Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Өнгөрсөн долоо хоногт улс төрийн намуудын хувьд нэлээд дуулиантай, шуугиантай өнгөрлөө. Төрийн эрхийг бүхэлд нь барьсан МАН Их хурлаа хийлээ. Намын даргаа ч батламжиллаа. Энэ үеэр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ШИНЭ СЭРГЭЛТИЙН БОДЛОГО: Зууныг эхлүүлэх Зургаан сэргэлт гэгчийг танилцуулав. Түүх сөхөхөд, 1932 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд Пэлжидийн Гэндэн, Агданбуугийн Амар нарын хэрэгжүүлсэн Шинэ эргэлтийн бодлого ч төр өөртөө шүүмжлэлтэй хандаж, алдаа дутагдлаа засч, гажуудсан чиг хандлагыг өөрчилж байснаараа түүхэн ач холбогдолтой байсан гэдэг. Ардын намын анхны дарга Солийн Данзан “Иргэн баян бол улс баян” хэмээн тунхаглаж, 1932 оны Шинэ эргэлтийн бодлого ч “Бусдыг мөлжихгүйгээр иргэн бүр хэм тэгш баяжигтун” гэсэн агуулгатай байсан. Ерөнхийдөө шинэ эргэлтийн бодлогыг 1992 он хүртэл үргэлжилсэн гэж улс төр судлаачид үздэг. Түүнчлэн социализмыг байгуулах, олон улстай гэрээ контракт байгуулах зэрэг олон дэвшилтэт ажил хэргийг эхлүүлэхэд 1932 оны Шинэ эргэлтийн бодлого гол нөлөөтэй гэж үздэг. Тэгвэл Ерөнхий сайд энэ цаг үеийн Шинэ сэргэлтийн бодлого өнөөдрийн нөхцөл байдалд бодитой дүгнэлт хийж, ирээдүйн зорилтоо зөвөөр тодорхойлж, алдаа дутагдлаа засч Төрийн бүтээмжийг эрс сайжруулахад чиглэнэ гэж хэлж байгаа.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн шинэ сэргэлтийн бодлого нь боомтын сэргэлт, эрчим хүчний сэргэлт, аж үйлдвэрийн сэргэлт, хот хөдөөгийн сэргэлт, ногоон хөгжлийн сэргэлт, төрийн бүтээмжийн сэргэлтүүд байх аж. Шинэ сэргэлтийн бодлого нь “Алсын хараа -2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эхний 10 жилд зайлшгүй шийдвэрлэх шаардлагатай, хөгжлийг хязгаарлагч хүчин зүйлсийг цаг алдалгүй шийдвэрлэх зорилтот хөтөлбөр хэмээн үзэж байгаа юм. “Алсын хараа -2050” бодлогод тусгасан нэг хүнд ногдох Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг 10 дахин өсгөж, ядуурлыг тав дахин бууруулж, чинээлэг дундаж давхаргыг 80 хувьд хүргэх зорилт бүрэн хэрэгжих боломж бүрдэнэ гэж үзэж байгаа аж. Хамгийн гол нь Шинэ сэргэлтийн бодлого хаана хүрч зогсох вэ. Хэдий хүртэл үргэлжлэх вэ. Энэ бодлого хэрэгжиж дуусахад бид ямар улс болсон байх уу зэрэг асуултууд хөвөрнө.

МАН Их хурлаа түүхэн хурал гэж үзэж байгаа. Түүхэн эсэхийг нь цаг хугацаа аандаа харуулаад өгөх биз. МАН нь Социал Демократ үзэл баримтлалтай намын хувьд хүний хөгжил, эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх ухааны салбарыг онцгойлон дэмжиж, төрийн үйлчилгээний хүртээмж, цалин тэтгэвэр, амьдралын чанарын суурь үзүүлэлтүүдийг СКАНДИНАВЫН орнуудын нийтлэг жишигт нийцүүлэн хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Ямартаа ч эдийн засгийн хараат байдал, эрчим хүчний хараат байдлаас гарна гэх зорилтууд дэвшүүлсэн байсан. Түүнчлэн ган, нефтийг дотооддоо өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болно гэж байгаа. Ерөнхий сайд маань улс орноо Азийн их хүлэг улс болгон хөгжүүлнэ гэж ярьдаг. Тэрээр 30 жилийн дотор нийгмийн хөгжил, эдийн засгийн өсөлт, иргэдийн амьдралын чанараар бүс нутагтаа тэргүүлсэн, Азийн их хүлэг улс болгон хөгжүүлнэ гэж үзэж байгаа аж.

Нөгөө талд улс төрийн томоохон хоёр хүчний нэг болох Ардчилсан нам Үндэсний анхдугаар чуулганаа арванхоёрдугаар сарын 4-6-ны өдрүүдэд зохион байгуулсан. Орон даяар ардчиллын манаанд зогсож буй гишүүд, дэмжигчид гээд 1300-гаад төлөөлөгчид уг хуралд оролцож ардчиллын үйл хэрэг, намын дотоод асуудал, цаашдын шинэчлэлийн асуудал зэрэг олон асуудлыг хэлэлцэж, ярилцан зөвлөлдсөн аж. Одоогийн нөхцөлд эрх баригчдын алдаа дутагдлыг шүүмжлэн залруулж, нийгмээ сайжруулахын төлөө зүтгэх ёстой нам нь Ардчилсан нам. Гэвч сөрөг хүчин байх учиртай энэ нам сөрөг хүчин байх нь битгий хэл өөр хоорондоо сөргөлдсөөр байсан. Гэвч тэд хурлаараа намын даргаа нэгтгэх талаар ярьж хэлэлцэх шиг болов. АН-ын тэмцэлдэх нь багасаж олонх болох тал руугаа хэвийж байгаа гэнэ лээ. Ардчиллыг хөгжүүлэхгүй л бол дарангуйлал тогтох нь гэж хүн бүр ярьдаг болсон. Тэр дундаа Монголд ардчиллыг Ардчилсан нам тогтоох ёстой ч гэж ард түмэн үздэг. АН ч өөрсдийгөө ардчиллыг тогтоох ёстой хэмээн үздэг. Энэ нам нэгдсэн нэг байр сууриа олоод явбал хаа хаанаа хэрэгтэй л байна.

ХҮН-ын хувьд МАН-ын захиалгаар Цэцэд ханддаг гэж хүмүүс яриад байдаг. Тэгвэл УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд, хуульч Д.Үүрцайх нар сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлаар иргэний журмаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаад байгаа. Тэд Монгол Улс бол нэг том тойрог байх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Угтаа энэхүү гомдлыг Цэц хүлээгээд авчихвал Үндсэн хуульд маш том цоож түгжээг нь тайлах зүйл болох байх. Цэцийн дүгнэлтээс үүдэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт яригдаад эхлэх биз. Түүнд нь сонгуулийн тогтолцоо, давхар дээл, гишүүдийн тоог нэмэх зэрэг асуудлууд багтаад явчих бололтой байна. Түүнчлэн намаасаа ганцаараа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон Т.Доржханд хүчтэй сөрөг хүчин болмоор байна гэж ярьдаг. Олонхийн эсрэг МАН-аас бусад нам нь нэгдвэл тун зөв. МАН-ын өмнөөс нийлж нэгдэж бурууг нь сөрж зогсмоор байгаа юм. Даанч ХҮН-ын амбиц өндөр. Тэдэнтэй нийлснээс Ардчилсан намыг өөрсдөдөө нэгтгэнэ гэх зүйл ярих байх. Уг нь энэ хэзээ ч бүтэхгүй гэдгийг мэдэхийн цаагуур мэднэ л дээ. Тэгээд зүгээр сөрөг хүчин болохгүй л гэсэн санаагаа нууж тэгж ярьж байгаа хэрэг юм. Улс төрийн намууд ийм алхам хийсэн долоо хоног өнгөрөв. Хүний эрхийн асуудал, эрх баригчидыг шүүмжлээд шүүхээр шийтгэгдэж байгаа асуудал өчнөөн төчнөөн гарч байгаа боловч энэ талаар намууд ганхийж дуугарсангүй. Мөн эдийн засгийн байдал хүнд хэвээрээ. Эрээн боомт хаалттай байгаа боловч энэ талаар мөн анхаарлаа хандуулсан нам байхгүй гэхэд хилсдэхгүй. Намууд хүний эрхийн тал дээр ийм мэдрэмжгүй байгаа нь улс төрийн намын нэр хүнд манайд унахад маш их нөлөөлж байдаг. Одоо амтай болгон нь нам хэрэггүй гэцгээдэг болсон. Үүнийг ч цаагуураа дөгөөж юу ч мэдэхгүй иргэдийг хөөргөдөн шуугиулах хүсэлтэй хүчин их байна. Парламентын засаглалын үндэс бол улс төрийн нам юм. Улс төрийн намгүй парламент хаана ч байдаггүй. Нам байхгүй бол парламентын засаглал байхгүй гэсэн үг.

УИХ-ын гишүүд Монгол Улсад хоноцын сэтгэлээр, өөрсдийнхөө ашиг олох объектуудын нэг хэмээн харж, яг ингэж хандаж байгаа нь илт байна. Уул нь тэд ард түмнээ төлөөлөн улсаа удирдаж олсон жоохон татварын мөнгөөр нь улс орноо хөгжүүлэх, сонгосон түмнийхээ амьдралыг сайжруулах үүрэг зорилготой сонгогдсон хүмүүс юм. Гэвч хамгийн сэтгэлгүй, чадамжгүй, ажил хийдэггүй хамгийн гол нь ард түмнээ шулж өөрсдөө болон намынхаа эрх барих элит давхаргыг баяжуулах гэсэн УИХ гэдгийг энэ удаагийн парламентын олон зүйлээс харж болно. Өмнөх УИХ-ын гишүүд ард түмнээ монжиж, мөнгө хийж хоноцын сэтгэлээр хандаж буйгаа ядаж нуудаг байсан юм. Сүүлийн парламентын гишүүд нуухаа ч байж. Бүр улаан цагаандаа гарч мөнгө хүүлэгч шиг ажил хийдэг болсон. Хэн ч харсан ойлгогдохоор ард түмнээ хожиж, ард түмнээрээ мөнгө хийж, ард түмнээ шулж байгаа нь ил цагаан болсон. Ард түмнээсээ авсан мөнгөөр тансаглаж, ямар ч үр дүнгүй зүйлд зарж үрж яавал дахин сонгогдох вэ гэж хумсаа мэрэн тэчьяадаж байна.

Хэдхэн жишээ хэлье. Банкны тухай хуулиар хадгаламжийн хүүг бууруулна, ингэснээр зээлийн хүү буурч ард түмэн жаргана гээд ёстой амтай болгон нь л шогширсон, энэ удаагийн гишүүдийн. Гэтэл одоогийн нөхцөл байдлыг хар. Хадгаламжийн хүү 14 хувиас 7 хувь хүртэл буурсан. Зарим газраа бүр 6 хувь хүртэл буурав. Харин нөгөө талдаа зээлийн хүү яг хэвээрээ. 14 хувиас 17 хувьтай бахь байдгаараа л байна. Гишүүдээс зээлийн хүү яагаад буурахгүй байгаа талаар асуухаар Засгийн газраас Ажлын байрыг дэмжих жилийн гурван хувийн хүүтэй зээлийг урьдаас яриад байдаг. Энэ чинь тэс өөр зүйл шүү дээ. Гурван хувийн хүүтэй зээл чинь бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж байгаа зээл. Жирийн ард түмэнд ямар ч падгүй зүйл. Хаа байна өнөө зээлийн хүү буурах, огт буураагүй дээр нь хадгаламжийн хүү талаас илүү шахуу буурсан. Хэн хожсон бэ, үүнийг баталсан гишүүд дээрээс нь эдэнтэй нийлсэн банкныхан л бүтэн жил мөнгө хүүлэн баяжиж байна. Гишүүд хадгаламжийн хүүг бууруулчихаар хадгаламж эзэмшигчдийг банкнаас мөнгөө татна гэж тооцоолсон. Тэр мөнгийг нь угтуулаад койн гэх зүйл гаргаж ирсэн. Монголд өнөөгийн байдлаар 10 гаруй криптовалютын биржүүд үйл ажиллагаа явуулж байна. Нэг бирж дээр гэхэд л сүүлийн яг нэг сарын хугацаанд 2.5 их наяд төгрөгийн арилжаа хийгдсэн байх жишээтэй. Эндээс харахад одоо криптовалютын зах зээлд 4-6 их наяд төгрөг эргэлдэж байна гэж тооцож болохоор байна. Энэ бол ард түмнээ бодлогоор улайм цайм шулж байгаа хэрэг биз дээ. Төлөвлөгөөтэй явуулсан бодлого гэж харахаас өөр аргагүй. Одоогийн УИХ-ын гишүүдийн хэдэн хувь нь банкнаас хамааралтайг мэдэхгүй хүнгүй. Койны 95.5 хувь нь алдагдалтай байдаг тухай математикчдын тооцоолол байдаг.

Гишүүд Монгол Улсад хичнээн хүнийрхүү хүйтэн сэтгэлээр хандаж байгаа дүр зураг 2022 оны төсвийн тухай хуулийг хэлэлцэхэд ч нэвт мэдрэгдэж байв. Яг төсвийн төслөө сөхөж харсан, тоон дүнгүүдтэйгээ танилцсан гишүүн байсан юм уу. Намрын чуулган дөнгөж эхэлж байхад УИХ-ын гишүүд ажилдаа ийнхүү хариуцлагагүй хандаж, хэлэлцэх гэж буй хууль, тогтоолын төслүүдээ ч уншихгүй байгааг юу ч гэж ойлгомоор юм. Уг нь тэд ард түмнээс илүү эрх мэдэлтэй, илүү үүрэг хариуцлагатай улс. УИХ-ын гишүүний үндсэн ажил төсвийг зөв зүйлд батлах, зарцуулалтыг хянах. Үүнээс нь үүдэж улсын хөгжил дэвшил яригдаж байдаг. Гэтэл гишүүд нь төсвөө уншаагүй баталж л байдаг. Арваннэгдүгээр сарын 15-наас л өмнө нь төсвийн хуулийг баталж байгаа болоод шоудаад өнгөрсөн. Зөөлөн суудлаасаа авахуулчих вий гэсэн айдас нь тэднийг түлхэж 15-наас өмнө батлуулах нь дамжиггүй юм. Ирэх оны төсөв ажлын байр бий болгож иргэдийг ажлын байраар хангаж татвар төлөлтийг яаж өсгөх вэ гэдэг тал руу чиглэх ёстой байсан. Гэтэл өмнөх жилүүдийнхээс бүр дордчихлоо. Ковидын хүнд үед хөрөнгө оруулалт 38 хувь, урсгал зардал нь 30 хувиар өссөн төсөв баталсан.

