Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Төмөр замын бүтээн байгуулалтад оролцсон аж ахуйн нэгж дампуурахдаа тулаад байгаа болон улс орны өнөөгийн бүтээн байгуулалт ирээдүйн хөгжлийн талаар “Ган хийц” ХК-ийн захирал Монгол Улсын зөвлөх инженер, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан М.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-Монгол орны хөгжил зогслоо. Буруу явж байна гэж олон хүн ярьдаг. Хөгжлийн асуудал гацаанд орчихоод урагшлахгүй байгааг хүн болгон мэддэг. Таны бодлоор энэ асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ?

-Монгол оронд өрнөсөн 1990 оны цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсалыг хүн болгон дэмжиж байсан. АН, МоАХ улс орны нийгэм, эдийн засгийн харилцааг өөрчилнө, монгол хүн, монгол орноо хөгжүүлнэ гэсэн уриа дэвшүүлж байхад ард түмэн дэмжсэн. Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч тайван замаар улс төрийн эргэлт хийх боломжийг нь тавьж өгсөн. Монголын ард түмэн сайхан ирээдүйд хүрнэ гэсэн нэг зорилго итгэлтэй байсан . Гэтэл нийгмийн харилцаа солигдож эхэлсэн тэр л цагаас үе үеийн Засгийн газрууд эдийн засгийн том том алдаанууд гаргасан. Энэ дотроос хамгийн том алдаа бол социализмын үед бүтээн байгуулсан бүх үйлдвэр аж ахуйнуудыг хувьчлал нэрээр тараасан. Тухайн үед банкнаас зээл авах боломжтой хүмүүс нь үндэсний үйлдвэрүүдийг авч нураасан. Ингээд хүн болгон ганзагын наймаа руу орсон. Монгол орны нийгэм, эдийн засгийн харилцаа өөрчлөгдөж дэлхийн эдийн засаг руу ороход урдаа барих нэг ч үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнгүй болчихсон байв. Үйлдвэр албан байгууллагуудын хувьцаа үнэгүйдэж 100 төгрөгийн ханштай байсан бол нэг төгрөг болтлоо унасан. Үйлдвэр хувьчилж авсан эзэд нь тоног төхөөрөмжийг нь бүгдийг нь урд хөрш рүүгээ төмрийн хогонд ачуулсан. Үр дүнд н ь 210 мянган ажилчин анги ажлын байргүй болж гудамжинд гарсан. Энэ бүхнийг эргээд бодохоор 30 жил өнгөрчээ. Туулж ирсэн хугацаанд ард түмний гуравны хоёр нь ядуурчихсан, гуравны нэг нь өртэй болчихсон байна. Төрийн өр бол ард түмний өр. Төр хувьчлал эхэлж байсан үед 20 дугаар тогтоол гаргаж мөнгөний ханш унагалгүй үйлдвэрүүдээ төрөөс дэмжээд санхүүгийн болон техник технологийн дэмжлэг үзүүлээд явсан бол бид ингэтлээ доройтохгүй үйлдвэрлэгч орон байх байлаа. Ганзагын наймаа хийгээд улс орон хөгждөггүй гэдгийг Монгол Улс бодитоор нь бичиж үлдээсэн түүхийн гунигт он -жилүүд байлаа.

-Хувийн хэвшлээ дэмжээгүй зөнд нь орхисноос улс орны эдийн засаг нурсан гэж та хэлэх гээд байна аа даа?

-Тэгж ойлгож болно. Социализмын үед үйл ажиллагаа явуулж байсан үйлдвэрүүдэд эдийн засгийн болон технологийн шинэчлэл хийхэд нь дэмжлэг үзүүлсэн бол дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай үйлдвэрүүдтэй байх байсан. Импортлогч биш экспортлогч орон байх байсан. Өөрийнхөө үйлдвэрээр жишээ авахад, зах зээлийн хүнд үед “Ган хийц” ХК-ийн ажилсаг хамт олон үйлдвэрээ авч үлдэхийн төлөө нэг зорилготой зүтгэсний үр дүнд 1985 онд байгуулагдсан Төмөр хийцийн үйлдвэрийг тэр чигээр нь авч үлдэж чадсан. Энэ цагаас хойш манай компани дэргэдээ барилга угсралтын “Ган хийц констракшн” ХХК, “Ган хийц сэндвич” хавтангийн үйлдвэр, цахилгааны хүчитгэсэн бетон тулгуурын үйлдвэр, зүүн бүсийн хөгжлийн төв Дорнод аймагт төмөр замын бетон дэрний “Дорнод Ган хийц” ХХК, цахилгааны хүчитгэсэн бетон тулгуурын үйлдвэр, барилгын материалын парк зэрэг есөн үйлдвэрийг байгуулж, гадаадаа савдаг байсан бүтээгдэхүүнийг эх орондоо үйлдвэрлэн гадагш гарч буй мөнгөний урсгалын нэгээхэн хэсгийг зогсоож, үндэсний үйлдвэрлэгч болчихоод байна. Энэ хугацаанд төр хөнгөлөлт, дэмжлэг үзүүлж байсан түүх байхгүй. Төр хувийн хэвшилдээ туслалгүй 30 жил болжээ.

-Монгол Улсыг хөгжүүлье гэвэл төр ямар бодлого хэрэгжүүлэх ёстой гэж бизнесмэн хүний хувьд бодож явдаг вэ?

-Монгол хүн монгол ухаанаар Монголоо хөгжүүлнэ. Их Монгол Улс байгуулагдсан цагаас хойш сэргэн мандаж, доройтож байсан он жилүүдийг эргээд харахад бид юун дээр алдаж онож явсан юм бэ гэх бодол аргагүй төрөх юм. Бид эв нэгдэлтэй байхдаа эдийн засгийн биеэ даасан эрх чөлөөтэй, гадны хүнээс асуухгүй монгол ухаанаар улс орноо удирдаж байсан түүхтэй. XXI зуун гарсаар Монгол Улсыг удирдах чадварлаг удирдагч аргагүй дутагдаж байна. XXI зуунаас XXII зуунд Монгол Eлсыг баян, түмэн олон нь аз жаргалтай болгож хөгжүүлэхэд зөвхөн монгол ухаан хэрэгтэй юм байна.Эзэн Чингис түүний үр хүүхэд, ач, зээ, гуч нарын дэлхийг удирдаж байсан 400 гаруй жилийн түүхийг эргээд нэг удаа харж монгол хүний оюуныг нэг чилээх хэрэгтэй.Өнөөдрөөс эхлээд капитализм, социализм гэж гадаад улс орныг дагаж салбадай шиг байхгүй улс орноо хөгжүүлэх монгол ухааныг уралдуулан эдийн засгийг удирдах монгол онолыг гаргаад ажиллацгаая. Хүн бүр мөрдөх таван зарчим байх ёстой.

Үүнд, монгол хүн эрүүл байх. Монгол хүн боловсролтой байх. Монгол хүн баян, аз жаргалтай байх. Дэлхийн улс оронтой эв найрамдалтай энх тайвнаар зэрэгцэн оршиж харилцан тусалж ажиллаж амьдрах бүхий л арга замыг мөрдөж ажилладаг байх. Монгол хүн Монгол болон гадаад улс орны хуулийг дээдэлдэг байх гэсэн таван зарчмыг хуульчлан хүн бүр мөрдөж ажиллах хууль эрх зүйн актыг боловсруулан ажиллах хэрэгтэй. Өнөөдрийн УИХ-ын 76 гишүүн Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа дээрх таван зарчим дээр тулгуурлан өөрчлөлт оруулж батлах хэрэгтэй. Монголчууд эрт дээр үеэс ахмад дунд,залуучуудын нэгдмэл удирдах удирдуулах аргаар улс орноо удирдаж амьдарч байжээ.

Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд: Монгол Улс төр хэрэгтэй. Монгол эдийн засаг хэрэгтэй. Монгол гадаад бодлого хэрэгтэй. Монгол хууль хэрэгтэй. Монгол хүний хөгжил хэрэгтэй. Гадаадын хөгжлийн бодлогыг хуулбарлах хэрэггүй. Харин авдраа сайн ух, авдранд авралын од бий.

-Монголчууд эв нэгдэлгүй, хуулиа дээдэлдэггүй хэнэггүй зан нь хөгжлийн тушаа болж байна гэж ойлгож болох уу?

