Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Минжийн хангай Уртын даваанд самар түүж яваа иргэнтэй ярилцлаа.

-Минжийн заставын уртын даваа гэдэг газар байрласан байгаа гэсэн үү. Одоо яг хаана байгаа вэ. Нүүж шилждэг үү?

-Тийм ээ. Улиастайн Урт руу явж байна.

-Орчин нөхцөлд ямар байна вэ. Ямар сууцанд байрладаг юм бэ?

-Байгалийнхаа модоор рам зангидаж босгоод, цэнхэр гялгар уутаар ороон нөмрөөд, урц шиг зүйл хийгээд дотор нь байрладаг.

-Түлш түлээ, хоол ундаа хэрхэн зохицуулдаг вэ?

-Хол хэдэн хүн явахаар байна, ойр хэдэн хүн явахаар байна гэдгээ харж байгаад хол явахаар болбол 200, 300 гэх зэргээр хүнийхээ тоогоор мөнгөө гаргаад хоол хүнсээ бэлдээд, бүх зүйлээ базаагаад явдаг.

-Одоо танай отогт хэдэн хүн байгаа вэ?

-Манай отог одоо тавуулаа явж байгаа. Базааж ирсэн хүнс хэрэглээ дуусвал хот руу орно. Гэхдээ хоол хүнс ер нь хангалттай байдаг. Хамгийн гол нь байгальд ургасан зүйлээ хэр хэмжээтэй авах вэ, яаж авах вэ гээд ургац хэр байгаагаас л шалтгаалж бид хоол хүнсээ базаадаг.

-Хэрэглээний зүйл дуусахад ойрхноос авдаг газар байдаг уу. Сумын төв аймгийн төв зэрэг газраас авах уу?

-Байхгүй. Яахав наашаа ирэх унаа байвал хааяа захидаг.

-Хоол хүнсээ дуусахаар санасан нормондоо хүрэлгүй буух тохиолдол байдаг уу?

-Хоол хүнс дуусвал тухайн түүсэн зүйлээсээ бага зэрэг борлуулж хоол хүнсээ базааж авдаг.

-Тэгэхээр наад хавьд чинь хоол хүнс зардаг газар байхгүй гэсэн үг үү. Дамлаад ч болтугай зардаг газар байхгүй юу?

-Байхгүй. Хэрэв хүнс дуусвал хот руу явна. Эсвэл хотоос ирж байгаа хүн байвал захина. Энд ямар ч дамын наймаа байхгүй.

-Танай байрлаж байгаа газар Улаанбаатар хотоос хэдэн км зайтай вэ?

-Нэг талдаа 40 км явдаг. Ирэх очихын 80 км. Ойрхон болохоор хүнс дуусвал өөрсдөө явчихдаг.

-Өдөрт хэдэн кг самар түүж, цайруулдаг вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар самар ховор байгаа болохоор таван хүн өдөрт дунджаар 10кг самар түүдэг. Их ургасан үед таван хүн 50кг самар ч түүх тохиолдол бий. Одоогоор олдоц ховордсон учраас 10кг самар түүж байна. Самрын ургалт маш багассан.

-Цаг агаарын байдал хэр байгаа вэ. Цас хэр орсон байна вэ?

-Өглөө, оройдоо бага зэрэг сэрүүхэн нимгэн цастай байна. Ийшээ бол дөрвөн дугуй мааждаг мосттой машинаар л ирдэг. Мааждаг л бол бүх машин гарна.

-Та нарын байрлаж байгаа газарт өөр хэдэн отог хэр хол зайд байрлаж байна вэ?

-Ер нь энд хүний хөл тасардаггүй. Зарим нь явж байхад зөрөөд их ирдэг. Энэ жилийн хувьд самар их ховордсон байгаа учраас отгууд хол хол байрлаж байна. Өглөө бүр уулын бэлээс дээшээ орой руу нь өгсдөг.

-Самар түүх зөвшөөрөл авдаг уу. Татвар төлөх үү, хууль эрх зүйн байдлаа яаж хангадаг вэ?

-Яахав, таарах улсуудтайгаа таардаг. Таардаггүй хүмүүстэйгээ таардаггүй л юм билээ. Тэгэхээр заавал тусгай зөвшөөрөл авдаггүй. Ерөнхийдөө таардаггүй болохоор чигээрээ л явчихдаг юм. Таараад энэ тэрээ гэвэл яахав нэхсэн мөнгийг өгчихнө. Гарч байгаа хүмүүстэй бол нэг их юм ярьдаггүй юм билээ. Бууж байгаа хүмүүсээс л авах ёстой юмаа авна барина гэдэг л юм байна лээ. Хоосон явж байгаа болохоор нэг их элдэв янз болоод байдаггүй юм билээ. Дээшилж байгаа хүмүүст бол тамхи татахдаа болгоомжтой байгаарай. Асаасан гал түүдгээ унтрааж байгаарай. Хог хаягдлаа цэвэрлэж янзлаарай л гэж хэлдэг юм байна лээ.

-Ан амьтад хэр элбэг байна вэ. Зэрлэг амьтан таарч байна уу?

-Хүн их бөөгнөрөхөөр ан амьтад нь алс л явчихдаг. Хүний үнэр, галын үнэрээр дүрвээд алсуур явдаг. Ойр хавиар зэрлэг амьтан байхгүй. Шөнө болохоор харин гүйдэл энэ тэр нь таардаг юм уу, урдуур хойгуур явдаг л юм. Чоно ульж байгаа сонсогддог. Бор гөрөөс хажууд ирж орилно. Айхавтар аюултай зүйл бол байдаггүй. Хол тайга руугаа ямар байдаг юм гэхээс зах газраа гайгүй дээ.

-Уртын давааныхаа гүн рүү ордог уу. Тайга руугаа орж байсан уу?

-Тайга руу ордоггүй. Уртын давааны энгэрээр л байрладаг. Сүлжээтэй байна гэдэг нь ойрхон л байрлаж байгаа юм. 40-50 км гэдэг чинь ойрхон газар 100 км-ээс дээш л хол шүү дээ.

-Тэр гүн рүү нь хүмүүс ордог уу?

-Оролгүй яахав. Хүн тасардаггүй.

-Гүн рүүгээ самрын олдоц их үү?

-Арай илүү байлгүй яахав. Тэр гүн рүү хүн болгон ороод байхгүй. Машин болгон гараад байхгүй. Их гүн рүүгээ давирхайны цавуулаг чанар нь их байдаг юм уу, унадаггүй. Наагуур болохоор давирхайны цавуулаг чанар бага байдаг юм уу, хүмүүс ойр ойрхон ирж тогшоод, утаа энэ тэрээс болдог юм уу хурдан унадаг. Тайга руугаа болохоор барагтаа унаж өгдөггүй юм билээ.

-Борлуулалтаа яаж хийдэг вэ. Бөөнөөр нь өгдөг үү, нэгжийн үнээр тооцдог уу?

-Борлуулалтаа кг нь тооцож өгдөг. Одоо кг нь 10 мянгатай байгаа. Машин тэрэг муутай нааш цааш явахад бэрхшээлтэй бол ууландаа өгчихнө. Машин тэрэг гайгүй асуудал гарахгүй бол хот руу оруулаад уулны үнээсээ 1000-1500 төгрөгийн илүү үнээр зардаг. Ихэвчлэн ченжүүдэд өгдөг. Хятад ченжүүд их авдаг. Үнэ цохиж авна.

-Самарт яваад ууланд гарсан хүмүүс өвдвөл яадаг вэ. Эм тан авч явдаг уу, эмчид үзүүлэх шаардлага тулгарвал яах вэ?

-Айхавтар өвдөж хавдаад байхгүй. Ойр зуурын эм тан авч явалгүй яахав. Гэрээсээ хол удаан хугацаагаар яваа улсууд. Эм эмнэлгийн хэрэгслээ авч явна. Өөрийнхөө болгоомжгүй байдлаас болоод гэмтэл бэртэл авчихгүй л бол өвдөж зовоод байх нь гайгүй дээ.

-Хэдээс хэдэн насныхан ихэвчлэн самарт явдаг вэ. Залуучууд их байдаг уу?

-Залуу хөгшингүй бүгд л явна. Тэд эд гэсэн нас байхгүй. Залуучууд нь урин дулаан үед нь явчихаад хүйтрээд ирэхээр явахаа больчихдог. Ерөнхийдөө дунд эргэм насныхан л хүйтрээд ирэхээр ихэвчлэн үлддэг. Яваад сурчихсан туршлагатай болчихдог юм шиг байна лээ.

-Өөрсдийгөө дээрэм тонуулаас хэрхэн хамгаалдаг вэ?

-Тийм зүйл гайгүй дээ. Нэг их гараад байхгүй. Жаахан юм ховордсон үед л бие биенийхээ боргоцой, цайр руу дайрах зүйлүүд мэр сэр гарна. Хүн бүл цөөтэй отогт тиймэрхүү магадлал бас байдаг юм билээ. Одоогоор манай отог тиймэрхүү зүйл үзээгүй байна. Яахав, хааяа түүгээд тавьчихсан боргоцой аваад явчихсан үе байдаг л юм.