Энэ удаагийн УИХ хамгийн бүрхэг ажиллаж байна. Гишүүд нь зөвхөн өөрсдийн лоббитой, эрх ашигтай хуулиуд дээр л дуугардаг. Гишүүд өөртөө оногдох дөрвөн тэрбум төгрөг нь хаана ямар зүстэй нуугдаж суусан байна вэ л гэж төсөв шагайснаас өөрөөр төсвийг огтхон ч уншаагүй, бас ард түмний төлөө ганц үг ган хийдэггүй. Хэрэв ард түмэн гээд бөөн бөөнөөрөө орилолдоод хэвлэлийн хурал хийгээд эхэлбэл тэрүүгээр далимдуулж өөрсдөдөө орлого олох гэж байгаагийн л дохио. Нөгөө банкны хадгаламжийг байхгүй болгосон шиг. Төрд иргэдийг төлөөлж, Засгийн газрын оруулж ирж буй төсөв мөнгөнд хяналт тавих ёстой УИХ-ын гишүүд төсвийг хэрхэн баталдгийн тод жишээ нь Богд Зонховын хөшөө болсон. Энэ их тахал үхэл хагацал, үгүйрэл хоосрол дотор гучин хоёр тэрбум төгрөгөөр бурханы хөшөө барих төсөв батлаад огтхон ч сэтгэл нь зовохгүй байж чадаж байна гэдэг бол ямаршуухан хүйтэн сэтгэлтэй хүмүүсийг бид төр гаргасан бэ гэдгийг баталгаа юм. Тэдний сэтгэлд ард түмний зовлон зүдгүүр ямаршуухан байр эзэлж, ард түмэндээ ямаршуухан хандаж байгаагийн бодит төрхийг энэ хөшөөнд тавьсан мөнгө илчилсэн.

Ийм л хоноцын сэтгэлтэй гишүүдийг бид гаргаж ирсэн байна. Яагаад ийм гишүүдтэй болчихов оо, яагаад ийм хариуцлагагүй хүмүүс төр засагт гарч ирээд байна вэ. Үүнд гайхаад байх юм байхгүй. Яагаад гэвэл бид өөрсдөө ийм л байна гэсэн үг. Бид өөрсдөө хувиа бодож довоо шарлуулдаг, өөрөөсөө өөрийг боддоггүй болохоор өөрсдөөсөө өөр хүн сонгож чадахгүй шүү дээ. Парламент бол бага ард түмэн, тэд сонгогдож гарч ирсэн их ард түмнийхээ тусгал гэдэг.

Бид хэрхэн хувиа бодож довоо шарлуулдгийн нэг тод жишээг харцагаая. Д хотын замын мөнгийг нэг УИХ-ын гишүүн зараад идчихжээ. Тэр гишүүн Д хот юмуу тэр газрын ойр дахиж нэр дэвшсэн бол гарч ирэх ч үгүй. Иргэдийн уулзалт бүрдээ толгойгоо хагалуулаад таарах байв. Тийм учраас хаа байсан Г хотод очоод УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн. Тэндээ бараг баатрын дүрээр очиж хутагт хувилгаад шиг гарч ирэв. Д хотын замын мөнгөнөөс Г хотод мөнгөөр бороо оруулж байгаа болохоор нөгөө хэд нь бөөн хөөр. Д хотын зам Г хотод ямар ч хамаагүй. Хэрвээ бид хувиа боддоггүй байсан бол Д хотын замыг балласан түүнийг сонгож болохгүй гэж ярих байсан. Зайлуул мөнгө өгөөд л байх юм,хулгайн л мөнгө тараагаад байна, ийм хүнээр төр бариулж болохгүй гэж стандартаар сэтгэдэг ямар ч ард түмэн бодох байв. Хариуцлага тооцож чаддаг байх ёстой байсан юм, бид.

Энэ гишүүд Монголын төлөө огт юм хийхгүй гишүүд байна. Хийвэл ард түмнийг хэрхэн хуурч, тэдний эцсийн сохор зоосыг нь ч үлдээхгүйгээр сэгсрэх ямар арга байна л гэж эрэлхийлэх шинжтэй. Тэр талаар хууль дүрэм бодож боловсруулах талаар л хөөцөлдөх шинжтэй хүмүүс байна. Энэ хэвээрээ удвал бид балрах шинжтэй. Хоёр жил болоход ард түмнээ ингэж баллаж байгаа юм чинь дахиад хоёр жил болоход улсаараа тэсч үлдэх нь үү. Энэ мэт яриад байвал энэхүү жижигхэн бичлэгт багтах зайгүй их олон юм бий. Ийм гишүүд сонгочихоод хэрхэн биднийгээ шулахыг нь хараад, хүлээгээд дахиад хоёр жил болоход мөн хэцүү еэ. Хэн юу ч хэлж байсан дараагийн сонгууль болтол тэд огт тоохгүй, бүх шатандаа эрх барьж байгаа учраас. Сөрөг хүчин гэж бараг эрх баригчдынхаа гар хөл болох нь халаг хүмүүс л гарч ирээд ард түмнээ загнахаас өөр юм хийдэг юм уу.

Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд асан Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

---

-Ковидын үед Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүдийн талаар ярилцлагаа эхэлье. Засгийн газрын үйл ажиллагааг та хэр дүгнэж байна вэ?

-Хүний анхан шатны хэрэглээний маш олон бараа бүтээгдэхүүн хомсдож, үнэ нь нэмэгдэж байна. Хоол хүнс, эм тариагаа худалдан авах чадалтай хүмүүс улам бүр багасч байна. Бизнесүүд орлогогүй, өр зээлэндээ баригдаад бизнесээ чирж явахаас илүүтэй өөрийнхөө аяга хоолны мөнгийг яах уу гэдэгтээ тулаад “Яадгаа барна” гэгчээр хүнд байдалд орчихлоо. Дундаж анги нь нимгэрээд, улс орны эдийн засгийг нуруун дээрээ авч яваа хэдийн үүрэх ачаа улам л зузаарлаа. Энэ Засгийн байж байгаа царай. Засгийн газар авлига, төсөв хоёрыг нь бүрдүүлдэг хэдэн том уурхайн асуудлаа л анхаарч суугаагаас олон хүний амь, амьжиргааг залгуулдаг жижиг дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудыг үл ойшоосон байдалтай хоёр жил явлаа. Статистикаас харахад, хичнээн компани, аж ахуйн нэгж хаалгаа барив, хэд нь орлогогүй, үйл ажиллагаа нь доголдсон, икс тайлан гаргасан байдалтай байна. Үндсэн хуулиар хүлээсэн аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг удирдах нийтлэг чиг үүргээ нэг иймэрхүү л хэрэгжүүлж байна. Хууль биелүүлэх тухайд бол хэрэгжүүлсэн ганц хууль нь Ковидын хууль байх. Энэ хуулиар халхавчилж УИХ-ын хяналтгүйгээр төсвийн мөнгийг яаж үрэн таран хийдгийг нэг сайн харуулах шив дээ. Бас засгийн их мөнгөөр иргэдийн тархийг өөрсдийн хулгайн мөнгөтэйгөө угаах “пи-ар угаалгын машиныг” хэрхэн угсарч чаддагаа сүртэй үзүүлсээн, үзүүлсэн. Үзүүлж харуулах юмандаа бол энэ Засгийн газар мундаг байгаа. Хийх ёстой ажлууд нь л эзэнгүйдчихээд байгаа болохоос. Засгийн газарт өөрсдийн дураараа аашлах аашиндаа зарах мөнгө бол байна. Харин иргэний бизнес, эрх чөлөө, эрүүл мэндэд чиглэсэн мөнгө, бодлого бол алга. Ийм Засгийн газрыг зөв зохистой ажиллаж байна гэж хэлэх их л зулгуу юм болох болов уу.

Нөгөө талдаа ардчилал, хүний эрхийн нөхцөл байдлыг хар. Засгийг шүүмжилсэн, асуудалд хэрсүү хандаж, бодит байдлыг хэлсэн болгоныг хорьдог шоронжуулдаг, хэрэг тохох гэж зүтгэдэг боллоо. Өнөөх алдарт шударга бусын хонгилоо өргөтгөөд юу ч болгоод байгаа юм бүү мэд. Энэ Засгийн газрыг хүний эрхийн хэмжүүрээр харахад бодлогын маш том ухралтууд хийж байна.

-Та сая хэллээ,ухралтууд гэж. Үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа чинь гэмт хэрэг шүү гэж харуулах гээд байна уу?

-Магадгүй ээ. Ер нь хөөсөрсөн нэр хүндтэй, хийсэн ажилгүй, хоосон пи-ар хөөсөн хүмүүс л бусдын үгнээс айх айдас ихтэй болчихдог. Айдас ихтэй удаан явбал сүүлдээ өвчин болно. Өвчин гэснээс, ковидын хорио цээрээр далимдуулж сэтгүүлчдийг худалдан авч, мэдээллийн нэг урсгал бий болгох гэж оролдохоос эхлээд иргэдийн санаа бодлыг хянаж, чиглүүлэх, айлгаж ичээх зорилготой гэж янз бүрээр ажил хийгдэж л байна. Жагсаал цуглаан хоёр янз байдаг тухай Засгийн мөнгөөр сурталдаж, “зөв жагсдаг хүмүүс ийм байдаг, буруу жагсдаг хүмүүс ийм болчихсон юм” гээд эрх баригчдын эсрэг дуу хоолой гаргаж байгаа иргэдийг галзуу солиотой, шантаажилдаг, хийх юмгүй, ажилгүй архичин, бараг Монголын дайсан гэх шахуу юм хэлж байх. Ийм байдлаар иргэний байр суурийг хүчгүй болгоно гэдэг эрх баригчдын шунал ардчиллын хэм хэмжээнд баригдахгүй болсны л илрэл. Ийм Засгийн газар аюултай. Дээр нь авлига, ашиг сонирхлын зөрчил гаарч байна даа. Үүний илрэл хаа сайгүй гарч байгаа дабл стандартууд.Дарга нарт үйлчилдэггүй, иргэнд үйлчилдэг хуультай.Чиглүүлсэн зорилтот хүмүүстээ хуулийн нэрээр хатуу чанга хандаж, юугаар ч хамаагүй гогдож, дуулгавартай болтол нь шоглож болдог. Дуугүй болохгүй бол далд хийчихдэг. Харин өөрсдийн хүмүүсээ аюултай гэмт хэрэг хийсэн ч хуулиас гадна байлгаж, хариуцлагаас зувчуулж чадаад байдаг. Энэ их аюултай үзэгдэл. Хууль алагчлаад, хоёр янз үйлчлээд ирэхээр хуулийн нэр хүнд унаж, хуулийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа хүлээн зөвшөөрөгдөхөө байдаг. Хууль сахиулагчид шударга иргэдтэйгээ зөрчилдөөд, эрх баригчид жирийн иргэд рүүгээ цагдааг турхираад байхаар цагдаагийн албан хаагч, энгийн хууль сахиулагчид иргэдийн нүдэнд бууны ноход төдий харагдаж эхэлнэ. Иргэд ийм нийгэм, ийм хууль сахиулагч, ийм хуулийн байгууллага, ийм тогтолцоог хүсч сонгууль өгдөггүй, ийм зүйл хүсч татвар төлдөггүй. Иргэдийн итгэж байгаа албан ёсны тогтолцоог үгүй хийгээд double standart үүсгээд авлигыг үнэт зүйлээ болгоод эхэлбэл нөгөө талд нь хууль бол худлаа юм байна, хэн эрх мэдэлтэнд ойр байсан нь, албан тушаалтны аяыг харсан нь, авлигийн сүлжээнд багтсан нь энэ улс оронд хүн шиг амьдрах юм байна гэдэг уралдаан руу орно.

-Хүний эрхийн төлөө дуугардаг хуульч, өмгөөлөгчид манайд байна уу?

-Хүний эрхийн төлөө зоригтой дуугардаг, хууль ёсыг хамгаалдаг хуульчидтай байх их чухал. Эргэн сануулахад, 2008 оны долдугаар сарын 1-нд иргэд үзэл бодлоо илэрхийлээд эрх баригчдад дуу хоолойгоо хүргэх гэж оролдсоны эцэст үймээнд хүрч, таван хүний амь нас үрэгдсэн. Үйлдвэрийн дамжлага шиг бөөн бөөнөөр нь таслаад олон залуусыг шоронд явуулсан. Энэ үйл явдлуудыг өмгөөлөх хуульч тэр үед олдоогүй. Яагаад олддоггүй гэхээр Хууль зүйн сайдтайгаа зөрчилдөх зоригтой өмгөөлөгч тэр үед бараг байсангүй. Хууль зүйн сайд нь өмгөөлөх эрхийнх нь зөвшөөрлийг олгодог. Бас буцаагаад авчихдаг эрх мэдэлтэй байсан. Ингээд Засгийн газраас, Хууль зүйн яамнаас, хувь улстөрчөөс хүний эрхийг хамгаалдаг хуульчдыг бие даалгаж, гаргах ёстой гэж үзээд Хуульчийн холбоог байгуулаад лицензийг нь мэргэжлийн холбоо нь өгдөг болгож хувиргаад, тусад нь гаргасан. Харамсалтай нь, Ц.Нямдорж сайд болоод Хуульчдын холбоог задлаад дахиад Хууль зүйн яамны хамааралтай болгосон. Одоо иргэнийхээ үндсэн эрхийг эдэлснийхээ төлөө шоронд ороод өмгөөлөл үзүүлэх гэж байгаа өмгөөлөгчийг цагдаагийн байгууллага барьж хориод хэрэг үүсгээд дарамталж байхад түүний төлөө дуугарч байгаа мэргэжлийн холбоо, хуульчид байна уу. Буцаад л 2008 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр дээрээ оччихсон байна. Эрх мэдлүүдийг задлах гэж оролдсон оролдлого бүрийг буцаагаад эвдээд төвлөрүүлээд байна. Энэ төвлөрөл эцсийн дүндээ мангас босгож ирнэ. Энэ нь эргээд хэнд аюултай юм, иргэдэд л аюултай.