-Улс төрийн эв нэгдэлгүйгээс болж улс орны хөгжлийг 30 жил хойш нь татлаа. Олон намтай. Бүгд л нэг нэгнээсээ илүү гарах гэж нэг мөрийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гэж оролдоно. Энэ нь эргээд хөгжлийн тушаа болдог. Сонгуулиас сонгуулийн хоорондох ялсан намын мөрийн хөтөлбөрүүд аж ахуйн нэгжүүдээ татан унгаж, залхааж байна. Нэг нам гарч ирээд хийх гэж байсан ажил нь дөрвөн жилд дуусч амжаагүй байтал дараагийн нам гарч ирээд зогсоочихдог. Ийм маягтай хэрэгжиж байгаа дөрвөн жилийн мөрийн хөтөлбөр нь хувийн хэвшлийнхэнд дарамт болж, улс орны эдийн засгийг хохироож байна. Бид нэг улс юм бол улс орноо хөгжүүлэх нэг л бодлого, мөрийн хөтөлбөртэй байх ёстой. Үүнийг нь аль ч нам төрийн эрхэнд гарсан хэрэгжүүлдэг. Харин ямар нам нь хэрхэн хэрэгжүүлэв гэдгийг ард түмэн дүгнэж сонгуулиар дүнгээ тавьдаг байх нь хөгжлийн гарц гэж би боддог. Гэтэл бид яг эсрэгээр нь яваад байна. Монгол Улсын алсын хараа, улс орны хөгжлийн төлөө огт ажилладаггүй. Төрийн түшээ болгон өөрийн эрх ашгийн төлөө ажиллаж байна. Тойрог тордсон эрх ашгийг харж хөрөнгө мөнгийг гацааж байна. Ганц жишээ хэлэхэд, манай компани Дорнод аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын барилга барих тендерт 2010 онд ялж ажлыг нь эхлүүлсэн. Гэтэл хөрөнгө нь шийдэгдэхгүй явсаар 2022 онд л санхүүжилт хийхээр болж байна. Төрийн шийдвэр гаргах хүрээнийхний энэ хүнд суртал улс орны хөгжил, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд асар их саад болж байгааг төрийн түшээд мэддэггүй.

-Төрийн түшээдийн гаргасан тулга тойрсон шийдвэр бизнес болон улс орны хөгжилд саад болж байна гэж та үзэж байна уу?

-У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа боловсруулан УИХ-аар батлуулсан “Алсын хараа-2050” хөтөлбөрийн хүрээнд Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ бол зөв алхам. Гэтэл УИХ-ын гишүүд нь өөрсдөө ямар ч бүтээн байгуулалт хийхгүй байж Засгийн газраа шүүмжилж албан тушаалд очих гэсэн хүмүүс байх юм. Засгийн газраа битгий шүүмжил, битгий унага. Төр нь тогтвортой байвал бизнес гацахгүй явна. Улс орон хөгждөг юм. “Алсын хараа-2050” хөтөлбөрийн хүрээнд Зүүнбаян -Тавантолгой чиглэлийн төмөр замын ажил эхэлсэн. Энэхүү бүтээн байгуулалтын ажилд дотоодын 146 аж ахуйн нэгж У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайд байх үед оролцох боломж бүрдсэн. Нийт урт нь 416 км төмөр замыг дотоодын аж ахуйн нэгжүүд нэг километрийг нь нэг сая 20 мянган ам.доллараар барьж дууслаа. Гэтэл Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр замыг солонгосчууд нэг километрийг нь 3.2 сая ам.доллараар барьж байгаад ажил нь зогссон шүү дээ. Тэгэхээр үндэсний үйлдвэрлэгчид бид бүтээн байгуулалтыг хямд үнээр чанартай хийж бүтээж чадаж байна. Бид ажлаа хийчихсэн. Харамсалтай нь хийсэн ажлын төлбөр болох 203 тэрбум төгрөгийг төр аж ахуйн нэгжүүдэд өгөхгүй байна. Монголын төр санхүүжилтээ өгөөгүйгээс болоод төмөр замын бүтээн байгуулалтад оролцсон 146 аж ахуйн нэгж дампуурах, үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах боломжгүй болоод байна. Бүтээн байгуулалтад оролцсон аж ахуйн нэгжүүд төрийн яамдуудын ажлын уялдаа холбоо муутай, хариуцлагагүй байдлаас болоод банкнаас зээл авсан компаниуд нь барьцаа хөрөнгөө хураалгах хэмжээнд хүрлээ. Санхүүжилт гацсанаас болж дээрх аж ахуйн нэгжүүд ажиллагсдын нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлж чадахгүй болоод байна. Энэ байдал нь компанид болон ажиллагсдад асар их хохирол учруулж буйг төрийн яамдуудын ажил хариуцсан түшмэдүүд үл тоож санхүүжилтээ шийдвэрлэж чадаагүй өнөөдрийг хүрээд байна. Тендерт орох гээд ямар нэгэн тодорхойлолт гаргуулахад өртэй гэж гарч ирж компаниудын цаашдын ажилд саад болж, муу нэрийг зүүлгэж байна. Төрийн яамдуудын эрх мэдэлтнүүд Засгийн газрын 2018 оны 117 дугаар тогтоол, 2019 оны 135 дугаар тогтоолуудаа эргэн харах хэрэгтэй. Хэрэв төмөр замын бүтээн байгуулалтад оролцсон аж ахуйн нэгжүүд шүүхдэх юм бол “Монголын төмөр зам” ТӨХК гэрээний дагуу аж ахуйн нэгжид өгөөгүй мөнгөний 0.1 хувийн алданги торгуулийг өдөр бүр төлөх болно. Дээрхи хувийг жилийн 365 хоногоор тооцвол 74 тэрбум төгрөгийн алдангийн өрөнд Монголын төр орно. Энэ мөнгийг хэн өгөх вэ. “Монголын төмөр зам” ТӨХК өгөх үү. Эсвэл татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс гаргах уу гэх мэт олон асуудал байна. Засгийн газар бүрэн эрхийнхээ дагуу бүтээн байгуулалт хийсэн аж ахуйн нэгжүүдийнхээ ажлын хөлсийг даруйхан шийдвэрлэх хэрэгтэй. Хувийн хэвшлээ дэмждэггүй юм аа гэхэд татаж унагамааргүй байна

-Аж ахуйн нэгжүүдтэй байгуулсан гэрээгээ төр биелүүлэхгүй байхад Монгол Улс үйлдвэр байгуулж, хөгжих боломж хязгаарлагдмал юм биш үү?

