зохицуулалтуудыг хийж байгаа. Монголын хоёр агаарын тээврийн компани нэг нь Хөх хот, нөгөө нь шууд Гуанжоу руу явж байгаа учраас ямар нэгэн байдлаар цаашаа дамжих нөхцөл байдал үүсэхгүй, тухайн хотдоо карентилагдаад явна.

-Дотооддоо тав хоног карантилагдах зочид буудал нь бэлэн байгаа юу?

-Монгол Улсад суугаа Хятадын Элчин сайд зохих ёсны шаардлагуудыг агаарын тээврийн компаниудад хүргүүлсэн. Гадаад харилцааны яамаар дамжаад манайд мөн шаардлага нь ирсэн. Тухайн агаарын тээврийн компаниуд зорчигчтойгоо хийсэн хэлцлийн дагуу буудал болон бусад үйл ажиллагааны явцыг харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр гэрээ хийгдэнэ.

-Энэ бүхнээс харахад зорчигч иргэдээс өндөр зардал гарах нь. Энэ бүх үйл ажиллагааны зардалд нэг иргэнээс хэдэн төгрөг гарах тухай тооцоолол гаргасан уу?

-Агаарын тээврийн компаниудын хувьд зөвхөн нислэгийнхээ тарифыг л тогтоож гаргана. Зорчигчтой нислэг үйлдэх үнээ л тохирно. Бусад карантилагдах шаардлагууд цэвэр Хятадын талаас тавигдаж байгаа учраас нэмэлт төлбөр гарна. Тухайн зорчигч агаарын тээврийн компанитайгаа нэмэлт гэрээ хийнэ. Үүнийг зорчигчийн билетийн үнэ гэж шууд ойлгож болохгүй.

-ИНЕГ-т тухайн агаарын тээврийн компаниудын тизний үнийн тарифыг мэдэгддэг үү. Одоо мэдээлэл ирсэн зүйл бий юү?

-Одоогоор зах зээлийн эрэлт хэрэгцээгээр билет борлуулалт хийгдэж байгаа. Агаарын тээврийн компаниудын хувьд сардаа нэг удаа л нисэх боломж үүссэн. Тэгэхээр шууд тизэнд хатуу үнэ тогтоох боломж байхгүй. Аль болох эрэлт хэрэгцээндээ нийцсэн үнийг санал болгож байгаа.

-Цаашид Бээжин, Хятад руу үйлдэх нислэг тогтмол явах уу?

-Тогтмол явна. Нислэгийг аажмаар нэмэгдүүлэх арга хэмжээг аваад явж байна. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд нислэг үйлдэгдсэнгүй. Энэ бол хоёр улсын хооронд хоёр жилийн дараа үйлдэгдэж байгаа эхний алхам. Цаашдаа ковидын нөхцөл байдал сайжрах юм бол нислэгийн тоо нэмэгдээд явах боломжтой.

-Хятад улсын хувьд бусад улсаас ирж байгаа нислэгийн зорчигчдоос ковидын тохиолдол илэрвэл тухайн улсын арын нислэгийг цуцалж байгаа талаар мэдээлэл байна. Манай улсад энэ талаар мэдээлэл хүргүүлсэн зүйл бий юү?

-Хятадын нисэх буудлуудаас нислэг үйлдэж байгаа агаарын тээврийн компаниудад тухайн нислэгээр хэдэн зорчигч ирсэн, түүнээс хэдэн хүнээс ковид илэрснээс хамаараад тодорхой хязгаарлалтуудыг үүсгэх магадлалтай гэдэг мэдэгдлүүдийг өгсөн байгаа.

-Тухайлбал, манай улсаас үйлдсэн нислэгээс хэдэн хүнээс ковид илэрвэл тухайн хязгаарлалтад орох вэ?

-Одоогоор бидэнд ирсэн мэдээллээр таван зорчигчоос ковид илэрвэл нислэг цуцлах нөхцөл байдал үүснэ гэсэн мэдээллийг ирүүлсэн.

-Зургадугаар сарын 26-ны өдөр цаг агаарын нөхцөл байдлаас болоод хоёр нислэгийн цаг хойшилж өөр газар буусан гэсэн. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Чингис хаан олон улсын нисэх буудал Хөшгийн хөндийд байрлаж үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хөшгийн хөндийд цаг агаарын нөхцөл байдал өөрчлөгдсөнөөс шалтгаалаад Буянт-Ухаа нисэх буудлыг нөөц нисэх буудлаар ашиглаж байна. Урьд шөнө (26-27-нд шилжих шөнө) Чингис хаан олон улсын нисэх буудалд байгалийн хүчтэй үзэгдэл буюу маш хүчтэй өтгөн манан бууж алсын бараа харагдах байдал 200 метрээр багасч нислэг буух боломжгүй болсон. Энэ үед МИАТ компанийн Истанбул-Улаанбаатар чиглэлийн нислэг Буянт-Ухаа нисэх буудалд буусан. Мөн “Аэро Монголиа” компанийн Увсаас-Улаанбаатар чиглэлийн нислэг Буянт-Ухаад газардсан. Иймэрхүү цаг агаарын хүндэрсэн нөхцөлд Буянт-Ухаа нисэх буудалд газардуулаад хүлээлгэн өгөхөөс өөр арга байхгүй. Орон нутгийн иргэдэд хорио цээр, ковидын нөхцөл байдлын шалгалт, хил гаалийн үзүүлэлтүүд хэрэггүй учраас шууд буулгаж, үйлчилгээ үзүүлсэн. Олон улсаас ирж буй зорчигчид яах аргагүй хилийн тусгай чиг үүргийн байгууллагууд ажиллах ёстой. Дээрээс нь газрын үйлчилгээ илүү шаарддаг учраас гурван цаг гаруй зорчигчдоо онгоцонд нь тодорхой үйлчилгээ үзүүлж хүлээлгэж байгаад 08:00 цаг дөхүүлээд Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын цаг агаарын байдал сайжирсан учраас буцаж хөөрөөд Чингис хаан буудалд буусан. Ер нь агаарын тээврийн компаниудын хувьд цаг агаарын нөхцөл байдлаас хамаараад нөөц буудал ашиглана гэдэг нь томоохон давуу талуудын нэг. Хэрвээ бид Буянт-Ухаа олон улсын нисэх буудлыг нөөц байдлаар ашиглаагүй бол энэ хоёр нислэг буцаад явах, эсвэл Истанбулаас ирсэн нислэг Бээжин, Сөүл рүү нисэх нөхцөл байдал үүсдэг. Тэгэхээр Сөүлийн нислэг үйлдэхэд талдаа гурван цаг гэхээр багагүй хэмжээний зардал гарна. Буянт-Ухаа нисэх буудлыг нөөц байдлаар ашигласнаар эдгээр зардлыг хэмнэж байна. Зорчигчид энэ үед тодорхой хэмжээнд саатахаас өөр аргагүй. Үүнийг хаа хаанаа ойлгох хэрэгтэй.

-Суулгаагүй гэх асуудал хөндөгдсөн. Үнэхээр тийм асуудал үүссэн юмуу?

-Агаарын хөлөг онгоц дотроо зориулалтын 00-той. Тэдгээр 00 агаарт болон газарт байгаагаас үл хамааран үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байдаг. Одоогоор МИАТ компаниас тийм мэдээлэл ирээгүй байна. Өнөө өглөөний (өчигдөр өглөө) 05:00 цагаас хойш бид газар дээр нь ажилласан. МИАТ компанийн удирдлагууд, Буянт-Ухаа буудлын удирдлагууд, ИНЕГ-ынхан газар дээр нь ажилласан учраас бид нөхцөл байдлыг ажиглаж цаг тухай бүрт нь шийдвэрүүдийг гаргаж шуурхай арга хэмжээ авч байсан. Цаашдаа Хөшигийн хөндийн нисэх буудалд цаг агаарын ийм нөхцөл байдал дахин үүсэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Үүнд бид түргэн арга хэмжээ авч зорчигчдод аль болох хүндрэл үүсгэхгүй байх тал дээр анхаарч ажиллана.

Монголын эрэгтэйчүүд гэр бүл хөгжлийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, Аюулгүй байдлын ухааны доктор (Ph.D) Ж.Цогтсугартай архины хор хөнөөлийн талаар ярилцлаа.

---

-Архины хор хөнөөлөөс болоод нэг нь шоронд, нөгөө нь шороонд орсон харамсалтай хэрэг гарч нийгмийг цочроолоо. Н.Түвшинбаяр саяхан 16 жилийн ял аваад аавын хаалга татлаа. Энэхүү хэргийг архинаас болж үүдсэн гэдгийг ард түмэн мэдэж байгаа. Энэ тал дээр та үзэл бодлоо хуваалцаач?

-Би хорин жилийн өмнө яг ингэж хэлж байсан. Яагаад нийгмийг цочроосон гэж байгаа юм бэ. Би энэ үйл явдлыг нийгмийг цочроосон хэрэг гэж огтхон ч үзэхгүй байна. Яагаад гэвэл жилд яг ийм тохиолдлоор 4000 хүн амь насаараа хохирч, алдаж эндэж байдаг. Бид аргаа бараад архины эмчилгээ хийгээд явж байна. Энэ хорвоо дээр ганцхан агуу хүн энэ залуу биш шүү дээ. Агуу болох гэж зүтгэж явсан залуус алдаж гишгээд жилд 4000 хүн амь насаараа хохирч байхад нийгэм яагаад цочрохгүй байгаа юм. Алдар цуутай ганц хүн алдаж эндсэний төлөө бид яагаад нийгмээрээ цочрох ёстой гэж. Нэг хүний алдаа 4000 хүнийхтэй тэнцээд байгаа хэрэг үү? Харин миний бие 4000 монгол хүн архинаас болоод амь насаа алдаж байгаад гүнээ эмгэнэн гашуудаж байна. Би цочирдоогүй ч харамсахын дээдээр харамссан. Бусдын л адил хэн байсан ч тэр залуугийн ард бас нэг ижий шаналаад, бэтгэрч яваа. Бид илүү цаг завтайдаа архины эсрэг тэмцээд яваа юм огтхон ч биш ээ. Энэ залуусыг соён гэгээрүүлэх, оюун ухаан, сэтгэхүйг нь өөрчлөх гэх мэт төр нийгмийн олж хараагүй асар их ажил байна. Эдгээр ажлыг хийж гүйцэтгэх ТББ-ууд ч байна. Алдар цуутай хүмүүс, төр нийгмийнхэн, амьдралын зовлон үзсэн олон олон шавь нар минь бүгд гайхамшигтай. Эдгээр хүмүүсийг архинд орж алдахаас нь өмнө урьдчилан сэргийлэх төвийг үүсгэн байгуулъя гээд гучин жилийн турш төрөөс бид гуйж байна. Жил бүхэн нас барж байгаа 4000 хүндээ эхлээд эмгэнэ гэж хэлмээр байна. Үрээ архинд оруулчихаад ээж нь сэтгэлээр унаад бурхны оронд заларч байгаа маш олон тохиолдол бидний дунд байдаг шүү дээ. Яагаад нийгмээрээ аливаа зүйлийг жижигхэнээр эргүүлж тойруулж хараад том асуудлаа олж харахаа больчихсон юм бэ. Энэ дээр миний хувьд маш их эмгэнэж байна.

-Үүнээс улбаалаад төр засаг архины эсрэг ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бэ. Мэргэжлийн хүний хувьд таны бодлыг сонсъё?

-Би энэ асуудлаар төрөөс маш олон жил гуйсан. Сүүлдээ бүр аргаа бараад энэ нийгэм бол угаасаа сэргэхгүй нийгэм юм байна. Их зовлон үзэж алдсаны эцэст ойлгож ухаарах юм байна гэж ойлгосон. Гэхдээ хэлэх ёстой зүйлээ хэлээд зогсохгүй үргэлжлүүлэх нь миний ажил. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч архидалтын асуудлаар анхаарч эхэлсэн. Бид ард нь зөвлөөд явж л байна. Эрчүүдийнхээ асуудал дээр анхаарч байна. Үүнд нийгмийг сэрээх, соён гэгээрүүлэх асар хүчтэй ажил хэрэгтэй. Өнөөгийн нийгэм өөрөө архины хүчирхийлэлд өртсөн байна. Залуучууд хий хоосон бардамнал болон биеэ тоолтод автчихсан. Энэ бол ноцтой өвчин. Манайхан хүний аюулгүй байдлын асуудлыг үл хайхарч байна. Хамгийн гол нь хүн аюулгүй байдлаа хамгаалах чадвартай байх хэрэгтэй гэж би боддог. Эдийн засаг, оюун санааны, бие организм болон зан чанарын аюулгүй байдлаа хамгаалах хэрэгтэй. Архидалт бол зан үйлийн эмгэг.

-Тэгэхээр тамирчин, эсвэл цэргийн хүмүүс зан үйлийн эмгэг нь архи уусны дараа илэрвэл ямар хор уршигтай вэ?