-Эрхээ эдэлсэн залуусыг хорьсон, хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа Засгийн газар хариуцлага хүлээх ёстой биш үү. Бүр цаашилбал огцрох ч шаардлага үүслээ гэж харах хэсэг байна?

-Иргэнээ зовоож буй Засгийн газар тогтвортой байна гэдэг иргэний зовлон тогтвортой үргэлжилнэ л гэсэн үг. Ардчилсан нийгэмд муу удирдагчаас, муу бодлогоос, иргэдийн амьжиргаанд хөнөөлтэй төрийн арга ажиллагаанаас цус урсгахгүй салах боломж нь Засгийн газрыг өөрчлөх, эрх баригчдыг солих. Ардчилсан нийгэмд өөрт нь олгогдсон боломж энэ. Олон ургальч нийгэмд шүүмжлэл байнга л байдаг. Сэтгэлд таагүй, бухимдам үнэлэлт дүгнэлтүүд ч гарч ирнэ. Энэ бол ардчилалд байдаг л үзэгдэл. Үүнийг эрүүл саруулаар хүлээж аваад алдаа байгаа бол бодлогоо засварлаад, буруу ойлгогдсон бол тайлбараа хийгээд, зөв гэж бодож буй бол үндэслэлээ ойлгуулаад явах нь зөв. Харин сөрөг дуугарсан дуу болгоныг нухчин дараад, жоохон хүүхэд нүдээ аньчихаар нуугдчихна гэж боддог шиг гажуу бодоод байх бол буруу байна. Ардчиллыг ингэж гажуудуулж болохгүй. Амьдрал чинь үнэхээр болж байгаа бол засаг тогтвортой байх нь зөв. Амьдрал болохгүй байгаа бол Засаг солигдож байсан нь дээр. Иргэд өргөдөл бичээд, албан тушаалтантай уулзаад ямар нэгэн байдлаар болохгүй байна, энэ бодлого чинь алдаатай байна гэх мэтчилэн үгээ хэлэх эрх чөлөө ардчилсан нийгэмд байгаа. Энэ бүхэн амжилтгүй болвол арай чанга дуугаар олуулаа хэлэхийн тулд жагсаж цуглах эрх ч бас байгаа. Ямар ч нөхцөлд энэ эрхийг үгүйсгэж болохгүй. Энэ нь өөрөө ардчилсан нийгмийн суурь нь. Иргэд нь ийм эрхгүй Оюун-Эрдэнэ шиг мундаг удирдагчтай байна гэдэг бол социализм ш дээ. Эрхээ эдэлсний төлөө иргэнээ барьж хорьж байгаа Засгийн газар ардчилсан гэж хэлэхэд эргэлзээтэй.

-Хуулийн байгууллага иргэндээ хүрч үйлчилж чадаж байгаа гэж та харж байна уу?

-Ардчилсан улс орны хуулийн философи, суурь зарчим, хуулийн байгууллагуудын үндсэн ажил нь иргэний эрхийг хамгаалах, хуулийн дагуу иргэнд үйлчлэх.Энэ философи, зарчим, ажлын арга барил Монголд угаасаа байгаагүй. Бий болгох гээд л урагш нэг арагш хоёр алхаад л явж байна. Шилжилтийн үеийн хамгийн том сорилтуудын нэг.

-Шүүхийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг магтан сайшаасаар л байна. Үнэхээр шүүх хараат бусаар ажиллах үндэс суурь нь тавигдчихав уу?

-Өргөс авсан юм шиг ганц хуулиар бүхнийг шийдэхгүй. Зайлшгүй хийх ёстой эхний алхам бол мөн. Эхний алхам хийгдчихлээ гээд цаана нь хийгдэх ёстой олон алхам өөрөө хийгдчихнэ гэж найдаж огт болохгүй. Шүүхийн тухай хуулийг дагаж процессын хуулиуд гарах ёстой. Хууль сахиулах ажиллагааг ч бас нэг мөр болгож бүрэн хуульчлах ёстой. Зарим албадыг шинээр зохион байгуулж, Мөрдөх албаны чадавхыг нэмэгдүүлэх, хуулийг нь боловсронгуй болгох, хууль зүй, дотоод хэргийн чиг үүрэг, эрх мэдлийг задлах шаардлага ч байгаа. Прокурорын босоо удирдлагын тогтолцоог хуульч мэргэжилтнүүдийн бие даасан мэргэжлийн үйл ажиллагаатай нийцүүлж өөрчлөх ёстой. Хачирхалтай нь Монгол Улс бүр Сэжигтэн, яллагдагчийг баривчлах, цагдан хорих шийдвэрийг биелүүлэх тухай гээд хуулийн нэрнээсээ хүртэл хүнийг зөвхөн хорьж мөрдөхөд зориулсан зорилготой тийм хуультай. Хуулийн зорилго, философи нь ийм байхад хүнийг далд хийчихээд араар нь гүтгэж харлуулж, ар гэрийг нь шаналгаж шантаажилж, өөрт нь эрүү шүүлт тулгаж хэрэгт унагадаг арга барил хуулийн байгууллагуудын нэрийн хуудас болох нь арга ч үгүй юм даа.Тэр хуулиа ядаж шүүхээс авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх тухай гэж өөрчлөх, нэрийг нь солих төдий бус зохицуулалтыг нь өргөсгөөд хорьж мөрддөггүй, үр нөлөөтэй хүний эрхийг хөсөрдүүлдэггүй шударга ёсны олон зарчим арга барилтай болох гээд их зүйл байна. Хуулийн салбарт огт байхгүй хууль ч олон. Байгаа хуулиудад нь буруу философитой хуулиуд ч олон бий. Арга механизмын хувьд алдаатай хуулиуд ч олон байгаа. Энэ бүгдийг өөрчлөхөд УИХ-ын гишүүдийн хүч, боломж хангалтгүй. Энэ бүхнийг бодож боловсруулж урт хугацаанд төлөвлөж хийдэг мэргэжлийн газар нь Хууль зүйн яам.

-Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “ҮАБЗ дээр ямар ч хамаагүй асуудлыг хэлэлцдэг болсон. Тэнд хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн удирдлагаас гадна Ерөнхийлөгч бий. Яг үнэн хэрэгтээ зөв томьёоллоор явбал шүүх, хууль тогтоох, гүйцэтгэх гэсэн гурван эрх мэдлийн тэргүүн нь төрийн гурван толгой л доо. Ингээд харахаар төрийн гурван толгойны нэг нь Дээд шүүхийн дарга байх ёстой. Гэтэл тэрийгээ үргэлж “паасалдаг” гэж хэлсэн удаатай. Тэгэхээр ҮАБЗ-д дээд шүүхийн дарга байх ёстой гэсэн үг үү?

-Энэ бол маш буруу. Шүүх бие даасан, хараат бус ажилладаг. Дээд шүүх Захиргааны байгууллага шиг доод шүүхдээ үүрэг даалгавар өгдөг байгууллага огт биш. Түүнтэйгээ адил Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч гэдэг хүн бүх шүүгчийн дарга гэсэн үг ерөөсөө биш. Харин эсрэгээрээ тэнд яахаараа УИХ-ын дарга байгаад байгаа юм гэж бодох ёстой. Бусад улс оронд ҮАБЗ гэх механизм дотор ихэнхдээ гүйцэтгэх эрх мэдлийн албан тушаалтнууд байдаг. Дотоод хэргийн сайд, Батлан хамгаалах сайд, Цагдаагийн дарга,Тагнуулын дарга гэх зэрэг албан тугаалтнууд багтдаг. ҮАБЗ-д УИХ-ын дарга огт байж болохгүй. УИХ-ын дарга нь ҮАБЗ-д байдаг улс дэлхийд байхгүй. Үндсэн хуулиараа эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гээд хуваасан. Энэ гурван эрх мэдэл нэг газар төвлөрөх юм бол яаж дарангуйлал болох тухай Монтескье онолоо боловсруулж гаргаж ирсэн байдаг. ҮАБЗ-д дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг оруулна гэдэг бол автоматаар дарангуйллыг дэмжиж байгаа хэрэг. Харин яаж ҮАБЗ-өөсөө УИХ-ын даргыг гаргах ёстой вэ гэдгээ ярих ёстой.

-Нэг намын засаглал тогтчихлоо, энэ бол сайн зүйл биш, дарангуйлал тогтох нь ээ гэсэн байр суурийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Сүүлийн найман жил нэг нам хэт олонхоороо бүх эрх мэдлийг гартаа авчихлаа. Бүх эрх мэдлийг гартаа авчихсан хүмүүс бусадтай харилцан ярилцах нь багасч, нийгмээ иргэдээ сонсох нь холддог л доо. Тэд шинжлэх ухааны дүгнэлтүүд, баримт, статистик, судалгааны үр дүнгүүдээр бодлого гаргахаасаа илүү бид олонх болчихсон, эрх мэдлээр дутахгүй юм чинь гэсэн хандлагаар илүү түрэмгий, хүч түрсэн ажлын арга барилд дасгачихдаг. Энэ арга барил аюултай. 100 хүнтэй ярилцаж ойлголцъё гэхийн хооронд хоёул, гурвуулаа яриад нөгөө 100 хүнийг цагдаа шүүхээр нь чимээгүй болгоё гэдэг тийм арга хандлага руу явна ш дээ. Бид олонх, эрх мэдэлтэй тэгээд юу гэх гээд байгаа юм гэдгээр хандаад эхлэхээр их буруу, заримдаа зэрлэг бүдүүлэг арга барилууд амилж эхэлнэ. Энэ дадал болсон буруу зуршил, арга барилаасаа салмааргүй санагдаад эхлэхээр яаж эрх мэдэл дээрээ хадагдах уу, хэрхэн хүч чадлаа хадгалж үлдэх үү гэдгээ бодож эхэлнэ. Ер нь эрх мэдэл хэт төвлөрсөн хүмүүс маш их алдаа хийдэг. Араас нь хууль үйлчилдэг, ардчилсан механизмууд ажилладаг Засгийн газар шинээр гараад ирэхээр энэ хүмүүсийн хийсэн олон үйлдлүүд хуулийн хувьд гэмт хэрэг болчихсон байдаг.Дараагийн хүмүүс гарч ирээд бидний асуудлыг гэмт хэргийн түвшинд тавих юм бол шоронд орно, олсон нэр хүнд хүрээлэл, эд хөрөнгө нь алга болно гэдэг тэр хүмүүсийн хувьд маш том айдас. Энэ айдсаасаа шалтгаалаад аль болох хуульгүй, дахиад өөрсдийн дураар байдаг он цаг хугацааг үргэлжлүүлэх гэж оролдож эхлэхээр дарангуйлал гэдэг зүйл үүсдэг. Яг одоо бол Монголд дарангуйлал тогтлоо гэж хархаахан хэлж болохооргүй байна. Харин бодитойгоор эрх мэдлийн түрэмгийлэл явж байна. Эрх мэдлийн түрэмгийллээр тэд баялгаа олно,үе удмаараа амьдрах сууриудаа хийнэ,тэрнээсээ салахгүй амтанд нь ороод хүч хэрэглээд ч болтугай бүтээснээ хамгаална гэхээрээ дарангуйлал руу очно.

-УИХ-ын нөхөн сонгууль болж өнгөрлөө. АН өвдөг шороодчихлоо. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлагатай юу?

-Мэдээж хэрэг сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилж нийгэмд байгаа төлөөллүүдийн дуу хоолойг нь шийдвэр гаргах, эсвэл хяналт тавих түвшинд нь аваачихгүй бол ардчиллын гажиг улам бүр ихсээд бодит байдлаараа хуурмаг сонгуулийн ардчилал руу орчих гээд байна. Сонгуулийн ардчиллын гажиг үүсч байна гэж харж байгаа болохоос арай ч нэг намын дарангуйлал руу орчихгүй байх гэж горьдож байна. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчилж пропорцианаль элементүүдийг оруулж ирэх ёстой. Тэгж байж бодит байдал дээр олон нийтийн санал хаанаа жин дарж, яаж хуваагдаж байгаа нь харагдана. Мажоритар гэж ярьдаг энэ тогтолцоо бол маш олон сонгогчдын саналыг үхүүлдэг тогтолцоо. Нөхөн сонгуулийн бодит байдлыг харахад ирц нь хүрээгүй. Нийт сонгогчдын тал хувь нь ирж саналаа өгөөгүй. Ирж саналаа өгсөн хүмүүсийн хэдэн хувийн саналыг авав. Бодитойгоор хараад нийт сонгогчидоо харьцуулаад үзэхээр 10 хүний гурвынх нь саналаар сонгогдчихоод 100 хувийн эрх мэдэл аваад, үлдсэн 60,70 хувийг нулимаад явна гэдэг бол ардчилал ерөөсөө биш. Мэдээж АН-ын сул байгаа нь бурууг хуваалцах үндэслэл мөн. Цаг үеэ мэдэрдэггүй, сонгогчдынхоо дуу хоолой санал хүслийг ойлгодоггүй, бид л байх ёстой гэдгээр 10,20 жилийн өмнөх алхаж байсан алхмаараа энэ цаг үед нийгэмтэйгээ зэрэгцэж алхах гэж оролдож байгаагийн горыг бид амсаж байна. Хоёрт, МАН-ынхан маш сайн сонгуулийн тактиктай болчихсон байна. Сонгууль эхлэхийн өмнө хүмүүс ярьж л байсан. Тэд ирцийг хамгийн бага хэмжээнд нь барина. Ирц дотроо ялах саналаа худалдаж авна, багцална. Үлдсэн хэсгийг нь бөөгнүүлэхгүйн тулд тарамдуулж задалж хуваана. Тийм учраас мөнгийг нь өгч байгаад ч болтугай захиалгатай нэр дэвшигчдээ нэр дэвшүүлнэ. Ийм л сонгуулийн тактик менежмэнтээр яваад авч байгаа санал. Сүүлийн сонгуульд алдаа гарсан. Сонгуулийн ирц хүрээгүй бол сонгууль хүчингүй байх ёстой. Энэ бол ардчиллын нэг гол шалгуур. Үндсэн хуульд сонгуулийн хэд хэдэн зарчмыг нэрлэн заасан. Тухайлбал сонгуульд нийтээрээ, чөлөөтэй оролцох ёстой. Нийтээрээ гэдэг зарчим хамгийн багадаа сонгогчдын 50+1 оролцож хүчин төгөлдөр болно гэсэн зарчим. Гэтэл энэ нөхөн сонгууль дээр бүх нийтийн гэдэг Үндсэн хуулийн зарчим үйлчлээгүй. Үндсэн хуулийн зөрчилдөөнтэй асуудлыг СЕХ өргөн барьсан. СЕХ Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудал яригдана. Тэд хууль руу бурууг чихэх гэж оролдох байх. Хуульд зохицуулалтгүй, хууль тогтоогч бүрхэгдүүлж орхисон нь хууль тогтоогчийн алдаа гэх зэргээр хуулийг Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг юм руу явуулах байх. УИХ дээр тангараг өргүүлснээрээ УИХ-ын дарга болон УИХ өөрөө Үндсэн хууль зөрчлөө гэдэг маргаан Цэц дээр очиж магад. Цэц нь яаж шийдэх вэ гэдэг бас асуудал л даа.

-Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд зөвлөж байгаа. Энэ хэр зөв юм бэ. Улс төрийн соёлын хувьд нэлээд таагүй үзэгдэл гэж харах ч хэсэг байна?

-Хуулиар бол хязгаарлалт байхгүй. Гэхдээ улс төрийн соёл, ардчиллын хариуцлага гэж юм бий. Ардчилсан нийгэмд өрсөлдөөнт улс төрийг чухалчлан хүлээн зөвшөөрдөг. Сонгогчдыг төөрөгдүүлэх алхам хийж болохгүй. Үзэл бодол, арга ажиллагаа, үнэт зүйлийн ялгаатай намууд гишүүд дэмжигчид, сонгогч олон нийтэд өөр өөр мөрийн хөтөлбөр, бодлого, үзэл баримтлалыг санал болгож сонгуульд өрсөлдөөд тэдний итгэл саналыг авчихаад, эрх мэдэлд очоод дээрээ хүзүү сээрээрээ хэлхэлдээд итгэл үнэмшлийнхээ төлөө явж байсан олон мянган хүмүүсийг хуураад нэг ашиг хонжооны бүлэглэл болж хувирвал залиланд суурилсан гэмт бүлэг маягийн юм болно.Итгэл үнэмшлийн хувьд их таагүй үзэгдэл. Улс төрийн соёлын хувьд маш бүдүүлэг үйл явдал. Тиймээс иргэд ийм явдлыг МАНАН гэж шүүмжилж, жигшиж зэвүүцээд байгаа биз дээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяртай ярилцлаа.

---

-Сайхан намаржиж байна уу. Тантай уулзалгүй нэлээд удсан байна. Та нар салхинд овоо явсан бололтой, борлож борогшсон харагдаж байна. Таныг энэ жил Хөвсгөл нутагтаа бүтэн зусч, намаржлаа гэж дуулсан…

-Харамсалтай нь нутагтаа бүтэн зусах боломж надад байсангүй. Харин наадмын өмнөхөн нөгөө газраас гараад нутгаа зорьсон. Ирэн очин, намаржин шахуу Хөвсгөл нутгийнхаа хангай хөвчөөр зоргоороо тэнэж байгаад саяхан хотын бараа харлаа. Хангай нутагт төрж өссөн юм болохоор уул устай газраа илүү санадаг, илүү татагддаг биз.

-Уул устай газар гэснээс таныг Хөвсгөл нутгийнхаа гол мөрөнд загас үржүүлэх ажлаа хийж явна гэж дуулсан. Тэр ажил тань хэр амжилттай явж байна вэ?

-Загас үржүүлэг бол миний биш, миний ээжийн эрхэлдэг ажил л даа. Би тэр ажилд нь туслах, дэмжих төдий л явдаг санаатай. Хөвсгөл аймагт хэрэгжүүлж байсан загас үржүүлгийн төсөл маань овоо амжилттай хэрэгжиж байсан. Сүүлийн хэдэн жил энэ ажил тасалдсан. Одоо энэ төслөө сэргээх, үргэлжлүүлэх санаа байгаа. Тиймээс энэ намар шинэ газартай танилцах, хуучин газраа эргэх, хүмүүстэй уулзаж зөвлөлдөх ажил байсан учраас тэр хавьд нэлээд удлаа.

-Таныг нөгөө айхавтар ковид туссан гэж сонссон, гайгүй юу?

-Тийм юм болсон шүү. Хөдөө хээр эрүүл агаарт уг нь сайхан явж байсан санаатай. Гэтэл хотод орж ирэх ажил гараад тэр ковидын давлагаанд нь өртсөн.

-Бие тань одоо сайн уу. Хэр тэнхэрч байна даа?

-Вакцин хийлгэсний хүчинд гайгүй давах шиг боллоо.Бие сайн уу гэснээс сая хөдөө явж байгаад нутгийн танил хөгшинтэй таарав. “Бие тань сайн уу” гэж түүнээс асуулаа.Гэтэл тэр өвгөн “Архаг олон өвчнөөсөө амсхийж чадвал алд энэ биеэ сайн гэнэ биз дээ, тийм үү” гэж хошигнож байх юм. Мань мэтийн насныханд яг таарсан үг шиг санагдсан шүү (инээв).

-Та ч инээд наргиантай юм ярьсан хэвээрээ л байх шив дээ. Монголын хамгийн том, нөлөө бүхий улстөрчөөс “Шоронд ямар байв” гэж асуухад хэцүү, асуухгүй байх хэцүү санагдаад л байна…

-“Хамгийн том мом” гэсэн наад манж үгээ орхи доо, Номио минь. Ийм үг надад үйлчилгээ үгүй. Хоёулаа манжаар биш, монголоороо сайхан ярилцъя. Гэхдээ удаан уулзаагүй улс учрангуутаа л шууд шоронгийн сэдвээр яриагаа эхлэх юм уу?

-Асуухгүй өнгөрч боломгүй сэдэв л дээ. Энэ талаар асуухгүй бол уншигчид маань ойлгохгүй, яриа маань үнэмшилгүй болно. Гэхдээ энэ сэдвээр яриагаа эхлэх нь танд таагүй санагдаж байвал явц дундаа энэ талаар асууж болно биз дээ?

-Ярианы эхэндээ байна уу, явц дундаа байна уу ялгаагүй л дээ. Энэ талаар ярихад би бэлэн биш байна. Цаг хугацаа өнгөрөг, санаа бодол маань жаахан цэгцэрч хэвэндээ орог дээ.

-Таны нэг найз “Шоронгийн тухай бүү ярь, бүү бич” гэж танд зөвлөсөн гэсэн. Тэгээд шоронгийн тухай сэдвийг бичиж байгаа дурсамжиндаа оруулах уу, болих уу гэж бодож байгаа тухайгаа та жиргэсэн байсан.Эцэстээ юу гэж шийдсэн бэ?

-Харин тийм. Тэр тухай хөнгөн шуурхай яриад, бичээд байхаар амархан сэдэв биш.Гэхдээ амьдралын маань нэгэн зурвас үе тэнд өнгөрөх шив дээ. Хайран цаг хугацаа. Жар гарсан хүний нэг хоёр жил бүү хэл, нэг хоёр өдрийн үнэ цэнэ өндөр. Ямартаа ч тэнд байхдаа үзсэн харсан, бодсон санаснаа бичиж үлдээх ёстой байх. Нэгэнт л амьдралын маань дурсамж юм бол миний амьдралд тохиосон сайн, саар бүх л юм орж байж үнэн мөнийн бүрдэл болох биз гэж ойлгож байгаа. Гэхдээ яг тэр сэдвээр би бичиж эхлээгүй байгаа.

-Эсвэл та энэ сэдвээс халгаад байгаа юм уу?

-Магадгүй. Ямартаа ч шууд л бичээд унадаг хөгжилтэй, зугаатай сэдэв биш. Тогтож бодох, эргэж санах, эргэцүүлэх хэрэгтэй байна. Одоохондоо би эргэж олдсон энэ эрх чөлөөгөө эдэлсэн шиг, хөдөө хээр туж завгүй явлаа. Тэгж байгаад бичиж эхлэх биз. Нэг их яарахгүй байна.

-Тэнд байхдаа та эргэлтээр дутаагүй байх. Гэхдээ бас хүрээд ирээсэй, энэ улс орны талаар хэдэн үг солилцох юмсан гэж бодож байсан хүн байв уу?

-Санасны зоргоор эргэлт аваад байдаг газар биш л дээ, тэр газар чинь. Ар гэрийн хэд маань эргэлтээр очдог байсан. Ах дүү, анд нөхдөөс маань ч очиж уулзаж байлаа. Гэхдээ олон хүн очоод байх боломжгүй нь ойлгомжтой. Хэн, хэзээ очиж уулзаж болох, болохгүй нь хуулиар заасан байдаг. Тэгээд ч үсээ хуу хусуулсан, шоронгийн дүрэмт хувцастай муухай царайлан сууж байсан надад энд тэндээс эргэлт аваад байх сонирхол байсангүй. Тэгэх тусмаа чиний хэлснээр “улс орны талаар” үг солилцсон шиг чухал амьтан тэнд сууна гэж юу байх вэ.

-Таны ар гэр, аж амьдрал эзгүй хойгуур чинь хэрхэн өнгөрч байсан юм бол оо?

-Би тэнд байхдаа нэг юм яс махандаа тултал мэдэрсэн. Яг үнэндээ бол торны цаана хоригдож байсан мань мэт бол яах вэ. Тэгс ингэсгээд л даваад гарна гэдгээ мэдэж байсан. Мань мэтээсээ илүү ар гэрийн хэд маань хүнд хохирдог юм байна. Тэр хэд маань бие, сэтгэлээрээ зовж шаналж байгааг нь харж, мэдэрч байгаа хэрнээ яаж ч чадахгүй байх нь хамгийн хэцүү даваа. За за, тэр яах вэ. Шоронгийн тухай сэдвээ ингээд орхиё.

-Таныг ойлгож байна. Сэдвээ арай өөрчилье. Шүүхээс оноосон хорих ялын тэн хагасыг нь эдэлсэн тул хуулийн дагуу таныг магадлангаар гаргасан гэсэн. Дээр нь “С.Баяр таван тэрбум төгрөг төлж, улсад учруулсан хохирлоо барагдууллаа” гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Хэр ортой мэдээлэл вэ?

-Нэг нь ортой, нөгөө нь оргүй мэдээлэл байна. “Улсад хохирол учруулсан” гэж намайг яллаагүй. Надад ял оноосон шүүхийн шийдвэрт улсад учруулсан мөнгө төгрөг, орлого зарлагатай холбоотой ямар нэгэн хохирол гэж тогтоож тусгасан юм байхгүй. Тэгсэн хэрнээ шоглоомтой гэж байгаа. Таван тэрбум гаруй төгрөгийн төлбөр төлөх “албадлагын арга хэмжээ” надад авсан. Намайг магадлангаар гарах боломжтой болгохын тулд ах дүү, анд нөхөд маань байдгаараа тусалсан, дутсаныг нь банкны зээл авч байж асуудлыг шийдсэн. Тэдний ачаар надад оноосон тэр их төлбөрийг хорих ялаа эдэлж байсан хугацаандаа үндсэндээ барагдуулсан шүү.

-Та улсад хохирол учруулаагүй юм бол ямар учраас танд тийм их хэмжээний төлбөр оногдуулсан юм бэ?

-Наадах чинь харин заавал асуух ёстой, хариултыг нь заавал авах ёстой асуулт мөн. Надад ял төлөвлөсөн улс бах таваа бүрэн хангах гэсэн шиг байгаа юм. Надад хорих ял өгөөд шоронд хийх нь арай л хангалтгүй санагджээ. Тэгээд л тэр их хэмжээний мөнгөн торгууль надад оногдуулав гэж би ойлгосон. Яагаад, ямар учраас, хуулийн ямар заалт үндэслэн намайг ингэж торгон шийтгэж байгаа учрыг нь мэдэх гээд шүүхээс тухайн үед нь би өөрөө, миний өмгөөлөгч олон асуусан. Бүлх залгисан мэт юу ч хариулаагүй. Гөлийгөөд л өнгөрсөн, шүүгч гэж тэр нөхөр. Тодорхой энэ асуултынхаа тодорхой хариуг авах гэж өнөөг хүртэл хөөцөлдөөд бараагүй л явна. Хариуг нь авна даа.

-Таныг шүүсэн шүүх хурал, танд ял өгсөн шүүхийн шийдвэрийн тухай танаас тодруулж асуумаар байна. Таныг Америкт байдаг долоон хаус, Оюу толгойн гэрээ гэх асуудлаар яллав уу, яав?

-Үгүй. “АНУ-д байгаа С.Баярын долоон байр” гэж мөн ч олон жил нохой шуугиулсан. Тэгээд дээр дооргүй хөөцөлдөж байгаад эдгээр байрны талаар АНУ-ын Хууль зүйн яамны холбогдох газраас олон баримт материал гаргуулж авсан юм байна. Америкийн тал эдгээр баримтаа АТГ болон прокурорт хүлээлгэж өгсөн юм байна. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн мөрдөн байцаалт болон шүүх хурлын явцад тэр олон баримт нь зарим нэгний хүлээж байсан үр дүнг өгөөгүй. Бүр эсрэгээрээ юм болсон. Тэр олон баримт нь явж явж намайг яллаж буруутгах биш, харин ч эсрэгээрээ намайг цагаатгаж зөвтгөх нотолгоо баталгаа болж таарсан. Тийм учраас тэр баримт материалуудыг уйгагүй хөөцөлдөж, АНУ-ын албан ёсны байгууллагад нь биечлэн хандаж, олж авчирсан албан тушаалтнуудад би гүн талархах ёстой.

-Яагаад тэр вэ?

-Яахав дээ. Үнэн мөнийг тогтооход хүчин зүтгэсэн учраас тэр. Тэдний хандсан АНУ бол хуулиа ягштал баримталдаг улс. Бүх юм нь бүрэн данс бүртгэлтэй, эрх зүйн зохицуулалттай. Миний найз Давааням болон миний охин Нандин нарын АНУ-д үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхэлж байхдаа байр худалдаж авч байсан мөнгөний гарал, эх үүсвэрийг тэд нэг бүрчлэн нягтлан шалгаж үздэг байсан юм байна. Ямар нэгэн сэжиг, эргэлзээ байсан бол тэдний бизнес нь эхнээсээ бүтэхгүй. Хуулийг нь зөрчсөн бол ял шийтгэл нь зайлшгүй. Хуулиа баримталдаг тийм л газар.