-Тийм биш гэж бизнесмэнүүд харж байгаа. Өнөөдөр Монгол Улсын Засгийн газар улс орнуудаас зээл хайж,мөнгө гуйж хандивын тоглолт хийж явдаг ядарсан арга барилаа өөрчлөх хэрэгтэй. Харин эх орноо таван бүсэд хувааж, газрын доорх баялаг болон малын гаралтай түүхий эдээ түшиглэсэн үндэсний үйлдвэр хөгжүүлэх бодлогоо гарга. Тэгээд технологийн парк байгуулах олон улсын тендер зарла. Энэхүү тендерт үндэсний аж ахуйн нэгжүүд давуу эрхтэй оролцох боломж олгочих. Аль бүсэд ямар үйлдвэр хэрэгтэй байгаагаа Засгийн газар тодорхойлоод зарлачих. УИХ нь намрын чуулганаар нэн яаралтай Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хуулиа батал. Ингээд үндэсний хэмжээний аж ахуйн нэгжүүддээ итгэл хүлээлгэн үйлдвэржилтийнхээ бодлогыг эхлүүлж чадвал Монгол Улсын хөгжлийн түлхэц болно гэж харж байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид үндэсний компаниудтай нийлж байж хамгийн сүүлийн үеийн технологитой үйлдвэрүүд байгуулагдах болно. Гагцхүү төр хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж өгөх шаардлагатай. Эдгээр үйлдвэрүүд тодорхой хугацааны дараа Монголд, монгол хүний мэдэлд ирэх болно. Дэлхийд танигдсан үйлдвэрүүдийг байгуулж чадсан тохиолдолд 15 жилийн дараа манай улс Азийн бар улс болно. Энэ бол Сингапурын хөгжлийн гарц. Ийм л замаар явж байж хөгжинө. Би ганцхан зүүн бүсийн хөгжлийн гарцыг энд ярья. Зүүн бүсийн босоо тэнхлэгийн төмөр зам байгуулах тухай УИХ-ын 32 дугаар тогтоол 2010 онд гарсан. Энэ тогтоолоо хэрэгжүүлээд Дорнод аймагт төмөр замын бүтээн байгуулалт, Сүхбаатар аймаг хүнд үйлдвэрийн, Хэнтий аймаг аялал жуулчлалын чиглэлээр хөгжүүлэх хэрэгтэй. Манай компани УИХ-ын 32 дугаар тогтоолын дагуу бизнесээ төлөвлөж, Дорнод аймагт төмөр замын бетон дэр, цахилгааны хүчитгэсэн бетон тулгуурын үйлдвэрүүдээ байгуулсан. Гадаад руу урсах мөнгөн урсгалыг авч үлдэхийн тулд би энэ үйлдвэрүүдээ байгуулсан. Зарим хүмүүс “Даваасүрэнгийн төмөр замын бетон дэрийг хэн авах юм” гэж шоолж байсан. Гэтэл Зүүнбаян-Таван толгой чиглэлийн төмөр замыг барихдаа манай бетон дэрийг л хэрэглэлээ. Бизнесмэн хүн ингэж урдьчилан төлөвлөж алсыг харж явдаг. Гэтэл төр нь нэг гаргасан шийдвэрээ цуцалж гацааж, цагийг хий дэмий үрж байна.Засгийн газар зүүн бүсийн босоо тэнхлэгийн төмөр замынхаа бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх цаг болсон. Уг чиглэлд Бичигт-Чойбалсан хүртэлх 413 км замыг шинээр барьж, Эрээнцав-Чойбалсан хүртэлх одоо байгаа 238 км замыг шинэчлэх шаардлагатай байгаа. Нийт 651 км төмөр замыг иж бүрнээр нь шийдэж байж энэ төсөл үр дүнгээ өгнө. Хэрэв ингэж зүүн бүсэд төмөр замын бүтээн байгуулалтыг хийж чадвал Орос-Монгол-Хятадыг холбосон алтан төмөр зам болно. Жилд 15-20 сая тонн ачаа дамжин өнгөрөх боломж нээгдэж байгаа юм. Хэрэв Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хуулиа баталчихвал аж ахуйн нэгжид энэ бүтээн байгуулалтаа өг. Ямар стандартын төмөр зам байхвэ гэдгээ төр тодорхой болгоод хувийн хэвшилдээ хүргүүлчих. Тэгээд ажлын явцад төр хяналтаа тавь. Хувийн хэвшил өөрийн хөрөнгө оруулалтаар зүүн бүсийн босоо тэнхлэгийн төмөр замыг барьж ашиглаад тодорхой хугацааны дараа төрд эргүүлж өгнө. Энэ бол хөгжлийн гарц, шийдэл юм. Төр бүхнийг хийх гэж өөр дээрээ ачаа үүрэх хэрэггүй. Харин хувийн хэвшилдээ итгэл үзүүлж, бүтээн байгуулалт руу оруулж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх нь эх орноо үйлдвэржүүлэх хамгийн шилдэг шийдэл байх болно.

Сүүлийн үед хүүхдүүдийн дунд халуурах, суулгах, бөөлжих шинж тэмдэгтэй гэдэсний халдварт өвчин их байгаа талаар эцэг эхчүүд цахим орчинд нийтэлж байна. Энэ талаар сурвалжлахаар ХУД-ийн нэгдсэн эмнэлгийн хүүхдийн тасгийг зорилоо.

Улсын эмнэлгийн хүүхдийн тасагт ор хүрэлцэхээ байж өвдсөн хүүхдүүдийн аав ээж коридорт хөнжил дэвсгэрээ засаж ор сулрахыг хүлээн хүүхдээ сахидаг болоод удаж байгаа. Ханиад томуу ихтэй үед энэ мэт энгийн үзэгдэл болсон гэхэд хилсдэхгүй. Харин сургууль цэцэрлэгийн хичээл эхлэх дөхсөн энэ үед улсын эмнэлгийн хүүхдийн тасагт очиход ор хүрэлцээтэй, эл хульхан, ханиад томууны улиралд битүү хүнтэй байдаг коридор хоосон, эмчлүүлж буй хүүхдүүд л ганц нэгээрээ тоглон харьцангуй тайван байлаа. Ялангуяа өвлийн улиралд ачаалал ихтэй, өрөө тасалгааны хүрэлцээ багатай төдийгүй коридортоо ч зайгүй байдаг хүүхдийн тасаг цэлгэр саруулхан, ачаалал багатай байгаа нь хүүхдүүдийн өвчлөл, ханиад харьцангуй бага буйг илтгэнэ. Хүүхдээ хөхүүлэн сууж буй нэгэн ээжээс эмнэлэгт дахин хүүхэд хүлээж авах сул ор байгаа эсэхийг асуухад “Дахиад хүүхэд ирэхэд оруулах сул хэд хэдэн ор харагдсан. Бид хоёр маргааш гарна. Манай дүүргийн эмнэлгийн хүүхдийн тасаг эмчилгээ сайтай. Хүү маань бөөлжиж халуураад байхаар нь өрхийн эмнэлэгтээ үзүүлтэл Дүүргийн эмнэлэгт үзүүлэхийг сануулсан юм. Шууд энд ирээд яаралтай тусламжид үзүүлтэл хэвтэхийг зөвлөсөн. Долоо хоног эмчлүүлээд (өнөөдөр) гарах гэж байна. Бага насны хүүхдүүдийн дунд гэдэсний халдварт өвчин их байгааг эмч нар хэлж байна лээ” гэсэн юм. ХУД-ийн нэгдсэн эмнэлгийн хүүхдийн эмч Ч.Оюунсүрэн ярихдаа “Одоогоор манай эмнэлгийн ачаалал бага байна. Сургууль, цэцэрлэг ороод томуу, томуу төст өвчний ид үед бид том хүний тасгаа нэг тал руу нь шахаж хүүхэд авдаг. Мөн мэс заслын эмнэлгээ өргөтгөн гурван давхар болгож, хүүхдийн ороо нэмсэн. Томуугийн ид үед хангалттай хүрэлцэхгүй дахин 30 хүүхэд нэмж авах хүчин чадалтай болсон” гэв.

Харин дээрх шалтгаанаар ХӨСҮТ-д иргэд хэр их хандаж байгааг мэдээллийн албанаас тодруулав. ХӨСҮТ-ийн хэвлэл мэдээллийн ажилтан н.Дэлгэрмаа ярихдаа “Хүүхдүүдийн дунд гэдэс өвдөх, халуурах, суулгах шинж тэмдэгтэй халдварт өвчин их гарч байна. Энэхүү шалтгаанаар зөвхөн хүүхэд ч гэлтгүй насанд хүрсэн иргэд ч их ирж байна. Хүмүүсийн дунд тус халдвар ахуйн болон агаар дуслын замаар их тархаж байна. Иргэд ч шинж тэмдэг илрэхээр шууд өрхийн эмнэлэг болон эмнэлгийн байгууллагад хандахгүй дур мэдэн эм ууж, хүүхдүүддээ ч өөрийн тавьсан оношоор эм өгч байна. Дээрх шинж тэмдэг илэрвэл заавал эмнэлгийн байгууллагад хандах шаардлагатай. Өөрсдөө дур мэдэн эм ууж хүндэрсэн хойноо эмнэлэгт ирж байгаа нь эрсдэлтэй алхам” хэмээв.

Хичээлийн шинэ жил маргааш эхэлнэ. Хүүхдүүдийн дунд гэдэсний халдварт өвчин их байгаа нь олон хүүхдүүд цугларахад эрсдэл үүсгэх магадлалтай юм. Тиймээс энэ талаар Боловсролын ерөнхий газрын хэвлэлийн ажилтан н.Насанжаргалаас тодрууллаа.

-Хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байгаа энэ үед хүүхдүүдийн дунд ахуйн замаар халдварладаг гэдэсний өвчлөл их байна. Та бүхэн хүүхдүүдийн эрүүл ахуйн тал дээр ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Манайх ЭМЯ болон БСШУ-ны яамтай хамтран эрүүл мэндийн зөвлөмж гаргадаг. Хичээл сургууль эхлэхээр уг зөвлөмжөө дахин шинэчлэн батална. Одоогоор ЭМЯ-наас ямар нэгэн чиглэл ирээгүй байна. Цар тахлын үе бүрэн дуусаагүй энэ үед хорио цээрийн үед баримталж байсан эрүүл ахуйн дэглэмээ чанд сахин ажиллахыг сургуулиудад сануулж байгаа. Анги бүрт гар ариутгагч болон ус цэвэршүүлэгч байлгахыг шаардаж байгаа.

-Хичээл хуучин горимоороо анги хуваагдахгүй орно гэсэн. Тэгэхээр урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр эцэг эх, багш нарт ямар нэгэн байдлаар сургалт, таниулга хийх үү?

-Бага ангийнхан үдийн хоолоо ангидаа иддэг. Тэгэхээр бага ангийн багш нарт ялангуяа зөвлөмж зөвлөгөөг аль болох хүртээмжтэй өгөхийг хичээн ажиллана. Хичээл сургууль орсны дараа багш нарт цар тахлын үед ажиллаж байсан горимоороо эрүүл ахуйн шаардлагыг сайн хангаж ажиллахыг зөвлөнө. Сургуулиудын цахим хаяг болон эцэг эхчүүдийн цахим хаягаар сургалт сурталчилгаа, мэдээллийг сургууль бүр байнга өгч ажиллаж байдаг. Тэр уламжлалаа ч энэ жил үргэлжлүүлэх байх гэв.

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвөөс иргэдийн дунд их гарч байгаа гэдэсний халдварт өвчний талаар тодруулсан юм. НЭМҮТ-ийн эрүүл мэндийг дэмжих, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх албаны дарга С.Гэрэлмаа ярихдаа “ДЭМБ-ын үзүүлэлтээс 0-5 насны хүүхдүүдийн өвчлөл, нас баралтын 1-3 дугаар байрт амьсгалын замын эмгэгүүд ордог. Харин суулгалт өвчний хувьд хүүхдийн өвчний цогц менежмэнт Засгийн газраас хэрэгжүүлсний үр дүнд буурсан. Хурц суулгалт өвчнөөр хүүхдүүд эндэхээ больсон. Гэвч энэ төрлийн өвчнөөс иргэд урьдчилан сэргийлж ариун цэврийг чанд сахих хэрэгтэй. Өөрсдөдөө дур мэдэн онош тавьж, эм ууж хүндрүүлж байгаа нь эмнэлгийн байгууллагад ачаалал нэмж байна. Тиймээс аль болох ямар нэгэн шинж тэмдэг илэрсэн л бол шууд эмнэлгийн байгууллагад хандах хэрэгтэй. Тэгэхгүй өвчнөө хүндэрсэн хойно эмнэлэгт ханддаг хүмүүс их болжээ. Энэ нь та бидний ухамсрын асуудал шүү дээ. Өвдсөн л бол хүнд, хөнгөн гэхгүй эмчид ханддаг болмоор байна” хэмээв.

-Хатуу, чанга ял өгөхдөө бус хуулийг дээдлэх нь чухал-

Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүн С.Дондовтой ярилцлаа.

-ХЭҮК-оос иргэн Ч.Мөнхбаярын талаар АТГ-т хандсан гэсэн үү?

-Иргэн Ч.Мөнхбаяр Хүний эрхийн үндэсний комисст хандан хүсэлт ирүүлсэн. Хүсэлтэд тэр хүн хүний эрхийн талаар үйл ажиллагаа явуулдаг талаараа нэлээн тод дурдсан байна лээ. Монгол хэл соёлыг цаашид хөгжүүлэх, хамгаалахын төлөө үйл ажиллагаа явуулж дэлхийн монголчуудын эрхийг хамгаалахын төлөө, Монгол Улсынхаа хөгжлийн төлөө санаа зовдог хувь хүн гэж өөрийгөө тодорхойлсон байсан. Надад эрүүгийн хэрэг хилсээр тулгаж байгаа энэ асуудалд би гомдолтой байна. Миний эдэлвэл зохих хүний эрхийг зөрчиж байна. Тийм учраас Хүний эрхийн үндэсний комисс энэ асуудалд анхаарал хандуулж өгөөч гэсэн байр суурь илэрхийлэн хүсэлт илгээсэн юм. Энэ хүний хэрэг анхан шатны шүүхээр шийдэгдээд арван жил хорих ял өгсөн. Манай байгууллагын хувьд ямар нэгэн байдлаар энэ хэргийг хянан шалгаж байгаа үйл явцад нөлөөлөх, хөндлөнгөөс оролцох эрх байхгүй. Миний хувьд 2022 оны зургадугаар сард хүний эрх хамгаалагчийн асуудал хариуцсан гишүүнээр томилогдон ажиллаад хоёр сар гаруй л болж байна.

Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 4 дүгээр зүйлд зааснаар “хүний эрх хамгаалагч” гэж ганцаараа, эсхүл бусадтай эвлэлдэн нэгдэж, хүний эрх хамгаалах үйл ажиллагаа явуулж байгаа, түүнд оролцож байгаа хүнийг хэлнэ гэж тодорхойлсон. Хүний эрх хамгаалах үйл ажиллагаа гэдэг нь хүний эрх, эрх чөлөөг хөхиүлэн дэмжиж, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн үйлдлийн эсрэг хүчирхийллийн бус, тайван аргаар үзэл бодлоо илэрхийлж, олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг хүндэтгэж, аливаа хэлбэрээр хүний эрхийг хамгаалах тухай ойлголтыг энэхүү хуулиар баталгаажуулсан.

Мөн энэхүү хуулиар хүний эрх хамгаалагчийг төр хэрхэн хамгаалах талаар ч тодорхой заалт оруулсан байгаа. Энэ хуулийн 4.1.3-т хүний эрх хамгаалагчийн эрхийг хамгаалах гэж төр, хүн, хуулийн этгээд, тодорхой ашиг сонирхлоор нэгдсэн аливаа этгээдийн зүгээс хүний эрх хамгаалагчийн эрхийг зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх, учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхэд чиглэгдсэн төрийн байгууллагын үүргийг хэлнэ гэж зохицуулсан.

Төрийн байгууллага хүний эрх хамгаалагчийн хууль ёсны үйлдлийг таслан зогсоохгүй, саад учруулахгүй, эрх, эрх чөлөөнд нь хууль бусаар халдахгүй байх үүрэгтэй. Хүний эрх хамгаалагчийн эрхийг зөрчиж хүний эрх хамгаалах үйл ажиллагаатай нь холбогдуулан өөрийг нь болон түүний гэр бүлийн гишүүн, асран хамгаалагч, хамтран амьдрагч, төрлийн хүн, хууль ёсны төлөөлөгчийг аливаа хэлбэрээр доромжлох, гүтгэх, худал мэдээлэл тараах, ялгаварлан гадуурхах, үйл ажиллагааг нь дэмжихгүй байхыг уриалах, албадах, хүч хэрэглэх, хүч хэрэглэхээр заналхийлэх, мөрдөж мөшгөх, амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд нь гэм хор учруулахыг хориглоно гэж хуульчилсан.

-Та түүнтэй биеэр уулзсан уу?

-Ч.Мөнхбаяр гэдэг хүнтэй хүний эрхийн хамгаалагчийн асуудал хариуцсан гишүүний хувьд биечлэн уулзах нь зөв гэж бодоод цагдан хорих төвд очиж уулзсан. Нөхцөл байдлын талаар ярилцахад тэрээр ямар нэгэн байдлаар улс эх орныхоо эсрэг үйл ажиллагаа явуулах санаа зорилго надад байхгүй. Харин би энд тэнд тархан суурьшсан монголчуудыг нэгтгэх, монгол хэл соёлоо мэддэг байхад нь туслах

зорилгоор үйл ажиллагаа явуулдаг. Миний энэ үйлдлийг эх орноосоо урвасан гэж үзэх нь үнэнд нийцэхгүй. Надад хуримтлуулсан их хэмжээний мөнгө төгрөг гэх мэтийн зүйл байхгүй. Хууль бус нотлох баримтуудыг надад тулгаж ял үүрүүлж байгаад би гомдолтой байна гэж хэлсэн. Бид хэргийн материалтай танилцах боломжгүй учраас баримт нотолгоог нь хуурамч эсэхийг мэдэхгүй. Нууцын зэрэглэлтэй хэрэг учраас хэргийн талаар үнэлэлт дүгнэлт өгөх боломжгүй.