-Та Байгаль орчны сайдын хэлсэн үгийг сонссон уу. Самарт явсан 10 хүн тутмын найм нь нас бардаг гэж хэлсэн дээ?

-Сонсолгүй яахав.

-Ямар утас барьдаг вэ. Сүлжээ хэр байна. Хоорондоо холбоо хэрхэн барьдаг вэ?

-Яг отогтоо бол сүлжээтэй. Ойрхон газар утсаараа холбогддог. Хол газар сүлжээ байхгүй. Богино долгионоор 5 км дотроо тэнд явна, энд явна. Энд тийм байна. Тэнд тийм байна гэх мэт мэдээллээ өгдөг.

-Утсаа яаж цэнэглэдэг вэ?

-Хүн бүр повер банктай. Түүнийгээ хот руу орохдоо дүүргэж цэнэглээд ирнэ. Цэнэг нь дууссан нь далд хийгээд нөгөөдүүлийнхийгээ хэрэглэх гэх мэтээр утсаа цэнэглэнэ дээ. Энд ямар тог залгуур байх биш.

-Танай отог хамгийн анх хэзээ наанаа очив. Одоогоор яг хэдий хугацааг өнгөрүүлээд байна вэ?

-Тэнгэр хангай байгаль дэлхийгээсээ шалтгаална шүү дээ. Цас их ороод хүйтэрвэл хүн буухаа л бодно шүү дээ. Тэнгэр хангай дулаахан налайгаад байвал олз арвин олохын төлөө байгаад л байна.

-Түүсэн самрынхаа мөнгөөр хэдий хугацааны хэрэглээгээ хангах мөнгөтэй болдог вэ. Нэг жил, нэг сарын ч юм уу хэрэгцээгээ хангаж чаддаг уу?

-Болох үедээ болно. Болохгүй үедээ болохгүй. Самар арвин жил сайн явж чадвал жилийнхээ хэрэгцээг хангалттай болгох мөнгөтэй болно. Олз тааруу олдоц бага бол юун ашиг зардлаа ч нөхөж чадахгүй үе гарна шүү дээ.

-Та өөрөө самарт яваад хэдэн жил болж байгаа вэ?

-Самарт яваад гурван жил л болох гэж байна даа.

-Самарт явж байгаа хүмүүс мод их гэмтээдэг гэсэн?

-Мод ч айхавтар гэмтээсэн юм байдаггүй л юм билээ. Бидний ойр орчмын мод лав тэгж гэмтсэн харагдаагүй.

-Мод гэмтээж байгаадаа эмзэглэдэг үү?

-Тийм зүйл байхгүй шүү дээ. Байгаль хангайнхаа хишгийг авч байж аль болох гэмтээхгүй эрүүлээр авахыг бодно шүү дээ.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүд нэгнээ дээрэлхэх байдал нийт сургуулиудын дунд хавтгайрсан үзэгдэл болжээ. Цахим орчинд иргэд хөвгүүдээс илүү охид нэгнээ дээрэлхдэг тухай бичих болсон. Энэ талаар Ерөнхий боловсролын сургуулиудаас сурвалжиллаа.

Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын нарийн бичгийн дарга Г.Төгөлдөртэй ярилцлаа.

-Хэлмэгсдэд зориулан гэрэлт самбар хийж байгаа гэсэн. Энэ талаарх мэдээллээр ярилцлагаа эхлэх үү?

-Ерөнхийдөө гэрэлт хөшөө, самбар гэж олон янзаар л нэрлэгдэж байгаа юм. XX зууны Монголын түүхэнд хар бараанаар тэмдэглэгдэн үлдсэн үйл явдал бол хэлмэгдүүлэлт юм. Энэ талаар манайхан ярихдаа 1937 оны тухай л ярьдаг. Гэвч хэлмэгдүүлэлт гэдэг нь 1921-1990 оны хооронд явагдсан үйл явдал юм. Зөвхөн Монгол туулан өнгөрүүлсэн биш, дэлхийн бусад улс орнууд хэлмэгдүүлэлтийг туулан өнгөрүүлсэн байдаг. Бид хэлмэгдүүлэлтийг мартах учиргүй, давтах ёсгүй. Таны асуусан гэрэлт самбарын хувьд хуучнаар Зөвлөлт социалист бүгд найрамдах орос улс (ЗСБНОУ)-д 1930-1940-өөд онд хэлмэгдсэн монгол иргэдийн гэгээн дурсгалд зориулсан хөшөө, самбар, нэрс бүхий цогцолборыг Монгол Улсын санаачилгаар 2001 онд одоогийн ОХУ-ын Москва хотын ойролцоо Коммунарка мужид байрладаг Бутово хэмээх тусгай хамгаалалтын газар босгосон юм. Уг гэрэлт хөшөөний зургаан самбар дээр Монголоос хэлмэгдсэн 249 хүний нэрс бий. Бутово гэх тусгай объектод социалист лагерын хүрээллийн олон орны 11000 гаруй хүнийг цаазалж, бөөнөөр нь оршуулсан газар гэж судлаачид тогтоосон байдаг. Монгол Улс санаачлан тэр газарт нь хөшөө дурсгал босгосон. Цагаатгалын улсын комиссын дарга С.Одонтуяа 2019 онд Москвад албан ажлаар зорчих үедээ тэрхүү газар очиж хүндэтгэл үзүүлсэн ба 2022 онд хэлмэгдлийн бусад үр дагаврыг арилгах, соён гэгээрүүлэх, дурсгалыг мөнхжүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх ажлын төлөвлөгөө гарган уг арга хэмжээний хүрээнд энэхүү гэрэлт самбар дурсгалын цогцолборыг бүтээхээр ажиллаж байна. Цагаатгах ажиллагааг удирдан зохион байгуулах комиссын салбар комисс болох Нийслэлийн салбар комиссоос уг ажлыг гардан зохион байгуулан ажиллаж байна. Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачилсан тэрбум мод хөтөлбөрийн хүрээнд ногоон төгөл бүхий цогцолбор болгон тохижуулахаар аж ахуйн нэгж хувь хүмүүсийн дэмжлэгийг авч байна.

-Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах комисст ажиллаж байгаа хүний хувьд түүхийг их судалсан байх. Хэлмэгдүүлэлтийн үйл явц анх хэзээ, хаанаас эхэлсэн юм бэ?

-1921-1990 оны хооронд үзэл бодлоо илэрхийлсэн, Монгол Улсын төлөө зүтгэсэн, аль нэг харь орны хараат байгаагаа мэдэрсэн хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдсэн гэж үзэж болно. Тухайн үеийн хуульд заасан тодорхой хэдэн заалтууд байдаг. Тэр заалтад багтсан хэргүүд дээр цагаатгах ажиллагааг төрийн тусгай байгууллага хэрэг үүсгэн шалгаж шүүхээс цагаатгах ажиллагааг явуулдаг. Монголд явагдсан Улс төрийн хилс хэрэг гэдэг зүйл анх хаанаас эхэлсэн бэ гэвэл хамгийн анх Саж ламын хэрэг гэгчээр эхэлсэн гэж түүхч, судлаачид үздэг. 1921 онд хувьсгал ялсны дараа Төвөд улсын харьяат Саж лам гэх хүн Богдын хажууд зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Ардын засгийн газраас энэ хүнийг гадны тагнуул байж болзошгүй хэмээн шалгаж байсан. Тухайн үед Монгол Улсын анхны ерөнхий сайдаар Д.Бодоо байсан. Харамсалтай нь 1921 онд Монгол Улсын анхны ерөнхий сайд Д.Бодоо хувьсгалын эсэргүү хэргээр баривчлагдан одоогийн Баянзүрх дүүргийн нутаг болох шар хаданд 14 хүний хамт цаазаар авахуулсан байдаг. Ингэж улс төрийн хилс хэлмэгдүүлэлтийн цаазаар авах хамгийн анхны хэлбэр явагдсан. Ерөнхий сайд Д.Бодоо “Монгол Улс өөрийнхөө жамаар хөгжих хэрэгтэй, Монгол Улс өөрийн гэсэн зан заншилтай гэсэн байр суурьтай байснаар хэлмэгдэлтэд өртөж хувьсгалын эсэргүү гэсэн нэр зүүсэн. Үүний дараах хамгийн том төлөөлөл нь С.Данзан. МАН-ын хувьсгалт намын анхдугаар хурал дээр С.Данзан “Иргэн баян бол улс баян. Бид ганцхан улстай харьцахгүй, дэлхийн бүх улстай харьцана. Бид тусгаар Монгол Улс Швейцар, Бельги, Унгар,Япон, АНУ гээд улс орнуудтай гадаад харилцаагаа өргөжүүлнэ. Бид энэ улс орнуудтай худалдаа наймаа хийнэ. Монгол доллартай болно” гэсэн байр суурийг илэрхийлснээр мөн эсэргүү болж цаазаар авахуулсан. Энэ нь ямар учир байна гэхээр коминтерний бодлогыг дагаагүй, аль нэг улсын хараат болохгүй гэсэн санаанууд л яваад байсан байна гэж судлаачид үздэг.