-Таны хувьд чухал баримтууд байж дээ…

-Тийм. Миний хувьд маш чухал баримт байсан. Миний найз, миний охин хоёрын байрны ихэнхийг худалдаж авсан цаг хугацаа нь Оюу толгойн гэрээ байгуулах бүү хэл, намайг Ерөнхий сайд болоогүй байх үед хийсэн бизнес арилжаа байсан нь баримтаар нотлогдсон. Тиймээс тэр хэдэн байрыг надтай шууд холбож миний өмч мэтээр зарлан шуугиулах, тэр тусмаа Оюу толгойн гэрээ байгуулахдаа авсан авлига энэ тэр гэж гүтгэх, яллах үндэсгүй нь батлагдсан.

-Тийм үү. Таныг Оюу толгойн гэрээ байгуулах явцдаа авсан авлигаар Америкт олон байртай болсон гэж олон жил ярьж, бичдэг байсан биз дээ?

-Тийм, тэр бол гаршсан пиар технологи нь мөн. Эхлээд хэвлэлээр нүүр нүдгүй балбаж гэмт этгээд болгож харуулна. Тэр хар пиараа үндэслээд хэрэг үүсгэж сүр дуулиантай зарлана. Ийм технологио зөвхөн над дээр биш, өөр олон хүн дээр хэрэглэсэн, санаж байгаа биз. Намайг, жишээ нь, кинонд гардаг “мафи” шиг гэмт бүлэглэл байгуулсан, авлига авсан, ”АНУ-д олон хаустай байгаа нь үүний нотолгоо” гэж шуугиулж байсан. Тэгээд “зохион байгуулалттай гэмт бүлэг байгуулсан” гэх онц ноцтой, 12 жилийн хорих ялтай зүйл ангиар эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. 2018 оны хавар хорих 461 дүгээр ангид хорьж, мөрдөн шалгах ажлаа эхлүүлсэн. Хоёр жил шалгасны эцэст надад тулгаж байсан тэр“онц ноцтой” гэгдэх хүнд ял нь замхарч алга болсон.

-Таныг яагаад ийм хүнд зүйл ангиар эхнээсээ ялласан юм бэ. Тэгж яллах үндэслэл, баримт байсан юм уу?

-Тийм үндэслэл, баримт байсан бол би 12 жилийн ялаа үүрээд явах байсан биз. Дотоод гадаадгүй ухаад, ухаад намайг буруутгах баримт байхгүй учраас тэр хүнд ялыг надад тулгахаа больсон. Гэтэл яагаад эхнээсээ ийм хүнд зүйл ангиар яллав гэж чи асууж байна. Хоёр үндсэн шалтгаан байсан болов уу гэж би боддог. Нэгд, Оюу толгойн гэрээ гэдэг бол эхнээсээ л авлига, хээл хахуулийн хар уурхай юм байна, мафийн бугшсан голомт нь юм байна гэж олон түмэнд харуулах, жигшүүлэх хэрэгтэй байсан биз. Хоёрт, Оюу толгойн гэрээ 2009 онд байгуулагдсанаас хойш есөн жилийн дараа надад эрүүгийн хэрэг үүсгэж 461-д хорихоор шийдсэн. Гэтэл намайг хорихын тулд миний хийсэн гэх гэмт хэргийн ял есөн жилээс илүү байх ёстой болсон. Тэгээд л би “онц ноцтой гэмт хэрэгтэн”, “мафийн толгойлогч” болж өргөмжлөгдсөн биз. Гэхдээ сүүлдээ бодит үнэнд яахын аргагүй гүйцэгдээд,тэр хүнд ял надад тулгахаасаа тэд өөрсдөө татгалзсан.

-Таныг тэгээд ямар хэрэг хийсэн гэж шүүхээс ял өгсөн юм бэ?

-Энэ нөхрийг яасан ч зүгээр орхихгүй гэсэн шиг надад өөр гэмт хэрэг бодож олсон. Намайг Ерөнхий сайд байхдаа 2009 онд “Петровис” компанийн түлшийг Оюу толгой ХХК-д хүчээр “шахсан” гэрээ байгуулахад нөлөөлсөн гэх шинэ ял тулгасан. Шинэ ялтай хэргээ шүүхэд шилжүүлнэ гэж тэд яарсан учраас хэт зохиомол юм хийсэн. “Шинжээчийн дүгнэлт” гэх юм гаргуулж, түүн дээрээ үндэслэн шинэ ял надад тулгасан. Тэр “дүгнэлт” дотор нь онигоонд ормоор юм олон байсан.

-Та яагаад онигоо гэж хэлж байгаа юм бэ?

-Яахав дээ. Бидний хувьд дэндүү эмгэнэлтэй тусаагүйсэн бол дэндүү инээдтэй гэмээр учраас тэгж хэлж байгаа юм. Ганц нэг жишээ хэлье. “Петровис” нь Оюу толгой компанид 2002 оноос хойш шатахуун нийлүүлж байж. Би тэр үед ОХУ-д Элчин сайд байсан. Надтай надгүй шатахуунаа нийлүүлээд хэдэн жил болж. Гэтэл энэ хоёр компанийн энэхүү бизнесийг 2007 онд Ерөнхий сайд болсон надтай заавал холбох гэж оролдсон. Эрүүл ухаан, энгийн тооцоо зэргийг умартталаа улайрсан. Жишээ нь, би шатахууны “шахаа” хийж, 2009 онд Петровис ХХК Оюу толгой компанитай гэрээ байгуулахад нь үнэхээр нөлөөлсөн юм бол энэ гэрээ нь Петровис ХХК-д өмнөхөөсөө илүү ашигтай тусах ёстой баймаар. Тийм биз.

-За тийм. Тэгээд яасан гэж?

-Гэтэл бодит байдал дээр 2009 оны гэрээний нөхцөл нь өмнөх хэдэн жилийнхээс арилжих нөхцөл, үнэ өртөг зэрэг хэд хэдэн үзүүлэлтээр Петровис ХХК-ийн хувьд дээрдсэн биш, дордсон байсан.Ийм утгагүй “шахаа” гэж байх уу. Өөр нэг жишээ. “Шинжээчийн дүгнэлт” гэх тэр баримтад буй тооцооллын хүснэгтэд үнийг хуулж бичихдээ мөр, орон алдсан учраас “сая төгрөг” нь “тэрбум төгрөг” болж хувирсан ч байх шиг. Санаатай, санаагүй хийсэн ийм алдааны жишээ цөөнгүй. Миний ярьж байгаа энэ бүх баримт хавтаст хэрэгт бэлхнээ байсан. Алга хийгээгүй бол одоо ч байгаа. Ийм дэндүү болхи алдааны талаар шүүх хурлын өмнө гомдол гаргаад нэмэр олоогүй. Онигоо шиг ийм “Шинжээчийн дүгнэлт” үндэслэж надад болон миний найз Даваанямд ял өгсөн байдаг. Бушуухан яллаад явуулах гэж арай л түүхий, арай л мангар юм хийсэн дээ.

-Таны хэлснээр тийм “мангар юм” хийсэн юм бол та энэ тухай яагаад одоо болтол ярихгүй байгаа юм бэ?

-Зүгээр ярих нь хангалттай биш, баримт гарган заргалдах ёстой асуудал учраас тэр. Ярихын хувьд гэвэл шүүх хурлын танхимаас шууд ачигдаад явсан учраас юм хум ярих боломж надад олдоогүй.Харин шүүх хурлын өмнө “Ийм ийм илэрхий алдаатай баримтаар шүүх гэж байна” гэж би яриагүй биш, ярьсан. Чамтай болон өөр бусад сэтгүүлчидтэй ярилцлага хийхдээ энэ тухай ярьж байсан санагддаг. Зөвхөн ярих ч биш. Шүүх хурлын өмнө Улсын Ерөнхий прокурорт дээрх асуудлаар ил захидал бичин нийтэлж байлаа. Нэмэр болоогүй. Прокурорт хандаад ч, шүүх хурал дээр нь юу ч яриад, яаж ч нотлоод, ямар ч баримт гаргаж дэлгээд нэмэргүй юм билээ. Цаанаасаа даалгавартай юм шиг л алхаа тас тас цохисоор байгаад ачаад явуулсан. Одоо бол зүгээр ярих биш, заргалдана. Хийсэн гэх гэмт хэргээ дахин шалгуулахыг шаардана. Үнэн мөнийг олж байж санаа амарна.

-Энэ хэлмэгдүүлэлт байв уу, дахиж ийм хэлмэгдүүлэлт гаргахгүйн тулд цаашид яах ёстой вэ, та юу гэж бодож байна?

-Баримт нотолгоогүй, онигоо шиг дүгнэлт үндэслэн хүнийг шоронд хийхийг юу гэж үзэх вэ. Ямар ч үндэслэлгүйгээр их хэмжээний торгууль ногдуулахыг юу гэх юм. Энэ бол хэлмэгдүүлэлт мөн. Би хэцүү нэрт тэр газраас гарч ирээд юм юм л сонслоо. Надад ял өгсөн тэр шүүгч нь өөр хэрэг дээр авлига авч байгаад баригдсан гэсэн. Тэгээд барьцаалагдсан, захиалгат ял өгдөг болсон гэлцэх юм. Шүүх хурлын үед тэр шүүгч байн байн завсарлага зарлаад л, утсаа барин гарч гүйгээд л, бидний хэргийг гэнэт тусгаарлаад л, барьцааны гэх их хэмжээний мөнгө авна гэх шийдвэр гаргаад л сонин сонин аашлаад байсан. Хэн нэгнээс тушаал заавар аваад байна уу гэмээр санагдаж, энэ тухай бид хэд хоорондоо ярилцаж байсан. Гэхдээ тухайн үед энэ бол бидний таамаг төдий байлаа. Гэтэл юу болсон гээч.

-Юу болсон гэж?

-Шоронгоос гараад би өөр нэг хачин баримт олж мэдсэн. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн ажилтан ч гэнэ үү, өмгөөлөгч ч гэнэ үү нэг хүний компьютерт “тэр нөхрийг хэргийг тэгж тусгаарлах, тийм барьцаа хөрөнгө гаргуулах, тэр нөхөрт тийм ял өгөх” гэсэн агуулгатай, бид хэдийн нэр дурдсан файлууд олдсон ч гэх шиг. Энэ үнэн бол үүнийг юу гэж ойлгох вэ. Захиалгаар, хэн нэгний зохиосон схемээр хэрэг шийддэг, ял өгдөг байсан юм уу. Ийм явдлыг юу гэж үзэх юм.Энэ бүхний учрыг заавал олох ёстой. Энэ учрыг олж, буруутан этгээдэд хуулийн дагуу хариуцлага заавал хүлээлгэх ёстой. Тэгж гэмээнэ дахиж ийм хэлмэгдүүлэлт гаргахгүйн баталгаа бий болно.

-Тийм баталгаа бий болно гэж та итгэж байна уу?

-Итгэж байна. Гэхдээ эргэлзээ бас байна. Ийм завхарсан юмыг нууж хаацайлах гэсэн оролдлого хийж байгаа тухай дуулдсан. Хууль хяналтын байгуулагынхан гэж бүгд завхарсан, худалдагдсан этгээдүүд арай биш л дээ. Улс төрийн хүрээ, мөнгө төгрөгтэй холбоотой тодорхой хэдэн этгээд л байдаг биз. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн ажилтан ч гэнэ үү, өмгөөлөгч ч гэнэ үү тэр хүний тэр файлын асуудал нь яван явсаар “биеэ үнэлэгч зуучилсан” гэх зөрчил болгох гэж байна гэж дуулдсан. Арай ч үгүй биз, арай ч тэгж зүрхлэхгүй биз гэж бодож байна.

-Таныг шүүсэн тэр шүүгч, тэр өмгөөлөгч гээд байгаа хүмүүсийн дуулиант асуудлууд аль хэдийнэ дэлгэгдсэн шүү дээ. Та мэдээллээс тасарсан байсан юм байна. Ингэхэд та тэнд байхдаа улс төр, нийгмийн амьдралын талаар мэдээлэл авч байв уу?

-Тэр бол мэдээллээс үндсэндээ тасардаг газар. Улс орон, хорвоо ертөнц бүү хэл, торны цаахан талд юу болж байгаа нь бүү мэд. Мэдээллийн байнгын урсгалд байж дадсан мань мэтэд бол хэцүү л юм билээ. Ар гэрийн хэд маань, анд нөхөдтэйгөө цөөн хэдэн минут уулзахдаа дотоод гадаад мэдээ яриад байлтай биш. Тэгээд ч хэнтэй ч уулзсан хажууд заавал нэг харгалзагч гозойлгодог журамтай газар юм билээ. Юу ярих, ярихгүйг журамлана. Хэргийн тухай яриа бол тас хориостой.

-Гарч ирээд нийгмийн амьдралд хөл тавихад эх орон чинь ямархан дүр зурагтай угтав, Монгол Улс танд яаж мэдрэгдэж байна?

-Тэндээс гарч ирээд нийгмийн амьдралд оролцоод, хөл тавиад байсан юмгүй. Ах дүү, анд нөхөд, ар гэрийн хүрээндээ л байж байна. Гэхдээ улс маань бүхэлдээ цар тахлын аюулд нэрвэгдэж байгааг бол мэдэрсэн. Өөрийн биеэр хүртэл мэдэрсэн.

-Ковидтой үеийн Монгол Улсын ирээдүйн дүр зургийг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Улс орны хэмжээний юм ярих, дүгнэхийн тулд тийм хэмжээний мэдээлэлтэй байх хэрэгтэй. Надад тэр нь алга. Энэ цар тахал цаашаа яаж өрнөх, зүсээ яаж хувиргаж, шинэ ямар зовлон учруулахыг барим тавим мэдэж байгаа хүн, байгууллага, улс орон энэ дэлхийд алга шиг. Ийм нөхцөлд хувь хүн, улс нийгмээрээ ажил амьдралаа төсөөлж төлөвлөхөд улам л бэрх болж байна.

