Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Зохиолч Б.Шүүдэрцэцэгийн “Хагацашгүй” хэмээх шинэхэн роман хэвлэгдэж, олны хүртээл болоод удаагүй байгаа. Тэгвэл энэхүү романыг энэ удаагийн “Ном ярьж өгье” буландаа онцолж байна. 1937 оны хэлмэгдлийн үед үйл явдал нь өрнөх тус романд монгол бүсгүйн үнэнч хайрын тухай өгүүлсэн агаад бодит хүний намтраас сэдэвлэн бичжээ. Зохиолч Б.Шүүдэрцэцэгийг 1990-ээд оны эхээр Эрхүү хотод сурч байхад ангийнх нь нэгэн орос охины эмээ нь хэлмэгдсэн нөхрөө хайж очоод тэндээ орос хүнтэй гэрлэсэн монгол эмэгтэй гэдгийг сонссоноо роман болгон бичсэн нь энэ аж.

“Амраг хосуудыг хагацуулж, алаг үрсийг өнчрүүлж, айл гэрийг нулимсан далайд живүүлсэн аюулт хэлмэгдлийн хядлага эхлэхээс хоёр жилийн өмнө, хөхөгчин гахай жилийн зуны тэргүүн сарын тэр нэгэн бүрхэг өдөр сэтгэлд минь тов тодхон байна. Би тэгэхэд дөнгөж 17 настай байлаа…”хэмээн гол баатар Сүнжидмаагийн дурсамжаар зохиол эхэлдэг.

Тэр жилийн зун Сүүжийн голын хөндийг шар эрвээхэйн зуд нөмөрсөн байлаа. Сүнжидмаа тэр зуны нэг өдөр тугалаа шавраас гаргах гэж яваад зохиолын гол дүр болох цэргийн дэслэгч Чулуунтай таардаг. Анхны харцаараа Чулуунд сэтгэлтэй болж түүнийгээ мөрөөдөн өдөр хоногийг өнгөрөөсөөр зохиолын үйл явдал өрнөдөг. Тухайн үед Сүнжидмааг ээж нь баян тайжийн хүүгийн эхнэр болгохоор шийдэж, түүнтэй гэрлэхийг ятгасаар тэдний хуримын өдөр товлогддог. Сүнжидмаа хайргүй хүнтэйгээ гэр бүл болохгүйн тулд хуримын өмнөх өдрөө зугтсанаар түүний амьдрал орвонгоороо эргэсэн гэхэд хилсдэхгүй. Хайргүй хүнээсээ зугтаж, ижийгээ ганцааранг нь орхиод явах түүнд амар байсангүй. Сүнжидмааг хотод очих хамаатан садан байхгүйг Чулуун мэдсэнээр гэртээ авчирдаг.

Сүнжидмаа хотод ирж ажилд орон Чулууны амьдардаг хашааны эзний нэг өрөөг түрээслэн суудаг ч удалгүй нутагтаа орхиод ирсэн ээжийнх нь бие муудан тэрээр нутаг буцах болдог. Түүнийг нутагтаа ирсний дараа ээж нь амьсгал хурааснаар Сүнжидмаа хорвоо дээр ганцаараа үлддэг. Нутгийн панзчин Дүвжирийг Сүнжидмаагийн аав гэдгийг нутгийнхан хар багаас нь л түүнд хэлсэн байдаг.

Ижийгээ нутаглуулаад гэртээ ирэхэд түүний аав болох Дүвжир панз ирж уулздаг. Өнгөрсөн бүх болсон явдлыг охиндоо тайлбарлаж, түүнд нууцаар хураасан алт, мөнгөн эдлэлийг өгч охиноо нийслэл рүү гаргаж өгдөг. Сүнжидмааг нутаг руугаа явсныг дуулаад Чулуун түүнийг үгүйлж хайртай болсноо мэддэг. Үүгээр тэдний аз жаргалт өдрүүд басхүү олон сэтгэл эмтлэм зүйлийн эхлэл тавигддаг юм. Гэвч тэдний хайр сэтгэл хэлмэгсдийн шуурганд өртсөн олон зуун гэр бүлийн нэг нь болдог. Зүүд зэрэглээ мэт өнгөрсөн өдрүүд нэг л өдөр орвонгоороо эргэнэ. Тэр л өдрөөс Сүнжидмаа хайртай хүнтэйгээ уулзахын тулд олон бартаат замыг туулж эхлэх болдог юм. Хайр сэтгэлийнхээ төлөө хол нутгаас хэн ч танихгүй хотод ирсэн нь түүний хувьд эмэгтэй хүнээс гарамгүй зориг. Бүсгүй хүний зориг тэвчээр, үнэнч сэтгэл хичнээн хүчтэй гэдгийг харуулахаас гадна хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга олон хүмүүсийн хувь заяаг хэрхэн өөрчилснийг “Хагацашгүй” роман тод томруун харуулжээ.

УНТЭ-ийн Бөөрний төвийн профессор, АУ-ны доктор, эмч Л.Од-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед манайд бөөрний өвчлөл их байна. Энэхүү өвчлөлийн гол шалтгаан юу вэ?