-Архины хязгааргүй их хэрэглээн дээр зан үйлийн эмгэг нэмэгдэхээрээ спортын болон цэргийн хүнийг хэтэрхий итгэл үнэмшил, омог бардамналтай болгодог аюултай. Би дайсандаа ялагдана гэж байлддаггүйтэй адил спортын хүн ч мөн адил би энэ хүнийг ялна гэж бэлтгэл хийдэг. Иймэрхүү бардам омогтой хүн дээр зан үйлийн эмгэг давхардахаар асуудал буруу тийшээ уруудаж эхэлдэг. Алдахаас нь өмнө мэргэжлийн байгууллага болон мэргэжилтнээр дамжуулан оюун санаанд нь заавар зөвлөгөөг хүргэх хэрэгтэй. Хүн бол өөрөөрөө бахархаж, бардаж хөөрдөг амьтан. Энэ хөөрлийг зөв газраа дарах ухаан дутсанаас уурын мунхаг үүсч алдахад хүргэдэг. Алдсаных нь дараа харамсах биш, алдахаас нь өмнө сануулдаг хүн хомс байна. Хүчтэй тэнхээтэй явахад нь дэргэд нь байчихаад хүч алдахад нь ичээд зугтдаг тохиолдол бидний дунд зөндөө бий. Тиймээс эмх замбараагүй бие биесээ хөөрөгддөг байдал болон уухыг хүсээгүй үед нь хүчилдэгээ зогсоох хэрэгтэй.

-Ер нь энэ архидалт яг юунаас үүсээд байна вэ. Ажилгүйдэл гэдэг үгээр хаацайлдаг шүү дээ.

-Энэ бол маш энгий хүчинд Зохиомол ёс заншлаас, монгол хүн гурав тогтоох ёстой, даргын, хурандаагийн, докторын, гавьяатын, хүүхдийн үсний найрны хундага гэх мэт маш олон зохиомол ёс заншил байдаг. Монголоос өөр хаана ч ийм ёс байхгүй. Тиймээс ёс суртахуунаар нь дамжуулан хүнийг хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. “Тархин дотор чинь гэмт бодол орж ирвэл үтэр түргэн хөөж гарга” гээд бурхан багшийн сургаал байдаг. Гэрт чинь могой ирвэл амар тайван байж чаддаг үгүйтэй адил, толгой дотор чинь архи ууя гэсэн гэмт бодол орж ирвэл хөөж гарга гэсэн санааг хүмүүсийн тархинд суулгаж соён гэгээрүүлэх хэрэгтэй. Толгой руугаа мэдлэг ухаан заалгаж байж хүн ухаардаг болохоос толгой руугаа баринтагтай номоор цохиулж ухаардаггүй юм аа. Тиймээс шашнаараа дамжуулж ард иргэдээ гэгээрүүлж номхотгох боломж ч бидэнд бий. Болохгүй шүү гэсэн мэдээллийг ухамсарласан цагтаа хүн өөрийгөө татаж авч чаддаг.

Эцэст нь залуус дүү нартаа хэлэхэд, архинаас гарах чин үнэн хүсэлтэй манай байгууллагын үүд хаалга засрахыг завдсан хэн бүхэнд нээлттэй. Архидалтыг өвчин гэж манайхан ярьдаг. Гэхдээ ажил таслахад өвчин гэж үздэггүй шүү дээ. Гэмт хэрэг үйлдэхэд ч мөн адил үүнийг сэтгэцийн өвчин гэж томьёолдоггүй. Тиймээс архидалт бол өвчин биш. Архидалт бол зан үйлийн эмгэг. Архинаас гаръя гэсэн ганцхан хүслээ тээгээд хүрээд ир. Бид мөнгө төгрөг төлбөр суутгал гэхгүй та бүхнийг эмчлээд өгнө. Бид 20 жилийн судалгаа, 40 жилийн туршлагаараа энэ ажлыг хийгээд яваа юм шүү. Хэрвээ архинаас гарах чин хүсэлтэй бол 98989993 утас руу холбогдоорой. Чин сэтгэл, хүсэл зорилготой хүмүүст туслахад бид хэзээд бэлхэн байна.

Зургадугаар сарын 20-ны өдөр цахим сүлжээнд нэгэн хүү бусдад бүлэглэн зодуулж байгаа бичлэг тарсан билээ. Уг бичлэгт гарсан хүү Текник технологийн коллежийн хоёрдугаар курст сурдаг ба тухайн бичлэгт түүнийг зодож байгаа цагаан цамцтай хүүгийн хуучин найз охинтой үерхсэн гэдэг шалтгаанаар зодсон байна. Уг хэрэг Баянгол дүүргийн арваннэгдүгээр хорооны 12 дугаар байрны тоглоомын талбайд гарчээ. Энэ талаар хүүгийн ахтай холбогдож тодрууллаа.

---

-Тухайн үед юу болсон талаар дүү тань ямар нэгэн зүйл танд хэлээгүй юү?

-Дүүгээ бусдад зодуулсан талаар би мэдээгүй. Биднээс нуугаад өнгөрсөн байна лээ.

-Дүүд тань гаднаас харахад ямар нэгэн бэртэл гэмтэл байсан уу?

-Ил харагдах шарх, улайлт хөхрөлт байгаагүй. Дүү маань ч өөрөө нуусан болохоор мэдээгүй өнгөрсөн.

-Та энэ талаар хэзээ мэдэв?

-Нийгмийн сүлжээнд тархсан бичлэгээс л үзэж мэдлээ.

-Дүү нь одоо хаана юу хийж байгаа вэ?

-Хичээлийнх нь амралт ч таарч хөдөө айлд мал маллахаар явсан.

-Цагдаагийн газартай холбогдоход бичлэгт гарсан хүүхдийг олж тогтоосон. Хэргийг шалгаж байгаа гэсэн. Тантай холбоо тогтоосон уу?

-Холбогдсон. Өнөөдөр (өчигдөр) дүүг маань хөдөөнөөс цагдаагийнхан авчирсан. Шүүх эмнэлгээр үзүүлээд эгчтэй цуг ирж яваа.

-Та бүхэн хүсвэл хууль зүйн үнэгүй өмгөөлөл үзүүлэх хуульч бий. Гомдол гаргах уу?

-Эгч дүү хоёр Шүүх эмнэлгээс ирж яваа. Ирэхээр нь эгч, ах, дүүтэйгээ зөвлөлдөж байгаад гомдол гаргах эсэх, өмгөөлөгч авах эсэхээ шийдье.

-Дүү нь хотод нагац эгчийндээ байдаг гэсэн үү?

-Тийм. Бид ах, эгч нарынхаараа байдаг. Тухайн үед дүү маань манай нагац эгчийнд байсан. Байнга уулзаад байж чаддаггүй болохоор ийм хэрэг гарсныг мэдээгүй өнгөрсөн байна гэв.

Тухайн бичлэгт гарснаар хүүг зодож байгаа хүүхдүүд долуулаа байсан аж. Зодож байгаа цагаан цамцтай хүүг М гэдэг. “Сэтгэмж” цогцолбор сургуульд сурч байгаад хоёр жилийн өмнө Япон-Монголын хамтарсан сургууль руу шилжжээ.

---

Танхайрах зүйл ангиар эрүү үүсэх ёстой

---

Бичлэг хийсэн болоод хамт байсан хүүхдүүдэд ямар нэгэн хуулийн хариуцлага тооцох эсэх болон бүлэглэн танхайн хэрэг мөн эсэхийг Монголын өмгөөлөгчдийн холбооны гишүүн, өмгөөлөгч Г.Цолмоноос тодрууллаа.

---

-Та тухайн хүүхдийн зодуулж буй бичлэгийг үзсэн үү. Хууль зүйн үдэслэлээр тайлбарлан авч үзвэл ямар зөрчил илэрч байна вэ. Бүлэглэн танхайрсан гэмт хэрэг гэж үзэх үү?

-Үзсэн. Энэ нь тухайн хүүхэд хэр хэмжээний гэмтэл бэртэл авснаас шалтгаална. Хэдий зодуулсан ч огт гэмтэл аваагүй байхыг ч үгүйсгэхгүй шүү дээ. Хэрэв гэмтэл учраагүй тохиолдолд Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 20.16 дахь зүйлийн олон нийтийн амгалан тайван байдал алдагдуулсан, танхайрсан гэсэн үг. Нийтийн эрх, журмыг бүлэглэн зөрчсөн үйлдлээрээ арга хэмжээ авахуулах ёстой. Энэ нь 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорьчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялд дайчлагдах байх. Мөн хохирогч хүүхдийн биед хүнд, хүндэвтэр, хөнгөн гээд гэмтлийн гурван зэргээс ямар нэгэн бэртэл учирсан бол давхар зүйлчлэгдээд явдаг. Энэ нь хөнгөн гэмтэл учирсан бол Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 11.6.1 гэдэг зүйл анги давхар 20.16-тай зүйлчлэгдээд ялын хэмжээ өсөөд явна гэсэн үг. Уг бичлэгээс үзэхэд зодож байгаа хоёр хүүхдэд шууд Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 20.16 буюу танхайрах зүйл ангиар эрүү үүсэх ёстой.

-Тэгвэл тухайн хүүхдийг зодуулж байхад туслалцаа үзүүлэлгүй харж суусан болон бичлэг хийж байгаа хүүхдэд эрүү үүсгэх ёстой юу?

-Одоогоор ямар нэгэн эрүү үүсгэх боломжгүй. Өмнөх 2002 оны Эрүүгийн хууль хэрэгжиж байх үед тусламж үзүүлээгүй, холбогдох байгууллагад мэдээлэл өгөөгүй тохиолдолд хариуцлага тооцдог байсан. Харин 2015 оноос дагаж мөрдөж байгаа шинэчлэн найруулсан хуульд харж зогссон хүүхдүүдэд цагдаагийн болон эрүүл мэндийн байгууллагад мэдээлээгүйгээс болж арга хэмжээ авахуулна гэсэн зүйл заалт байхгүй.

-Энэ хүүхэд өөрөө ямар нэгэн байдлаар гомдол гаргахгүй тохиолдолд яах вэ?

-Тухайн хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж байна гэсэн мэдээлэл явж байна лээ. Гомдолтой, гомдолгүй эсэхээс шалтгаалахгүйгээр Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 20.16 гэдэг зүйл заалт дээр арга хэмжээ авахуулах ёстой. Хүүхэд өөрөө гомдолтой гэж үзээд ямар нэгэн байдлаар хууль зүйн туслалцаа авах шаардлагатай бол өмгөөлөгчтэй холбогдоод учирсан хохирлыг бүрэн тогтоолгох боломжтой.

-Уг хэрэг 2-3 сарын өмнө гарсан юм шиг байна. Хохирлыг шүүх эмнэлгээр тогтоолгоход хугацаа алдсанаас шалтгаалан учирсан гэмтэл бэртэл нь бүрэн гүйцэд тодорхойлогдох болов уу?

-Үр дүн муутай ч тухайн үед зодуулснаас болоод ил булчирхайн шарх гэмтэл учирсныг, түүнийхээ зургийг аваад баримтжуулчихсан байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн гэмтлээс улбаатай ужиг үүссэн байх магадлалтай. Тиймээс Шүүх эмнэлэгт заавал үзүүлэх хэрэгтэй.

-Нэгэнт тус хэргийг гэрчлэх бичлэг олон нийтэд цацагдчихсан. Энэ нь уг хэргийг гэрчлэх хөдөлшгүй баримт болно гэсэн үг биз дээ?

-Тийм. Тухайн бичлэг шууд бүрэн эрхээрээ авагдах ёстой.

-Хэрэв тухайн хүүхэд зодуулж байгаад тэсэхээ байгаад харилцан зодоон үүсгэсэн бол ямар нэгэн хуулийн хариуцлага хүлээх үү?

-Хэрвээ зодож байгаа хоёр хүүхдийнхээ нэгийг гэмтээсэн бол хариуцлага хүлээлгэх асуудал бас яригдана. Гэхдээ хуулийн аргагүй хамгаалалт, биеэ хамгаалж байгаа нөхцөл байдал гээд маш олон ярвигтай асуудал яригдана.

-Шинэ хуулийн зохицуулалтаар аргагүй хамгаалалт гэдэг зүйл заалт байхгүй болчихсон гэх юм. Үүн дээр ямар тайлбар өгөх вэ?

-Ямар ч тохиолдолд аргагүй хамгаалалт гэж зүйл байгаа. Хүн хэн нэгэнд алуулах гэж байвал ямар нэгэн байдлаар өөрийгөө хамгаална. Хүн амьд явах эрхтэй гэсэн Үндсэн хуулиар заасан эрх бий. Тэгэхээр өөрийнхөө амь насыг хамгаалахын тулд, эрүүл мэндээ хамгаалах ямар нэгэн үйлдэл хийхийг буруутгаж үзэх аргагүй.

-Шинэ хуулиндаа аргагүй хамгаалалтын талаар юу гэж заасан байдаг вэ?

-Аргагүй хамгаалалт гэж зүйл заалт бий. Эрүүгийн хуулийн ерөнхий ангийн 4.1 дүгээр зүйл. Өөрийн, эсвэл бусдын амь нас, эрүүл мэндийн эсрэг хууль бус ба тулгасан довтолгооны эсрэг хийсэн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлийг гэмт хэрэг гэж тооцохгүй. Нэг ёсондоо өөрийнхөө болон бусдын эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд хийж байгаа үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй гэж хуульчилсан байна. Гэхдээ аргагүй хамгаалалтыг хэтрүүлэх гэж бас нэг ойлголт байгаа.