Монгол Улсын иргэн хэн ч бай шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй. Шүүх байгууллага ч эрх мэдлийнхээ хүрээнд хуулиа баримтлаад энэ асуудлыг шийдвэрлэсэн байх.

-Эрүүдэн шүүсэн шинж чанартай байна гээд байгаа шүү дээ. Энэ талаар тайлбар өгөөч?

-Эрүүдэн шүүсэн байж болзошгүй, гэмт хэргийн шинжтэй зарим зүйлсийг ярьсан. Тиймээс би энэ асуудлыг Авлигатай тэмцэх газар шалгах нь нь зөв гэж үзээд АТГ-ын даргад албан тоот хүргүүлсэн байгаа.

-Авлигатай тэмцэх газар шийднэ гэхээр авлига авсан байх магадлалтай гэсэн үг үү?

-Авлига авсан гэхээсээ илүү албан тушаалтан эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан байж болзошгүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ энэ асуудлыг холбогдох хууль хяналтын байгууллага шалгаж байж л тогтоох асуудал. Аливаа хэрэг маргааныг хянаж шалгах үедээ хууль хяналтын байгууллагын ажилтнууд хуулийг дээдэлж, шударга ёсыг удирдлага болгон ажиллах нь зүй ёсны хэрэг. Шалгагдаж буй хэн нэгэн ч үнэн зөвөөр мэдүүлгээ өгч асуудлыг хуулийн хүрээнд шийдвэрлүүлэх эрх, үүрэг нь хуульчлагдсан. Хүсэлтэд дурдсан үндэслэлийг холбогдох хууль хяналтын байгууллага шалгаж үзээд хэн нэгэн албан тушаалтан буруутай, буруугүй эсэхийг олж тогтоож үнэн зөвөөр шийдвэрлэх нь хууль дээдэлдэг ардчилсан нийгмийн зарчим шүү дээ.

-Анхан шатны шүүхээр гарсан шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм байна. Тэгэхээр танай байгууллага анхан шатны шүүхээр хүний эрхийг зөрчсөн байна гэх үндэслэлээр оролцоно гэсэн үг үү?

-Нэгэнт манайд гомдол хүсэлт гаргасан болохоор хүний эрхийн талаас нь тухайн хүний эрхийн байдлыг дордуулахгүй байх, Монгол Улсын нэгдэн орсон гэрээ, конвенциуд болон Хүний эрхийн хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, ХЭҮК-ын тухай хууль зэргийг үйл ажиллагаандаа удирдлага болгон хэрэг маргааныг шийдвэрлэж байгаа давж заалдах шатны шүүхэд шилжүүлсэн байгаа. ХЭҮК-ын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний тогтолцоог тодорхойлохдоо Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Улсын их хурал, Засгийн газар, шүүх, прокурор, Үндсэн хуулийн Цэц, төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, Хүний эрхийн үндэсний комиссоос бүрдэнэ гэж хуульчилсан. ХЭҮК-ын гишүүн нь Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой аливаа асуудлаар санал, зөвлөмж гаргаж, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан, хуулийн этгээдэд хүргүүлэх чиг үүрэгтэй.

-Хууль хяналтын байгууллагууд уг хуулийг хэрэгжүүлэхгүй, эсвэл дутуу дулимаг ажиллаад байна уу?

-Хууль хяналтын байгуулагууд 1998 онд НҮБ-ын баталсан Хүний эрх хамгаалагчийн тунхаглал, Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллаасай гэж хүсч байна. Бид ямар нэгэн байдлаар шүүхэд нөлөөлөх гэсэнгүй. Зөвхөн энэ хүний эрхзүйн байдлыг нь дордуулалгүй, эрхийг нь хангасан олон улсын гэрээ конвенцуудыг удирдлага болгоод асуудлыг шийдэхэд нь анхаарч үзээсэй гэсэн байр суурьтай байна. Хүний эрх гэдэг бол байнга аль ч асуудалд дагаж явдаг учраас асуудлын хоёр талыг нягт сайн харж анхаарч, хүндээ ээлтэй байдлаар асуудлыг шийдэх нь чухал юм. Хатуу, чанга ял өгөхдөө бус асуудлыг олон талаас нь бүрэн дүүрэн бодит үнэн байдалд тулгуурлаж шударга ёс, хуулийг дээдлэх нь чухал. Тэгэхээр Монгол Улсынхаа хууль болон олон улсын хүний эрхийн тунхаглалд захирагдаж хүнээ хайрлаж үйл ажиллагаа явуулах ёстой.

-Хэрэг үүсгэн шалгаж мөрдөөд нэлээн удаан хугацаанд хорих ангид хоригдож байна шүү дээ. Ч.Мөнхбаярын биеийн байдал ямар байна вэ?

-Цагдан хорих төвд бол намайг дарамталж, айлган сүрдүүлсэн болон бусад хууль бус зүйл болоогүй гэж хэлсэн. 10 хоног эмнэлэгт хэвтээд гарсан байна лээ. Цаашдаа монголчуудынхаа хүний эрхийн байдлыг сайжруулж, дээшлүүлэхийн тулд тал талдаа л хариуцлагатай ажиллах ёстой гэж хэлмээр байна.

Казахстан улс гадаадад амьдардаг казахуудыг нүүлгэн авч оросууд ихтэй хотуудаар суурьшуулах бодлого хэрэгжүүлж байгаа юм байна. Ингэхдээ ирсэн хүн бүрд 1.5 сая төгрөг, нэг өрхөд таван сая төгрөгийн буцалтгүй тусламж, ажлын байр болон орон байраар хангах, ирэх боломжгүй хүмүүсийг машинаар очиж авах зэргээр нийгмийн асуудлыг нь шийдэх аж. Энэ талаар казах ястан М.Рысбекээс тодрууллаа.

-Казахстан, Орос улсуудын нөхцөл байдал ямар байгаа талаар та хэр мэдээлэлтэй байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Казахстан улс 2-3 жилийн өмнө ерөнхийлөгчийн сонгууль болж солигдсон. Тэрхүү ерөнхийлөгч нь “Шинэ Казахстан” хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Тэгээд Үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулаад, ардчилсан улсыг урт хугацаандаа бага багаар бий болгоно гэж хэлсэн. Энэ нь гадаадын улс орнуудын нөлөөг Казахстан дотроо багасгах бодлоготой. Үүнийг оросууд мэдээж дургүйцэж байгаа. Шинээр сонгогдсон ерөнхийлөгч нь НҮБ-д ажиллаж байсан туршлагатай дипломатч хүн. Гадаад бодлогууддаа их өөрчлөлтүүдийг хийж байна. Мөн батлан хамгаалах салбараа бэхжүүлэхээр хичээн ажиллаж байгаа нь харагдаж буй юм. Үүнд Орос, Украины дайн том сургамж өгч байгаа байх. Ямар нэгэн цэргийн халдлага болох юм бол нэг нэгэндээ тусламж үзүүлнэ гэсэн хэлэлцээрийг саяхан төв Азийн орнуудтай хийсэн. Дээрээс нь Турк, Хятад улстай хамтран ажиллах энэ төрлийн гэрээнүүдийг хэд хэдэн удаа хийсэн.