-Бөөрний өвчлөлийн голлох шалтгаанд амьсгалын замын өвчин, ханиад томуу, хоолойны ангинн, шүдний өвчин их нөлөөлдөг. Мөн амьдралын буруу хэвшил, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ дутуу авснаас бөөрний өвчлөл нэмэгдэж байна. Зарим хүний дархлаа сул байдагтай ч холбоотой. Амьдрах орчин, хоол тэжээлээс шалтгаалж дархлаа сулардаг. Бөөрний өвчлөлийн шалтгаан нь бөөрний түүдгэнцрийн үрэвсэл. Бөөрний түүдгэнцэр гэсэн оноштой бол эмчийн хяналтад байх ёстой. Гэтэл хүмүүс эмчилгээний хугацаагаа тогтвортой барьж чаддаггүй. Үрэвсэлтэй үеийг нь дарчихсан ч хяналтад орохгүй явсаар бөөрний дутагдалд орчихдог. Түүдгэнцрийн үрэвсэл үүсгэдэг гол шалтгаан нь амны эрүүл ахуй. Энэхүү өвчний 60-70 хувь нь амны эрүүл ахуйнаас шалтгаалж байна.

-Бөөрний үрэвсэл бөөрний дутагдалд ороход нөлөөлөх үү?

-Бөөрний үрэвсэл эмчлэгдэхгүй, хянагдахгүй байвал бөөрний дутагдалд орох аюултай. Оношийг зөв тогтоож, зөв урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй. Урьдчилан сэргийлснээс олон өвчнөөс өөрийгөө хамгаалдаг гэдгийг хүмүүс хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Ямар тохиолдолд бөөрний дутагдалд ордог юм бэ?

-Бөөрний дутагдал архаг үрэвслүүдээс шалтгаалдаг. Архаг үрэвслийг тухайн үед нь гүйцэд эмчлэлгүй архагшуулчихсан. Мөн эмчилгээг бүрэн гүйцэд хийгээгүйгээс бөөрний дутагдалд ордог. Бөөр цус цэвэрлэдэг эрхтэн. Нэг бөөрөнд нэг сая орчим нарийн судас байдаг. Энэ нарийн судаснууд ямар нэг үрэвсэл, бактери, халдварын улмаас тоо нь цөөрдөг юм. Удаан хугацааны үрэвслээс дутагдалд орсон бөөр эргэж хэвийн байдалдаа ордоггүй. Тиймээс бөөрний дутагдлыг даамжруулахгүй байх хэрэгтэй.

-Бөөрний дутагдлыг эрт оношлоод эмчилбэл бүрэн эдгэрэх боломжтой юу?

-100 хувь боломжтой. Ямар нэг архаг үрэвслийг тухайн үед нь оношлоод, эмчилгээ хийгээд тодорхой хугацаанд гам хийхэд бүрэн эдгэрнэ. Нэгэнт бөөрний өвчтэй гээд оношлогдоод эмчлүүлсэн тохиолдолд эмчийн хяналтад байх ёстой.

-Энэ өвчин ямар шинж тэмдгээр илэрдэг юм бэ?

-Нуруу бөөрөөр хөшиж өвдөх, хурц үрэвслийн үед халуурах, шээхэд зовиуртай байх, ойр ойрхон шээх, уураг алдаж буй тохиолдолд шээс булингартай, хөөстэй гардаг. Өглөөгүүр нүд хавагнаж, нүүр цэлхийсэн байх, өвчин хүндэрсэн тохиолдолд хаван үүснэ. Бөөрний үрэвсэл нь түүний судсыг гэмтээвэл даралт ихэсгэдэг. Бөөрний өөрийнх нь судас нарийсах тохиолдол бас бий. Нэгэнт бөөрний даралттай гэж оношлогдсон бол заавал эмчлүүлэх хэрэгтэй. Даралтыг аль болох хэвийн түвшинд тогтоон барих нь чухал.

Бөөрний архаг дутагдал таван үе шатаар илэрдэг ч эхний гурван шатанд мэдэгддэггүй, ядарч сульдах, хоолонд дургүй болох, нойргүйдэж эхэлдэг. Хүндрэхээрээ огиж бөөлжих, хоолоо идэж чадахгүй болно. Бүр даамжраад ирэхээр цус багадалт, даралт ихэсч, бөөрний бүх үйл ажиллагаа алдагдах зэрэг зовиур илрэхээс гадна эвшээхэд амнаас нь шээс үнэртдэг. Шээс бөөрөөр ялгарч гарахгүй цусандаа хуримтлагдаж амнаас нь үнэртдэг.

-Тэгвэл даралт ихэсч, багасах нь бөөртэй холбоотой юу?