-Хэтрүүлсэн тохиолдолд яах вэ?

-Хэтрүүлсэн тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Гэмт хэрэг таслан зогсоогдчихсон, нөхцөл байдал дууссаны дараа үргэлжлүүлэн довтолгооноо хийх байдлаар бусдын эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд гэмтэл учруулсан бол аргагүй хамгаалалтыг хэтрүүлсэн гэж үздэг. Тэгэхээр тэр хүүхэд аргагүй хамгаалалтыг хэтрүүлсэн тохиолдолд өөрөө эргээд хариуцлага хүлээнэ. Өөрийнхөө амь нас, эрүүл мэндийг хамгаалахаар хийсэн үйлдлийг аргагүй хамгаалалт гэнэ. Түүнийг хэтрүүлж болохгүй. Тэгэхээр түүнд бол хуулийн хариуцлага тооцохгүй. Хэрэв тэр хүү болон ар гэрээс нь над руу холбогдоод хууль зүйн тусламж хүсвэл ямар нэгэн үнэ төлбөргүйгээр хууль зүйн өмгөөлөл үзүүлнэ. Та бүхэн үүнийг дамжуулаад өгөөрэй.

Энэхүү хэргийн талаар ЦЕГ-ын Хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга Б.Баатархүүгээс тодруулахад “Тухайн бичлэгт гарсан хүүхдүүдийг олж тогтоосон. Одоогоор мөрдөн шалгалтын ажил явагдаж байна. Өнөөдөр (өчигдөр) хохирогч хүүг авчрахаар Цагдаагийн байгууллагаас хүн томилоод авчруулсан байгаа” гэсэн мэдээллийг өглөө.

Замын-Үүдийн жолооч нар барилгын гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүн болох арматурын гаалийн татварын тухай тодруулж өгөхийг хүссэн юм. Энэ талаар бид сурвалжиллаа.

Зуун айл барилгын материалын захаар явж лангуун дээр зарагдаж байгаа үнийг судлав. Цагаан замаск 30 кг-тай нь 12000 төгрөг. Пильта нэг ширхэг нь 5000, обой 13000 мянгаас эхлээд 18000, 20000, 25000, 28000 гэх мэтээр өснө. Хямдарсан обой 10000 төгрөг. Нэг бүтэн обойг 5 м.кв талбайд наана. Хуулга 1 м.кв нь 22000-30000 төгрөг. Будаг 20 литртэй нь 75000-115000 төгрөг хүртэл үнэтэй. 20 литртэй нэг будгаар 54 м.кв талбайг будна. Будаг шингэлэгч ширхэг нь 4500 төгрөгийн үнэтэй зарагдаж байна. Манай барилгын салбарынхны хамгийн өргөн хэрэглэдэг цонхны шил нь 4 мм зузаантай гэнэ. Энэхүү шил Зуун айлын барилгын материалын захаар 45000-60000 төгрөгөөр зарагдаж байна.

Харин арматур нийлүүлдэг томоохон компаниуд болох “Бетон арматур”, “Агь трейд”, “Цамхаг гүүр”, “Металл опт” зэрэг компаниуд арматураа 3.1-3.15 сая төгрөгөөр дотооддоо борлуулж байна. Нэг ширхэг нь 12 метрийн урттай, 0.676 кг жинтэй. Нэг боодол нь 2.2 тонн жинтэй байдаг ажээ. 10 см-ийн голчтой нарийн арматур 3.15 сая төгрөг бол 14-өөс дээш голчтой бүдүүн нь 3.1 сая төгрөгөөр зарагддаг байна.

Тэгвэл Эрээний хилээр барилгын хамгийн гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох арматур нь 500 мянган төгрөгөөр орж ирдэг боловч гаалийн татвар нь тухайн барааны 15.5 хувь байх ёстой атал өөрийнх нь үнийг дахин нэмдэг тухай Замын-Үүдийн жолооч нар хэлж буй юм. Энэ тухай “Борхойн тал” авто тээвэрчдийн нэгдлийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Ч.Эрдэнэбат ярихдаа “Хүмүүсийн хамгийн өргөн хэрэглэдэг 4 мм-ийн зузаантай шилний үнэ урдаас 1 м.куб нь 200 мянгаар орж ирдэг. Гэтэл гаалийн татвар нь тавин хувь шахуу нэмэгддэг. Дээрээс нь барилгын хамгийн гол түүхий эд болох арматур байна. Арматур төмөргүй ямар ч барилга босохгүй. Эрээнээс наашаа 500 мянган төгрөгөөр орж ирдэг. Гэтэл эндхийн гаалийнхан хуулиндаа тухайн барааны үнийн 15.5 хувийг гаалийн татварт авна гэчихсэн байтал Европын ч юмуу, дэлхийн хамгийн өндөр үнийн жишгээр татвар ногдуулдаг. Тэр нь Монголд хамаагүй Хятадын үнээр ч юмуу, өөр стандартын дэлхийн үнийг тавьж байгаад татвар аваад байна. Уг нь бол бодит үнээс авах ёстой шүү дээ. Би барилгын материал оруулж ирдэг. Тэр тусмаа арматурын төмөр. Миний худалдаж авсан үнийн дүнтэй гэрээ байгаа шүү дээ. Жишээбэл, хамгийн хямддаа 1 тн арматурыг би 4500 юаниар худалдаж авдаг. Тухайн авсан барааны гэрээ хэлэлцээр бичиг баримт бүх зүйл бий. Гэтэл бичиг баримтаа үзүүлээд байхад л тийм зүйл байхгүй. Ерөнхий газраас ийм ханш тогтоосон гээд маш өндөр дүнтэй татвар авч байна. Улаанбаатарт яаж байна гэхээр танил талтай, мөнгө төгрөг, хээл хахууль өгч авдаг зарим хүмүүс нь бага татвартай гаргачихаад байгаа. Тэгэхээр нөгөө шударга өрсөлдөөн гэж юм чинь байхгүй болно. Адилхан л бараа зөөж мөнгө олж байгаа хүмүүс. Танил талтай нь бага татвар төлөөд, танил талгүй нь өндөр татвар төлдөг ийм байдал үүсчихсэн.

Хил гааль нээгдэх сураг ажиг алга. Хилийн цаана үлдсэн 300 контейнероо зөөж байна. Түүнийгээ өнөө маргаашгүй зөөгөөд дуусчихвал манай энүүгээр хөл хөдөлгөөнгүй нам зогсоно. Хятадын талаас ч ямар нэгэн хариу байхгүй. Хятадууд урьд нь авч байсан арга хэмжээгээ л авч байна. Уг нь бол Замын-Үүдийн боомт экспорт импортын 70 хувийг оруулж гаргадаг тоомоохон боомт. Гэтэл манай төрийнхөн яриа хэлэлцээрээ хийж чадахгүй байна. Үүнээс болж бараа материалын үнэ тэнгэрт хадаж монголчууд ямар байдалд орж байгааг бэлхнээ харж байгаа биз дээ. Манайхан ажлаа хийж чадахгүй ийм байдалд хүргэлээ” гэв.

Харин гаалийн татварын талаар Гаалийн ерөнхий газрын Татвар, орлогын газраас тодруулахад “Бид ямар нэгэн гаалийн татварын үнийг нэмсэн зүйл байхгүй. Гаалийн тариф, татварын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлд зааснаар тухайн бараа бүтээгдэхүүний үнийн 15.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгийг татварт ногдуулан авдаг. Үүний 10 хувь нь нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, 5 хувь нь гаалийн татвар нийлээд 15.5 хувь болдог” хэмээв.

С.ОТГОНБАЯР Б.ОТГОНЗАЯА

Замын-Үүд сумын чингэлэг тээврийн асуудлаар Борхойн тал авто тээвэрчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Ч.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

---

-Хятад эзэнтэй гурван компанийн талаар та цухас ярьсан шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?

-Улсын бүртгэлийн мэдээллийн сан руу ороод үзэхээр бүх юм ойлгомжтой байгаа. Эдгээр компаниудын гүйцэтгэх захирал, хувьцаа эзэмшигчид, эцсийн өмчлөгчид нь гараад ирнэ. Үүнээс харахаар хувьцаа эзэмшигчид нь хятад хүмүүс, эцсийн өмчлөгчид нь хятад хүмүүс. Монгол захирал нь АТҮТ-ийн захирал асан Н.Пунцаг гэж хүн. Үндсэн хоёр л хүнтэй компани. Хамгийн гол нь эдгээр компаниуд хил хаахыг мэдэж байсан. Бүх юмаа бэлдчихээд чингэлэг тээврийг 2020 оноос эхэлж явуулах гэж наадуул чинь зүтгүүлсэн. Хил хаахын урьд өдөр нь машин тэргээ оруулж ирсэн. Маргааш нь Л.Оюун-Эрдэнэ сайд мэдэгдэл хийгээд л хил хаачихсан. Ийм л юм болсон шүү дээ. Үүнийг бүрэн хардах үндэслэлтэй.

-Ямар үндэслэлээр?

-Яагаад гэвэл тэр компаниудыг байгуулсан он, сар, өдөр зэрэг шахуу, тээврийн хэрэгслүүдээ оруулж ирсэн он сар өдөр, түүний дараа асар их хэмжээний чингэлгүүд вагоноор орж ирсэн. Вагон тээврийг ЗТХ-ийн сайд Л.Халтарын эхнэрийн талын хүмүүс хариуцаж байгаа. Монголын эрчит чингэлэг тээвэр компанийн захирал Н.Пунцаг нэг сонинд ярилцлага өгсөн байсан. Тэр бол зүгээр л аргацаасан, хүүхэд хуурч байгаа юм шиг зүйл ярьсан байна лээ. Тэд гол мөнгөө хаана хийдэг вэ гэвэл Эрээн талдаа хийдэг. Монгол талд Н.Пунцагийн 500 мянгаар тээвэр хийж байгаа ер хамаагүй. Зүгээр л өнгөлөн далдлалт. Монголд хийж байгаа тэр тээвэр нь ашигтай байна уу, үгүй юү хамаагүй. Хамгийн гол мөнгө угааж байгаа тээвэр нь Эрээн талд зохион байгуулалттайгаар хийж байгаа. Боомтын дарга Мөнхөө гэж хүн бий. Хуучин хятадын талд зам тээврээ хариуцаж байсан хүн. Тэр хүн боомтын дарга болчихсон. Хятадад Гого гэх мэт баривчлагддаг нөхдүүд бүгдээрээ эдгээр хүмүүстэй холбоотой.

-Сүүлийн үед хятадууд хил гаальтай холбоотой хүмүүсийг авлигын хэргээр баривчилж, саатуулж байгаа гэх мэдээлэл яваад байгаа. Үүнийг дагаад авлига авсан хүмүүс дотор Монголын хоёр сайдын нэр дурдагдсан тухай мэдээлэл тархсан. Та бүхэнд энэ талын мэдээлэл ирсэн үү?

-Угаасаа хятад хүн болгон ярьж байна лээ. Манай Зам тээврийн сайдын нэр бий. Угаасаа хийж байгаа үйлдэл нь тийм байгаа юм чинь. Монгол Улс хохирох, ард иргэд нь үнийн өсөлтөд дарамтлуулах, эдийн засаг унах нь тэдэнд ямар ч хамаагүй мэтээр хандаж байна. Гол үнийн өсөлт ганцхан чингэлэг тээвэр дээр л явж байгаа байхгүй юу. Чингэлгээ Монгол Улс түрээсэлж байгаа нэрээр мөнгөө цаанаа авч үлддэг. Эргүүлээд тээвэрлэж байгаа нэрээр бас авч үлдэж байна. Тэдний санхүүгийн булхайг Монгол талд хайгаад олдохгүй. Бүгд Хятад талдаа байгаа. Хамгийн гол нь Эрээн талд хэзээ ч Монгол Улсын дугаартай машиныг хятад жолооч барьж болдоггүй. Гэтэл наадуул чинь хил хаахын урьд өдөр 20 машин оруулж орхиод мөнгө угаалтаа хийж эхэлсэн. Бидний тооцоогоор хил хааснаас хойш зөвхөн машинаараа 20 гаруй тэрбум төгрөг хийчихсэн. Чингэлэг түрээсээр наадуул чинь одоогийн байдлаар 80-аад сая доллар хийчихсэн байгаа. Яаж хийх вэ гэхээр чингэлгээ түрээсэлж байгаа маягаар. Дунд талд нь Херо таймс болон тэднийг дагалдаж байгаа хэдэн компани чингэлгээ түрээсэлж, тэрхүү түрээсийг монголчууд төлөөд чингэлгийн бүтэн өөрийнх нь үнийг барааны үнэд шингээгээд Монгол руу оруулдаг. Нэг ёсондоо би өөрийнхөө барааг худалдаж авахын тулд чингэлгийн үнийг давхар төлж байна. Би 100 сая төгрөгийн бараа авлаа гэхэд чингэлгийн 5000 долларыг дээрээс нь давхар төлнө. Дахиад нэмж түрээс төлнө. Тэгээд дахиад гаалийн татвар төлнө. Буцаагаад энэ олон зардлууд чинь нийлээд үнийн хөөрөгдлийг бий болгодог.