Хоёрдугаарт, Казахстан улс Оросын газар нутгаар дамжуулж бусад улс орон руу газрын тос экспортолдог. Түүнийг нь Оросын шүүхээс түр зогсоосон. Дараа нь Казахстан улс давж заалдах шатны шүүхэд хандсаны үндсэн дээр, торгуулийн арга хэмжээ авч дахин эхлүүлсэн. Казахстаны засгийн газар Оросын нутгийг тойрч, Азарбажейн улсаар дамжих хоолойгоор газрын тосоо экспортлох зам олсон. Эхний ээлжинд 5 сая тн газрын тос экспортлох тухай ярьж байна лээ. Тэгэхээр Казахстан оросоос хамаарлаа бууруулж, эдийн засаг болон улс төр гээд аль аль талдаа хөгжих боломжийг баримталж байгаа. Мөн Оросын дайнтай

холбоотойгоор бид салан тусгаарлагчдыг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй гэж Санкт-Петербургт болсон олон улсын эдийн засгийн чуулганд оросын ерөнхийлөгчтэй уулзах үеэрээ Казахстаны ерөнхийлөгч шулуухан хэлсэн. Оросууд барууны хоригоос зугтах, тойрч гарахад Казахстаныг туслах болов уу хэмээн найдаж байсан ч Казахстан тусламж үзүүлэхгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Оросын хэд хэдэн эрх баригчид Казахстантай холбоотой ноцтой зүйлүүдийг ярьсан асуудлууд бий. Энэ бүхэн нь тухайн хоёр улсын харилцааг муутгахад тодорхой хэмжээнд нөлөөлсөн. Хамгийн сүүлд хуучин ерөнхийлөгч болон оросын ерөнхий сайд нарын хооронд бичсэн хувийн мэдээлэл интернэт орчинд задарсан. Тэр мэдээлэлд нь Казахстаны хойд хэсэг Оросын газар нутаг дээрээс нь хойд хилд амьдардаг оросуудыг тэдэнд уусгах бодлого хэрэгжүүлж байна. Үүнийг бид тэвчиж чадахгүй. Энэ бол зохиомол улс гэсэн утгатай хувийн мессэжүүд байсан юм. Энэхүү мэдээллийг нь 10 минут орчим интернэт орчинд тавиад устгасан. Казахстаны хойд хилийн хотуудын хүн амын 43 хувийг нь оросууд эзэлдэг. Хуучин нийт хүн амын 40 хувь нь оросууд байсан бол одоо 18 хувь болж буурсан байгаа. 2040 он гэхэд 8-10 хувь хүртэл буурах төлөвтэй байна гэсэн судалгаа гаргасан байна лээ. Гэхдээ миний хувь хүний зүгээс энэ бол ямар нэгэн дайн дэгдээх хангалттай шалтгаан биш гэж харж байгаа. Гуравдугаарт, газарзүйн байрлалын хувьд Төв Азийг Узбекистан, Казахстан, Киргистан, Тажикистан гэх мэт улсууд маш урт газар нутгаараа Оросоос тусгаарлаж байдаг. Орос улс Казахстан дахь улс төрийн нөлөөг алдана гэдэг нь Төв Азид мөн улс төрийн нөлөөгөө алдана гэсэн үг. Ийм учраас ОХУ Казахстан дахь улс төрийн нөлөөгөө хадгалж авч үлдэх сонирхолтой байгаа гэж бодож байна.

-Казахстан улсын хувьд Оросууд ихээр суурьшсан газрууддаа гадаадад амьдарч байгаа иргэдээ татаж авч байгаа гэсэн. Энэ талаар танд мэдээлэл бий юү?

-Оросоос гадна Хятад, Турк, Узбекистан, Монгол гэх мэтчилэн Төв Азийн орнуудад казахстанууд ихээр амьдардаг. Жишээ нь, Монголд 100 мянга гаруй казак хүмүүс байдаг. Бусад орнуудаас казахстануудыг авчирч оросууд ихтэй нутгуудаараа суурьшуулах юм бол орон гэр, ажлын байраар хангах, гэр бүлийн гишүүдэд нь тодорхой хэмжээний тэтгэмж олгох, нэг удаа буцалтгүй мөнгөн тусламж олгох гэх мэт хуучны цагаачдыг нутагшуулах бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Урд нь хэрэгжүүлсэн үндэстнээ эргүүлэн татаж авах, иргэншил олгох бодлого нь бүтэлгүйтсэн гэж би боддог. Яагаад гэвэл энэ хөтөлбөр дээр авлигын асуудал их гарсан. Тэр буцалтгүй тусламжийг зарим нь маш олон удаа авсан, үр дүнгүй алдагдал их гарсан учраас засгийн газраас үүнийг дахин шинэчлээд, нэмэлт өөрчлөлт оруулж, нэг ёсондоо гадаадаас ирж байгаа казахуудыг богино хугацаанд буюу гурван сарын дотор багтаад паспортыг нь өгөх гэх мэтээр ямар ч хүндрэлгүйгээр иргэншил олгох ёстойг тусгасан хуулийн төслийг 1-2 жилийн өмнөөс батлан хэрэгжүүлж байгаа юм билээ.

-Татаж авч байгаа хүмүүстээ ямар нэгэн болзол тавьж байгаа болов

уу?

-Миний олж уншсанаар өөрийгөө казах хүн гэдгийг нотлох ёстой. Ганц шалгуур нь энэ. Гарал үүсэл, боловсрол зэргээр нь ялгаварласан юм бол харагдахгүй байгаа. Казахстан гэдгээ нотлох бичиг байх ёстой. Энэ бол саяхнаас биш 1990 оноос хэрэгжиж байгаа үйл явц. Шууд Оростой харилцаа муудсан гээд хэрэгжүүлж байгаа бодлого биш л дээ.

-Үүнтэй холбоотойгоор Баян-Өлгий аймагт Казахстан улсаас төлөөлөгч ирж хүмүүсийг бүртгэж байгаа гэсэн мэдээлэл үнэн болов уу?

-Мэдээж ийм хөтөлбөр явуулж байгаа болохоор зорилтот бүлэг гэдэг зүйл тэр улс оронд байж таарна. Дээр дурдсанчлан Казахстан хүмүүс олноор амьдардаг улсын нэг нь Монгол Улс. Тийм болохоор энэ төсөл хөтөлбөрөө түгээн дэлгэрүүлэх ажлаа хийж байгаа байх. Тэгэхээр тэнд бүртгэх ажил явагдаж байгаа. Нэмж хэлэхэд, улсынх нь засгийн газраас ийм тааламжтай санал тавьж байхад явахгүй байгаа хүмүүс бол үнэхээр Монголд хайртай байна гэсэн үг. Мэдээлэл хүргэж, бодит байдлыг хэлсний төлөө хүнийг доромжилж, ямар нэгэн санхүүжилттэй мэтээр харлуулж, Монголоос зайл гэх мэтчилэн хэл амаар дайрч доромжлох нь Монгол Улсын үндсэн хуульд нийцэхгүй. Миний хувьд зөвхөн энэ асуудал дээр биш Монгол Улсад болж бүтэхгүй байгаа бүх л асуудал дээр нийгэмд дуу хоолойгоо хүргэж, үзэл бодлоо илэрхийлдэг хувь хүн.

Эдийн засагч
Х.Батсуурьтай ярилцлаа

-Та Сангийн сайдын
мэдэгдэлд их шүүмжлэлтэй
хандаж байна лээ. Яагаад
шүүмжлэх болов?
-Сангийн сайдын мэдэгдэл
хүмүүст буруу ойлголт өгөх,
төөрөгдүүлмээр зүйлүүд
байсан тул түүнийг анхаарах
ёстой гэсэн юм. Тухайлбал,
“харьцуулах юм бол” гэж
байгаад “Манай улсын нийт
гадаад өр ДНБ-ий 220 хувьтай
тэнцэж байна. Гэтэл Сингапур
улсад нийт гадаад өр нь 420
хувь буюу дотоодын нийт
бүтээгдэхүүнээсээ дөрөв
дахин их өртэй гэсэн үг. Англи
улс ДНБ-ээсээ гурав дахин их
өртэй. Япон улс тэрнээс бүр
ч их өртэй гэсэн. Тэгэхээр энэ
нь учир дутагдалтай, ташаа
мэдээлэл л дээ. Үүгээрээ
юу хэлэх гэж зорьсныг би
мэдэхгүй. Хүмүүс үүнийг нь
сонсоод Япон, Сингапур ийм
их өртэй дампуурсан юм
байна, манай улс харин гайгүй
юм байх нь гэж тохуурхаж
байх жишээтэй. Нэгдүгээрт,
энэ бол яагаад ч харьцуулж
боломгүй үзүүлэлт, улс орнууд
юм. Хоёрдугаарт, дурдсан
тоо баримтууд нь ташаа,
буруу байна л даа. Өр бол
ноцтой асуудал. Төрийн сайд,
албаны хүмүүс энэ асуудалд
нухацтай хандаж, судалгаатай
ярих ёстой. Тэдгээр улсуудын
эдийн засгийн хүчин чадал
нь ямар билээ. Мэргэжлийн
хүний хувьд баланс шийт /balance sheet/ буюу санхүүгийн
тайланг нь харахдаа нэг талд
нь өр зээл, нөгөө талд нь
авлага байгааг хоёуланг нь
харах ёстой.