-Бөөр хүний амин чухал хос эрхтэн бөгөөд нэг минутад 0.8-1.2 литр цусыг шүүдэг. Бодисын солилцооны явц дахь бүх хортой бодис шээсээр дамжин гарч хэрэгтэй зүйлүүд нь цусандаа орж байдаг. Үүнээс гадна бөөр нь цусны даралтыг тогтвортой байлгаж биеийн шингэний тэнцвэрийг барьдаг цус төлжүүлдэг эрхтэн. Даралт ихсэх нь бөөртэй холбоотой. Залуу насанд даралт ихсэх нь ихэвчлэн бөөрний гаралтай. Бөөрний үйл ажиллагаанд үрэвсэл гарч ирэхэд даралт ихсэх шинж тэмдэг илэрдэг. Харин настай хүнд бол зүрх судастай холбоотой. Бөөрний гаралтай хаван ихэвчлэн өглөөгүүр нүүрээр буюу зовхиор хавагнаж эхэлдэг. Мөн уурагтай холбоотой. Зүрхний гаралтай бол хөлөөр хавагнадаг.

-Бөөр өвдлөө гээд хүмүүс дур мэдэн эм авч уудаг. Энэ зөв үү?

-Ямар ч эмийг эмчийн заавраар уух ёстой. Бүх эмийн 80-85 хувь нь бөөрөөр ялгардаг. Гэтэл энэ эмийг буруу хэрэглэвэл бөөр тэр эмэндээ хордоно. Хордлогоос шалтгаалсан бөөрний үрэвслүүд гарч ирдэг. Бөөрний сувганцрууд бөглөрдөг. Манай эмийн сангууд эмчийн жоргүй эмийг дураараа зарж болохгүй.

-Хоол хүнс бөөрөнд нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлнө. Тухайлбал, шорвог хоол байна. Бөөр цус төлжүүлэх эрхтэнээс гадна даралтыг зохицуулж, шингэнийг тэнцвэржүүлдэг. Их шингэн уусан тохиолдолд их шээлгэдэг. Шингэн дутагдах үед ам цангах мэдрэмж төрснөөр хүн ус уудаг. Хэрэв бид шорвог хоол идвэл шингэн дутагдана. Шингэний тэнцвэр алдагдахад даралт ихэснэ. Цусны даралт ихсэхэд зүрхэнд ачаалал өгдөг. Хоёрдугаарт, өөх тостой хоол идээд их хэмжээний таргалалттай байвал цусны хатуурал үүсдэг. Бөөр судаслаг эрхтэн. Гэтэл таргалалттай холбоотой судасны ханан дээр өөхөн дуслууд наалдаад судасны ханыг хатууруулдаг. Үүнээс болж даралт ихэсдэг. Тиймээс өөх тостой, шорвог хоол, архи дарс, буруу хооллолт нөлөөлнө. Шөнө хоол идэхгүй байх хэрэгтэй. Хоолны дэглэмийг сайн баримтлах нь чухал.

-Бөөрний дутагдал яагаад үүсдэг вэ?

-Бөөрний дутагдал үүсэхэд хэд хэдэн шалтгаан байна. Бөөрний үрэвсэл,чихрийн шижин, даралт ихсэх, эмийн хортой нөлөө, удамшлын өвчин гэх мэт байна. Үүнээс гадна бөөрний дутагдал үүсгэдэг бусад өөр олон шалтгаан бий. Манайд арван жилийн өмнө гэхэд чихрийн шижин ховор байлаа. Одоо нэг алхаад л чихрийн шижинтэй хүмүүстэй таарч байна. Чихрийн шижин илэрдэг гол хүндрэл нь бөөрний дутагдал.

-Танай эмнэлэг бөөрний өвчнийг эрт илрүүлэх төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Манай эмнэлгээс бөөрний өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Зонхилон тохиолддог эмгэгүүдэд зориулсан эмч нарын зөвлөгөө видео бичлэг хийгээд сошиалаар цацаж эхэлсэн. Мөн богино хэмжээний кино бүтээж телевизүүдээр цацаж байна. Энэхүү төсөл хөтөлбөрөөрөө бөөрний өвчнөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлж болох талаар мессэжийг иргэдэд хүргэхийг зорьсон. Бид таван чиглэлээр гарын авлага хийн манай амбулаториор үйлчлүүлж байгаа хүмүүстээ тарааж байгаа. Бөөрний түүдгэнцрийн үрэвсэл, бөөрний архаг дутагдал гэх мэт зөвлөгөө гарын авлагууд гаргасан. Мөн бид дүүргүүдийн эмнэлгээр очиж өвчтөн, эмч мэргэжилтнүүдэд сургалт хийж байна. Энэ төслийнхөө хүрээнд амбулаториор үйлчлүүлж байгаа хүмүүст судалгаа хийсэн. 350 гаруй хүн судалгаанд хамрагдсанаар 120 хүн идэвхтэй шинжилгээгээ өгөөд эмчийн хяналтандаа орсон. Үүний 50 хүн нь эрүүл гарсан. Харин бөөрний архаг дутагдалтайгаа мэдэхгүй явсаар энэ судалгаанд хамрагдахдаа мэдсэн байх жишээтэй. Мөн түүдгэнцрийн үрэвсэлтэй хүмүүс ч оношлогдсон байгаа.

Ийм хүмүүсийг бид хяналтдаа аваад хянаад явж байна. Манай эмнэлэг онош тогтоодог газар. Оношийг нь тогтоож тухайн харьяа газруудад сургасан эмч нарынхаа хяналт руу өвчтөнүүдээ явуулж байгаа.