-Оруулж ирсэн чингэлгээ буцааж авахгүй байгаа юм уу?

-Яагаад Монголоос чингэлгээ буцааж авахгүй байна вэ. Хэзээ нэгэн цагт авах л байх л даа. Гэхдээ авахгүй байна гэдэг чинь дахиад цаана нь 20 мянган чингэлэг зарах дутуу байгаа. Тэднийгээ Хятад руу эргүүлж гаргахгүй байлгаж байгаад одоо татагдсан, ачих гэж байгаа болон ачигдсан 20 мянган чингэлгийг Монголд оруулсны дараа наад чингэлгүүдийг чинь татаж авна. Ингэхээр бидний тооцоогоор 20 мянган чингэлэг гэдэг чинь гуравдугаар сард 8000 байсан гэхээр намар гэхэд 20 мянган чингэлгийн ажил дуусахад эд нар 120 сая доллар олох боломжтой. Дээрээс нь түрээсийн мөнгө гэж төлдөг. Мөн зөөвөрлөж буй ачааны мөнгөө нийлүүлээд бодох юм бол маш их хэмжээний мөнгө угаалт явж байгаа. Хятадын тал үүний буруутанг олчихсон л байна лээ. Манайхан болохоор АТГ-т нотлох баримттай нь өгөөд хэрэгсэхгүй болгоод байна. Одоогийн байдлаар хилийн цэргийн дугаартай 30 шар машин ирчихсэн. Дахиад 30 машин Эрээн талд ирчихсэн бэлэн байгаа. Үүнийг улсын төсвөөр авсан уу, өнгөрсөн жилийн төсөвт суулгасан уу, тодотголоор мөнгө гаргаж авсан уу, хаанаас мөнгө гаргаж авав гэдгийг бид АТГ-т шалгуулахаар хөөцөлдөж байна.

-Монгол талд шалгуулахаар илрэхгүй гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Мөнгөө Хятад талдаа хадгалсан бол Хятадын талд шалгуулах хүсэлт өгч болох уу?

-Мөнгөө Хятад талдаа хадгалчихсан. Хятад талдаа бараа эргэлтээр оруулаад байгаа шүү дээ. Жишээлбэл, тэр хооронд машин техник авах, вагон авах юм уу, контейнер худалдаж авдаг юм уу эргэлдүүлж байгаа. Нүүрсний маш олон шинэ контейнер орж ирэх болсон. Үүндээ ч эргэлдүүлээд оруулж ирж байж магадгүй. Бараа эргэлтээр ч юм уу, эсвэл олон улсын гуйвуулгаар ч юм уу, эсвэл Хятад талынх нь хүмүүс хадгалаад байж байдаг ч юм уу далдалсан байгаа. Түүнээс яг өөрсдийнхөө данс руу аваад Монголдоо оруулж ирээгүй. Тийм зүйл наадуул чинь хэзээ ч хийхгүй.

-Урагшаа гаргасан 20 машинаа жолоочгүй гаргаад тэндээ түрээсэлж байгаа гэсэн үг үү?

-Жолоочгүй гаргаад нэг контейнер татахад 4400 юань авч байгаа. 4400 юаниар Монголд 10 мянган чингэлэг оруулж ирсэн гэж бодоход, дээрээс нь Монголд орж ирсэн чингэлэг бүрийн тоог гаргахад, мөн чингэлгийн түрээс гээд нэмээд бодоод үзэхэд замбараагүй тоо гарч ирнэ. Жишээлбэл, тэрхүү 10 мянга гаруй чингэлэг Замын-Үүдэд овоорчихсон. Буцаагаад яагаад хятадууд авахгүй байгаа вэ гэвэл цаанаас нь илүү олон чингэлэг барааны үнийг нэмж зарсны дараа энэ чингэлгүүдээ авна. Ийм маягаар маш нарийн зохион байгуулалттай хийж буй ажил. 2020 оны арванхоёрдугаар сард ЗТХЯ-нд ажлын хэсэг байгуулагдаад, энэ талаар яригдаж эхэлсэн. 2020 онд гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлэхийн тулд Хуульзүйн сайд Х.Нямбаатар, Шадар сайд С.Амарсайхан, Л.Оюун-Эрдэнэ нар удаа дараа Замын-Үүдэд ирсэн. Х.Нямбаатар энд ирээд олон хүнийг баривчлаад явсан шүү дээ. Ковидын үед Замын-Үүдийг ногоон бүс болгохын тулд хамгийн сайн ажиллаж байсан Засаг дарга, хилийн цэргийн дарга нарыг ямар ч шалтгаангүйгээр баривчлаад явсан. Одоо болтол ямар ч хэрэг үүсгээгүй. Түүгээрээ энд баримталж байсан хорио цээрийн дэглэмийг алдагдуулсан. Энд байх нүүрсний компаниуд Н.Пунцагийнх. Тэр компаниудаас нь корона илэрсэн гэх мэдээлэл тараах байдлаар аравдугаар сарын 12-ны өдөр Ерөнхий сайд мэдэгдэл хийсэн байдаг. Түүний маргааш нь хил хаасан шүү дээ. Энэ бол улстөрчдийн оролцсон улс орноо сүйтгэсэн хамгийн том авлигын хэрэг.

-Чингэлэг тээврийн үнэ нэмэгдэнэ гэдэг нь өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлтөд нөлөөлж таарна. Задгай тээвэр явдаг байхад чингэлэг түрээсийн үнэ гэж байгаагүй. Гэтэл үнийг жолооч нар өсгөлөө гэдэг мэдээлэл тарааж байснаас эхлээд зохион байгуулалттай гэж үзэж болох нь ээ?

-Задгай тээвэр явж байх үеийг бодоод үз. Би бараа худалдаж авахдаа нэг машинтай тохироод л тухайн үедээ наадуулын чинь яриад байгаа 20 сая төгрөгөөр 80 тонн ачааг ачаад ирж байсан. Хоёр сард нэг л удаа явна шүү дээ. Тэрхүү өсөлт өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлтөд одоогийнх шиг ингэж нөлөөлөөгүй. Нөлөөлөх ч үгүй. Одоогийн тээвэрт тэр машин явдгаараа явж байгаа. Дээр нь чингэлэг ачиж явдаг болсон. Тэр чингэлэг нь түрээстэй мөртлөө нэмээд зарагдаж байгаа байхгүй юу. Хуучин ганцхан машины үнэ төлдөг байсан бол одоо дээр нь чингэлгийн мөнгө, чингэлгийн түрээсийн мөнгө, өргөлт буулгалтын мөнгө, буцаах зардал гээд асар их хэмжээний мөнгө төлдөг болсон. Машины задгай тээврээр өргөж буулгах зардал гэж байгаагүй. Хуучин тээврээс дөрөв дахин илүү зардал хамгийн багадаа гарч байгаа. Тэгэхээр юмны үнэ дор хаяж 50-иас дээш хувь өсөх нь тодорхой шүү дээ.

-Л.Халтар сайд сэтгүүлчдийн асуултад хариулахдаа “Би шалгуулахад бэлэн. Миний мөр цагаан, гар цэвэр” гэсэн байна лээ. Замын-Үүдийн энэхүү нөхцөл байдал, үнийн өсөлттөй холбоотой гэх хардлагыг та бүхэн хэлж байна. Үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Тэгж л байна лээ. Улстөрчдийн хэлдэг л үг. Нэгдүгээрт, Л.Халтарыг шалгахгүй. Яагаад гэвэл ар талд нь маш том хүн байгаа. Бид харин хэн бэ гэдгийг судлаад олдохгүй байсан. Хятадын мэдээллээр бол Л.Оюун-Эрдэнэ болж таарлаа. Л.Халтарыг Төмөр замын ачаа тээврийн албаны дарга байхаас эхлээд мэднэ. 2008 онд өөрийнх нь санаачилгаар вагоны ачаа тээврийн үнийг хоёр дахин нэмж байсан. Замын-Үүдийнхэн тэмцэж байж болиулсан. Тухайн үед Л.Халтар ганцаараа огцроогүй үлдсэн. Бусад нь бүгд огцорсон байхгүй юу. Л.Халтар дэд сайд байхад хэчнээн вагон унав. Хэдэн хүний амиар тоглож байна. Олон удаагийн тохиолдлоор вагон унагасан. Урьд нь бол ганц удаагийн тохиолдлоор сайд нь шууд огцордог байсан. Л.Халтарын үед 10-аад тохиолдол гараад байхад ерөөсөө огцордоггүй. Дээрээс нь Дарханы замыг хар. Ачаа тээврийн асуудлыг хар. Зам тээврийн асуудлыг хар. Ийм байхад огцрохгүй байлгаад байна гэдэг нь ар сайтай хүн байхгүй юу. Ар тал маш сайн хамгаалалттай болохоор өдийг хүртэл огцрохгүй байна. Нам нь ч энэ хүнийг хамгаалахгүй байхад Ерөнхий сайд л ард нь байгаа. Намынх нь нөхдүүд болох Ч.Хүрэлбаатар сайдын хэлж байгааг сонс. Үнэнийг л хэлж байна лээ. Дээрээс нь Н.Пунцаг гэх хүн зүгээр л тэр хүний чигчий хурууных нь үзүүрийн ажлыг хийдэг далдлалт байхгүй юу. Тэдний компани чингэлэг тээврийг Монгол талд зөөгөөд байгаа юм шиг мөртлөө тэр чингэлгүүд нь вагоноор буцаад гарч байгааг огт ярихгүй байгаа. Монголын эрчит чингэлэг тээвэр гэдэг компанийн өдөрт 2-3 цуваа нүүрс ачсан вагон урагшаа гардаг. Түүний тухай нэг ч сэтгүүлч, нэг ч хүн асуухгүй байна лээ. Мэдэхгүй болохоор асуухгүй байгаа байх л даа. Тэр нүүрс ачсан чингэлэг Эрээнд очингуутаа дотор нь бараа ачаад эргээд орж ирж байгаа. Ингээд чингэлэг тээврээрээ хоёр талдаа ашиг олдог. Эндээс нүүрсээ гаргачихаж байна. Эргээд ирэхдээ монголчуудын барааг ачаад ирж байна. Энэ компани 2021 оны есдүгээр сарын 22-ны өдөр байгуулагдсан. Хил хаагдахаас 14 хоногийн өмнө гэсэн үг. Хил хаагдахаас 14 хоногийн өмнө компаниа байгуулаад, машинуудаа оруулаад ирсэн. Бүр хил хаагдахыг мэдээд чингэлэг тээвэр гэж нэр өгсөн байгаа биз. Компанидаа нэрээ өгөхдөө хүртэл урьдчилаад бүгдийг зохион байгуулсан. Монголын эрчит чингэлэг тээвэр гэж байгаа биз. Чингэлэг тээвэр явна гэдгийг тухайн үед хэн ч мэдээгүй. Яагаад чингэлэг тээвэр гэдэг нэр өгч байгаа юм. Гэтэл чингэлэг тээврийн тухай огт яригдаагүй үе байсан шүү дээ. Хэн ч ийм юм болно гэдгийг мэдээгүй. Гэтэл тэд компанидаа хүртэл чингэлэгтэй нэр өгөөд бэлдчихсэн байсан. Одоо хил хаагдана, чингэлэг тээвэр явна гэдгийг мэдээд бэлтгэлээ базаачихсан. Урдаа ч, Монгол талдаа ч базаасан. Хятад талдаа мөнгөө байлгаж байгаа болохоор хятадыг хятадууд л шалгана. Монголчууд шалгах боломжгүй.

-Та бүхэн Эрээний консулд шалгуулах хүсэлт өгсөн гэсэн. Хариу нь ирсэн үү?

-Яг энэ асуудлаар бүх бичиг баримтаа бүрдүүлээд хандсан. Хандсаны үндсэн дээрээс эхнээсээ мэдээлэл нь задарч байна шүү дээ. Одоогоор Эрээний консулын газраас хариу ирээгүй байна. Гэхдээ эхнээсээ урд талын авлигын хэрэг илчлэгдээд гар хөл нь тасраад эхлэнгүүт сандарсандаа байн байн телевиз, сонинд ярилцлага өгөөд, худлаа мэдээллээ яриад явна лээ. Одоо тэд сандралдаад эхэлсэн. Удахгүй тэдний үнэн төрх илчлэгдэнэ гэдэгт итгэж байна. Эрээний консулын газраас ирэх хариугаа хүлээж байна.

Дорноговь аймгийн Замын-Үүд сум дахь иргэд, жолооч нарын нөхцөл байдал, ачаа тээврийн асуудал ямар байгаа талаар “Манлай тээвэр буянт зам” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ч.Жүгдэрнамжилтай ярилцлаа.