-Алтан ургийнхныг бүртгэж бас л хэлмэгдүүлсэн үү. Хичнээн хүн байсан бэ?

-Алтан ургийнхны талаар орос, монгол хэл дээр лавлах толь гарган бүртгэж байсан гэсэн баримт байдаг. 1926 оны хөрөнгийн бүртгэл явуулахын зэрэгцээ Алтан ургийнхны бүртгэлийг хийж Чингисийн алтан ургийн 40 засаг ноёныг хэлмэгдүүлэн хороосон, тайж угсаатай 1300 орчим хүнийг мөн хэлмэгдүүлсэн гэж судлаач эрдэмтэд тооцоолж гаргасан байдаг. Цаашлаад том толгой лам нар гэдэг нэрийн дор лам нар болон хутагт хувилгаадуудыг хэлмэгдүүлсэн. Тухайн үед сүм хийдүүд нь Монголын соёл, боловсролын төв газар байсан. Монгол гэр шавь сургалттай. Чингисийн алтан ургийн тайжууд гэртээ хүүхдүүддээ бичиг үсэг зааж сургадаг. Сүм хийд нь арав гаруй төрлийн эрдэм заана. Гадаад хэл, хими, биологи, анагаах ухаан гэх мэтчилэн эрдэм заадаг боловсролын төв болох сүм хийдүүдийг устгаж эхэлсэн. Түүхийн маш үнэт өв соёл устгагдаж үгүй болсон.

-Одоо бидний тэмдэглээд байдаг есдүгээр сарын 10 ямар учиртай өдөр вэ?

-1937 оны есдүгээр сарын 10-ны өдөр М.Ф.Фриновский тэргүүтэй хүмүүс оросын коминтерний төлөөлөл 169 хүний нэр бүхий “Заговор” буюу хуйвалдаан гэсэн бичиг авч ирсэн. “Энэ 169 хүн Монголын эсрэг төрийг булаах, харийн капиталист гүрнүүдтэй нийлж бослого гаргах гэж байна” гэсэн утгатай. Тэр дотор нь урлаг соёлынхон, дуучин, бүжигчин, цэргийн жанжин, төрийн албан хаагчид, сэхээтнүүд гэх мэт хүмүүс байсан ба Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төлөө зүтгэдэг Монголын соруудын нэрс байсан. Ингээд Х.Чойбалсан хурал зарлан 60 гаруй хүнийг баривчилсан байдаг. Эдгээр хүмүүсээс 14 хүнийг олны өмнө Бөмбөгөр ногоон театрт шүүх хурлыг хийж ял тулгасан ба 12 хүнд цаазаар авах ял оногдуулсан байдаг. Ингэж их хэлмэгдүүлэлт гэдэг нь оргил цэгтээ хүрсэн. 1937 онд байгуулагдсан Онцгой бүрэн эрхт Комисс нь 1937 оны аравдугаар сараас 1939 он хүртэлх хугацаанд Онцгой бүрэн эрхт комисс гэх гуравхан хүн 51 удаа хуралдаж, 25000 гаруй хүнд ял оноосон байдаг. Үүнээс 20 гаруй мянга нь лам нар. Лам нарын 75 хувь буюу 18000 гаруйг нь цаазаар авсан. Энэ хоёр жил хүрэхтэй үгүйтэй хугацааг их хэлмэгдүүлэлтийн оргил үе гэж үздэг юм.

-Хэлмэгдүүлэлтийн тухай баримт материал одоо хэр их байгаа вэ?

-1956 оны бүгд хурлын тогтоол архиваас олдсон. Үүн дээр профессор О.Батсайхантай хамтран ажиллаж байгаа. 1956 оны хурлаар нэг хүнийг тахин шүтэх асуудалд тухайн үеийн ЗСБНОУ-ын нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Никита Хрушёв анх удаа Сталиныг шүүмжлэн буруушааж илтгэл тавьсан. Сталиныг бид тахин шүтсэнээр орос 20 сая гаруй хүнээ хэлмэгдүүлж, 9 сая хүнээ буудан хороосон. Ийм асуудлыг 1956 онд Никита Хрушёв шүүмжилснээр тэр хуралд суусан Ю.Цэдэнбал тэргүүтэй хүмүүс хүрч ирэн бүгд хурал дээр мөн энэ асуудлаар шүүмж гаргасан байдаг. Гэхдээ тэр бүх хурлын тогтоолыг харахад тухайн үеийн Монголын төр засгийн удирдлагууд Монгол Улсыг шинэ орчин цагийн хөгжлөөр хөгжүүлэхийн тулд ямар их зүйл хийж байсан нь харагдаж байгаа юм. Өвөлжилтийн бэлтгэл, мал аж ахуй, аж үйлдвэрийг яаж хөгжүүлэх вэ гэх зэрэг аймаг, баг, сумдуудын нутаг дэвсгэр дээр ямар үйл ажиллагаа явуулах уу гэх мэт асуудлыг хэлэлцэн хурц шүүмжлэлүүд гаргасан байдаг. Бие биенээ маш ил тодоор шүүмжилдэг, бас ардчиллыг ярьдаг байсан нь тодорхой бичигдсэн байна лээ. Мөн үүний зэрэгцээ хэлмэгдүүлэлт Чойбалсанг тахин шүтсэн талаар шүүмжлэлүүдийг ярьж хэлэлцсэн байдаг.

-Гэрэлт хөшөөн дээр бичигдсэн 249 хүний нэрс бий гэсэн. Ямар байдлаар цаазлуулсныг судалж үзсэн үү?

-Хөшөөн дээр бичигдсэн хүмүүсийг бид ангилж үзсэн. Төр нийгмийн зүтгэлтэн 15, энгийн ард 12, Дотоод явдлын яамны дотоод хэргийн газрын тагнуулаар ажиллаж байсан 27, малчин 70 хүний нэрс гэх мэт байх ба Зөвлөлт оросын шүүхээр ял шийтгэл аван цаазлагдсан, 5-10 жилийн хорих ялаар шийтгүүлсэн Монгол Улсын иргэд байгаа.

-Яагаад энгийн ардыг хороосон юм бэ?

-Ихэнх нь Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнодын харьяат иргэд байсан байна.

-Та бүхэн мэдээллээ ямар сувгаар олон нийтэд хүргэж байна. Хэлмэгдүүлэлт гэдэг хүн бүрд хүргэх ёстой сэдэв байх?

-Энэ асуудал дээр үнэнийг хэлж байх ёстой гол том засаглал бол хэвлэл мэдээллийн байгууллага. Соён гэгээрүүлэх байгууллагууд бидэнтэй хамтарч хэлж сануулж байх хэрэгтэй. Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын соён гэгээрүүлэх ажлын гол сэдэв нь түүхийн энэ үнэн зөвийг хүүхэд залуучуудад зөвөөр ойлгуулж, Монгол Улсын дотоодын эв нэгдэл, оюунлаг байдалд зориулж мэдээлээд, судлаад, шинжлээд байгаа юм шүү дээ. Тэр үед хүний эрх, эрх чөлөө, хүний жам ёсны эрх гэж юу ч байгаагүй. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд манайхтай хамтарч ажиллавал бид мэдээллийг хангалттай өгнө. Зөвхөн нэг талын мэдээллийг битгий ав. Тэр их хэлмэгдүүлэлтийг хийсэн хүмүүс чинь их бүтээн байгуулалтыг бас хийсэн юм. Ямар ч аргагүй нөхцөл байдалд байсан нь үнэн. Өнөөдөр 2022 оныхоор 1937 оныг дүгнэж болохгүй. Бүх зүйл нь өөр байсан үе.

-Орост аваачаад цөллөгт үлдсэн хүмүүс байдаг гэсэн. Энэ талаар та бүхэнд судалж үзсэн мэдээлэл, баримт байдаг уу?

-1980 оны үед Укриан оросын бүрэлдэхүүнд байхад манай төр засгийн өндөр албан тушаалтай хүн украинд явж байгаад Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын хүнтэй таарсан гэдэг. Тэр хүний өөрийнх нь яриагаар лам байсан бөгөөд орос руу цөллөгдсөн. Тэндээ орос нэртэй, орос эхнэр хүүхэдтэй болчихсон. Тэгээд цөллөгдөөд байж байтал 1930-аад оны сүүл үед дайн эхэлсэн. Ингээд дайнд украины фронтод арын албаны цэргээр ажиллаж байгаад дайн дуусахад нутаг буцах эрхгүйгээр украин руу цөлчихсөн. Тэр хүн украинд эхнэр хүүхэд аваад суурьшаад амьдраад явсан. Монгол 1980-аад онд бас л оросоос хараат хэвээрээ байсан байгаа биз. Үнэнийг хэлэхэд Монголдоо байгаа баримт материалуудаа ч судалж дуусаагүй байна. Орост очоод баримт материал эрж хайгаад, олж судална гэдэг асуудалтай. Хэзээ нэгэн цагт орост очиж судлах цаг ирэх л байх.