Б.НОМИН-ЭРДЭНЭ

ХААИС-ийн эдийн засгийн бизнесийн сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн эрхлэгч, судлаач Д.Далхжавтай ярилцлаа.

---

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл он гараад нэг сараас нэг хувиар нэмэгдэнэ гэх хуулийн тогтоол гарчихлаа.

-Нийгмийн даатгалын сангууд алдагдалтай явж байгаа. Тэр дундаа Тэтгэврийн даатгалын сан улсын төсвөөс 600 гаруй тэрбум төгрөгийн татаас авдаг. Татаасаа багасгахын тулд иргэдээс авах шимтгэлээ нэмж байгаа юм. Засгийн газраас мэдээлэхдээ тэтгэврийн сан алдагдалтай, орлогоороо зарлагаа нөхөж чадахгүй байгаа учраас нэмж байгаа гэх тайлбар хийх нь мэдээж. Энэ нь иргэд бидний халаасанд ирдэг бодит орлого буурна л гэсэн үг.

-Нийгмийн даатгалын хувийг нэмэхгүй байх өөр боломж байсан уу?

-Нийгмийн даатгалын хувийг нэмэхгүй байх боломж байсан уу, гэвэл байсан. Одоо ч боломжтой. Судлаачид шимтгэлээ нэмэхгүйгээр Тэтгэврийн санд шийдэх арга зам бий талаар хэлдэг. Харамсалтай нь улстөрчид шийддэгт л учир байгаа юм. 2017 онд Тэтгэврийн даатгалын санд ажил олгогч долоон хувь, даатгуулагч долоон хувь нийтдээ 14 хувиар шимтгэл төлж байсан. 2018 он гараад найман хувь болгочихоор ажил олгогч болон даатгуулагчид16 хувийн шимтгэл төлөх болсон. 2019 он гарахаар 8.5 хувь болж, 2020 он гэхэд 9.5 хувь болно. Зөвхөн Тэтгэврийн сан 19 хувь болж байгаа юм. Дээр нь Эрүүл мэндийн даатгалын сан ажил олгогч даатгуулагчаас дөрвөн хувь, Тэтгэмжийн сан, Ажилгүйдлийн сан нийлээд нэг хувь, Үйлдвэрийн ослын сан ажил олгогчоос 1-3 хүртэлх хувь бий. Нийт дүнгээрээ 29 хувьд очих гэж байна. Цалингаасаа бид 29 хувийг шимтгэлд төлөх болж байгаа юм. Анх 1995 онд Нийгмийн даатгалын багц хууль батлахад энэхүү шимтгэлийг 29 хувиар тогтоосон байсан. 1999 онд Тэтгэврийн сангийн 19 хувийг бууруулаад өнөөгийн мөрдөж байгаа 14 хувь руу шилжүүлчихсэн.Тухайн үед Тэтгэврийн сан хэт их алдагдалд орно гэдгийг судлаачид хэлж л байсан. Шимтгэлийн 29 хувь гэдэг олон улсын дунджаас үзэхэд дундаас дээш түвшний хувь. 10 хувиар доош нь татдаг нь дундаас доош хувь болдог. Тэр үеийнхээр явсан бол Тэтгэврийн сан ийм их алдагдалд орохгүй байх боломж байсан. 1995 онд Нийгмийн даатгалын багц хуулийг батлан хэрэгжүүлээд эхлэхэд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед тэтгэвэр тогтоолгох эрх нь үүссэн 230 гаруй мянган хүн тэтгэвэр авч байсан. Тэр хүмүүсийн тэтгэврийг шууд өнөөгийн шимтгэл төлж байгаа иргэдэд үүрүүлсэн. Тухайн үед бид энэ хүмүүсийнхээ тэтгэврийг улсын төсөв рүү авах хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан.1995 оноос хойш шимтгэл төлсөн хүмүүсийн мөнгө нь сандаа хуримтлагдаад явах боломж байсан. Мөн янз бүрийн хөнгөлөлтөө зогсоох хэрэгтэй байсан. Учир нь хүнд хортой халуун нөхцөлд ажилласан, олон хүүхэд төрүүлсэн эхэд таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гардаг болгосон. Энд олгогдож байгаа мөнгө бол халамжийн шинж чанартай арга хэмжээ тийм ч учраас улсын төсөвтөө авах хэрэгтэй байсан. Энэ чинь ерөөсөө халамжийн бодлого шүү дээ. Харин тэдгээр хүмүүсээ 55 , 60 насанд нь Тэтгэврийн даатгалын санд шилжүүлэн мөнгийг олгох хэрэгтэйг судлаачид хэлж байсан. Хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр халамжаас тэтгэвэр авагчид эмэгтэй нь 55, эрэгтэй нь 60 насанд хүрэнгүүт Тэтгэврийн санд шилжүүлчих ёстой байсан юм. Өнөөдөр энэ хэрэгжээд явсан бол тэтгэвэрийн сан алдагдалд орохгүй байлаа. Өнөөдөр Тэтгэврийн санг төрийн санд нэгтгээд төсвийн дутагдсан эх үүсвэрийг агшин зуурт нөхөөд байдаг. Угтаа санхүүгийн зах зээл дээр чөлөөт эх үүсвэр нь эргэлтэнд орж өсч байх учиртай. Гэтэл төр маань Тэтгэврийн сангаа менежмэнтийн бодлогоор өсгөхийн оронд иргэдийнхээ халаас руу явах арга зам руу шилжиж байгаа юм.