---

-Яг өнөөдрийн байдлаар Замын-Үүд сумын нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Өнөөдөр Замын-Үүд сумын иргэд тэр чигээрээ хүнд байдалд байна. Замын-Үүд сумын иргэд өөрсдөө тээвэрлэлт хийж чадахгүйд хүрсэн. Энд тэндээс ирээд тээвэрлэлт хийж байгаа хүмүүс нь ихэвчлэн Улаанбаатараас ирдэг. Зарим нэг нь тээвэрлэлт хийгээд, ачаа бараагаа зөөгөөд л байх юм.

-Замын-Үүд сумын иргэд яагаад тээвэрлэлт хийж чадахгүй байгаа вэ?

-Улаанбаатар руу тээвэрлэж байгаа ачаа нь өөрөө хоёр сая хүрэхтэй үгүйтэй ханштай болсон. Энэ мөнгө нь түлшнийхээ мөнгийг дааж чадахгүй. Тиймээс тээвэрлэлт хийж чадахгүй сууж байна. Хил хааснаас хойш тээвэрчдийн өр нэмэгдэж, хүү нь бодогдсоор байгаад эхнээсээ шүүхэд дуудагдаад орон байраа алдах дээрээ тулсан. Өдөр бүр шүүхийн гадаа дуудагдаад зогсож байна. Машинаа барьцаалах гэхээр зээлийн үнэлгээнд хүрэхгүй гээд орон байрыг нь цуг барьцаалдаг. Тийм учраас амьдарч байсан орон байраа алдахад хүрчихсэн. Замын-Үүд сумын дэлгүүр хоршоо, бензин клонк, цайны газрууд гээд бүх юм нь тээвэрчдээсээ хамааралтай байдаг болохоор дэлгүүр хоршоо нь хүртэл ямар ч орлогогүй болсон. Жижиглэнгээр наймаа эрхэлдэг хүмүүс нь наймаагаа хийж чадахаа байсан. Ийм л байдалтай байна.

-Замын-Үүд сумын тээвэрчдийн зөвлөл нэгдэж, тээвэрлэлттэй холбоотой асуудлаар АТГ-т хандсан гэсэн. Энэ талаараа дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгч болох уу?

-Төрөөс дундын бүст 50 машин оруулсан асуудлаар АТГ-т Борхойн тал авто тээвэрчдийн холбооноос хүсэлт өгсөн. Гэтэл үүн дээр шийдэх боломжгүй гэсэн хариуг өгсөн байна лээ. Ковидын тухай хууль болон бусад хуулийг бичээд шалгах үндэслэлгүй гэж аргацаагаад шалгасангүй. Засаг захиргаандаа бол бид байнга орж шаардлага тавьж байгаа. Тээвэрчид ажилгүй болж байгаа хэд хэдэн шалтгааныг нэрлэж болно. Гааль дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийдэг хэсэг бүлэг зууч нөхдүүд байдаг. Энэ хүмүүс нь давуу байдал өөрсдөдөө үүсгээд орон нутгийн тээвэрчдийг шахан гаргаж байна. Урьд нь орон нутгийн тээвэрчид хятадуутай яриад, ачаагаа аваад зөөгөөд болдог байсан юм. зууч гэдэг хүмүүсийн гараар ороод тээвэрлэлт орон нутгийнханд олдохоо байсан. Саяхан Засгийн газраас шийдвэр гаргаад дундын бүст иргэдийн тээврийг орууллаа гэж зарласан. Өдөрт 40 тээврийн хэрэгсэл орох нь орж байна. Хилийн цэргийнхний 30 машин өдөр болгон явдаг. Иргэдийн машин сард нэг явдаг. Түүнийх нь хөлс нь 750000 төгрөг. Түүнээсээ татварын 20 мянга, хашааны 6000, дундын бүст ажиллаж байгаа жолооч нараас бас 50 мянган төгрөг татаад байгаа. Бүх татаасаа нийлүүлээд хасуулахаар гар дээр 500 мянга гаруй цаас ирж байгаа юм. Энэ мөнгө нь нэг ширхэг дугуйны үнэд ч хүрэхгүй. Ийм мөнгөөр л Замын-Үүдийн тээвэрчид гол зогоож байна.

Тэгэхэд Засгийн газраас гаргасан 30 машин өдөр бүр явдаг. Бүр давуу эрхтэйгээр. Гэтэл Замын-Үүдийн тээвэрчдийн 5000 гаруй машинаас дараалалд бичигдсэн 40 машин сар гаруй оочерлож байж нэг гардаг. Улаанбаатараас 500 мянган төгрөгний төлөө хоёр сая төгрөгийн түлш хийгээд оочерлоод орох машин гэж бараг байхгүй. Замын-Үүд сумын иргэд нь оочерлоод орохоор өчигдрийн (уржигдар) байдлаар 400 гаруй машин гарсан байна лээ. Үүний араас дахиад 500 гаруй машин оочерлож байх шиг байна. Ингээд 1000 гаруй машинаас өдөрт 40 гарч байгаа гэж бодохоор нэг сар гаруй болж байгаад нэг гарахаар байгаа биз. Тэгээд арай гэж авсан 500 мянган төгрөг нь магадгүй машинд нь эвдрэл гэмтэл гарвал түүнийгээ засаж ч хүрэхгүй. Замын-Үүд сумын дундуур яваад үзэх юм бол хүмүүс машинаа хашаандаа парклаад тавьчихсан. Огт хөдөлгөөн байхгүй ажил төрөл хийгээгүй бодит байдал ийм л байна. Урдаас чингэлэг орж ирээд Замын-Үүд суманд хураагдаж байгаа шүү дээ. Эргээд айлын хашаагаар дүүрэн чингэлэг бас өрөөтэй. Энд тэндгүй хөдөлгөөнгүй машин, чингэлэг л дүүрэн байна.

-Тээвэрчдийн зөвлөлөөс ярихдаа 2021 онд зэрэг шахуу байгуулагдсан чингэлэг тээврийн хятад эзэнтэй гурван компани үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэсэн. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Хуучин АТҮТ-ийн дарга байсан н.Пунцаг гэгч өөрөө нэг сайтад ярилцлага өгсөн байна лээ. Тэр яриандаа өөрөө хэлсэн. Манай компаниас 60-аад машин, “Говийн хан транс” компани бас машин оруулсан. Тухайн компаниудын 30 машин дундын бүст явж байсан. Урд дахиад тусдаа машинаа гаргачихсан байгаа. Хилийн цэргийн 30 машинаас өмнө энэ гурван компанийн 30 машин явж байгаад татаж авснаа урагш нь гаргасан. Тэр урд Эрээний хилээс гаалийн хашаанд хүрэх хоёр улсын 0 цэг хүртэл 21 машин явж байснаас гурав нь эвдрээд одоо 18 машин ажил үүрэг гүйцэтгээд явж байна гэж байгаа. Үүнийг бид нягталж асууж, судалж үзсэн. Энэ бол “Говийн хан транс” гэж компанийн 13, “Их говь ложистик транс” компанийн хоёр машин мөн хувь хүний нэртэй дөрвөн машин байна гэсэн. Одоо яг үйлчилгээ явуулж байгаа. Эд нар нь бол бүр хилийн цаана үлдчихсэн. Хил хаахаас долоо хоногийн өмнө улсын хилээр гараад явчихсан машинууд байдаг юм билээ. 2021 оны аравдугаар сарын 9-12-ны өдрийг хүртэл улсын хилээр гарчихсан. Яг тэр үед урд ачаа барааны бөөгнөрөл маш их байсан. Орсон машинууд шууд ачаагаа ачаад л буцаж байсан шүү дээ. Гэтэл энэхүү арав гаруй машинууд тэндээ гарч ирэхгүйгээр үлдчихсэн. Энэ юуг хэлж байна гэхээр мэдээлэлд ойрхон байдаг ЗТХЯ-тай ойрхон хүмүүсээс мэдээлэл авдаг компаниудын машин тэнд үлдэж байна гэсэн хардалтыг төрүүлж байгаа. Хувь хүний машин ч үлдсэн. Мэдээлэлд ойрхон байсан учраас машинаа оруулж ирээгүй. Тухайн үед тэр их ачааны бөөгнөрөл байхад мөнгөө бодоод шууд ачаад ороод ирэх боломж байхад үлдэж байна гэдэг нь хуйвалдаан орсон л гэсэн үг. Анхнаасаа чингэлэг тээврийн бодлогыг хэрэгжүүлэхээр зүтгэж байсан хүмүүс мэдчихээд тэнд үлдсэн гэж энгийн жолооч бид хардаж байна.

-Хятадын тал хил гаальтай холбоотой ажилчдаа эхнээс нь барьж хорьж байна гэсэн мэдээлэл яваад байгаа. Та бүхэнд энэ талын ямар нэгэн мэдээлэл байна уу?

-Энэ асуудалд улс төрийнхний оролцоо ихээхэн байгаа. Эхнийх нь Ж.Пунцаг гэж хүн өөрөө АТҮТ-ийн даргын албыг хашч байсан. 2019 онд өөрийнхөө компанийг байгуулсан юм билээ. Үүнийг яагаад бид хардаад байгаа гэхээр “Монголын тээвэр зуучдын нэгдсэн холбоо” гэж Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаагаа явуулдаг байгууллага бий. Түүний дэд тэргүүн Г.Оргил гэж залуу өөрөө телевизээр ярьсан байдаг. Бид Монголын авто тээврийг тийм болго, ингэж шинэчлэнэ гээд нэлээд бодлогын чанартай өөрсдөө бодож боловсруулсан зүйлээ ярьсан байдаг. Түүний дараа арваннэгдүгээр сарын 25-нд энэхүү компаниуд нь ЗТХЯ-д санал оруулсан байдаг юм. Тэрхүү саналууд нь чингэлэг тээврийг дэмжсэн, дундын бүсээс 0 цэг хүртэл 500 мянга, Замын-Үүдээс Улаанбаатар хүртэл 4.490.000 гэсэн үнийн санал тавьсныг ЗТХЯ дэмжсэн. Тэгэхээр үүнийг бид шууд хардах үндэслэлтэй байгаа биз дээ. Өөрсдөө бүр бичиг цаасаар гаргаж өгсөн. Өчигдөр, уржигдархан тэр н.Пунцаг гэж хүн дахиад ярилцлага өгсөн байна лээ. Түүн дээрээ ямар ч ойлгомжгүй бөөрөнхийлсөн юм ярина лээ.

Одоо 80 сая төгрөгийг тээврийн зардалд өгөхөд бидэнд хамаагүй. Түүнээс өмнө тээвэрчид үнэ өсгөчихсөн байсан гэж хэлжээ. Биднийг тээвэрлэлт хийж байхад үнэ хамгийн дээд талдаа 80 мянган юань хүрч байсан. Хамгийн дээд тал нь шүү. Урагшаа орсон машинууд задгай тээврээр хятадаас орж ирэхэд 80 мянган юань төлөхөд шунахай луйварчид юмны үнэ өсгөлөө тээврийн үнэ ханш өсгөлөө гээд бөөн хэл ам гарсан. 80 мянган юань буюу төгрөгөөр 20 сая. Түүн дээр нь Засгийн газар өөрсдөө орж ирээд 10 саяын гэрээ хийгээд үнийг бариад авсан юм. Гэтэл өчигдөрхөн н.Пунцаг гэж хүн ярихдаа ачаа тээврийн үнэ 80 сая хүрэх бидэнд хамаагүй ээ жолооч нарт хамаатай гэсэн байна лээ.

Нэгдүгээр сараас эхлээд эдгээр гурван компани тавдугаар сарын 15-ны өдрийг хүртэл тээврийн үйлчилгээ хийсэн шүү дээ. Энэ хүн өөрөө хамаагүй байх ямар ч үндэслэлгүй байгаа биз. Төрөөс шийдвэр гаргаад төрийн нэрээр халхавч хийгээд иргэдийн ажлыг булаасан гурван компани байхгүй юу. Энэ асуудлыг бидэнтэй ярилцаж болно. Замын-Үүд суманд хүний нөөц, машин техник бүх зүйл нь бэлэн байж байхад нэг ч жолооч, нэг ч тээврийн хэрэгсэл оруулалгүйгээр энэ хүмүүс өөрсдийнхөө шахааг үгсэн хуйвалдах замаар оруулсан. Үүнийг нь бичээд АТГ-т өгөхөөр Ковидын тухай хууль гэдэг зүйлээр халхавчлаад шийдэж өгөхгүй байна. Ерөнхий сайдад бид хоёр ч удаа албан шаардлага хүргүүлсэн. Таван зүйл заалттай албан шаардлага өгөхөд нэг ч хариу ирээгүй. Ерөнхийлөгчид бид өргөх бичиг барьлаа хариу ирсэнгүй. Салбарын сайддаа өчнөөн удаа энэ асуудлыг тавиад нэг ч хариу өгсөнгүй. 2021 онд хил хаагдсанаас хойш Замын-Үүд суманд дөрвөн удаа ажлын хэсэг ирсэн. Дөрвөн удаа ажлын хэсэг ирэхдээ дарга нарыг нь солиод ирдэг болохоос ажил нь өөрчлөгдөж, шийдэгдсэн зүйл нэг ч байхгүй. Хамгийн сүүлчийн ажлын хэсэг нь Шадар сайд С.Амарсайханаар удирдуулж ирсэн. Бидний харилцдаг Өмнөдмонгол болон Хятадын түншлэгч нарын яриагаар Эрээний хил гаалийн дарга нараа авлигын асуудлаар барьж хорьж байгаа. Тэдний нэрс дотор Монголын хоёр сайдын нэр цохогдсон. Түүнийг нь Монголын талд шийдвэрлэ гэж бичиг явуулсан гэх яриа байгаа. Энэ гурван компани биднийг ачаа тээвэрт оруулахгүйгээр дундын бүст явж байгаад, хил хаагдахад хилийн цаана гарч одоог хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Бүхэл бүтэн сумаараа ажил орлогогүй болоод байхад шийдвэртэй арга хэмжээ авах байсныг ч бас үгүйсгэхгүй. Яагаад одоог хүртэл шийдвэртэй арга хэмжээ авахгүй байгаа юм бэ. Яагаад бид үндэслэл нотолгоогоо бариад очихоор Ковидын тухай хууль гэж хаацайлаад шалгахгүй байгаа юм бэ. Үүнийг хардах үндэслэл яалт ч үгүй байгаа биз.