Зургийг “Хангай хотхон”-ы оршин суугчдын группээс авав.

Үүр цүүрээр ажилдаа гарч харуй бүрийгээр гэртээ ирээд машинаа хаана тавих вэ гэдэг нь иргэдийн шүдний өвчин болжээ. Улаанбаатар хотын автомашины зогсоолын талаар сурвалжлахаар 120 мянгатад байрлах олноо “Хоёр өндөр” хэмээн танигдсан “Энхтайван” хотхоныг зорилоо. Баригдаад олон жил болсон ч шинэхэн мэт будагтай өндөр цагаан саарал орон сууц доод давхрууддаа олон төрлийн үйлчилгээ эрхэлдэг газруудтай. Гэвч энэ барилгад шийдээгүй асуудал нь нүдэнд илхэн харагдана. Үйлчилгээний газрууд руу орох гэсэн иргэд машинуудаа эгнээ дараалал шахцалдуулан тавьж, хаяанд нь тэрэгтэй хүүхдээ салхилуулан явах бүсгүй явган хүний зам дээр машин байршуулж тавьсан учраас машин замаар бүдчин яваа харагдана. Энэ байдлынх нь тухай асуухад иргэн А “Анх энэхүү орон сууцанд ороход м.кв-ын үнэ 3.2 сая төгрөгийн үнэтэй байсан. Харин одоо үнэ нь нэмэгдээгүй байгаа ч үнэдээ таарсан орон сууц уу гэвэл үгүй. Учир нь нийтийн орон сууц эзэмшигчдийн хувьд зогсоол яалт ч үгүй стресс үүсгэдэг. Хүүхдүүдийн гэр сургуультайгаа ойрхон ч одоо бол зогсоолтой газар амьдрах нь чухал болчихоод байна. Машингүй хүмүүс нь явган хүний зам дээр машин тавилаа гэж уурлана.

Гэвч үл хөдлөхөө зарчихаад бусдыг нь өөрсдөө болго гэсэн шиг хандаж байгаа тухайн байгууллагын буруу шүү дээ. Иргэд өндөр үнэ төлж байр худалдан авдаг ч зогсоолын асуудлаа ч шийдээгүй газрын үл хөдлөх улам өсөөд байгааг ойлгодоггүй. Нэгэнт л байраа зарсан бол бусад бүх нөхцөлийг хангаж өгөх ёстой шүү дээ. Бид зогсоол гаргаж өг, зогсоолоо нэм гэж заргалдаад ч нэмэр байдаггүй. Гаражид машины зогсоол худалдаж авах гэхээр бараг байрны урьдчилгаа мөнгөтэй дүйцдэг. Зогсоолоо шийдээгүйгээс оршин суугчдаа өдөр бүр стресст оруулж байгаа энэ компаниуд байрныхаа үнийг бууруулах арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Хүн ая тухтай амьдрах гэж байр худалдан авч байгаа нь ойлгомжтой. Зогсоолгүйгээс болж нөхөр маань зориулалтын бус газар машинаа байрлуулж хонуулчихаад шөнө нь бүтэн нойртой хонох нь хэцүү байдаг. Энэ бүгдийн эцэст оршин суугч л хохирч таарч байгаа биз” гэв.

-Тэрэгтэй хүүхдээ түрээд явах газар ч байхгүй байна шүү дээ, энүүгээр. Ингэж яваад машинд шүргүүлчих ч юм уу элдэв осол гарахыг үгүйсгэх арга алга?

-Би хүүхдээ салхилуулаад арай цэвэр агаартай газар очихын тулд өдөр бүр энэ замаар алхдаг. Нэг удаа машинд шүргүүлэх шахсан. Сандарсандаа муухай орилоод хүүхдээ айлгачихаж билээ. Тэр өдрөөс хойш жаахан айдастай л энүүгээр явах болсон. Зарим машин хүүхэд түрээд явж байгааг улайм цайм харсаар байж сигналаа чангаар дардаг. Түүнд нь хүүхэд цочиж уйлна. Шөнө унтахгүй айчихсан байх үе бишгүй гардаг. Хүмүүс автомашинаа явган хүний зам дээр байрлуулаагүй бол би ингэж явах шаардлагагүй. Энэ барилгууд машины зогсоолоо шийдчихсэн бол жолооч нар ч явган хүний зам дээр машинаа байрлуулах шаардлагагүй шүү дээ. Ер нь Улаанбаатарт амьдрахад улам стресстэй болж байна. Шинээр байр авах гэж буй хүмүүс машины зогсоол хүрэлцээтэй байр аваарай. Зогсоолоо шийдээгүй барилга ч гэсэн зах зээлийн үнээс хямдруулдаг болмоор байна. 10-20 хувийг хасч тооцдог болчихвол дараа дараагийн компаниуд орон сууц барихдаа зогсоолыг нь шийддэг болох ч юм билүү. Төрийн өмнөөс бодлого бодтол иргэдийгээ ингэж зовоомооргүй байгаа юм даа уг нь гэв.

Үргэлжлүүлэн “Натур “худалдааны төв рүү явсан юм. Тэндхийн байр байдлыг ажиглахад ямар ч зохион байгуулалтгүй баригдсан олон шигүү өнгө өнгийн орон сууцнууд харагдав. “Home­land” хотхоны хажууд байх түгжрэлтэй энэхүү нарийхан зам хүмүүсийн стрессийг бардаг ба “натурын хавцал” гэж хэдийнэ нэрлэгдэх болжээ. Энэхүү хавцлын хажуугаар дуустал явахдаа зогсоол байхгүйн улмаас зөрчил гарган тавьсан олон машин байв.

Иргэн Д мөн л машинаа буруу байрлуулаад бууж байхад нь очиж ярилцсан юм.

-Та машинаа буруу газар байрлуулчих шиг боллоо?

-Зогсоолгүй газар ингэж тавихаас өөр яах юм бэ.

-Таны машиныг ачаад явчихвал яах вэ?

-Машины ачилт бол цэвэр хулгайн асуудал. Хувийн компани хийдэг гэсэн, энэ нь цагдаатайгаа хүртэл сүлжигдчихсэн. Эмнэлгийн хашаан дотор, эмнэлэгт хүн сахиж байгаа хүний машиныг хүртэл аччихаад байна. Энэ эрүүл хүний үйлдэл биш. Үндсэндээ машин тэргээ ачуулсан хүмүүс хохироод үлдэж байгаа болохоос өөр хэн ч үүнийг авч хэлэлцэж байгаа зүйл байхгүй. Цагдаа тоохгүй байна шүү дээ. Энэ бол яаж ч бодоод бодлогын буруу буюу төр засгийн буруу. Тухайлбал, Улаанбаатарын захиргаа нийтийн үйлчилгээний зогсоолын асуудлыг авч хэлэлцэн шаардлага тавьж зохион байгуулах ёстой шүү дээ. Иймэрхүү зүйлсээ шийдээгүй байж усан оргилуур мэтэд өчнөөн төсөв мөнгө зарцуулдаг гажиг тогтолцоотой болчихоод байна.

-Зогсоолгүйн улмаас та хэдэн удаа машинаа ачуулж байв?

-Хэд хэд ачуулсан. Зүгээр л ямар ч анхааруулга сэрэмжлүүлэг байхгүй хулгайлаад л явчихдаг шүү дээ. Иргэдээ зүгээр л тамлаж чадаж байгаа юм шүү. Хатингаршсан төрийн зохицуулалтгүй, хот төлөвлөлтийн алдаанаас болж иргэд яагаад ингэж хохирох ёстой юм бэ хэмээсэн юм.

Монголд 1200 гаруй СӨХ үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнээс 700 гаруй нь гишүүнчлэлтэй байдаг гэх. Иргэдийн зүгээс СӨХ-ны дээд зөвлөлд СӨХ болон оршин суугчдын маргааны асуудлын тухай гомдол их ирдэг аж. Энэхүү гомдлын 60 хувийг дан ганц автомашины зогсоолын асуудал, гомдол л эзэлдэг байна. Нийслэл хотод өдрөөс өдөрт дээд зэрэглэлийн өндөр барилгууд нэмэгдэж байгаа ч тэд бүгд зөвхөн дотоод засалдаа л анхаардаг ч зогсоолын асуудлаа шийдсэн барилга байдаггүй.