-Сард 800 мянган төгрөгийн цалин авдаг байлаа гэж бодоход нийгмийн даатгалын шимтгэл нэмэгдсэнээр иргэдэд гар дээр хэдэн төгрөг ирэх вэ?

-Сард 800 мянган төгрөгнөөс 10 хувиар шимтгэл суутгагдаж 80 мянган төгрөг төлж байсан. Одоо энэ жил иргэд шимтгэлээ 11 хувиар төлж байгаа. Жилдээ нэг хувиар нэмэгдэхээр 96 мянган төгрөгийг илүү төлж байна. Он гарангуут 11.5 хувь болохоор жилдээ 144 мянга төлөх болж байгаа юм. Даатгалын алтан зарчим байдаг. Хэн даатгуулна тэр хохирлоо нөхүүлнэ гэдэг. Манайд нөхөн даатгал гэх сонин зүйл гарч ирсэн. Эрсдэл үүссэний дараа даатгаж болдог юм уу? Дэлхийн даатгалын зарчимд байдаггүй зүйл яриад улс төрчид явж байх юм.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг илүү ихээр төллөө гэхэд иргэдэд ямар ашиг байна вэ?

-Нийгмийн даатгалд даатгуулж яваа хүн хэд наслахаа мэдэхгүй. Ирээдүйд ямар хэмжээний хувь хишиг хүртэхээ мэдэхгүй. Гэтэл амьдралын даатгалд даатгуулсан хүн бол гэрээн дээрээ тодорхой зааж болно. Өнөөдөр иргэд нийгмийн даатгалд төлж байгаа шимтгэлээ хэдэн төгрөг болж ирээдүйд тэтгэврээ яаж тогтоохыг мэдэхгүй байна. Хуулийн хүчээр л иргэдийг нийгмийн даатгалд хамааруулж байгаа болохоос даатгуулагчдын сонирхлыг татсан хөшүүрэг энд алга.

-Тэтгэврийн санг баяжуулахын тулд нийгмийн даатгалын хувийг нэмж байна гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Өнөөгийн мөрдөж байгаа хуулиар иргэд нэг хувийн шимтгэл нэмж төллөө гэхэд ирээдүйд авах тэтгэвэр нэмэгдэхгүй ээ гэдгийг баттай хэлж чадна.240 мянган төгрөгөөр цалинжиж байгаа хүний шимтгэлийг нэг хувиар нэмлээ. Тэр хүн 10, 20 жилийн дараа тэтгэвэр тогтоолгоход нэг төгрөг ч тэтгэвэр дээр нь нэмэгдэхгүй.

-Хүмүүсийг эрт тэтгэвэрт гаргаж байгаа нь санг алдагдалд оруулж байна гэж үзэж болох уу. Тэтгэврийн санг эргэлтэд оруулах боломж бий юу?

-Энэ бол Тэтгэврийн сангийн алдагдалд нэмэр болж байгаа нэг л хүчин зүйл юм.Төр засаг халамжийн бодлогоо нийгмийн халамжийн санаар дамжуулж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Уг нь Тэтгэврийн сангийн хэмжээг нэмэгдүүлэхийг сайд нь ч, иргэд ч хүсч байгаа. Гэтэл цаана нь эх үүсвэр мөнгө гэж нэг зүйл хязгаарлаад байдаг. Үүнийг нэмэгдүүлэхийн тулд иргэдээс авах шимтгэлийг нэмж байгаа нь зохилтой арга хэмжээ биш. Тэтгэврийн даатгалын санд улсын төсөвөөс өгч болох дээр дурдсан эх үүсвэрийг гарган өгч санг мөнгөжүүлснээр Тэтгэврийн санг эргэлтэд оруулах боломжийг бага ч гэсэн нээж өгөх учиртай.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл цаашдаа бүр 20 хувь болно гэж яригдаад байгаа. Тэгэхээр бид нийгмийн даатгал төлөх гэж л ажиллаад байна уу гэлтэй?

-Нийгмийн даатгал таван төрлийн сантай. Таван төрлийнхөө дүнгээр л 20 биш бүр 29 хувьд хүрэх гэж байгаа юм. Үүний талыг нь ажил олгогч, нөгөө талыг нь даатгуулагч төлнө. Ингээд ирэхээр чадан ядан хэдэн хүнийг ажлын байраар хангаж байгаа ажил олгогчдод ирэх ачаалал нэмэгдэж ажлын байрны эсрэг чиглэсэн замыг засч байгаа юм.