-Та бүхэн сум орон нутаг, улс төрийн түвшинд хэлэлцэж ярилцаад энэ асуудлыг шийдвэрлэе гэдэг хүсэлт гаргахаар хариу юу гэж байх юм?

-Тээвэрчдийн зөвлөлөөс сум орон нутгаасаа эхлээд аймгийн засаг захиргаа бүхий л түвшний байгууллагуудад бичиг хүсэлтээ өгсөн. Дандаа бидний хэмжээнд шийдэх асуудал биш гэсэн хариуг өгдөг. Улсын онцгой комиссын дарга, Шадар сайд С.Амарсайхан өөрөө Засгийн газраас тогтоол гаргуулж орж ирээд Замын-Үүдэд онц дэглэм тогтоож байгаад энэ ажлыг хийсэн учраас сумын Засаг дарга, аймгийн Засаг даргын эрх мэдлээс халиад гарчихсан асуудал байдаг юм байна. Онц дэглэм тогтооно гэдэг нь иргэд орлого олох ямар ч боломжгүй. Урдаас орж ирж байгаа чингэлэгийн дугаар, хүлээн авагчийн дугаар нь бидний гар дээр ил тод юм юу ч байхгүй. Зөвхөн зуучуудын хооронд энэ мэдээлэл нь явагдаж байгаа учраас энд дахиад нэг жижигхэн бүлэг үүсчихээд байгаа. Замын-Үүд суман дээр. Эд нар тэгэж чадаж байна. Бүлэг үүсгэсэн эдгээр хүмүүс нь Замын-Үүд суманд амьдарч байгаа иргэдийн ажлын байрыг булаагаад авчихсан. Хамгийн үлдэгдэл доод хэсгийг нь эдгээр хүмүүс булаачихлаа. Дээд хэсгийг нь ЗТХЯ-ны удирдлагуудтай яриад л чингэлэг тээврийн бодлогыг томоор нь хэрэгжүүлж орж ирээд үнийг хөөрөгдсөн. Үнэндээ бол чингэлэг тээвэр явж эхлээд л үнэ огцом өссөн шүү дээ. Задгай тээвэрлэлтээр явж байхад 80 мянган юань буюу 20 сая төгрөг хүрсэн. Тэр бол үнэн. Яагаад ямар шалтгаанаар өссөнийг хүмүүс ерөөсөө ойлгодоггүй юм байна лээ. Тээвэрчид өсгөсөн гэж яриад байдаг. Үүнийг тээвэрчид өсгөөд байгаа юм биш. Тээвэрчид өөрсдөө урагшаа орж чадахгүй машинаа урагш нь өгөөд оруулангуут урд карго ачиж байгаа хятадууд орсон машиныг уралдаж үнэ өсгөж авдаг байхгүй юу. Тэгэж л үнэ өссөн юм. Засгийн газраас 10 саяын гэрээ хийгээд үнийг нэг хэсэг барьсан. Тэр үед жолооч нар үнийг өсгөж ачаагүй. Тэгэж ачих ч эрх мэдэл бидэнд байхгүй.

-Тээвэрчдийн зөвлөл нэгдээд улс төрийн шатанд хэд хэдэн удаа хандахад арга хэмжээ авсангүй гэлээ. Тэгэхээр цаашид та бүхэн энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Бид тавдугаар сарын 18-нд машинтай жагсаалыг Замын-Үүд суманд зохион байгуулсан. Төрд хүртэл нь дахиад шаардана. Энэ чиглэлээр арга хэмжээ авахгүй, ажлын байрыг нь буцааж өгөхгүй бол дахин дахин суулт арга хэмжээг зохион байгуулсаар байх болно. Энэ бол улс орны эдийн засгийг нураасан шийдвэр шүү дээ. Өргөн хэрэглээний барааны үнэд савлагаа орж байна. Инфляцийг өсгөдөг зүйл чинь урдаас орж ирж байгаа бараа байхгүй юу. Ямар ч байсан бид хуулийн дагуу жагсаж үзлээ, бичиг хүсэлтээ өргөн барилаа. Авах ёстой арга хэмжээгээ бүгдийг авлаа. Бид Монгол Улсаас БНХАУ-ын Эрээн хотод суугаа Консулын газарт бичиг өгсөн. Энэ бичгийнхээ хариуг хүлээж байна. Монголд энэ асуудлыг шийдээд өгөх сэтгэлтэй дарга алга. Хуйвалдаад байгаа хүмүүсийг нь монголчууд чадахгүй юм бол Хятадын талд арга хэмжээ аваад зогсоох байх. Манай монголчууд өөрсдөө хятад хүн оролцуулахгүйгээр шийдэж чадахгүй гэдгийг харлаа. Ерөөсөө хил дамнасан хуйвалдаан яваад байна. Жагсаад ч нэмэргүй, биднийг үл тоож байна шүү дээ. Би тээвэрчдийнхээ байгуулсан нэг холбоог тэргүүлж байгаа хүний хувьд Элчин сайдтай уулзмаар байна. Засгийн газрын тэргүүнтэй ч уулзмаар байна. Бид өөрсдийн зовлонгоо өөрсдийн амаараа хэлж, тайлбарлаж өгөхгүй бол ЗТХЯ, АТҮТ-ийн эрх бүхий албан тушаалтнууд өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалаад дээш нь засаг төрдөө буруу мэдээлэл өгч байна гэж үзээд байгаа. Маш их мэдээллийн зөрүүтэй байгаа учраас Засгийн газраас шууд шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа байх. Миний зүгээс ийм л хүсэлтэй байна. Хэвлэл мэдээлийнхэн та бүхэн маань энэ тал дээр тусалж дэмжээд, Ерөнхий сайд, Элчин сайдтай уулзах гүүр болоод өгөх боломж байдаг бол тусалж, дэмжиж өгөөч гэж хүсч байна.

Сэтгэл зүйч Я.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-“Ковид-19” цар тахал Монголд гарч эхлэхэд хүмүүс хэрхэн хүлээж авч байв. Та сэтгэл зүйчийн хувьд хэрхэн ажигласан бэ?

-Цар тахлын эхний үед хүмүүс гэрийн хорионд ороод маш сонирхолтой байдлаар эхэлсэн. Ажилдаа явах цаг гэрт шилжсэн. Гэртээ хайртай дотны хүмүүстэйгээ байхаар эхэн үедээ маш сайхан. Гэтэл тэр үеийнх нь дараахан Цагдаагийн байгууллагаас гэр бүлийн хүчирхийлэл нэмэгдлээ гэж мэдэгдсэн. Энэ үеэс нь сэтгэл зүйчид мэргэжлийн үүднээс анхаарал хандуулж эхэлсэн. Энэ мөчөөс цар тахлын анхны асуудлууд үүссэн. Яагаад гэвэл энэ өвчин өөрөө тодорхойгүй. Ирээдүй нь таамаглашгүй байв. Хэзээ дуусах юм, эмчилгээ байгаа юм уу гэдэг нь тааварлашгүй, вакцин ч гараагүй хүнд үе. Үнэн худал нь мэдэгдэхгүй маш аюултай бичлэгүүд сошиалаар явж эхэлсэн. Хятадад зүв зүгээр явж байгаад гэнэт пид пид хийтэл унаад, газар дээрээ үхээд л. Түүнийг хараад хүмүүс маш их цочирдсон. Түүнээс болоод эдгэдэг өвчин үү, эдгэдэггүй өвчин үү, туссан хүн болгон үхээд байх юм уу гэдэг байдлаар маш их цочрол авсан.

-Ямар байдалд орохоор хүн гэнэт цочирддог вэ?

-Хүн тодорхойгүй нөхцөл байдалд орохоор маш их айдас түгшүүрийн эмгэг бий болдог. Түүн дээр нэг судалгаа хийсэн байна лээ. Хөл хорионы үе дэх хот хөдөөгийн 4000 хүний дунд явуулсан судалгаагаар 52 хувь нь дэлгэцийн хамааралтай байгаагаас тэдний 64 хувь нь кино үзэх, 36 хувь нь гэрийнхэн болон хүүхдүүдтэйгээ тоглох, 32 хувь нь шинэ зүйл сурах, хоёр хувь нь ажлаа хийх, нэг хувь нь хичээлээ хийж байгаа гэсэн сонирхолтой харьцуулалт бүхий дүн шинжилгээ гарсан. Харин сэтгэл зовоосон асуудал нь тэдний дунд сэтгэл түгшилт 20 хувь, сэтгэл гутрал 22 хувь, нойргүйдэл 23 хувь, амиа хорлох бодол 23 хувь гарсан нь корона вируст халдварт цар тахлын үеийн хатуу хөл хорионд байгаа иргэдийн 4-5 хүн тутмын нэг нь сэтгэцийн ямар нэгэн тулгамдсан асуудалтай байгааг харуулсан. Амиа хорлох бодол илэрсэн 23 хувийн шалтгаан нь сэтгэл гутралтай гэсэн ба тэдний 60 хувь нь “үхсэн нь дээр” гэж хариулсан байдаг.

-Үүнийг сэтгэл зүйн талаас нь авч үзвэл хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Тодорхойгүй байдал нь өөрөө хүнийг айдас түгшүүрт автуулдаг. Энэ байдал нь удаан үргэлжлээд ирэхээр стресс нь депресс болоод депрессээс аффект болоод амиа хорлоё гэсэн улигт бодлууд төрөөд байдаг.

-Хөл хорионы үе хүмүүсийн сэтгэл зүйд тийм хүнд туссан гэж үү?

-Гэр бүлтэйгээ хөл хорионд байна гэдэг эхэндээ хөгжилтэй сайхан. Нийгмээс тусгаарлагдаад ажил албандаа явж чадахгүй гэрийн хорионд ороод эхэлж байна шүү дээ. Удаан хоорондоо харилцаад эхлэхээр залхалт үүсдэг. Ярих яриа байхгүй болчихдог. Эхэндээ бүх зүйлээ сайхан ярьдаг байсан бол хэдхэн хүрээний хүнтэй харьцаад эхлэхээр ярих яриа нь дуусна. Тэгээд ирэхээр хүний сэтгэл зүйд уйдах, залхах процесс явагддаг. Түүний хажуугаар бас нэг аюултай зүйл нь нөгөө хүмүүстэйгээ байнга харьцаад харилцаад ирэхээр дутагдалтай талууд нь харагдаж эхэлнэ. Ингээд түүнд нь уурлаж, уцаарлаж эхэлдэг. Засч, залруулах гэж оролддог. Шүүмжлэлтэй хандлагаар хандана. Тэр хүний төрсөн темперамент хэзээ ч хувьсан өөрчлөгддөггүй. Тэр байдалд нь уурлаж уцаарлаад эхлэхээр нөгөө хүн нь хариу эсрэг үйлдэл хийнэ. Хариу эсрэг үйлдэл үзүүлээд эхлэхээр гэр бүлийн зөрчилдөөн үүсээд эхэлж байгаа юм. Зөрчилдөөнөө хэрхэн дарах, стрессээ даван туулах арга барилд суралцаагүй, энэ талын мэдлэг дутуу байх юм бол зөрчилдөж, зөрөлдөөд хүчирхийлэл үйлддэг. Хүчирхийллийн тоо нэмэгдсэн нь тийм учиртай. Тэгэхээр энэ ковидын үеийн сэтгэл зүй буюу пандемик стресс гэж дэлхий даяар яригдаад байгаа асуудал юм.

-Анх вакцин орж ирэхэд бас л хүмүүсийн сэтгэл зүй хоёр хуваагдаж хийлгэнэ, хийлгэхгүй гэх хоёр талтай байсан. Вакцин хийх үеэр хүмүүсийн сэтгэл зүйг хэрхэн ажиж байв?