“Натур” худалдааны төвөөс Улсын их дэлгүүр, Тэди худалдааны төвийг зорив. Мөн л энд зогсоолын асуудал шийдэгдээгүй. Эргэн тойрон нэгдүгээр эгнээнд тавьсан машинууд харагдана. Нэг машиныг хэсэг ажиж зогслоо. Зогсоол хайж Улсын их дэлгүүрийг хоёр, гурван ч удаа тойроодхов. Иргэн Н.Ганболд ярихдаа “Бүхэл бүтэн Улсын их дэлгүүр байж байж зогсоолгүй. Ийм байж 400 сая жуулчин хүлээж авна гэж бүлт үсрээд. Ядаж Улсын их дэлгүүрийнхээ зогсоолыг шийдээч ээ. Зогсоол олох гэж хамаг цаг, бензинээ барж байна шүү дээ. Ганц машин гарчих юм болов уу гэж тав тойрч байж арай гэж нэг зогсоол оллоо. Улсын их дэлгүүр мөнгө олдог газар биз дээ. Номингийн Баярсайхан шиг мөнгөтэй хүн Монголд байхгүй шүү дээ. Тийм байж ашиг орлого олдог шигээ зарцуулж чаддаг баймаар байна. Улсын их дэлгүүрээ ядаж нэг зогсоолтой болгоод өгөөч” гэв.

Тэрбээр зогсоол хайж хэд хэд тойрсондоо бага зэрэг стресстсэн бололтой тамхи татаад цааш алхчихав.

Их дэлгүүрээс жаахан хойшилоход Тэди худалдааны төв бий. Тэр зүг алхах ганц км хүрэхгүй газарт автомашины зогсоолтой холбоотой олон зөрчил харж болно. Гэлээ гээд яалтай билээ зөвшөөрөгдсөн зогсоол байхгүй нь үнэн гэж энгийн иргэдээ өмөөрөн бодогдох аж. Тэди худалдааны төвийн гадаах төлбөртэй зогсоол битүү. Зогсоол хүлээн зогсох автомашины дараалал үүсчээ. Төлбөртэй ч хамаагүй зогсоол иргэдэд маш их хэрэгтэй байгааг эндээс бэлхэнээ харж болно. Ингээд Тэди худалдааны төв рүү орлоо.

Тус төвд лангуу түрээсэлдэг иргэн ярихдаа “2-4 давхар хүртэл бүх талбайгаа лангуу болгон хуваагаад түрээсэлдэг энэ газарт нэг давхарт нь ойролцоогоор 40 лангуу байдаг. Үүнийг дундажлаад гурван давхартаа үржүүлэхэд 120 лангуу түрээслэгч энд ажиллаж байгаа гэсэн таамаг гарна аа даа. Эдгээр олон лангуу бүгд тус тусын үнэтэй нь ойлгомжтой. Нэг лангууг хамгийн багадаа 300 мянгаар түрээслүүлдэг гэж тооцвол энэ худалдааны төв сар бүр маш их ашиг олж байгаа нь хэнд ч ойлгомжтой. Гэтэл гадаа нь үйлчлүүлэгч битгий хэл түрээслэгчид нь өөрсдөө машинаа байрлуулах зогсоолгүй. Жилийн дөрвөн улиралд энэхүү худалдааны төвөөс болж энэ хавийн зам битүү түгжрэлтэй байдаг. Тэнгисийн урд зам, Тэдигийн хойд зам түгжрэлгүй байна гэж ховор. Ингэж их ашиг орлого олж байж машины зогсоолын асуудлыг шийдэхгүй өчнөөн жил боллоо шүү дээ. Сэтгэл л дутдаг байх даа” хэмээн толгой сэгсрэн халаглан ярив.

Ингээд Тэди төвөөс гараад бидний хэлж заншсанаар 100 айл буюу Хангай хотхоныг зорив. Энд өдрийн цагаар харьцангуй машины зогсоолын асуудал үүсээд байхгүй ч ажлын цаг тарсны дараа битүү машинуудын цуглаан болдог гэхэд хилсдэхгүй. Учир нь байрнуудын дунд байх хэсэгхэн зогсоолд түрүүлж ирсэн нь эвтэйхэн машинаа байрлуулдаг бол орой ирсэн хүмүүст машинаа тавих нүх сүв ч олдохгүй. Энэ талаар Хангай хотхоны оршин суугч ярихдаа “Манай хотхонд машины зогсоолын асуудал маш хүнд. Ажил тарсны дараа жаахан оройтож ирэх юм бол машин тавих газар олоход нэн хэцүү. Гэр рүүгээ яарах бус зогсоол олохын тулд эртлэн ажлаасаа гарахыг боддог. Зам дагуу тавьчихаар нөгөө хэдэн шуналын тулам болсон ачилтынхан гэрийн гаднаас машин хулгайлаад явчихна. Энэ хотхонд машинаа ачуулаагүй хүн ховор байх. Манай хотхоны оршин суугчдын фэйсбүүк группт машины зогсоолын асуудал шийдэхгүй бол СӨХ-ны төлбөр төлөхгүй байя гэсэн давлагаа ч яваад эхэлсэн. Хоёр блок барилгын дунд байдаг шороон хэсэгт машинаа байршуулдаг байсан ч тэнд одоо цэцэрлэг барих гэж байгаа гээд хашаалчихсан. Машин тавих боломжгүй болсон доо. Үнэнийг хэлэхэд, энэ зогсоолоос болж маш их бухимдах болсон. Арай гэж зогсоол олоод тавихаар өглөө нь машинаа гаргах гэж дор хаяж гурван хүн рүү залгах хэрэг гарна. Зарим нь машиндаа дугаараа үлдээдэггүй. Энэ болгон чинь өдрийг аятайхан эхлэх ямар ч боломжгүй бухимдал үүсгэж байгаа юм. Тэгээд зогсоолоо сайн шийдээгүй байж нэмээд блокууд бариад байх юм” хэмээв.

С.ОТГОНБАЯР

Б.ГАНТОГТОХ

М.МАЙНАРАН

Сошиал орчинд Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүд цэрэгжилтийн бэлтгэл хийж, галуун цуваагаар алхаж буй бичлэг тархсан. Энэ талаар хүний эрхийн хуульч, өмгөөлөгч А.Пүрэвдуламтай ярилцлаа.

-Цас орж буй хүйтэнд галуун цуваагаар алхаж байгаа хүүхдүүдийн бичлэгийг та үзсэн үү?

– Үзсэн. Тэр үйлдлийг яаралтай таслан зогсоох ёстой гэж харсан. Түүн дээр ямар нэгэн эрх зүйн орчин Монголд байхгүй. Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдийг нэгдсэн байдлаар зохион байгуулалтад оруулан цэрэгжилтийн бэлтгэл хийх ямар нэгэн үндэслэл байх ёсгүй. Хэрвээ тийм үйл явдал болоод байгаа бол эрх зүйн хувьд болохгүй асуудал.

-Хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан оронд Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдийг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулан цэрэгжилтийн бэлтгэл хийлгэж байгааг та хүний эрхийн хуульчийн хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Монголчуудын дунд түгээмэл нэг хандлага байгаад байдаг. Хүний эрх, хүүхдийн эрхийг тусад нь авч үзээд байдаг. Хүүхэд гэхээрээ тусдаа эрх зүйн субьект юм шиг. Тухайн хүүхдийг өөрсдийн хүсэл зоригоос үл хамаараад ямар нэгэн байдлаар хүчээр асуудлыг шийдэн, ямар нэгэн арга хэмжээнд оруулах гээд байдаг. Зүй нь ямар байх ёстой вэ гэхээр өнөөдөр хүн бүр буюу насанд хүрсэн хүн гэж хэлээгүй. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд ч гэсэн хүн. Хүн бүр гэдэг чинь хүн бүрийн эрхийн асуудал. Монголд хүний эрх хүүхдийн эрхийн конвенцоос эхэлдэг гэх ерөнхий агуулгаа ойлгохгүй, мэдэхгүй яваад байна. Ялангуяа сургуулийн насны хүүхдүүд иргэний эрх зүйн харилцааны чадамжтай субьект нь 12-14 наснаас эхэлж байгаа. Тэгэхээр тухайн хүүхдүүдийн хүсэл сонирхол юу байна түүнийг юун түрүүнд хүлээж авах ёстой. Гэтэл өнөөдөр яаж байна гэхээр хуульд заагдаагүй буюу цэргийн захирамжлах аргаар юм уу, ямар нэгэн дайчлах аргаар үйл ажиллагаанд хамруулдаг. Жишээ нь, сошиал орчинд явж буй бичлэг шиг. Түүнийг нь агуулгын хувьд аваад үзэхээр ардчилсан хүмүүнлэг иргэний нийгэмд энэ бол байж боломгүй асуудал. Дээрээс нь эрх зүйт нийгэм нь баталгаажсан улс орнуудыг аваад үзвэл Ерөнхий боловсролын сургуульд цэрэгжсэн байдлыг хориглосон байдаг. Тухайн хүүхдүүдэд цэрэгжсэн үйл ажиллагаа явуулбал хүний эрхийн маш ноцтой зөрчил гэж үзээд нэн даруй эцэг эхэд нь шаардлага хүргүүлж, хандаж чаддаг. Канад, Швед, Швейцарь зэрэг улс хүний эрхийн хамгийн анхдагч хэрэгцээг нэн тэргүүнд хангадаг.