-Тэгвэл ямар гарц байна?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа иргэдээ хоёр ангилах хэрэгтэй. 1995 оноос хойш цоо шинээр нийгмийн даатгалд даатгуулж яваа иргэдээ нэг хэсэг болгоод1995 оноос өмнөх шимтгэл төлж байсан хүмүүсээ нэг хэсэг болгоод ангилчих хэрэгтэй. 1995 оноос өмнө тэтгэврийн эрх үүссэн хүмүүст олгосон тэтгэврийн мөнгийг 100 хувь төр хариуцна. 1995 оноос хойш цоо шинээр шимтгэл төлж эхэлсэн иргэд 20, 30 жилийн дараа тэтгэврээ тогтоолгоход эх үүсвэр нь хуримтлагдчихсан байх болно. Өөрөөр хэлбэл тэд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлээд явахад дөхөж очно.

Шимтгэл төлөгчдийн энэ их мөнгийг нийгмийн даатгалын байгууллага цааш нь хуримтлалаа үүсгээд санхүүгийн зах зээл дээр үнэт цаасны арилжаанд оролцох боломжтой. Монголын хүн ам 1960-1980 оны хооронд маш эрчимтэй өсч байсан. Тэр үеийн хүмүүс хөдөлмөр эрхлээд түрүүч нь тэтгэвэртээ гарч эхэлж байна. 1990 оноос хойш нэг хэсэг манай төрөлт буурсан. Тэр буурсан үеийн хүмүүс хөдөлмөрийн зах зээл рүү орж ирж байна.Төрөлт өндөр байсан үеийн хүмүүс тэтгэвэр лүү шилжинэ. Тэгэхээр тэр цөөн хүний шимтгэлийн орлогоор тэтгэврийг өгч эхлэх гэж байна. Ингэснээр тэтгэврийн сангийн ачаалал улам ихэснэ. Тэтгэврийн сангийн мөнгө ч улам хомсдоно.

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, ардын жүжигчин Намсрайн Сувдтай ярилцлаа.

---

– Монголын орчин цагийн түүхэн уран сайхны “Мандухай сэцэн хатан” кино дэлгэцийн уран бүтээл болоод 30 жилийг үджээ. Киноны хөгжим Монгол Улсын төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Н.Жанцанноровын шилдэг бүтээлүүдийн нэг. Энэ киноны хөгжмийн концерт болох гэж байгаа. Киноны хөгжмийн талаарх таны сэтгэгдлээр ярилцлагаа эхэлье?

– Анх Мандухай хатны дүрд намайг шууд сонгочихоогүй л дээ. Шихэр хатанд тоглоно гээд хуваарилчихсан байсан шүү. 1987 онд хөгжмийг тухайн үеийн дуурийн симфони найрал, найрал дуучид, чуулгын үндэсний найрал хөгжим, уртын дуучин Н.Норовбанзад, Д.Баттөмөр, Д.Түвшинжаргал, Д.Банзрагч, хөөмэйч Д.Сундуй зэрэг гоцлоочид оролцож Ж.Чулуун ерөнхий удирдаачаар ажиллан бичлэг хийлгэж байсан юм. Киноны хөгжмийг би түүхийн, үндэсний, уламжлалт хөг аялгуу дээр хэрхэн шинэчлэл оруулсан тод жишээ гэж боддог. Орчин үеийн болгон чихэнд наалдацтай сэтгэлд хүрэхүйцээр хийж чадсан бүтээл. Анх “Мандухай сэцэн хатан” кино бүтэх үед Н.Жанцанноров маань кино үйлдвэрт ирж хөгжмөө төгөлдөр хуур дээр тоглож өгч байсан нь санаанаас гардаггүй. Үндсэн аялгууг нь чамд зориулж бичиж байгаа юм гэж билээ. Үүнийгээ цохиур, хөөмий, морин хуур гэх зэрэг олон янзын хөгжим хослуулж, хоолойгоор аялгуу оруулна гэж ярьж байсан. Яг л тэр загвараараа их нийцтэй болгож бичсэн, сайхан аялгуутай хөгжим.

–“Мандухай сэцэн хатан” кинонд та 40 настайдаа тоглож байсан. Анхны дүрээ хэдэн онд бүтээж байсан бэ?

– Островскийн “Инжгүй хүүхэн” жүжгийг драмын театрт 1973 онд тавьсан юм. Ларисагийн дүрийг бүтээсэн. Үнэхээр гайхалтай, эмэгтэй жүжигчин бүрийн мөрөөддөг жүжиг л дээ. Паратовын дүрийг хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр бүтээсэн. Хөдөлмөрийн баатар Г.Гомбосүрэн гуай бас тоглосон. Ардын жүжигчин Д.Цэрэндулам, соёлын тэргүүний ажилтан Б.Баатархүү, гавьяат жүжигчин З.Жарантав, Латиф, Ж.Норолхоо, Я.Оюунцэцэг, Д.Гомбожав, Шагдаржав гээд манай театрын аваргууд хамт тоглосон доо. Оюутан үедээ би телевизийн киноны янз бүрийн бүтээлд дадлагын ажлаар оролцдог байлаа. Төгсөөд баримтат кино зохион байгуулах ажилд оролцсон. Монголд ирээд тоглосон уран сайхны хамгийн анхны кино маань “Эхлэл”. Манай холбооны 50 жилийн ойд зориулсан кино байгаа юм. Тухайн үед Уран сайхны зөвлөл чанар муутай кино болсон гэж шүүмжилж байсан ч өнөөдөр үзэгчид энэ киног сайхан болж гэдэг. Энэ кинон дээр жүжигчин Б.Баатархүү, ардын жүжигчин С.Гэндэн гуай нартайгаа хамтарч ажилласандаа баяртай байдаг. Мөн кино урлагийн сургууль төгсөж ирсэн найруулагч Г.Жигжидсүрэн оператор Баатар, Л.Батцэрэн гэх мэт дан залуу уран бүтээлчид хамтарч ажиллаж байсан юм.