-Монголын төр засгийн ковидтой тэмцэж байгаа үйл ажиллагааг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Төр засгийн байгууллагууд, ялангуяа эмч сувилагч нар маань чадлаараа л үзэж байх шиг. Ковидтой манайд тэмцэж байгаа байдлыг гадаад бусад орны байдал, статистиктай харьцуулсан баримт нийгмийн сүлжээнд үе үе гарах юм. Тэндээс үзвэл манайханд оноо ч байна, алдаа ч байна. Гэхдээ хөндлөнгөөс шүүмжлэх, муулах амархан. Шууд гардаад хийх, зүтгэх хэцүү. Ийм тодорхой бус, яах нь мэдэгдэхгүй, удаан үргэлжилсэн хүнд нөхцөлд ажиллах хувь тавилантай төр, засгийн байгууллага урьд өмнө байгаагүй. Цар тахал нүүрлээд жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Үүрэг хүлээж байгаа хэд маань туйлдаж байх шиг. Доод, дунд, дээд түвшинд ажиллаж байгаа хэдийнхээ сэтгэлийг нь сэргээх болон мөнгө төгрөг талаас нь дэмжиж урамшуулах ёстой байх. Ажил хийж, ачаа үүрч байгаа хүмүүст урам зориг хамгийн чухал шүү дээ.

-Та нийгмийн сүлжээнд нэлээд идэвхтэй. Энэ нь таны хувьд ямар ач холбогдолтой байдаг вэ?

-Олны дотор бужигнаж, санаа оноогоо солилцож, инээж ханиаж явах нь хүний суурь хэрэгцээ. Энэ хэрэгцээг хангах боломжийг нийгмийн сүлжээ олгодог болж. Тэр сүлжээ фэйсбүүк, инстаграм, тик ток гээд олон салаатай юм байна. Би бол түйтэр хавьд л сүүтгэнэдэг. Тэнд ороод удаагүй учраас ид сонирхолтой дээрээ явж байгаа. Товч тодорхой байх, цаг хэмнэх талаасаа түйтэр нь арай зүгээр юм шиг. Өглөө, орой түйтэрт ороод гарахад нийгмийн хэсэг яг одоо юугаар амьсгалж, юунд баярлаж, бухимдаж байгааг нь мэдэх боломжтой. Эсвэл замын түгжрээнд мөлхөж байхдаа цаг нөгцөөх сайхан хэрэгсэл гэж харж болно. Мэдээллийн эриний нэг давуу тал юм биз дээ. Гэхдээ түйтэрт олон ороод байх нь цаг их авдаг юм байна. Тийм их цаг зав надад алга. Аяга кофе, аглаг хээр зэрэг амьдралын том жижиг юмс үзэгдлийг өөртөө дахин шинээр нээж, таашаал авч яваа энэ үед ялангуяа.

-Таны бичсэн жиргээ хэдэн зуу, мянган хүний хандалт авах нь цөөнгүй. Та твиттерт орсон хоёр жилийн нэг жилийг нь аргагүйн эрхэнд өнжсөн.Жил гаруйхны дотор гуч гаруй мянган дагагчтай болсон харагдсан. Энэ бол ховор амжилт гэж үздэг юм билээ…

-Түйтэрийн орчин өвөрмөц юм байна. Нүүр тулан огт уулзаж байгаагүй, зүс царайг зургаас нь багцаалах төдий хүмүүстэй санал солилцох нь сонин юм. Заримтай нь тэгж яваад аль хэзээний танил шиг болчихсон ч байх шиг. Жиргээний олонтой жилийн дараа эргээд уулзахад таатай байлаа. Дагагч, дэмжигч олон байх тусам харилцах хүрээ тэлнэ. “А” гэж бичээд товч дарахад л энэ нь гуч гаруй мянган хүнд тэр дороо хүрч, хариуд нь “Б” гээд таймлайн руу ороод ирэх нь урамтай.

-Гэхдээ танд муугаар ханддаг хүмүүс илэрхий бас байх юм аа, харахад. Та тийм биеэ тоосон, өөрөөсөө дор гэж боддог хүмүүст тоомжиргүй ханддаг зантай юм уу?

-Надаас дээр, доор хүн юм гэж хандаж харилцдаг зан надад үгүй. Би хэнтэй ч харилцаж чадна. Хүн ёсны хүндэтгэлтэй харилцаа байх нь л чухал. Би ямар мөнгөн тэмдэгт биш, бүх хүнд таалагдах албагүй. Надад муу ханддаг, муулдаг хүмүүс байна. Байх ч ёстой. Тийм хүмүүстэй ч би харилцаж чадна, хэрэгтэй бол маргаж чадна. Тал талаасаа нотолгоо баталгаа гарган гоё маргах гоё ш дээ. Харин хэрүүл хийх би дургүй .Дээр нь тэнэг хүнтэй харилцаж хайран цагаа барах хүсэлгүй. Хүн таван үгнээсээ л танигддаг. Цөөн тэмдэгт дотор эргэлддэг түйтэрт тэгэх тусмаа. Хэрүүл өдөх, хараал зүхэл урсгахаас цаашгүй хүмүүстэй би зууралдаад байдаггүй, шууд л “блок” хийдэг болсон. Нэг сайхан үг байдаг. “Хамгийн том тансаглал бол хүн ёсны харилцааны тансаглал” гэсэн үг. Францын зохиолч Экзюперишийн хэлсэн үг. Залуу байхдаа энэ зохиолчийг шүтдэг байлаа. Одоо ч хэвээр.

-Өөр сэдэв рүү оръё. Оюу толгойн төсөл нийгэм дэх том сэдэв, хэрүүл маргаан дагуулсан энэ асуудал хэвээрээ л байгааг та юу гэж үзэж байна?

-Олон тэрбум ам.долларын том хөрөнгө оруулалт шаардсан, улс орны эдийн засагт том нөлөө үзүүлсэн мега төсөл учраас тэр биз. Зөвхөн Монголд ч биш, дэлхийн хаана ч гэлээ мега төсөл мега анхаарал татдаг, зөв буруу боллоо гэх мега маргаан үүсгэдэг тавилантай юм шиг. Манай орны хувьд ХХ зууны мега төсөл бол Эрдэнэт юм. XXI зуун гараад Оюу толгой гэх шинэ мега төсөл нэмэгдсэн.Таван толгой маань яван явсаар мега төслийн хэмжээнд хүрэх биз. Өөр шинэ мега төсөл алга. Тийм шинэ мега төсөл хэрэгжтэл Эрдэнэт, Оюу толгой, Таван толгой гурав олны анхаарал татсан,

маргаан хэрүүл үүсгэсэн мега сэдэв хэвээрээ л байх биз.

-Оюу толгойн төсөл хэрэгжиж эхлээд хэрүүл маргаантай арван хоёр жил өнгөрч. Одоогийн өндөрлөгөөс харахад та энэ төслийг юу гэж дүгнэдэг вэ?

-Үүнийг би биш, бодит байдал, цаг хугацаа хоёр дүгнэх ёстой биз. Би юу хэлэх вэ гэхлээр, гадна дотноос садаа их байсан ч, миний толгойлсон Засгийн газар Оюу толгойн гэрээг байгуулж чадсан.Түүнийг арав гаруй жил шүүн хэлэлцсээр л байна. Нохой хуцна, тэмээн цуваа урагшилна гэдэг шиг энэ зуур Оюу толгой маань, Таван толгой, Эрдэнэт хоёртой нийлээд улсын төсвийг бүрдүүлэх гол эх сурвалж болсоор ирсэн. Дашрамд хэлэхэд, Таван толгойн нүүрсний орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эхлэлийг манай л Засгийн газар тавьсан байдаг. Чи тэр үед хэдтэй байсан бэ?

-Арван долоотой байсан. Дунд сургуулиа дүүргэх гэж байсан…

-Чи залуу учраас тэр үеийг сайн мэдэхгүй байх л даа. Гэхдээ юу үнэн тэр үнэн. Оюу толгой, Таван толгой гэх энэ хоёр том төсөл гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монгол руу татаж чадсан. Эдийн засаг маань тэлсэн. Монгол Улс, Монголын эдийн засаг бизнес, монголчууд боломжийн мөнгөтэй болж эхэлсэн үе. Дараа дараагийн Засгийн газрууд бонд босгож, гаднаас илүү их мөнгө татах боломж нь нэмэгдсэн. Манай улс эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийн рекорд тогтоож байсан гээд нааштай үзүүлэлт байна. Буруу зөрүү юм ч бас гарсан. Олдсон мөнгөө буруу зөв үрсэн гээд яривал зөндөө юм бий. Гэхдээ ингэсгээд зогсъё.

-Оюу толгой гэх энэ том төсөлд өнөөдрийн эрх баригчид “Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги…” гэдэг байдлаар хандаж байна уу. Оюу толгойн гэрээнд үнэхээр засч залруулах зүйлс бий юү?

-Хоёр тал хэлэлцэж, өөр өрсдийнхөө эрх ашгийг заавал тусгах гэж оролдож, хэрэлдэж, тэмцэлдсэний эцэст байгуулсан гэрээ л юм хойно түүнд засч залруулах юм бий, бий. Төгс төгөлдөр юм гэж энэ хорвоод хаа байх вэ.

-Оюу толгойн гэрээний яг юуг засч залруулах ёстой гэж та үздэг вэ?

-Гол маргаан үүсгэдэг асуудал бол тэр үйлийн үртэй 34 хувь байгаа юм. Орд газрын 34 хувь биш шүү дээ. Хөрөнгө оруулагч гадны компанийн хувьцааны 34 хувь. 2009 оны долдугаар сард намайг Японд айлчилж “стратегийн түншлэлийн” тухай хэлэлцээр хийж байх үед УИХ-ын алдарт 57 дугаар тогтоол батлагдсан байдаг. Энэ тогтоолын дагуу тэр гадны компанийн хувьцааны 34 хувийг Монголын талд авахыг Засгийн газарт УИХ-аас үүрэг болгосон. Оюу толгойн орд газар гэдэг маань 100 хувь манай өөрийн өмч. Тийм байхад өрөөлийн нэг компанийн 34 хувийг яах гэж авах ёстой юм. 57 дугаар тогтоолыг зүтгүүлэн байж батлуулсан хүмүүс тэр үед ч, одоо ч үүнийг тайлбарлаж чаддаггүй юм. УИХ-ын тэр алдарт 57 дугаар тогтоолын дагуу гэрээ байгуулсан манай Засгийн газар, тэр Засгийн газрыг удирдаж байсан намайг л ил, далд буруутгасаар өдий хүрсэн.

-34 хувийг тэгээд яах ёстой юм бэ?

-Ярилцах л ёстой. Одоо ярилцаж, хэлэлцээр хийж байгаа гэж ойлгосон. Гэхдээ гараан дээр хийсэн гэрээний гол тохироог явц дундаа өөрчлөх амаргүй л байх. Цаг үе, нөхцөл байдал ч их өөрчлөгдөж. Бариулгүй чемодан гэж байдаг даа.Хаяхад хайран, аваад явахад хэцүү. 34 хувь бол тиймэрхүү л ачаа юм. Би энэ тухай олон ярьсан, бичсэн. Хоёр жилийн өмнө гарсан “Жар хоног…” гэх номондоо энэ талаар нэлээд дэлгэрэнгүй бичсэн. Өнөөдөр тэр төсөл хавиар яг юу болж байгааг би сайн мэдэхгүй. Оюу толгойн төслийн талаар олон улсын шинжээчдийн нэг дүгнэлт гарсан гэсэн. Оюу толгойн гэрээг биш, энэ гэрээг хэрэгжүүлж ирсэн менежмэнтийн багийн буруугаас олон асуудал үүссэн гэж дүгнэсэн гэсэн. Тийм бол зөв л дүгнэлт гарчээ гэж үзэж байна.

-Дубайн гэрээний талаар та юу гэж боддог вэ?

-Дубайн гэрээ гэж байхгүй, далд уурхайн ажлын төлөвлөгөө байдаг гэж би ойлгосон. Тэр төлөвлөгөөг нь би хараагүй, нягтлан судлаагүй. Таг зогссон байсан далд уурхайн ажлыг хөдөлгөх үүднээс энэ төлөвлөгөөг хийсэн гэж тайлбарладаг. Тэгэхдээ Оюу толгойн төслийн талаар гол шийдвэр гаргасан УИХ-тайгаа ярьж зөвшилцөөгүй, Засгийн газар дангаараа шийдвэр гаргасан юм байна гэж би ойлгосон. Ямартаа ч Дубайн гэх 2015 оны төлөвлөгөөнөөс болж манай талын нөхцөл муудсан гэж үзэж байгаа бол тэр төлөвлөгөөний үндэс нь болсон 2009 оны Оюу толгойн гэрээ угтаа бол муугүй эд байж гэх логик дүгнэлт гарч ирнэ. Тийм биз дээ.

-Монгол Улс том төсөл хөтөлбөрүүдээ ямар нэг байдлаар хөдөлгөж байж хөгжлийн хурдасгуур дээр гарна гэдэгтэй бүгд л дуу нэгтэй байгаа харагдах юм. Гэтэл том төсөл бүр нь бөөн хэл ам, хэрүүлийн шуугианы “бай” болох юм. Юундаа байдаг юм бэ?

-Том төсөл, тэгэх тусмаа мега төсөл гэдэг санасны зоргоор бүтэхгүй. Гадаад, дотоод нөхцөл бүгд бүрэлдэх ёстой. Дэлхийн зах зээлийн үнэ өртөг, конъюнктур, хөрөнгө оруулах хүсэл сонирхол гээд биднээс үл хамаарах гадаад хүчин зүйл олон бий. Харин дотооддоо бол улс төр, эрх зүйн тогтвортой байдал, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад бий болгосон таатай нөхцөл, Монголын төрд, монголчуудад итгэх итгэл гээд биднээс хамаарах хүчин зүйлс бас олон бий. Төсөл нь том байх тусмаа түүнийг тойрсон хэл ам, хэрүүл маргаан ч том байдаг аж.Дотооддоо үл ойлголцол байхаас гадна түүнийг нь гаднаас тэтгэн дэвэргээд байдаг нь улам л тодорхой болж байх шиг. Гэхдээ том төсөл том эрсдэл, том шуугиан үүсгэдэг хэдий ч, том хожил, том хөгжил авч ирдэг юм шүү дээ. Том төсөлгүйгээр Монгол Улс том хожих, том алхах боломжгүй.

-Та Ерөнхий сайд байхдаа Оюу толгойн төслөөс гадна Таван толгой, ураны төсөл зэрэг асуудал шийдэх гэж нэлээд зүтгүүлсэн гэдэг. Тэр үеийн гадаад, дотоод улс төрийн нөхцөл байдлын онцлог ямар байсан бэ?