-Нэг хэсэг нь эрс эсэргүүцсэн. Тийм хүмүүс одоо ч байна. Тэр байтугай одоог хүртэл нэг ч вакцин хийлгээгүй хүмүүс байдаг юм байна лээ. Үнэмшихэд хэцүү. Тухайн үед баталгаагүй эх сурвалжууд их байсан. Манай төрийн байгууллагууд байнгын сурталчилгаа хийж байсан боловч гаднаас орж ирж байгаа санаатай санаандгүй янз бүрийн мэдээллийн урсгалуудаас шалтгаалаад хүмүүсийн үзэл бодол их өөрчлөгдөж байсан. Вакцин гэдгийг бид маш олон жил хийж, судалж байж бүтээгддэг эд юм байна. Гэтэл үүнийг хоромхон буюу хэзээ ч хийж байгаагүй богино хугацаанд хийлээ. Ийм хугацаанд вакцин бүтээсэн гэдэгт хүмүүсийн итгэл үнэмшил төрөхгүй байсантай холбоотой. Дээр нь хоёр талын эсрэг байр суурьтай хэтэрхий их гуйвсан мэдээлэл ороод ирэхээр хүмүүс дунд нь төөрөлдчихсөн. Энэ төөрөгдлийг сэтгэл судлалд сүргийн инстинкт гэж нэрлэдэг. Хүн өөрөө энэ үнэн үү, худлаа юу гэдэг логик бодомж хийхгүйгээр туйлширчихдаг. Иймэрхүү байдлаар явагдсан.

-Дараагийн хоёр талд гарсан зүйл өнгөрсөн Цагаан сарын баяр. Зарим хэсэг нь хөл хорь, мал шиг бэлчинэ гээд л. Зарим нь зүгээр орхичих. Амьдрах чадвартай нь үлд, чадахгүй бол өвчнөө тус л гэж хандсан?

-Ганцхан манай төр засаг ч биш олон улс орон үүн дээр өөр өөр байр суурьтай байсан. Швед гэх мэт европын улсууд иргэдээ задгай тавиад сүргийн дархлаа үүсгэнэ гээд орхичихсон. Глобалчлагдсан өнөөгийн үед бид бүх мэдээллийг шууд авч байна шүү дээ. Улс орон болгон өөр өөр арга хэмжээ авсан. Нэгдэж тогтсон стандарт байхгүй явсан учраас хүмүүс ойлголт муутай байлаа. Нэгдүгээр хүчин зүйл нь тэр. Бид ч нэгэнт сүргийн дархлаа үүссэн юм чинь эвлэрье гэсэн. Хүний сэтгэл зүйд өөрийн тогтворгүй байдал байдаг. Өөрийн хүслээрээ байх, дур хүслээрээ гарч орох, нийгэмтэй харилцах хэрэгцээнүүд байдаг. Хүмүүсээс мэдээлэл авах, солилцох. Харилцааны гурван элемент байдаг. Бид хүмүүстэй харилцана гэдэг нэгдүгээрт, мэдээлэл солилцож байдаг. Хоёрдугаарт, өөрийнхөө хэрэгцээг хангадаг. Гуравдугаарт, хүмүүсийг ойлгох харилцаа гэж бий.

-Цар тахлын үеийн хамгийн сөрөг тал нь юу байв?

-Хөл хорионоос болоод маш олон бизнесүүд дампуурсан. Олон хүн ажил орлогогүй болсон. Маш олон хүн орлогын чадваргүй боллоо. Үнэнийг хэлэхэд, хүмүүсийн хуримтлал дуусч, тэр хэрээрээ сэтгэл зүйн тэнцвэргүй байдалд оруулсан. Бас нэг зүйл нь энэ вирусийн дараагийн шинэ шинэ хувилбарууд гарч ирээд байсан. Дельта, омега, омикрон гээд юу юу ч боллоо. Тэр нь хүмүүсийг бас тодорхойгүй байдалд оруулсан. Маш их айсан. Хүний сэтгэл зүйд нь хэнэггүй байх, эрх чөлөөнд тэмүүлэх, дураараа байх гэсэн адгууслаг чанар нь байгаад байдаг. Нөгөө талд нь ухамсарт оюун бодол нь байна. Энэ нь тэнцвэргүй байдалд орохоор бухимдаж, уураа гаргах байдал үүсдэг. Нэг хэсэг оюунлагууд нь нөгөө хэсгээ загнан тэвчээргүй, арчаагүй гэж үгүйсгэж байсан. Энэ бол нийгэмд байдаг хэвийн үзэгдэл. Энэ юунаас болж байгаа вэ гэхээр тухайн үед гэр бүл болгоны нөхцөл байдал өөр. Боломжтой хэсэг нь байна, боломжгүй хэсэг байна. Боловсролын ялгаа, хувь хүний өөрийнх нь итгэл үнэмшил, хүний төлөвшил, аливаа асуудалд хандаж байгаа хүний сэтгэл зүйн дархлаа гэж байна. Зоригийн мэдрэмж, төрөлх өгөгдөл гэж байна. Юу ч болсон энгийнээр хүлээж авдаг хүн байна. Аливаа асуудлыг эмзэгээр хүлээж авдаг хүн байна. Дээр нь хувь хүний наснаас авахуулаад амьдралд таарсан хязгааруудыг давсан мэдрэмжүүд гэж хүнд байдаг. Ковид болохоос өмнө маш хүнд өвчин тусаад эдгэсэн хүмүүс юу ч биш гэж хүлээж авч байхад, хүнд өвчин тусч байгаагүй, эмнэлгийн орон дээр очиж үзээгүй хүмүүс хүндээр тусгаж авдаг. Ийм ялгаатай хүчин зүйлүүдээс болоод хүн болгон өөр өөрөөр даван туулсан. Үүнээс харин нэг зүйлийг манай ард түмэн ойлгох шаардлагатай. Дэлхий дээр маш олон төрлийн өвчин байна. 4000-5000 гэж би сонсож байсан санагдаж байна. Үүнд харин нэг л баталгаатай зүйл бий. Өвчин тусч байгаа учир шалтгааны 70-80 хувь сэтгэл зүйн гаралтай, далд ухамсрын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй гэдгийг баталсан. Ер нь бол өвчин сэтгэл зүйгээс болдог юм байна. Сэтгэл зүй гэдэг аливаа өвчнийг даван туулах ерөндөг юм байна гэдгийг хүн төрөлхтөн баталсан. Хүн нэгэнт өвчин туссан бол клиникийн болон уламжлалтын ямар ч эмчилгээ хийгээд хүний үзэл бодлыг өөрчлөхгүй.

-Үзэл бодол нь яавал өөрчлөгдөх вэ?

-Хүний үзэл бодлыг өөрчилдөг ганц зүйл байдаг нь хүн өөрөө. Тэгэхээр түүн дээр л хүний харилцаа хандлага, итгэл үнэмшил төвлөрдөг. Үүнд нь туслах зүйл бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ухааруулж сэнхрүүлж, соёлжуулах, сэдэлжүүлэх, сэтгэл зүйн боловсролыг нэмэгдүүлэх, сэтгэл зүйчидтэй харилцах л юм. Тийм болохоор сэтгэл зүйн маш олон төвүүд нээгдэж, сургууль дүүрэг бүр сэтгэл зүйчтэй болсон. Энэ нэг талаараа сайн хэрэг. Аливаа юм сайн муу хоёр талтай байдаг. Хоёр тал ч биш маш олон талтай байдаг. Сайн юм дагуулдаггүй муу зүйл гэж байхгүй. Муу зүйл дагуулдаггүй сайн зүйл байхгүй. Хямрал гэдэг үгний хятад ханз боломж гэсэн утгатай байдаг. Үүнийг хятадууд мэдээд байна. Тэгэхээр манай монголчууд ч гэсэн аливаа зүйлийг угтаж мэдээд, тосч аваад, давж гардаг байх шаардлагатай. Сэтгэл зүйн нэг техник байдаг. Өөрт чинь хүнд зүйл тохиолдсон бол түүнээс хүнд зүйл тохиолдвол яах вэ гэж төсөөлөөд үзээрэй. Тэр үедээ хүн тухайн зүйлдээ бодитой хандаж эхэлдэг. Энэ өвчнийг боломж гэж харсан маш олон хүмүүс бас байна.

-Тэр нь юу байв?

-Бид чинь энэ үеэр онлайн худалдаа, онлайн харилцаа, онлайн ажил төлөвлөлт гэдэг систем рүү ороод эхэлчихлээ. Үүгээрээ бидэнд цахим харилцаа үүсгэлээ. Төрийн бодлого ч гэсэн тийш чиглэх боллоо. Бид амьдралын цоо шинэ хэв загвар руу орж эхэлж байгаа юм. Заавал биечлэн уулзаад, цаас үйлдвэрлээд, түгжирч цагаа барах шаардлагагүй боллоо. Гэрээсээ ажиллаж болох юм байна гэсэн шинэ хөгжил дэвшил рүү оруулж байгаагаараа таатай зүйл болж байна л даа.

-Нэгэнт энэ өвчний хүнд үеийг даваад гарлаа. Зовлон үзсэн ард түмэн ухааждаг гэдэг. Манай монголчууд энэ цар тахлын дараа хэр ухаажсан бол. Ухаарал авч чадсан болов уу?

-Надад бол маш эерэг төсөөллүүд гарч ирж байна. Бид ямар ч байсан хүнд өвчин туслаа. Үхэл хагацал үзлээ. Хүндрэл байлаа. Гэхдээ үүний цаана бид яаж ухаажсан гэхээр мухар сүсэгт итгэж болохгүй юм байна. Бид аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах ёстой юм байна. Дэлхийн инновацид бид итгэх ёстой юм байна гэдэг ухаарал бидэнд суулаа. Муу хэлээд байсан вакцины ачаар бид энэ өвчнийг даваад гарлаа. Хөл хорионы үеэр бид орлого ашиггүй болсон. Тэгэнгүүт хүмүүсийн сэтгэлгээнд өөрчлөлтүүд гарч эхэлсэн. Би заавал дургүй ажлаа хүчилж хийх шаардлагагүй юм байна. Дуртай ажлаа хийж өөр салбар руу оръё гэдэг байдал руу чиглэсэн. Маш олон хүн бизнесээ өөрчилж байна. Маш олон хүн амьдралынхаа хэв маягийг өөрчиллөө. Сэтгэлгээгээ өөрчилж байна. Гадаадад сурдаг маш олон оюутан онлайнаар сурлаа. Танхимаас цахим хичээл рүү шилжлээ. Түүнээс үүдэн бид цахим хэрэглээний чадварт суралцлаа. Дээр нь цахим хэрэглээ ихсээд ирэхээр бид дэлхийтэй хүссэн хүсээгүй холбогдож эхэллээ. Дэлхийн харилцаа ч ийм боллоо. Хаалттай байдалд ороод эхэлтэл бидний материаллаг хэрэгцээ хязгаарлалтад орж маш түвэгтэй болсон. Хоёр хил хаагдахад бид маш хүндрэлтэй байдалд орох юм байна гэдгээ мэдээд дотоодын үйлдвэрлэл, дотоодын хүнсний хангамжаа 100 хувь өөрсдөө бэлтгэж аюулгүй байдалдаа анхаарах хэрэгтэй юм байна гэдэг сэтгэлгээний өөрчлөлтөд орлоо. Үүнийг засаг төр хийчихсэн юм биш л дээ. Ард иргэд хүнсээ өөрсдөө бэлтгэхгүй бол аюултай юм байна. Материаллаг эд зүйлгүй бол монголчууд амьдарч чадах юм байна гэдгийг ойлгосон зарчмын маш том өөрчлөлт боллоо шүү дээ. Миний мэдэхээр социализмын үеэс хүнсийг хаячихсан байсныг одооноос л ойлгож ухаарч байна. Энэ бол ковидын гавьяа.

Монгол Улсын Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яамнаас “Эрүүл мэнд үндэсний баялаг” уриан дор “Хүн амын нас, эрүүл мэндийн эрсдэлд суурилсан зонхилон тохиолдох халдварт болон халдварт бус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг шинжилгээ, оношилгоог зохион байгуулах” ажлыг 2022 оны дөрөвдүгээр сарын 4-ний өдрөөс эхлэн үе шаттайгаар зохион байгуулж байгаа юм. Энэхүү ажил нь хэр явцтай байгааг сурвалжлахаар Сүхбаатар дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийг зорилоо. Өчигдөр үдээс хойш 15:00 цаг орчимд тус дүүргийн эмнэлэгт хөл хөдөлгөөн үдээс өмнөхөө бодвол бага байв. Зарим эмчийн өрөөний үүдэнд 5-6 хүн дугаарлан суужээ. Энэ дундаас дотрын тасгийн дараалал хүн ихтэй харагдлаа.

---

Дараалалд суугаа 60 нас гаруй настай болов уу гэмээр хоёр ахмадаас цөөн асуултад хариулт авлаа.

---

-Та хоёр ямар зовуурьтай ирэв. Үзүүлж чадсан уу?

-Хэдэн өдөр баахан шинжилгээ, ЭХО хийлгэж байж эмчтэйгээ уулзах гээд сууж байна.

-Юуны шинжилгээ өгсөн юм бэ?

-Цус, шээсний ерөнхий шинжилгээ, В,С вирусийн шинжилгээ гэх мэт олон шинжилгээ өгсөн.

-Эдгээр шинжилгээнүүдийг чинь эрт илрүүлгийн үзлэгээр авчих юм байна шүү дээ. Та эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээний талаар дуулсан уу?

-Уг нь нэг тийм юм сонссон. Тэгээд эмнэлгийнхнээс асуухаар нууц аятай хэлэхгүй юм гэв.