Зөвхөн өр гэсэн
хэсгийг хараад эдгээр улс
өрөндөө баригдсан улс гэсэн
ойлголт өгөхөөр зүйл ярьж
болохгүй. Сайдын мэдэгдэлд
дурдсан улсууд дээр жишээ
авъя. Сингапур улс гадаадын
нийт өр нь ДНБ-ийхээ 420
хувьтай тэнцэж байна гэсэн.
Нөгөө талд авлагыг нь харах
ёстой. Энэ улсын авлага нь өрнөөсөө бүр хэтрээд
явчихсан. Өр авлага хоёрыг
нь баланслаад үзэх юм бол
Сингапур улс ямар ч өр
байхгүй. Өчүүхэн жижиг газар
нутагтай, 5.6 сая хүн амтай
Сингапур улсын ДНБ нь 400
орчим тэрбум ам.доллар,
маш баян улс. Манай ДНБ хэд
билээ, 13 тэрбум ам.доллар.
Сингапур нь зээлдэгч биш
зээлдүүлэгч улс, өөрсдийнх нь
хэлж буйгаар цэвэр балансын
дүнгээрээ бол ДНБ-ийхээ 200
хувьтай тэнцэхүйц авлагатай
гэнэ лээ. Ийм улсыг манайхтай
харьцуулж болохгүй. Учир нь
манайд авлага гээд байх
юмгүй. Сингапурын хувьд
олон улсын санхүүгийн
томоохон төв учраас компаниуд, ялангуяа томоохон
банкуудынх нь тайлан дээр
гадаад, дотоодоос зээлсэн,
татчихсан ихээхэн хөрөнгө
байгаа.Тэр нь тайлангийн
баланс дээр өр л гэж гарна
шүү дээ. Банкууд нь эдгээр
татсан хөрөнгөө зээл болгоод
гаргачихсан байгаа нь авлага
болж буй юм.

Сингапурын
хувьд манайхаас тод ялгарах
нэг зүйл бол Сингапурын
засгийн газар хэзээ ч
Сингапур доллараас өөр
валютаар бонд гаргадаггүй,
зээл авдаггүй бодлого юм.
Тэгэхээр ер нь засгийн газар
нь гадаад өргүй гэсэн үг.
Англи улсын хувьд ДНБ-ийхээ
320 хувьтай тэнцэхүйц гадаад
өртэй байна гэсэн. Гэтэл
тэр өр нь улсынхаа мөнгөн
тэмдэгт буюу паундаар төлөх
өр. Хатуу валютаар төлөхгүй
учраас Англи улсын хувьд
энэ том асуудал биш. Япон
улсыг Англиас ч илүү өртэй
гэж хэлсэн. Японд тийм өр
байхгүй. Японы өр өнөөдрийн
байдлаар ДНБ-ийхээ 98
хувьтай тэнцэж байна.
Судлаад үзэхээр энэхүү
өрнийх нь ердөө 4-5 хувь нь
гадаад валютаар төлөгдөх
зээл. Үлдсэн 95-96 хувь зээл
нь йенээр төлөгдөх зээл юм.

Түрүүн хэлсэнчлэн
Сингапур улс бусад улсаас
ихээхэн авлагатай бөгөөд
үүнийх нь 1.3 тэрбум
ам.доллар нь Монголын төлөх
өр юм. Манайх Японд бас 1.6
тэрбум ам.доллар орчмын
өртэй. Хятадад манайх 3.7
тэрбум ам.долларын өртэй.
Үүний ихэнх нь Хятадын
ардын банкнаас 2013 оноос
эхлэн своп хэлцлээр авсан
зээл байгаа. Өдгөө 10 шахам
жил болж байна, төлөх хугацаа
нь аль хэдийнэ өнгөрсөн.
Бид удаа дараа гуйж гувшин
хугацааг нь сунгасаар яваа.
Зээл өгсөн Хятадын ардын
банкинд манайхтай тоглох
том хөзөр байна аа гэсэн үг.

-2012-2016 оны Засгийн
газар есөн удаа бонд гаргаж
ихэнх өрийг тавьсан. Бид
тэр өрийг төлж ажиллаж
байгаа гээд өмнөх Засгийн
газар руу буруугаа чихсэн
маягийн зүйл хэлж байна
лээ?

-Энэ бол хоёр талтай
асуудал. Юун түрүүнд авсан
зээлийг хэн яаж зарцуулав,
өнгөрсөн хугацаанд төр
засгийг хэн барьж ирэв,
санхүү, мөнгийг хэн мэдэж
ирэв, гэдэг асуудлыг тодорхойлж хариуцлага ярих ёстой
байх. Өрийг өрөөр дардаг,
далимдуулж шаардлагагүй
нэмэлт зээл авч үрэн
таран хийдэг, зарцуулалт
нь замхардаг, түүнд нь хэн
ч хариуцлага үүрдэггүй
асуудал 2011-2012 оноос
хойш замбараагаа алдсан
нь үнэн. 2012 онд авсан 1.5
тэрбум ам.долларын Чингис
бондын үлдэгдэл 1 тэрбум
ам.долларыг Монгол Улс энэ
жил төлөх ёстой. Үүнийгээ
манай Засгийн газар өөр бонд
гаргах, өөр эх үүсвэрээс зээл
авах замаар түр хугацаанд
хойшлуулсан маягаар
аргаллаа. Чингис бондоос
хойш ер нь бондын давлагаа
эхэлсэн л дээ. Самурай,
Дим сим, Мазаалай, Гэрэгэ,
Хуралдай, Хөгжлийн банкны
бонд, Номaд, Сентури өөр
юу, юу ч билээ. Гэхдээ дөрвөн
бонд нь л өмнөх зээлийг
төлөхөд зарцуулагдсан. Бусад
нь төсвийн алдагдлыг нөхөх
болон бусад шалтгаанаар
бий болсон гээд байгаа. Нэг
талаар өмнөх өр зээлээ дарах
гэж нэмж өр тавьсан, нөгөө
талаар үүн дээр дөрөөлж
шаардлагагүй их хэмжээний
өр нэмж тавьсан асуудал
бий. Ковидын үед хэрэглэсэн
мөнгө санхүү гээд асар их
учир нь олдохгүй зүйлс байгаа
шүү дээ. Үүнийг судлахын
тулд бие даасан, хараат бус
эдийн засгийн шинжээчдээс
бүрдүүлсэн аудит оруулна
уу гэхээс зүгээр нэг Засгийн
газраас томилсон аудитын
судалгаанд бол үнэн бодитоороо гарч ирэхгүй болов
уу

-Тэгэхээр одоо байгуулсан хянан шалгах ажлын
хэсгийн судалгаа учир
дутагдалтай гэсэн үг үү?

-Учир дутагдалтай. Хараат
бус, бие даасан судлаач
шинжээчдийг гаргаж байж
бодит байдал үнэнээрээ
гарна.

-Сайд өрийн хүндрэлээс гарах, өрөө төлж
барагдуулах арга зам нь
төлбөрийн тэнцлийг сайжруулах гэж хэлсэн. Үүн дээр
ямар тайлбар өгөх вэ?