– Та тайз, дэлгэцийн олон уран бүтээлд дүр бүтээж байсан. Тэр дундаа “Хань” кинонд бүтээсэн дүр тань үзэгчдийн сэтгэл зүрхэнд тод үлдсэн дүрүүдийн нэг гэж боддог?

-Ч.Гомбо гээд кино зохиол сайхан бичдэг зохиолч байсан юм. Найруулагч Б.Сумхүү гуай, оператор Баатар, Б.Балжинням хамтарч энэ киног бүтээсэн. Найруулагч маань анх надад санал тавихдаа энэ киноны зохиолыг бичихээс эхлэн чамайг гол дүрд нь тоглуулахаар бодож бичсэн гэж хэлж байсан. Айх, санаа зовох хэрэггүй гэж хэлж байлаа. Б.Балжинням маань киноны зохиомжыг дүрслэлээрээ гаргаж чаддаг мундаг хүн байсан даа. Энэ кино маш олон хүмүүсийн хүч хөдөлмөрөөр бүтсэн учраас үзэгчдэд тод үлдсэн байх. Хань гэж ямар байх ёстой вэ гэдгийг тод томруун сайхан гаргаж өгсөн кино.

-Социализмын үе, ардчиллын он жилүүд гэж ирээд ярьдаг. Урлагт хуучин нийгмийн, шинэ цагийн гэсэн ялгаа байна уу, урлагийн бүтээл гэх үнэ цэнэ талаас нь асууж байгаа юм шүү?

-Би бол ялгаа олж хардаггүй. Ур чадварын өндөр түвшинд хийсэн киног өнөөдөр ч бай өнгөрсөн цаг хугацаанд ч, аль ч цаг хугацаанд шаардагддаг зүйл. Үзэгчдийн эрэлт хэрэгцээг хангаж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг тухайн үед ажиллаж явсан уран бүтээлчдийн ур чадварын түвшин, сэтгэх чадвар, цаг үеэ хэр мэдрэхээс их шалтгаалдаг гэж боддог. Өнөөдөр ч тэр хуучин цагийн бүтээл, кинонуудыг үзэгчид үзээд бахархдаг. Урлаг нэг л хэмжүүртэй. Аль ч цаг хугацаанд уран бүтээлийн өндөр чанартай, ур чадварын өндөр түвшинд бүтсэн байх ёстой. Өдгөө киноны хувьд техник технологийн шинэ ололт, амжилтууд нөлөөлж байна. Дан ганц кино бус тайзан дээр ч мөн адил шинэ техник технологи нэвтэрч өөрчлөгдөж байгаа. Өнөөгийн нийгэм энэ салбарынхнаас ур чадвар, техникийн өндөр мэдлэг, хурдацтай хөгжлөөс хоцролгүй салбараа авч явах чадварыг шаардаж байна.

-Түүхэн кино мэдээж маш том багийн хийх ажил. Үзэгчдийн хамгийн их үздэг түүхэн кинонуудад “Мандухай сэцэн хатан”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” хоёр нэн тэргүүнд бичигдэх байх. Түүхэн дүрүүдээ хараад өөртөө ямар дүн тавьдаг вэ?

– Бүхий л кино маш том албыг бүрдүүлж байж бүтдэг. Хийсэн бүтээсэн бүх зүйлээ эргээд харахад сэтгэл 100 хувь дүүрэн байхгүй л дээ. Мэдээж дүрээ хараад энэ үйлдэл дээр арай өөр байх байж гэх бодол төрдөг. Ялангуяа дэлгэцийн урлагийн дүрээ эргээд засах боломжгүй. Тайзны уран бүтээлийг өдрөөс өдөрт шинэчлэгдэж, сайжруулж болдог. Тайзан дээр ажиллах үедээ өдөр болгон шинэ байх, дутуугаа гүйцээх гэж ажиллах бололцоотой.

-Таныг жүжигчний гараагаа эхэлж байх цагийн уран бүтээлчдийг алтан үеийнхэн гэж тодотгодог. Монголын урлагийн түүхэнд тод мөртэй тэдний тухай ярих хүмүүсийн нэг нь та. Алтан үеийнхний тухай дурсамжаар тань ярилцлагаа үргэлжлүүлье?