---

Эмнэлэгт ирэхээр ирсэн хүмүүс эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээний талаар мэдээлэлгүй байгаа бололтой. Ингээд эмнэлгийн үүдэнд цаг бичдэг ажилтнаас тодруулахад 122 дугаарын өрөөг зааж өгөв. Тус өрөөнд очиход хоёр ажилтан сууж байлаа.

---

СБД-ийн Эрүүл мэндийн төвийн сувилагч С.Жавхлантай ярилцлаа.

---

-Эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээг танай эмнэлэгт хийж байгаа юу?

-Хийж байгаа.

-Хэзээнээс эхэлж хийсэн бэ?

-Тавдугаар сарын 1-нээс эхэлж хийж байгаа.

-Хүмүүс хэр их ирж үзүүлж байна вэ?

-Одоогоор мэдээлэл бүрэн аваагүй байгаа бололтой, хүмүүс цөөн ирж байгаа.

-Харьяалал харгалзах уу. Танай эмнэлэгт тус дүүргийн хэдээс хэддүгээр хорооныхон хамрагдаж байна вэ?

-Одоогоор хүмүүс цөөн байгаа тул харьяалал харгалзахгүй ирсэн бүх хүмүүсийг авч байна.

-Иргэд үзлэгт орохын тулд ямар бичиг баримт шаардлагатай вэ?

-Эрүүл мэндийн даатгалаа сүүлийн гурван жил тасралтгүй төлсөн байхад болно. Бүртгүүлэхдээ бичиг баримттайгаа ирж бүртгүүлээд шууд цагаа бичүүлээд авна.

-Энд бүртгүүлчихээд үүдний бүртгэлийн ажилтнаас дахин цаг авах уу?

-Тэгэх шаардлагагүй, энд нэрээ бичүүлээд шууд үзүүлэх эмчид нэр нь цахимаар очно.

-Хүмүүсийг төрсөн сараар нь үзэж байгаа гэсэн. Энэ сард зөвхөн тавдугаар сард төрсөн хүмүүс үзүүлэх үү?

-Одоогоор хүн бага байгаа болохоор тийм хуваарь гаргаагүй, ирсэн хүн болгоныг үзэж байна. Яваандаа ачаалал нэмэгдвэл хуваарьт оруулах байх хэмээв.

---

Ингээд үдээс хойш ажиллаж байсан цөөхөн эмчийн нэг Д.Баярмаатай ярилцав.

---

-Эрт илрүүлгийн үзлэг, шинжилгээний талаар хүмүүс мэдээлэл бага байх шиг. Эрт илрүүлгийн бүртгэл хийлгэж, цаг авсан хүмүүс хэр их ирж байна вэ?

-Одоогоор хүмүүс цөөн байгаа. Яваандаа мэдээлэл тархаад эхлэхээр ачаалал нэмэгдэх байх. Угаасаа дүүргийн эмнэлгүүдийн амбулатори ачаалал ихтэй байдаг. Түүний нэгэн адил манай эмнэлэг ч ачаалалтай байдаг.

-Энэ ачаалал юунаас болж үүсч байна гэж бодож байна вэ?

-Хүн амын төвлөрлөөс л үүсэлтэй шүү дээ. Хот төлөвлөлтөө зөв хийхгүй бол энэ ачаалал нэмэгдэнэ үү гэхээс хасагдахгүй.

-Танд ирж үзүүлж байгаа хүмүүс ихэвчлэн ямар оноштой байна вэ?

-Хэт авиан шинжилгээ гэдэг нь хэт авиан дууны долгионыг ашиглаж хүний биеийн эд, эрхтнүүдийн бүтцийн байдалд үнэлгээ өгдөг шинжилгээ юм. Хэт авиан шинжилгээ нь хүний эрхтнүүдийн байрлал, хэлбэр, бүтэц, хөдөлгөөн зэргийг үнэлдэг. Манайхны зүрх томрох, өөхлөх асуудал их байгаа.

-Хүмүүс эрт илрүүлэгт орсноор ямар ач холбогдолтой вэ?

-Маш олон талын ач холбогдолтой. Ямар өвчлөлтэй байгаагаа эрт мэднэ. Цаашид архагшихаас сэргийлнэ. Хүндрэх эрсдэлтэй өвчлөлийг эрт илрүүлж эмчилнэ. Нас насандаа үзүүлэх ёстой үзлэг шинжилгээнд иргэд байнга хамрагддаг болчихвол олон талын ашиг бий.

-Нас насандаа үзүүлэх ёстой үзлэг шинжилгээндээ хүмүүс хэр хамрагддаг вэ?

-Мэдээлэл дутмаг байдгаас маш бага хувь нь л хамрагддаг. Энэ талын мэдээ мэдээллийг өрхийн эмч, сувилагч нар сайн хэлж өгч баймаар байна гэв.

Эмчийг хүлээн үүдэнд сууж байсан үйлчлүүлэгч Н.Ганцэцэг ярихдаа “Эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээ гэж нэг хэсэг мэдээгээр явж байгаад чимээгүй болчихсон. Тэгэхээр нь үзэхээ больчихсон юм байх гэж бодоод хэдэн өдөр оочер дараалал үүсгэн байж цаг аваад одоо үзүүлэх гэж байна. Хэдэн сарын өмнө гэнэт хэвлийгээр өвдөөд бас эмнэлгээр явсан. Улсын эмнэлэг асуудалгүй, эрүүл байна гэхээр нь сэтгэл амар ажлаа хийж байтал нөгөө өвдөлт бүр хүчтэй болж эхэлсэн. Аргаа бараад хувийн эмнэлгээр явж үнэтэй шинжилгээ өгөөд хариуг нь хартал умайн хоргүй хавдар гэдэг онош гарсан. Тэр оношоо барьж очоод Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэгт хагалгаанд орж авахуулсан. Тэгээд сар тутам ЭХО-д харуулж байгаарай гээд одоо үзүүлэхээр явж байгаа нь энэ. Ер нь улсын эмнэлэгт итгэх итгэл буурсан. Онош буруу гаргана. Хүнд сурталтай гээд асуудал их. Боломж нь байвал хувийн эмнэлгээр явмаар байгаа ч юмны үнэ нэмэгдээд цалин хүрэхгүй яах аргагүй нөгөө оочер дараалал ихтэй газартаа эргээд ирэх юм” хэмээн ярьж суутал, ЭХО-ны эмч өрөөнөөсөө гарч ирээд “Манай компьютерийн программ уншаад болдоггүй ээ. Та маргааш ирж шинжилгээ өгнө биз дээ. Тэгэхдээ нэгмөсөн ирээд үзүүлчих” гээд өрөө рүүгээ буцаад орчихов. Дарааллаа хүлээж суусан үйлчлүүлэгч эмэгтэй “Тэр харж байна уу, өдөржин хүлээсэн. Яг ээлж нь тулаад ашгүй нэг орох нь гэж байтал ийм шалтаг хэлээд. Хэзээ ч энэ эмнэлгийн ажил цэгцрэх юм, бүү мэд” гээд өөдөөс мөрөө хавчив. Эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээ хийгдэж байгаа ч энэ мэт хүнд суртлаас болоод зарим хүмүүс эмнэлгээр явахаас залхдаг бололтой.

---

Энэ талаар Нийслэлийн Эрүүл мэндийн газрын дарга Г.Бямбадоржоос тодрууллаа.

---

-Эрт илрүүлгийн үзлэг шинжилгээ хэзээ дуусгавар болох вэ?

-Эрт илрүүлэг, урьдчилан сэргийлэх үзлэг 2022 оны тавдугаар сарын 1-нээс 2023 оны тавдугаар сарын 1-ний хооронд нэг жил үргэлжилнэ. Жилийн хугацаанд аль хорооны иргэдийг хэзээ шинжилгээнд хамруулах тухай нэгдсэн төлөвлөлт, хуваарь гарсан. Хуваарийг өрхийн эрүүл мэндийн төв, хорооны хэсгийн ахлагч нар зохион байгуулж, товлолын дагуу урилга хүргэж байгаа. Иймд товлолт өдөр буюу урилга очсон өдөр хуваарьт эрүүл мэндийн байгууллагад очиж, шинжилгээнд хамрагдах ёстой. Эрүүл мэндийн ердийн, үндсэн тусламжийн үйлчилгээ хэвийн үргэлжилнэ. Эрүүл мэндийн асуудал үүссэн, өвчнөө оношлуулах шаардлага гарсан нөхцөлд урьдын журмаар аль ч эрүүл мэндийн байгууллагад хандах боломжтой. Эрт илрүүлэгтэй үндсэн тусламжийг хольж болохгүй. Мөн үйлчлүүлэгчдэд чирэгдэл учруулахгүйн тулд иргэн хоёр өдөрт бүх шинжилгээнд хамрагдах зарчимтай ажиллана.

-Нэг эрүүл мэндийн байгууллага өдөрт дунджаар хэдэн иргэнд үйлчлэх боломжтой вэ?

-Эрүүл мэндийн байгууллагуудын хүчин чадал харилцан адилгүй. Мөн тоног төхөөрөмжийн шинжилгээнд өдөрт ордог тоо хязгаартай. Иймд эдгээртэй уялдуулж төлөвлөлтүүдийг хийсэн. Өдөрт дунджаар 40-60 хүнийг шинжилгээнд хамруулахаар зохион байгуулсан. Түүнчлэн энэ удаагийн шинжилгээг албан байгууллагаар очиж авахгүй. Зөвхөн харьяа хорооны хуваарийн дагуу, товлогдсон өдрөө очиж шинжилгээнд хамрагдах хэрэгтэй.

-Эрүүл мэндийн салбарын ажилтнуудын хүний нөөц хүртээмжтэй байгаа юу?

-Энэ тал дээр хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудтай гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байна. Гэхдээ эрт илрүүлэг, шинжилгээ бүтэн жил үргэлжлэх учир эрүүл мэндийн ажилтан ээлжийн амралт авах, түр чөлөөлөгдөх зэрэг асуудал гарна. Ийм эрсдэлд анализ хийж, сургалт зохион байгуулах, хүний нөөцийг төлөвлөх, ээлжийн амралтыг зохицуулах ажлуудыг хийж байна. Түүнчлэн НЭМГ-аас рентген 18 аппарат, ЭХО-ны 18 аппарат, улаан хоолой, ходоодны дурангийн 10 аппаратыг харьяа эрүүл мэндийн байгууллагуудад хуваарилж тараасан. Хоёр дурангийн аппаратыг нөөцөнд авч, тухайн аппарат доголдлоо гэхэд нөөц аппаратыг түр ашиглах зэргээр тасралтгүй үйл ажиллагааг хангахад анхаарч байна.

-Эрт илрүүлэг, урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг өмнө нь ингэж орон даяар зохион байгуулж байсан уу. Хэдэн цэгээр хэчнээн хүн үзэх вэ?

-Үзлэг, шинжилгээг өмнө нь зохион байгуулж байсан. Энэ оноос өрхийн эрүүл мэндийн төвд нэг иргэний санхүүжилт хоёр дахин нэмэгдсэн. Мөн нийгмийн эрүүл мэндэд чиглэсэн, эрүүл дадлыг бий болгох, өвчнөөс сэргийлэх тал дээр илүү анхаарч ажиллах бололцоо нээгдсэн. Улсын хэмжээнд нийт 75 цэгээр дамжуулан иргэдийг үзлэг, шинжилгээнд хамруулна. Иргэдийн очих цэгийг графикаар нарийн гаргасан байгаа. Дүүрэг, хороо, аймаг, сумаар нь. Тиймээс иргэд графикт заасан цэгт урилга ирэхээр очиж үзүүлж болно. Нийслэлийн хэмжээнд 1.532.880 иргэний бүртгэлд бид хуваарилалт хийсэн. Мөн тухайн хороонд түр оршин сууж байгаа иргэд хамрагдаж болно. Судалгаанаас үзэхэд, нийт хүн амын 98 хувь нь эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлээ төлсөн. Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газраас иргэдэд сануулга, зөвлөмж гаргасан. Завсардсан төлбөрөө нөхөн төлж, бүрэн төлсөн нөхцөлд эрт илрүүлгийн шинжилгээнд хамрагдах боломжтой.

-Эрт илрүүлгийн үзлэг ,шинжилгээ хийх төвүүд дүүрэг, аймаг бүрт бий юү. Иргэд хаана очиж үзүүлэх вэ?

-Нийт 75 цэг бий. Үүнд: Улсын бүх томоохон эмнэлгүүд, дүүргүүдийн эрүүл мэндийн нэгдлүүд, гэрээ байгуулсан хувийн эмнэлгүүд орсон байгаа. Одоогоор 11 аймагт эрүүл мэндийг дэмжих төв байгуулж байна. Цаашдаа бүх аймагт байгуулагдана. 38 төрлийн үзлэг, оношилгоог хийхэд шаардагдах тоног төхөөрөмжүүд бүгд байгаа. Иргэдэд очих урилга дээр нь цэгийг нь тодорхой бичсэн байна. Тэгэхээр иргэд урилга дээрх тухай цэгт цагтаа очих шаардлагатай.