-2007-2009 онд дэлхийд хэд хэдэн хямрал дараалан нүүрлэсэн. Банк санхүүгийн хямрал эхлэсний дараахан хүнсний хямралын аюул нэрвэсэн. Улаанбуудайн үнэ гэнэт хоёр гурав дахин нэмэгдэж олон орон, түүний дотор Монгол Улс модоо барих дөхсөн. Бид тэр үед хэрэглэдэг буудайнхаа 75 хувийг импортоор авдаг байсан. Дээр нь газрын тосны үнэ тэнгэрт хадаж нэг баррель нь 145 ам.доллар хүрсэн. Энэ бол шатахуунаа гаднаас зөөдөг манайх шиг улсад бол сүйрэл. Монголын инфляцид нөлөөдөг гол гурван зүйл байдаг. Тэр бол мах, гурил, шатахууны үнэ. Махаа дотооддоо зохицуулаад болгоод байж болно. Харин гурил, шатахууны хувьд гаднаас хараат байх гэдэг том зовлон. Хүнд хэцүү үе байсан шүү. Гэхдээ хямрал мөнх үргэлжилнэ гэж үгүй. Хямралын үе шувтрахаар өөрийн болон хажуу хавийн улс орны эдийн засаг өлсөж цангана. Хэрэгцээ огцом нэмэгдэнэ. Түүний дотор түүхий эдийн хэрэгцээ. Тэр нь бидэндээ шинэ боломж болж хувирсан.

-Тэр үед таны бодож байсан бодол, олсон ололт, гаргасан алдаа юу байв?

-Тэр тухай одоо ярих хэрэг байна уу. Бодож төлөвлөсөн зарим ажлаа хийж чадсан, заримыг нь бол чадаагүй. Чадаагүй ч юу байх вэ. Цаг хугацааны болон нөхцөл байдлын хувьд амжаагүй. Би хоёр жил хүрэхгүй хугацаанд Ерөнхий сайд хийсэн. Энэ зуур УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн гэх хоёр ч том сонгууль хийх ёстой байсан. Сонгууль бол нэг талаасаа ардчилал, нөгөө талаасаа бол ажлын садаа. Алдсан, оносны хувьд гэвэл аль аль нь байгаа. Дүн, дэнсийг нь цаг хугацаа гаргах биз гэж би түрүүн хэлсэн.

-Сонгуулийн тухай та ярьсан учраас энэ тухай хэдэн юм асууя. Таныг сүүлийн хэд хэдэн сонгуулиар намынхаа штабыг албан бусаар удирдаж ажилласан гэдэг. Харин саяхан болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ажилд мэдээж оролцож чадаагүй. Оролцоогүй гэлээ ч энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Хэд хэдэн сонгуульд би намын сонгуулийн ерөнхий менежер хийж, дараа нь намын дарга байхдаа сонгууль удирдаж байсан. Тэрнээс хойш бол сонгууль монгууль удирдаад байсан юм надад үгүй. Намын шинэ залуу дарга нар асууж зөвлөлдье гэхэд хэдэн юм хэлж явснаас цаашгүй. Сонгуулийн технологи ч одоо үед улам нарийссан байна. Судалгаанд илүү суурилсан, нийгмийн сүлжээний онцлогийг бодолцсон, шинжлэх ухааны илүү үндэстэй хийдэг болж. Өнгөрсөн хавар болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувьд гэвэл би хөдөөний хорих ангид сууж байлаа. Хөндлөнгөөс харахад энэ сонгуулийн бэлтгэл ажлыг сүрхий базааж, ойрын болон хэтийн төлөвлөлтийг эртнээс нарийн хийж гэж санагдсан. Зөвхөн намын хүрээндээ бус, өргөн хүрээнд ажилласан нь үр дүнгээ өгсөн байна гэж харсан.

-МАН өнөөдөр төрийн бүх удирдах байгууллагад сууж байна. Нэг намын дарангуйлал тогтох нь гэх зүйл яригдах юм. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Би юу хэлэх юм. Сонгуулийн үр дүн л ингэж гарсан байна. 2012, 2013 онд яалаа. Төрийн гурван “өндөрлөг” гурвуулаа АН-ын каадрууд байсан биз дээ. Тэр үед “Нэг намын дарангуйлал тогтох нь” гэж сүржигнэж байлуу. Үгүй шиг санагдах юм. Одоо бол сонгуулийн дүн эсрэгээрээ буусан байна. Цаг цагаараа, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй гэдэг нь дахин дахин нотлогдоод л байна. Үүнийг одоогийн эрх баригчид болон эрх барихыг горилогчид хаа хаанаа санаж явахад илүүдэхгүй биз.

-Улс төрийн намуудын бодлого, ирээдүйн дүр төрхийг та яаж харж байна?

-Яаж ч хараагүй сууж байна. Би наад сэдвээс чинь дэндүү холдсон гэдгээ л мэдэж байна.

-Та нам, улс төрийн сэдвээр цааш нь ярих дургүй байх шиг. Гэхдээ энэ сэдвийн төгсгөлд нь танаас заавал асуух ёстой нэг асуулт асууя. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө МАХН, МАН-тай нэгдсэн. Таны бодлоор хоёр намын энэ нэгдэл зөв үү?

-Нэгдэл ч биш юм аа. Энэ хоёрын нэг жижиг хэсэг нь нэг хэсэг салж явсан. Өөрийн дураар салсан. Голын жижиг салаа нэг хэсэг тусдаа урсдаг шиг.Одоо мөн л өөрийн дураар татан буугдаад төрхөмдөө буцаж. Голын салаа татуурга үндсэн урсгал голдиролдоо буцаад нийлэхийг хоёр гол нэгдлээ гэхгүй биз дээ. Гэхдээ нэр томьёо энд тийм ч чухал биш. Эцсийн дүндээ болох ёстой юм жамаараа болжээ гэж би хүлээж авсан.

-Таныг том стратегич гэдэг. “Стратегийн бодлого” гэж юу вэ, манайд тэр нь бий юү, гадаад орнуудад ямар байдаг юм бэ?

-Том стратегич. Ай яа. Улсын наадмаар бөх цоллож байгаа юм шиг бас л сүр чимэгтэй дуулдаж байх чинь.Цоллон хөөргөж байгаад цовдлож дэлгэдэг энэ аргыг чи танай сонинд байсан, авьяас нь дэндсэн лут сэтгүүлч Б.Ганчимэг эгчээсээ сураа юу (инээв). Хүн л юм хойно муу ах чинь магтаалд нугасгүй. Гэхдээ сүржин үгэнд сэжигтэй, цаасан малгайд хажигтай ханддаг. Үүнийгээ би Б.Ганчимэгт ч хэлж байсан, чамд ч гэсэн хэлээд л байна, Номио минь. Стратеги судлалын хүрээлэнд би нэг хэсэг ажиллаж байсан нь үнэн. Стратеги судлалын хүрээлэнгээс цалин авч байлаа гээд шууд том стратегич болчихгүй л байх. За за, тэр ч яах вэ.Стратегийн бодлого гэдэг нь зайлшгүй байх ёстой зүйл. Альч улс орон хол ойрын төлөвөө, сайн муу талаа, гадаад дотоод хүчин зүйлээ, орлого зарлага гэх мэт олон зүйлээ цогцоор нь харж, төсөөлж, төлөвлөж чадвал тэр нь стратегийн бодлого болох үндэс нь биз.

-Дэлхийн чиг хандлага, ерөөс улс төр, эдийн засаг, геополитик ямар чиг рүүгээ яваад байна вэ?

-Наадах чинь ч бас дэндүү том асуудал байна. Товчоор хэлэхэд, дэлхийн том улс гүрнүүд дахиад л талцаад, шинэ хүйтэн дайн дэгдээд эхлэх шиг. Бидний хувьд хуучин зууны төгсгөл, шинэ зууны эхэнд биднийг дулаан элчээрээ сайхан ээж байсан үүлэн чөлөөний нар үгүй болж байх шиг. Дэлхийн болон бүс нутгийн энэ том талцалд нь өртчихгүй шиг, хөрш хоёр оронтойгоо болон гурав дахь хөрш гэдэгтэйгээ эвтэй найртай, харилцан ашигтай аятайхан яаж явах вэ гэдгээ нухацтай бодох, хөдлөх ёстой цаг.

-Хоёр хөрш орны манайх руу чиглэсэн ямар бодлого байдаг вэ. Тэдэнтэй бид ямар бодлого барих ёстой юм. Гуравдагч гүрнүүдийн манайд чиглэсэн бодлого нь юу юм бэ. Дэлхийн хоёр том гүрний дунд бид хэрхэн тоглолт хийж гурав дахь хөрш гэдэгтэйгээ харилцаагаа яаж зузаатгах вэ гэсэн олон асуулт цаана нь бас бий…

-Бурхан Гончигсүм минь… Ямар лут лут асуултууд вэ. Мэдээлэлгүй надад дэндүү ахадсан олон сэдэв байна. Дэлгэрүүлж яривал асуулт болгон чинь ярилцлагын биш, судалгааны сэдвүүд байна. Тэр айхавтар шугуй руу оролгүй ганц нэг зүйл л онцолъё. Давын өмнө бид ямар нэгэн “тоглолт” хийх гэж оролдох огт хэрэгггүй. “Тоглолтоор” хэнийг ч барж идэхгүй болсон хорвоо. Зүгээр л тооцоо судалгаагаа няхуур хийж, бодлогоо зөв гаргаж, хэлсэн тохирсондоо эзэн байх ёстой.Тэгээд л тэр. Нөгөөтэйгүүр, манайхан “ах дүү, мах дүү” гэхгээд байдаг. Эсвэл шууд л “атаат дайсан” болгож харах гэнэ. “Мөнхийн ашиг сонирхол гэж байхаас, мөнхийн ах дүү, мөнхийн дайсан гэж үгүй” гэсэншүү үг байдаг. Туйлын үнэн үг. Хоёр хөрш ч бай, гурав дахь хөрш ч бай тэд бүгд Монголыг чиглэсэн нарийн бодлоготой. Тэр нь Монголыг яаж өөд татах, монголчууд биднийг яаж жаргаах вэ гэсэн бодлого огт биш. Өөрийнхөө том ашиг сонирхолд нийцүүлэн жижиг Монголыг яаж ашиглах вэ гэсэн л амиа бодсон бодлого байгаа. Тэрнийг нь нарийн мэдэж мэдэрч, зөв хариу барьж, тэнцвэртэй бодлоготой байх нь бидний хувьд амин чухал асуудал юм даа.Өөр ч юу хэлэх вэ дээ. Том том сэдвээр хамаа намаагүй л ярилаа, гадаад дотоод улс төрийн талаар баахан цуурлаа шив дээ (инээв).

-Та улс төрд цаашид оролцох уу. Улс төрд оролцохгүй бол улс төр чамаар оролдоод эхэлнэ гэдэг үг байдаг даа.

-Би “Улс төрөөс гарлаа. Гарахдаа гэрлээ унтраасан шүү” гэж хэлээд гарсан.Танай сониноор дамжуулж хэлж байсан санагдана. Тэрнээс хойш арав гаруй жил өнгөрч. Гэтэл орхиод гарсан улс төр намайг үе үе оролдсон хэвээр л. Улс төр ч гэж дээ. Улс төр бол бодлого. Намайг оролддог нь нэг муу арчаагүй улстөржилт. Улс нийгэмд огт нэмэргүй, харин хувь хүнд нэн хохиролтой тийм улстөржилт. Заримдаа ч боорцог хөдлөөд ханцуй шумлан эргэж ороод зад авмаар санагддаг. Нуугаад яах вэ. Гэхдээ би улс төрд эргэж орохгүй. Хувийн юмаа шийдэх, өс хонзон авах гэж улс төрд орох ёсгүй. Бүтэх ч үгүй. Тэгээд ч миний, манай үеийн улс төрд байх цаг үе өнгөрсөн, тэгдэг нас маань ч биш болсон гэж боддог.

-Цаг үе гэснээс та 2005 онд ОХУ-аас буцаж ирээд таны сая дурссан Б.Ганчимэг эгчтэй ярилцаж байсан юм билээ. “Таны улс төрийн цаг хэд болж байна” гэх асуултад нь “Өглөөний 7:30 болж байна. Миний ажил удахгүй эхэлнэ” гэж хариулж байж. Одоо тэр асуултад та юу гэж хариулах вэ?

-Миний хувьд ажлын цаг дууссан. Улс төрийн ажлын цаг шүү дээ. Улс төр талаас нь харвал одоо үдэш оройн 19:30 орчим болж байгаа биз. Ажлаа тараад гэртээ харьж яваа цаг.

-Миний нас биш болсон гэж та сая хэллээ. Гадаадад, ялангуяа Азийн улс орны улс төрийн оргилд байх нас 70 гараад л гэдэг юм билээ. Яагаад тийм юм?

-Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудын энэ жишиг уг нь зөв санагддаг. Гэхдээ манайх арай өөр.Дундаж насжилт, тогтсон уламжлал энэ тэрээсээ хамаарч өөр байдаг биз. Манайх балчир залуудаа улс төрийн том том албан тушаалд очиж, сайд даргаар томилогддог практиктай. Ийм практик аль дээр социализмын үеэс л явсан. Би ч тэр практикийн нэг төлөөлөгч нь мөн. Одоо ч тэр практик маань үргэлжилсээр. Азийн улс орнуудад тийм юм байхгүй. Тэд уламжлалт иерарх тогтолцоотой, одоо яригддаг мерит гэгддэг зарчмаа эртнээс баримталсан. Урт шатаар удаан мацсаар тавь гарч байж, шигшигдэж байж сайд дарга болвол болно. Үгүй бол үгүй. Яваандаа манай дундаж наслалт нэмэгдээд, улс төр арай тогтворжоод, хүн ам нэмэгдээд Азийн энэ сонгодог жишгээр явдаг болно биз гэж бодогддог. За, одоо болно биз дээ. Хоёулаа нэлээд удаан ярилцлаа. Сонины чинь нүүр хүрэхгүй.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд ганцхан юм асууя. Та маш сонирхолтой, үйл явдлаар дүүрэн амьдралтай хүн шиг санагддаг. Гэхдээ таныг бодохоор “Монголын төр зүтгэсэн хүндээ халтай” гэх үг санаанд орж ирдэг. Та туулж өнгөрүүлсэн амьдралдаа харамсдаг уу?