– Сайд маань өрийн
хүндрэлээс гарах гаргалгаа
нь төлбөрийн тэнцлийг
сайжруулах замаар өрөө төлж
барах юм гэж ярьж байна лээ.
Сонирхолтой нь төлбөрийн
тэнцлийг хасахтай гаргаад
байгаа зүйл нь өөрсдийнх
нь нэмж аваад байгаа бонд,
зээл юм шүү дээ.Өөрөөр
хэлбэл, ам нь цангаж байгаа
хүн ус уувал цангаа нь гардаг
гэж байгаатай л адил гэмээр
юм уу даа. Тэр ч мэдээжийн
асуудал. Тийм бол тэр усыг
хаанаас яаж авчрах вэ гэдгийг
ярих ёстой. Яг үнэндээ манай
улсын төлбөрийн тэнцэл тун
дажгүй сайн байх учиртай.
Харин төлбөрийн тэнцлийг
алдагдалтай харагдуулаад
байгаа зүйлсээ, өр төлбөрт
тооцогдох ёстой, ёсгүй зүйлсээ
бид нягтлан харах нь зүйн
хэрэг байх. Төлбөрийн тэнцэлд голлох ач холбогдолтой
урсгал данс, үүн дундаа
гадаад худалдааны хувьд
манай улс өндөр ашигтай
байгаа. 2014 оноос хойш
найман жил, ер нь л жилдээ
1-2 тэрбум ам.долларын
ашигтай байна гэдэг тун
дажгүй үзүүлэлт. Гэтэл гадаад
өр улам л ихсээд байдаг.
Тэгэхлээр яг энэ янзаараа
явбал төлбөрийн тэнцэл
хичнээн сайжирсан ч манай
улс гадаад өрөө ерөөсөө төлж
чадахгүй байх магадлалтай.
Худалдааны тэнцлийн ашиг
хаашаа ороод байгаа юм
бэ, ер нь Монголд орж ирдэг
юм уу, үгүй юм уу, зүгээр л
цаасан дээр байдаг тоо юм уу,
гээд асуудлууд байгаа. Хятад
улс л гэхэд сүүлийн гучаад
жил худалдааны тэнцэл нь
маш өндөр ашигтай учраас
үнэндээ гадаад өргүй, харин
ч авлагатай явж байна.

-Сүүлийн үед хэвлэл
мэдээллийн хэрэгслээр
Монгол Улс дефолт зарлах
хэмжээнд очоогүй гэсэн
мэдээллийг сайд өгөөд
байгаа шүү дээ. Энэ тал
дээр та ямар байр суурьтай
байна вэ?

-Засгийн газар энэ жилийн
хувьд дефолт зарлахгүй
байх аргаа олсон байх шиг
байна. Гэхдээ харамсалтай
нь манай улс энэ янзаараа
явбал дефолт дампуурал
гэдэг нь цаг хугацааны л
асуудал болчихоод байна.
Нөгөө талаас Хятадын
ардын банк своп зээлийн
төлбөрөө нэхэх эсэх, ямар
нөхцөл тавихаас олон зүйл
хамаарах болчихоод байна.
Шинээр гарч ирсэн засгийн
газар болгон амжилттай, сайн
яваагаа пиардаад байдаг.
Харамсалтай нь өр нь
улам нэмэгдээд, инфляц нь улам ихсээд, амьдрал улам
ядуураад байдаг. Тавьсан
өрөө дарахдаа нэмж зээл авах
нь манай дарга нарын яриад
байгаа шиг тийм том амжилт,
мэргэжлийн ажиллагаа юу.
Угаасаа энэ гадны сурцтай,
амташсан нөхдүүд (санхүүгийн
корпорацууд) чинь байгалийн
баялаг ихтэй, ядуу улсад
бол төлбөр нь найдвартай
гээд зээлийг хэдийг л бол
хэдийг өгдөг туршлага бий.
Шри-Ланк, Тажик гээд ойрын
жишээ ярих нь илүүц биз.
Энэ жилдээ томоохон төлбөр
үгүй болохоор Сангийн
сайд нэлээн итгэлтэй ярьж
байна. Дараа жил дахиад
нэг тэрбум орчим долларыг
Самурай, Гэрэгэ бонд гээд
бас бус төлбөрүүдийг төлөх
ёстой. Гэхдээ 2023 онд
дэгдэх асуудалд тодорхой
хэмжээгээр бэлтгэж байгаа
байх. Төлбөрийн тэнцлийн
асуудал дээр нэмж хэлэхэд,
хасах гаргаад байгаа нь
манай компаниудын өр юм.
Тухайлбал, Оюу толгойн
зээл гэхэд л бүхэлдээ манай
улсын өр гэж тусгагдсан.
Одоо бол манай улс эзэмшдэг
34 хувьдаа ч ногдох өрийг
цуцалсан гээд байгаа шүү
дээ. Тиймээс энэ зээлийг
төлбөрийн тэнцэлдээ яаж
тусгах вэ гэдгийг бодох нь
төлбөрийн тэнцлээ сайжруулах нэг зам юм. Хөрөнгө
нь манайд оногдохгүй атлаа
өр нь төлбөрийн баланс дээр
гараад байгаад ард иргэд
ч шүүмжлэлтэй ханддаг.

Уг
нь өнөө жил эдийн засгийн
хувьд гадаад нөхцөл байдал
ихээхэн таатай байгаа ч
энэ засгийн газар нөхцөл
байдлыг ашиглаж чадахгүй,
эдийн засгаа бүр хүндрэлд
оруулчихаад байгаа нь тэдний
ажлын туршлагагүй байдал,
ур чадварын дутагдлаас
үүдэлтэй. Хэдийгээр манай
хөрш ОХУ дайны байдалтай
байгаа ч энэ нь тухайн орчин,
Европ, Америкт л сөргөөр
нөлөөлөхөөс манайд бол
харин ч эерэгээр тусаж
байна. Олон улсад үүссэн
ийм хүндрэлтэй үед хятадууд
ч манайд муугүй хандаж
байна. Энэ нөхцөл байдалд
улсаа дампуурлын ирмэг дээр
авааччихаад бусдад буруугаа
тохоод сууж байж болохгүй.
Жишээ нь, ОХУ-ын зүгээс
найрамдалт харилцаатай
орнууддаа бензинийг маш
хямдхан нийлүүлье гэснийг
хятадууд ашиглаад маш их
орлого олж байна.

Дэлхийн
зах зээл дээрх үнээс 30-35
хувь хямд худалдаж аваад
дотоодын хэрэгцээгээ хангаад
зогсохгүй цааш нь дамлаж
зараад их хэмжээний ашиг
олж байна. Гэтэл манайх энэ
боломжийг огт ашиглаагүй.
Бид гадаа талбайд жагсаал
цуглаан хийж, шаардаж
шахаж байж Уул уурхайн
дэд сайд ОХУ руу явахаас
өөр аргагүй болоод явсан.
Очоод олигтой хэлэлцээр
хийж чадаагүй. Ажлын
туршлага, нэр хүнд, зангараг,
ур чадвар бүх л юм дутагдсан.
Сайд дарга нар ахин, дахин
ОХУ руу 4-5 явж, ард түмэн
шаардаж байж энэ жилийг
дуустал АИ92 шатахууныг
арай хямдавтар үнээр авах
болсон. Тэр үед Сангийн
сайд Б.Жавхлан “ОХУ-аас
авдаг шатахууны хэмжээг
нэмэгдүүлж бид Украины
дайныг санхүүжүүлэхгүй”
хэмээн төрийн хүн, сайд хүний
амнаас гарамгүй үг хэлээд
хэвлэлээр баахан шуугьсан.
Энэ үг нь ч хэлэлцээрт
нөлөөлсөн байх магадлалтай
шүү дээ. Бид ОХУ-аас бензин
авдаг л байсан, авдагаараа
л авч байгаа. Хамгийн гол
нь авахаас ч өөр сонголт
байхгүй. Хэн ч биднийг илүү
ихийг ав гээгүй. Хямдхан
аваад Хятад, Энэтхэгүүд
шиг дамлаад зарсан ч яадаг
юм. Жинхэнэ Сангийн сайд
ингэж сэтгэж бодох ёстой
биш үү. Бид өөрсдийнхөө л
төлөө хийж байгаа болохоос
Оросын төлөө хийгээгүй шүү.
Бас “Зөвшөөрсөн учраас л
бид ОХУ-тай арилжаа хийж
байна” гэнэ үү.

Бензин авахын
тулд бид бас хэнээс ямар
зөвшөөрөл авах ёстой юм
бэ. Бидэнд тийм олон сонголт
байгаа юм уу. Ямар ч Засгийн
газар зөвхөн миний үед л
улс дампуурлаа зарлахгүй
бол бусад нь хамаагүй гэсэн
хоноцын сэтгэлээр хандаж
байгаа нь “төлсөөр” атал улам
нэмэгдээд байгаа манай улсын
өрийн тайлбар юм. Өнөөдөр
Монгол Улсын нийт гадаад өр
34 тэрбум ам.доллар үүнээс
төр, засагт шууд хамааралтай
нь 11 тэрбум ам.доллар,
“ПиАр”-аар засаглах нь хэр
хол явдгийг, юу хийдгийг
сүүлийн үед байгуулагдсан
Засгийн газрууд харууллаа.
Ард түмэн ч одоо хөрсөн
дээрээ бууж ойлгож байна.