Хүсэл зориг гэж юмыг хангахгүй тэр хүүхэд хүссэн хүсээгүй захиргаадалтын аргаар тухайн зүйлийг заавал хийхийг тулгаж байна. Өнөөгийн нийгэмд захиргаадалтын аргаар хийлгэж байгаа нь байж болохгүй үйлдэл. Хүүхдийг өөрийнх нь эрхээр байлгах орчин нөхцөлийг бүрдүүлж өгөх ёстой.

-Тухайн бичлэгт гарч байгаа үйл явдалд багш нь юм уу, ангийн дарга нь юм уу, командлагч нь юм уу буруу хийсний төлөө элдэн хөөж байгаа нь бичигдсэн байсан. Энэ нь хувь хүний эрх чөлөөнд халдаж буй үйлдэл үү?

-Энэ бол хувь хүний эрх чөлөө, халдашгүй байдал буюу Үндсэн хуульд заасан заалтыг зөрчиж буй асуудал. Халдашгүй байдал гэхээр хүмүүс буруу ойлголттой байх нь бий. Халдашгүй байдал нь зөвхөн онцгой нэг субьектэд олгогдсон эрх зүйн ойлголт гэж боддог. Халдашгүй байдал гэдэг нь зөвхөн УИХ-ын гишүүн, сайд дарга нарт олгогдсон эрх биш. Хүн төрөхөөсөө л халдашгүй төрдөг. Энэ бол хувь хүний орон зай буюу тухайн хүний аюулгүй байдлыг илэрхийлж буй хэлбэр юм. Хүн халдашгүй байх эрхээр хамгаалагдаж төрөх ёстой. Хүн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, сурч боловсрох эрх юугаар хамгаалагдах, тэр эрх нь бүрэн гүйцэд хэрэгжих нөхцөл нь яагаад бүрдэхгүй байна гэхээр халдашгүй байдлаар хамгаалагддаг. Халдашгүй байдлыг нь салгаад авчих юм бол тэр эрхүүд хэрэгжих боломжгүй. Жишээбэл, хүний эрхийг эрэмбэлж болдоггүй. Миний эрх гэхээр хамгийн анхдагч нь сурах эрх гэвэл бусад эрх буюу халдашгүй байдал, эрүүл амьдрах зэргийг нь аваад хаячих юм бол амьд явах эрх нь хангагдахгүй гэсэн үг. Хүний эрхүүд бүгд хоорондоо уялдаатай цогцоороо байдаг. Энэ бүх эрхүүд холбоотой байдаг учраас тухайн бичлэгээс харахад маш эмзэглэмээр зүйлүүд гарч байгаа нь “Нэг, хоёр” гэж эхнээс нь тоолуулаад шийтгэсэн байдлаар галуун цуваагаар явж, нэлээд хүйтэн өдөр хэдэн цагаар гадаа зогсоосон нь харагдаж байна лээ. Энэ байдлыг Ерөнхий боловсролын сургуульд хяналт тавьж байгаа эрх бүхий субьект яам, агентлагийнхан сайдын тушаал гаргаж хариуцлага тооцох ёстой.

-Эрх зүйн орчны хувьд энэ асуудал хэр хамгаалагдсан байдаг юм бэ?

-Манайд 2015 онд Хүүхдийн эрхийн хууль шинээр батлагдаж гарсан. Олон улсын гэрээ конвенцоороо хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын хүрээнд хийгдсэн актаараа хүүхдийн эрхийг хамгаалах, халдашгүй байлгана гэж яваад байдаг ч төдийлөн хангагдаж чадахгүй байна. Ерөнхий байдлаар зохицуулчихсан. Ерөнхий боловсролын сургуулийн биеийн тамирын хичээлд ерөнхий бие бялдрыг хөгжүүлэх хичээл ордог. Ерөнхий бие бялдрыг хөгжүүлнэ гэхээр спортын аргаар юм уу, эрүүл мэндэд чиглэсэн тусгай зориулалтын заал танхимд зориулалтын дагуу хүүхдийн биеийг хөгжүүлэх ёстой. Гэтэл тэрхүү бичлэгт гарч буй байдлаар биеийн тамирын хичээл ордог бол хэрхэвч болохгүй. Энэ ойлголт хэвшмэл үзэгдэл болчихвол иргэний нийгэм гэж хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү л байна.

-Хэрвээ энэ байдлын талаар хүүхэд өөрөө ч юм уу, эцэг эхчүүд нь гомдол гаргая гэвэл хаана хандах ёстой вэ?

-Эхлээд нэгдсэн байдлаар сургуулийн захиргаанд яаралтай шаардлага тавих ёстой. Тэгээд хариуцсан яам буюу БСШУ-ны яаманд гомдол гаргана. Тухайн үйл явдлыг хүчээр зохион байгуулж хэрэгжүүлсэн бол бүрэн зогсоох боломжтой хууль эрх зүйн субьект байж байна. Хэрвээ тухайн нөхцөл байдлаас болоод хүүхэд гэмтсэн, бэртсэн тохиолдол гарсан бол тусдаа Эрүүгийн хуулиараа шийдэгдээд явна. Үүн дээр цагдаагийн байгууллага ч гэсэн хариуцаж ажиллахад болохгүй гэх газаргүй. Хүүхдийн халдашгүй байдалд халдаад, хүчээр биеийн хүчний болон сэтгэл санааны хохирол учруулаад байна шүү дээ. Нөгөө талаар энэ хүүхдүүдийг ялгаварлан гадуурхаад байна шүү дээ. Насанд хүрээгүй өөрийнхөө хүсэл зоригийг зөв илэрхийлж чадахгүй байдлыг хүч хэрэглэх байдлаар ялгаварлан гадуурхаж байна.

Сэтгэл зүйч, гэр бүл судлаач Б.Өнөбилгүүнтэй ярилцлаа.

-ХҮҮХДЭДЭЭ ТАВИХ АНХААРАЛ ХАЛАМЖ СУЛ БАЙГААГААС ТУХАЙН ХҮҮХДИЙН НИЙГЭМД ҮЗҮҮЛЭХ ГАЖ НӨЛӨӨ ИХЭСДЭГ-

-Сүүлийн үед хүмүүс бие биенээ хараан доромжлох, дэвслэх үзэгдэл сошиалд ердийн үзэгдэл боллоо. Юунаас болж энэ байдал үүсэх болов?

-Саяхан нэг судалгаа гаргасан байдаг. Түүнд 2000 гаруй хүн хамрагдсанаас 21.5 хувь нь бусдыг өндрөөр үнэлдэг буюу өөрөөсөө бусад хүнийг хүлээн зөвшөөрдөг гэж гарсан. Харин 75 хувь нь өөрсдийгөө өндрөөр үнэлдэг гэж гарсан. Судалгааны дүнгээс харахад нэг ёсондоо өөрийгөө өндрөөр үнэлдэг, бусдыг хүлээн зөвшөөрөхдөө маш тааруу гэдэг нь харагдсан.

-Үүний үндэс суурь нь юунаас эхлэлтэй гэж харж байна вэ?

-Нийгмийн хамгийн бага нэгж нь гэр бүл байдаг. Гэр бүл өөрөө хэр тогтвортой байх вэ, гэр бүлийн уур амьсгал ямар байх вэ гэдгээс шалтгаалаад тухайн орчин нийгэм бүрэлдэн бий болдог. Маш олон гэр бүлийн нийлбэрийг л бид нийгэм гэж нэрлээд байгаа шүү дээ. Нэгж буюу гэр бүлээс хамааралтай стресстэж байгааг нь аваад үзэхэд нийт өсвөр насныхны 30 хувь нь сэтгэцийн өөрчлөлттэй байна. Энэ нь өөрөө маш өндөр тоо. Аюулын түвшинд хүрчихсэн.

-Юунаас болж өсвөр насныхан тэгж ихээр стресст ороод байна вэ?

-Нийгмийн өөрийнх нь ойлголт хоёр өөр яваад байдаг. Эцэг эх нь социалист хүмүүжлээр хүүхдүүдээ хүмүүжүүлэх гээд байдаг. Бидний үед ийм байгаагүй гэдэг байдлаар ч юм уу ханддаг. Хүүхдүүд илүү ардчилсан чөлөөтэй байх, өөрийнхөө үзэл бодлыг чөлөөтэй илэрхийлэхийг хүсдэг ч юм уу, энэ талаараа зөрчилддөг учраас стрессд ордог. Үүнээсээ болоод сэтгэцийн өөрчлөлтүүд гарч ирж байна. Нөгөө талаас анхаарал халамжийн асуудал яригдана. Хүүхдэдээ тавих анхаарал халамж хэр сул байгаагаас хамаарч тухайн хүүхдийн нийгэмд үзүүлэх гаж нөлөө ихэсдэг. Асрамжийн газар болон гэр бүлийн хүчирхийллээс болж хүүхэд хамгаалах төвд очсон хүүхдүүд дээр аваад үзэхэд ихэнх хүүхдүүдийн сэтгэц өөрчлөлттэй буюу 10 хүүхэд тутмын найм нь сэтгэцийн өөрчлөлттэй байдаг. Тэдгээр өөрчлөлттэй хүүхдүүдийг дахин судлаад үзэхэд ихэнх нь буюу зууны 80 хувь нь тавиул хүүхэд буюу нэг ёсондоо эцэг эх нь өөрсдөө өсгөдөггүй, гардан хардаггүй, аав ээж, ах эгч, таньдаг айлдаа орхисон хүүхдүүд дунд сэтгэцийн өөрчлөлтүүд маш ихээр анзаарагдаж байна.