-Хүнд хүнд асуултаар булсаар л дуусгах юм даа. Юу ч гэж хариулмаар юм бэ дээ. Сайн саар хоёр нийлж сав дүүрдэг гэдэг байх аа. Би хийсэн, хэлсэн зүйлдээ харамсаад байдаггүй. Харин хийж амжаагүй, хэлж чадаагүй, зүрхлээгүй зүйлдээ бол харамсдаг.

-Хэлж зүрхлээгүй зүйл гэж та юуг хэлж байна вэ?

-Бүхнийг нэг дор ярина гэж юу байх вэ. Дараа яръя.

-За тэгъе. Танд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсье.

-Ерөөл бат оршиг.

УИХ–ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

–Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийг та ахалж ажиллаж байгаа. Ямар өөрчлөлтүүд тусгагдаж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж гарах улс төрийн тогтолцооны гол хуулиудын нэг бол улс төрийн намын тухай хууль. Өнөөдөр үйлчилж байгаа улс төрийн намын тухай хууль 2005 онд батлагдсан. Түүнээс хойших хэдэн жилийн хугацаанд Монголын улс төрийн үйл явц, улс төр дэх хөрөнгө мөнгөний нөлөө, авлигын индекс зэрэг олон асуудлаар томоохон өөрчлөлт гарч улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх зайлшгүй шаардлага тулгарсан. Улс төрийн намын тухай хуулийн энэ удаагийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд хэд хэдэн зарчмын шинжтэй томоохон өөрчлөлтүүд орлоо. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн 19 дүгээр зүйлд заасны дагуу улс төрийн намууд дотооддоо ардчилсан, үндэсний хэмжээнд бодлогын үйл ажиллагаа явуулдаг, санхүүжилт нь ил тод, нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэг намууд болох ёстой.

–Улсын төсвөөс тухайн намд олгосон санхүүжилтийг хэрхэн зохицуулахаар хуульд тусгасан бэ?

-Улс төрийн намд олгож байгаа санхүүжилтийг дэлхийн улс орны жишгээр зарцуулалтыг нь тодорхой зааж өгч байгаа. Улс төрийн намд олгож байгаа төрийн санхүүжилтийг ил тод тайлагнаж, санхүүжилтээ зориулалтынх нь дагуу зарцуулж байх ёстой. Төрөөс олгож байгаа санхүүжилт төдийгүй, тухайн улс төрийн намын өөрийн орлого, түрээсийн болон бусад байдлаар олсон орлого, хандив, гишүүдийн татвар зэрэг намын санхүүжилттэй холбоотой бүх тайлан, мэдээлэл ил тод байх ёстой. Улс төрийн намын тухай шинэ хуулийн төсөлд намын санхүүжилтийн бүх процессыг нарийн зааж өгч, тайлагнах хугацаа, тухайн намын санхүүжилтийн иж бүрдэл, тухайн тайлант хугацаанд санхүүжилтээ мэдүүлээгүй бол, сонгуулийн төв байгууллагуудад мэдүүлээгүй бол хариуцлага тооцох санкцуудыг тодорхой зааж өгсөн. Дэлхийн олон улсын жишгээр хэрвээ намд төсөл санхүүжилт өгч байгаа тохиолдолд зарцуулалтыг нь хувь заан нэрлэж өгдөг. Тиймээс манай улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд тухайн намд олгосон санхүүжилтийн 30-аас доошгүй хувийг гишүүд болон иргэдийн улс төрийн боловсрол дээшлүүлэх үйл явцын үйл ажиллагаанд, 20-иос доошгүй хувийг эмэгтэйчүүд, ахмад настан, залуучууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг нийгмийн сонирхлын бүлгүүдийн улс төрийн тэгш оролцоог нэмэгдүүлэхэд зарцуулна гэж заасан. Улс төрийн нам нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэг институци. Одоо байгаа улс төрийн намын тухай хуулиар улс төрийн намд ямар нэгэн хариуцлага болон үүрэг ногдуулдаггүй. Шинэ хуулийн төслөөр улс төрийн намд тодорхой үүргүүдийг ногдуулж байгаа.

–Тухайлбал?

-Шинэчилсэн найруулгын төсөлд улс төрийн нам нь Үндсэн хуульд байгууллага, ардчилсан тогтолцооны зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг гэсэн томьёолол оруулсан. Нам гэдэг бол ард түмний улс төрийн хүсэл зориг олон нийтийн үзэл бодлыг илэрхийлэх төр ард түмний хооронд байнгын идэвхтэй харилцаа холбоо үүсгэх, иргэдийн улс төрийн боловсролыг дээшлүүлэх, жендерийн тэгш оролцоог хангах, хариуцлагатай иргэнийг бэлтгэх, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөд оролцох, сонгуульд нэр дэвшүүлэн шударгаар өрсөлдөх гэх үүргүүдийг улс төрийн намд хүлээлгэсэн. Европын намуудын жишгээр улс төрийн нам нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхэд нь төрөөс хэсэгчилсэн санхүүжилт олгоно гэж заасан. Улс төрийн намыг төлөвшүүлэх, намын тогтолцоо бүхэлдээ хариуцлагатай байхад аливаа улс орны ардчиллын үйл явцад чухал дэмжлэг үзүүлдэг. Тиймээс УИХ-ын сонгуулиар иргэдийн тодорхой хувийн дэмжлэг авсан намууд төсвөөс дэмжлэг олгож, тухайн намуудад гарааны тэгш байдлыг бий болгох, цэвэр өрсөлдөөнийг дэмжих, улс төр дахь бохир мөнгө буюу тодорхой цөөн компани олигархиудын мөнгөний нөлөөнөөс ангижруулах үүднээс УИХ-ын сонгуулиар суудал аваагүй ч тухайн сонгуулиар нийт сонгогчдын нэг хувиас доошгүй санал авсан намд улсын төсвөөс хүчинтэй санал тутмыг тооцож мөнгөн дүнгээр дэмжлэг олгохоор заасан. Сонгогчдын нэг хувь гэдэг 2020, 2021 оны сонгуулийн дүнгээс үзэхэд 2.1 сая сонгогч санал өгөх ёстойгоос ойролцоогоор 21-25 мянган сонгогчийн санал авсан намд төсвөөс дэмжлэг олгоно. Гэхдээ тухайн нам төсвөөс олгосон дэмжлэгийн хариуд намын бүх ажиллагаа тайланг ил тод болгох, санхүүжилтийг хагас жил тутам мэдээлж байх, намын үйл ажиллаагааны тайлан болон санхүүжилтийн тайланг олон нийтэд нээлттэй тавих үүрэг хүлээж байгаа. Мөн тухайн нам хуулиар хориглосон ямар нэг эх үүсвэрээс санхүүжилт авах, намын дотоод сонгууль намаас дэвших үйл явцад нэг дэвшигчдээс болон хувь хүнээс хуульд заагаагүй хэмжээний мөнгөн хандив авах, нэр дэвшигчээс дэнчин шаардах зэрэг санхүүгийн хууль бус үйлдэл гаргасан тохиолдолд төсвийг хязгаарлах буюу зогсоох арга хэмжээ авна. Энэ хуулиар намуудын үйл ажиллагааг шилэн байлгах үүрэг ногдуулж байгаа. Улс төрийн намуудад нийгмийн өмнө үүрэг хүлээлгэж тухайн нам сонгуульд оролцож бодлого үйл ажиллагаагаа ард түмэндээ танилцуулах гишүүд дэмжигчид улс төрийн боловсролд дэмжлэг үзүүлэх үүрэг хүлээж байгаа. Тухайн эдгээр үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд намын үйл ажиллагаа нь идэвхгүй болох бөгөөд намд олгох санхүүжилтийг зогсоох санкцуудыг оруулж өгсөн. Тухайн нам хэн нэгэн улстөрчийн нөлөөллөөс ангижрахын тулд гишүүдийнхээ бага дүнтэй татвараас санхүүжих байдлыг хуульчилж өгсөн. Өнөөдрийн байдлаар ихэнх нам гишүүдээсээ татвараа авч чаддаггүй.

–Улс төрийн намыг “бодлогын нам” болгох үзэл санаа, зохицуулалтыг хуульд тусгасан гэсэн. Бодлогын нам болгохын тулд хууль эрх зүйн орчинг хэрхэн бүрдүүлэх вэ?

-Улс төрийн хуульд орсон шинэ концепци бол бодлогын нам байх ёстой. Үндсэн хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу нам үндэсний хэмжээний бодлого явуулах ёстой. Тиймээс нам цаг уурын шинжтэй, популист, нэг хүний нөлөөн дэх нам биш урт хугацааны бодлого дэвшүүлж сонгуульд өрсөлддөг, намын мөрийн хөтөлбөр сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр нь харилцан уялдсан, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого үнэт зүйл нь Үндсэн хуульд нийцсэн байхаар зохицуулагдаж байна. Бодлогын нам байна гэдэг нь намаас гарч буй шийдвэрүүд шинжлэх ухааны үндэстэй, бодлого судалгаанд үндэслэсэн байна. Үүний тулд нам дэргэдээ бодлогын судалгааны хүрээлэнг дэргэдээ ажиллуулах ёстой. Тухайн бодлогын судлалын хүрээлэнд уг намд төсвөөс олгож байгаа санхүүжилтийн тодорхой хувийг хүрээлэн зарцуулж ажиллана. Бодлогын судлалын хүрээлэн нь намын бодлого үйл ажиллагаанд мэргэжлийн судалгаа зөвлөмж өгдөг, гишүүдрүүгээ болон иргэд рүү чиглэсэн хүний эрхийн боловсролыг дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Мөн намын бүх үйл ажиллагаанд нийгмийн сонирхлын бүлгүүдийн тэгш ажиллагааг хангах зорилгоор намын бодлогын судалгааны хүрээлэн үйл ажиллагаа явуулна.

–Улс төрийн намын гишүүнчлэлийн талаарх зохицуулалтыг нэн тодорхой болсон уу?

-Намын хатуу гишүүнчлэлийг сул хэлбэр лүү шилжүүлж байгаа. Одоо хүчин төгөлдөр хуулиар намын гишүүн гэдэг ганцхан субьект байдаг. Тэгвэл шинэ хуулийн төслийн дагуу тухайн намын үзэл баримтлалыг дэмжиж, үйл ажиллагааг дэмжиж гишүүнээр элсэж, бодлогын оролцож татвар төлдөг хүнийг гишүүн, харин татвар төлөхгүй намын үйл ажиллагаанд дэмжин оролцдог иргэнийг дэмжигч гишүүн гэдэг ангилалаар ялган өгсөн байгаа. Нэг иргэн хэд хэдэн намыг дэмжигч байж болно. Тухайн намаас намын сонгуульд өрсөлдөх, намаас нэр дэвших хүсэлтэй байвал татвараа төлөөд намын өмнө тодорхой хариуцлага хүлээж, намын гишүүн болох боломжтой. Ингэснээр намын гишүүдийн татвар төлөлтийг урамшуулах, нам нь гишүүдийнхээ бага хэмжээний санхүүжилтээр санхүүжилтээ бүрдүүлэх ийм зарчим руу орж байна.

–Намыг ямар үед татан буулгах вэ?

-Намыг татан буулгах нэг эрх зүйн зохицуулалтыг хуульд оруулж өгсөн. Намын эрх бүхий байгууллагын гаргасан шийдвэр Монгол Улсын тусгаар тогтнол, үндэсний эв нэгдлийг задлан бутаргах Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрхийг авах, терроризм үйлдэх, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, нацист буюу фашист нам болсон тохиолдолд олон улсын хүний эрхийн конвенцууд, олон улсын жишгийн дагуу эрх бүхий байгууллагын шийдвэрээр нам татан буугдана. Үүнээс бусад тохиолдолд нам татан буулгахгүй.

–Улс төрийн намыг томоохон хандивлагчдын нөлөөнөөс гаргах уу?

-Улс төрийн нам энэ хуулийн дагуу томоохон хандивлагч, хөрөнгө мөнгөтэй цөөн хүмүүсийн нөлөөллөөс гарах ёстой. Үүний тулд намд олгох хандивын дээд хэмжээ, хандивын зарцуулалтыг хатуу зохицуулж өгч байгаа. Тухайлбал, Монгол Улсын иргэн жилд нэг удаа аль нэг улс төрийн намд хандив өгч болно. Гэхдээ хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 12 дахин нэмэгдүүлснээс хэтрэхгүй буюу таван сая төгрөг дотор багтааж хандив өгөхөөр хуульчилж байна. Хуулийн нэгж буюу корпорациудын хандивыг хязгаарласан. европын намуудын чиг хандлагаас үзэхэд жил ирэх тутам томоохон компани, корпорациудын намд олгох хандивын хэмжээ эрс буурч байгаа. Үүний оронд төсвийн санхүүжилт нэмэгдэж, тухайн намд олгох иргэдийн маш бага дүнтэй санхүүжилт буюу иргэдийн хувийн бага дүнтэй хандив нэмэгдэж байгаа нийтлэг чиг хандлага ажиглагдаж байна. Энэ зарчмыг хуульд тусгаж өгсөн. Нам хандив өгсөн хүмүүсийг нэг бүрчлэн ил болгоно. Зарцуулалтаа тайлагнана. Төрийн болон орон нутгийн өмчөөр бараа ажил үйлчилгээ худалдан авах үйл ажиллагаа оролцсон иргэн тухайн тендерийн үйл ажиллагаанд оролцсоноос хойш дөрвөн жилийн хугацаанд намд хандив өгөхийг хориглож байгаа. Энэ нь төрөөс зарлагдаж байгаа тендер худалдан авалтад оролцохын тулд эвсэл оролцсоны дараа улс төрийн намд шан харамж болгож хандив өгөх буюу авлигын шинжтэй үйлдэл хийхийг хориглож байгаа. Тухайн намд хандив өгч байгаа иргэн хууль зүйн эрхтэй эсэхийг хуулийн дагуу тодорхойлно. Хандив өгөх эрхгүй этгээдээс хандив авсан тохиолдолд улсын орлого болгоно. Намд олгох хандивыг мөнгөн ба мөнгөн бус хэлбэртэй байж болно. Мөнгөн бус хандив өгч байгаа тохиолдолд зах зээлийн дундаж ханшийг үндэслэн үнэлнэ.