-Тэгэхээр нийгэм стресстэй байгаа нь гэр бүлийн тогтвортой байдалтай шууд хамааралтай гэсэн үг үү?

-Тийм. Нийгэм яагаад ийм уур бухимдалтай стресстэй байна вэ гэвэл гэр бүл тогтвортой байж чадахгүй байна. Гэр бүлийн боловсрол хүүхдүүддээ багаас нь өгч чадахгүй байна. Эрэгтэй хүүхдэдээ илүү анхаарч, илүү боловсролтой болгох талаас нь анхаарахгүй байна гэх мэтээр жендерийн асуудлыг их ярьдаг болсон. Эмэгтэйчүүдийг дээдлэх үзэл гэж байдаг. Эмэгтэй хүүхдийг боловсролтой болгох, хүндлэх зэрэг нь эрэгтэй хүүхдэд эргээд ямар сөрөг нөлөөтэй байдаг вэ гэхээр, ямар нэгэн байдлаар өөр дээрээ анхаарлыг татах, хэн нэгэнд хүлээн зөвшөөрөгдөхийн тулд зодоон цохион хийдэг, гэмт хэрэг хийх зэргээр бусдын анхаарлыг өөртөө татаж, дутуугийн комплексоо гүйцээж, мэдрэмжээ нөхөхийн тулд хэрэг төвөгт орооцолдох асуудлууд их гарч байна. Энэ нь цаашдаа юунд хүргэж байна вэ гэвэл тэдгээр хүүхдүүд гэр бүл зохиогоод өрхийн тэргүүн болно. Гэр бүлээ аваад явах гэхээр эхнэрээсээ мэдлэг чадвар дутуу ч юм уу, цалин орлого бага ч юм уу залах ёстой хүнээсээ дутуу мэдрэмж төрөөд ирдэг. Өрхийн тэргүүн гэр бүлээ авч явах, аюулгүй байдлыг хангах, бүх эрсдэлийг үүрэх, хэрэгцээг хангах байгалиасаа өгөгдчихсөн өгөгдөлтэй хүн чинь түүнийгээ хийж чадахгүй болохоор сэтгэл санаагаар унадаг. Түүнээсээ болоод архи дарсанд ордог, гэмт хэрэгт холбогддог. Үүнээс эхлүүлээд бүх асуудал гинжин холбоогоор уялдаатай гарч ирдэг. Энэ бүх стрессээ нийгэм даяараа юунд гаргадаг вэ гэхээр нөгөө сошиал ертөнцөд, постоор, комментоор, хуурамч хаяг нээгээд тэнд байгаа хүссэн хүнээ хүссэн үгээрээ доромжилж таагүй зүйлээ гаргадаг. Зүй нь бол сэтгэл зүйчид энэ бүх байдлаа хэлээд яриад, бүх стрессээ гаргах талбар байх ёстой. Тэр талбар нь өнөөгийн нийгэмд өөрчлөгдөөд сошиал ертөнцөөр гаргадаг болоод хувирчихсан. Энэ нь нэг талаар тэдгээр хүмүүстээ илүү хурдан амар, төлбөр мөнгө байдаггүй гэдэг юм уу, олон давуу талтай болохоор массаараа стрессээ сошиалд гаргаад байгаа юм. Маслоугийн таван хэрэгцээ гэж сэтгэл зүйн шинжлэх ухаанд байдаг. Үүнд бусдад хүндлэгдэх, аюулгүй байдлын, анхдагч хэрэгцээ гэх мэт бий. Эдгээр хэрэгцээнүүд нь бидний нийгэм, улс төр, эдийн засгаас болоод хангалттай сайн хангагдаж чадахгүй байгаа болохоор үүндээ стресстэж байгаа нь маш ихээр ажиглагдаад байгаа юм.

-Тухайн судалгааг хаанаас хэзээ гаргасан судалгаа вэ?

-Тус судалгааг жил бүр Сэтгэл судлалын үндэсний төвөөс гаргадаг. Энэ судалгаанаас бид мэдээллүүдээ авдаг. Түүнд нэмж хийж болох судалгааг хийдэг. Нээлттэй мэдээллээ тавьдаг.

-Судалгаанд оролцсон хүмүүсийн 75 хувь нь өөрсдийгөө өндрөөр үнэлдэг гэж гарсан гэсэн. Тэдгээр хүмүүсийн нийтлэг шинж нь юугаар илэрч байна вэ?

-Тэрхүү судалгаанаас харахад 6.2 хувь нь физиологийн хэрэгцээгээ чухалчилдаг бол хамгийн их буюу 39.5 хувь нь өөрийгөө илэрхийлэх, тэвчүүлэх хэрэгцээгээ чухалчилдаг гэж гарсан байна лээ. Тэгэхээр хамгийн эхний асуулттай холбогдуулаад сошиал ертөнцөд их стрессээ гаргадаг болсон нь бидний өөрийгөө илэрхийлэх хэрэгцээ өндөр байдагт байгаа юм. Энэ хэрэгцээ өөрийгөө илэрхийлэхээс гадна бусдын өөр дээрээ авсан мэдрэмжийг тусгаж авахдаа маруухан хүмүүс юм гэж ажиглагдсан.

-Энэ бүх байдал хэзээ хаанаас эхэлж үүсэв?

-Бусдыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх энэ хандлага миний өөрийн олж судалснаар түүхээс л жаахан хайж үзэж байгаа юм л даа. Түүхээс харахад бидний соёл нэг гэрт бөөнөөрөө амьдардаг. Тэр гэр хажуу талын саахалт айлаасаа ямар нэгэн хамааралгүйгээр амьдарч чаддаг. Доржийнх гээд жишээ аваад ярья. Дорж өөрөө сураа элдчихнэ. Сүүгээ гаргачихна. Айраг тараг, ааруул ээзгийгээ хийчихнэ. Гутлаа өөрөө оёчихно. Дээлээ хийгээд өмсчихнө гээд бусдаас хамааралгүйгээр өөрсдөө хэрэгцээгээ үйлдвэрлээд гаргаж чаддаг байсан хүмүүс. Гэтэл бусдаас хамааралгүй амьдраад сурчихсан энэ хүмүүс орон сууцанд амьдраад гурав дахь үеэ л үзэх гэж байна шүү дээ. Энэ богино хугацаанд нүүдлийн соёлоос суурин соёлд шилжихийн тулд туулах ёстой зүйлээ туулаад, давах ёстой зүйлээ даваад явж байгаа гэж би хувьдаа харж байна. Ер нь бол шилжилтийн үе л гэж харж байна.

-Манай нийгмийн цаашдын ирээдүй сэтгэл зүйч, гэр бүл судлаач хүний нүдээр хэр гэрэл гэгээтэй харагдаж байна вэ?

-Бидний хувьд бол хүн ам цөөтэй. Маневер маш хурдан хийдэг. Бид шилжилтийг маш хурдан хийж чаддаг хүмүүс. Нүүдлийн соёл иргэншлийн бас нэгэн давуу тал нь орчиндоо маш хурдан дасан зохицдог. Энэ онцлогтоо тулгуурлаад бидний шилжилтийн процесс харьцангуй хурдан явагдаж байна гэж харж байгаа. Бусад оронтой харьцуулахад Солонгос, Европ зэрэг орнууд анхнаасаа суурин соёл иргэншилтэй байсан. Анхнаасаа л бүгдээрээ бөөнөөрөө хамтран амьдардаг. Нэг тосгонд амьдардаг. Нэг нь зөвхөн гутлаа хийдэг, нөгөө нь зөвхөн тариагаа тарьдаг гэх мэтээр нэг нэгнээсээ хамааралтай амьдардаг. Тиймээс тэдгээр оронд соёлын айхавтар хувьсал шинэчлэл явагдахгүй байна л даа. Аливаа нэгэн шинэчлэл социологийн онолоор бол тавин жил явагддаг гэж үздэг. Гэхдээ миний хувьд бид ардчилсан нийгэмд шилжээд 30 жил болж байна. Үүнээс үзэхэд манай нийгмийн хувьсал шинэчлэл харьцангуй хурдтай явж байна гэж би үзээд байгаа юм. Нийгмээр нь аваад үзэхэд ийм байгаа ч хувь хүн тал дээр хотод оюутан болж ирээд дөрвөн жил сурч төгсөөд магистр болоход тухайн хүн хотын хүн болчихсон байдаг. Тэгэхээр хувь хүн дээр бол энэ өөрчлөлт шинэчлэл харьцангуй хурдан явж байгаа гэж бодож байна.

-Нийгмийн сэтгэл зүй гэмтэлтэй байна гэдгийг тодорхойлж болох зүйл бий юү?

– Түүнийг бид юунаас харж болох вэ гэвэл архины худалдан авалт хэр их байна вэ гэдгээс харж болно. Ер нь хүн стресстэхээрээ алкогольны төрлийн зүйлийг маш ихээр хэрэглэдэг. Улс орны эдийн засаг уналттай байгаа хэрнээ кароаке, шөнийн цэнгээний газар, дэн буудлуудын орлого өсөлттэй байгаа нь нийгмийн сэтгэл зүй маш уналтад орчихсон байна гэдгийг харуулж буй хэрэг. Үүнийг цаашдаа яаж давах вэ гэвэл сэтгэл зүйчдийн чанарыг сайжруулах хэрэгтэй. Сургалт семинарыг маш ихээр хийх хэрэгтэй. Айл өрх болгон өөрсдийн гэсэн гэр бүлийн сэтгэл зүйчтэй болох хэрэгтэй. Сэтгэл зүйн асуудлаа хөндөж ярьдаг хүнтэй болоод ирэхээр гэр бүлийн тогтвортой байдал хангагдаж ирнэ. Эдийн засаг хэцүү байсан ч гэр бүлийн асуудлаа тодорхойлоод ирэхээр сэтгэл ханамж нь өөрчлөгдөж, тогтвортой гэр бүлүүд ихэснэ гэж хувь хүнийхээ хувьд харж байна. Өвчин тахалтай үед эмч хамгийн их хэрэгтэй байдаг бол сэтгэл зүйн асуудлаа давахын тулд бидэнд маш олон чадварлаг сэтгэл зүйчид хэрэгтэй.

Долларын ханш иргэдэд хэрхэн нөлөөлж байгааг сурвалжиллаа. Өчигдөр 14:00 цагийн үед ‘’Бөмбөгөр’’ худалдааны төвийг зорив. Тэнд хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн сийрэг худалдан авалт хийх иргэд багасчээ. Монголбанкны есдүгээр сарын 21-ний өдрийн валютын ханшаар ам.доллар 3265.77 төгрөгийн үнэтэй байна. Харин валют арилжааны Найман шарга төвд 3415 төгрөг хүрчээ. Энэ нь Монголбанкнаас зарласан ханшнаас 200 төгрөгөөр илүү үзүүлэлттэй байгаа юм. Ингээд “Бөмбөгөр” худалдааны төвд ахуйн бараа худалдаалагч О.Эрдэнэтуултай ярилцлаа.

-Долларын ханш өссөн нь таны худалдаанд нөлөөлж байна уу?

-Долларын ханш өссөн нь амьдралд маш их нөлөөлж байна. Урдаас бараагаа татахад хэцүү болж байгаа. Үнэ нь 20-30 хувиар өссөн тул хүмүүс худалдан авалт хийхэд хэцүү байна. Ирэх сараас мөн өснө гэсэн сураг дуулдаж байна шүү.

-Иргэдийн худалдан авалт буурсан уу?

-Урьд жилүүдийнхийг бодвол хамаагүй буурсан. Хичээлийн шинэ жилийн үеэр зах битүү хүнтэй байдаг бол энэ жил тэгсэнгүй, мэр сэр хүмүүс л цөөн үйлчлүүлэх боллоо.

-Та хэдэн төгрөгийн түрээс төлдөг вэ. Ашиг олж чадаж байна уу?

-Бараа татан авалтаа ч хийж чадахгүй мөнгөгүй болоод байна. Иргэд ч ахуйн бараа барагтаа авахаа больчихлоо. Арай л гэж түрээсээ төлж байна. Лизингээ ч төлж чадахгүйд хүрээд амьдрал улам доошилсоор байна шүү.

-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Ар гэрээ хэрхэн зохицуулж байна вэ?

-Нөхөр төрийн албан хаагч. Урьд нь хоёр хүний цалингаар хангалттай болгодог л байлаа. Гэтэл өдөр ирэх тусам л юмны үнэ нэмэгдэж, бараа ирэх тоолонд нэмсээр байгаад өөрсдөө ч зарж байгаа барааныхаа үнийг мэдэхээ байхад хүрээд байна. Манайх ам бүл дөрвүүлээ. Бид хоёр хүний цалингаар арай гэж хүргэж байна. Хүргэж ч гэж хүрэхээ ч байлаа. Гэтэл ганц бие өрх толгойлсон ээж, аавууд хэрхэн болгож байгаа бол. Үнэндээ ханшийн зөрүү бараа материал бүрт тусч байна гэв.

Хуучин “Бөмбөгөр” худалдааны төвөөс гараад “Алтжин бөмбөгөр” худалдааны төвөөр оров. Бас л худалдан авагчгүй, хөл хөдөлгөөн бага, худалдагчид хийх зүйлгүй утсаа оролдон сууцгаах аж.

Тус худалдааны төвийн бичиг хэргийн худалдагч Ц.Хэрлэн ярихдаа “Бараагаа татахад хүндрэлтэй байна. Барааны үнэ тодорхой хэмжээгээр нэмэгдсэн. Хичээлийн шинэ жилийн үе өнгөрсөн болохоор худалдан авалт бага байна. Есдүгээр сарын 1-нээс өмнөх хэд хоногт овоо орлого ороод түрээсээ өгөөд боломжийн байсан. Одоо бол бичиг хэрэг худалдан авалт багассан. Ер нь хүмүүсийн худалдан авах чадвар бага болжээ. Гар дээр бэлэн мөнгөтэй хүмүүс ховор байна. Өрнөөс өр, зээлнээс зээлний хооронд л амьдарч байна. Энэ хэцүү байдлаас хэзээ гарах юм бол доо” гэв.

Ингээд тус төвөөр үйлчлүүлж байсан иргэн М.Чулуунцэцэгтэй ярилцлаа.

-Та юу худалдаж авав. Үнэ нь өөрчлөгдөж үү?

-Ахуйн бараа худалдан авч байна. Нойлын цаас, угаалгын нунтаг, саван зэрэг ахуйн барааны үнэ хоёр дахин нэмэгджээ. 1000 төгрөгөөр авдаг зүйлээ 1200 төгрөгөөр авлаа. Удирдлаганы жижиг батерей 2-3 сарын өмнө 1000 төгрөгөөр авч байсан юм, гэтэл одоо 1500 төгрөг гэж байх шив дээ.

-Та ямар ажил хийдэг вэ. Долларын өсөлт танд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Би бага ангийн багш мэргэжилтэй. Цалингаараа л амьдардаг. Доллар надад нөлөөлөөд сүйд болохгүй байх гэж боддог л байлаа. Гэтэл өдөр бүр худалдан авдаг талх, сүүний үнэ нь нэмэгдээд байх юм байна шүү дээ. Тэгэхээр тэр долларын өсөлт, үнийн хөөрөгдөл, эдийн засгийн хямрал гээч нь юм болов уу л гэж бодох боллоо.

-Хэдэн жил багшилж байгаа вэ. Цалин нь амьдралд тань хүрэлцэж байна уу?

-Би хоёр хүүхэдтэйгээ амьдардаг. Үнэндээ ганц хүний цалин гурван биед хүрэлцэхгүй байна шүү дээ. 11 жил багшиллаа. Энэ маягаар байвал ажил хийгээд ч хүүхдүүдээ тэжээж хүчрэхгүй модоо барих нь. Ингэж удаан тэсэхгүйгээс хойш хүүхдүүдээ ээждээ үлдээгээд Солонгос явж ажилладаг юм уу гэж бодох болсон доо гэв.

“Алтжин бөмбөгөр” худалдааны төвөөс гараад “Тэди” гар утас худалдааны төвийг зорив. Тэнд утас зардаг лангуунуудаар хүнгүй боловч засвар үйлчилгээнийх нь төвөөр хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. “Тэди” гар утас худалдааны төвийн лангуу түрээслэгч ярихдаа “Утасны үнэ өсөөгүй ч худалдан авалт бага байна. Долларын ханш өссөн нөлөөлөл нь одоохондоо мэдэгдэж буй юм алга. Гэхдээ хүмүүс утас авахаасаа илүү засуулахаар их ирдэг болсон. Өөрөө харсан биз дээ, утас зардаг лангуугаар хүнгүй хэрнээ засварын давхарт дүүрэн хүн байгаа биз дээ. Тэгэхээр утас авах чадваргүй нь шууд харагдаж байна л гэж бодоод байна” хэмээв.