– Тэр үеийн уран бүтээлчид хоорондоо хамтарч их ажилладаг байсан. Миний хувьд мэндэлсэн цагаасаа л уран бүтээлч гэр бүлийн орчинд төрж, өсөж, одоо өтөлж байна. Анх намайг урлагт ороход Ц.Цэнд-Аюуш гуай, Р.Дамдинбазар гуай, У.Осор гуай, Товчин эгч, Бадамгарав гуай, Б.Дамчаа гуай гээд ахмад үеийн мундаг хүмүүс маань тосож авч байлаа. Энэ хүмүүсийн түшиж тулсан тэр их хайр халамжид өдий зэрэгт хүрсэн дээ. 1970-1973 оны хооронд Кино үйлдвэрт, 1973 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Драмын театртаа ажиллаж байна. УДЭТ-т ажиллаж эхлэхэд Э.Оюун гуай, Д.Цэрэндулам, Т.Хандсүрэн, А.Долгор, Д.Долгорсүрэн гуай, Цэвээнжав гээд л хар багаас мэдэх алдартай хүмүүс төрсөн хүүхдээсээ ялгалгүйгээр сайхан хайр, сэтгэлээр өлгийдөн авч загнаж, зандарч, зөвлөж, намайг урлагийн хүн болгосон. Хуучин ахмад уран бүтээлчид өөр өөрийн тусдаа ширээтэй. Тэр нь их том. Одоо бол шинэчлэгдээд л байгаа. Сүүлд 1980-аад оны үед шинэчилж тэр ширээнүүдийг өөрчилсөн. Бидний үеийнхэн өөр өөрсдийнхөө эзэмшиж байсан ширээ, гэрэл, толио залуу хойч үедээ өгдөг уламжлалтай. Одоо хүртэл энэ уламжлал үргэлжлээд л явж байна. Анх намайг театрт ажилд ороход Долгор, Хандсүрэн гуай хоёр “Сувд аа, чи бид хоёрын ширээн дээр суугаад юмаа хуваагаад хийчих” гэж хэлж байж билээ. Дараа нь Ч.Цэнджав гуай ширээ, толь, гэрлээ надад өгч байсан. Би театрт, урлагт муу ажиллах эрхгүй хүн. Ахмад үеийн мундагуудын сэтгэл шингэсэн оюун бодол надаар дамжиж хойч үедээ үлдэх ёстой гэж боддог доо.

-Танай гэр бүлийн гурван гишүүн Төрийн соёрхолт болсон. Бас л давтагдашгүй түүх дээ… ?

-Манай аав И.В.Сталины “Ленинизмийн асуудлууд” номыг монгол хэлнээ хэвлүүлж Төрийн шагнал хүртсэн. Ээж маань бие даасан тоглолтоороо Төрийн шагнал авсан. Би “Мандухай сэцэн” киноны дүрээрээ Төрийн шагнал хүртсэн. Дээрээс нь аав маань хэвлэл мэдээллийн салбарт олон жил ажиллаж Соёлын гавьяат зүтгэлтэн болсон. Ээж Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин болтлоо явлаа. Миний дүү Н.Ганхуяг СГЗ цол авсан. Ийм сайхан гэр бүлд төрж өссөндөө баярладаг. Энэ бол дааж явах ёстой үүрэг хариуцлага гэж боддог. Миний уран бүтээлийг хамгийн их шүүмжилдэг хүн бол ээж, дүү нар маань. Ээж маань мэргэжил нэг учраас маш их түшиг тулгуур болдог.

-Урлагийн гэр бүлийн амьдрал таныг урлагт ороход нөлөөлсөн үү?

– Нөлөөлөлгүй яахав. Миний ээж уран бүтээлч хүн. Аль ч мэргэжлийн эцэг эхчүүд хүүхдэдээ нөлөөлнө. Өссөн орчин хүүхдийг мэргэжлээ сонгоход, өөрийн гэсэн үзэл бодолтой болоход гэр бүлийн орчин хамгаас их нөлөөлнө.

-Урлагийн хүмүүс тэр тусмаа эмэгтэй хүмүүс гоо сайхандаа их анхаардаг. Та гоо сайхандаа яаж анхаардаг вэ?

– Эмэгтэй хүн аль болох л сайхан харагдахыг хичээдэг. Тэрний л адил хүсэлтэй. Урлагийнхан олны нүдэнд ил байгаа болохоор сайхан харагдах нь үүрэг гэж ойлгодог. Би гоо сайханд тэр болгон ордоггүй. Хааяа нэг найз нөхөдтэйгөө гоо сайханд ордог.

-Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын сургууль таны аав Цэндийн Намсрайгийн нэрэмжит болсон. Та аавынхаа нутгаар очдог уу?

– Тэгэлгүй яахав. Тэр 10 жилийг байгуулагдсаны 70 жилийн ойг тэмдэглэхэд очсон. Энэ жил аавынхаа 100 насны ойгоор наадмын үеэр аавынхаа нутагт наадам зохион байгууллаа. Дүү нар маань ч хамт очсон. Аавынхаа 100 жилийн ойг саяхан тэмдэглэлээ. Жил өнгөрөх тусам миний аав үнэхээр биширмээр хүн байжээ гэдгийг мэдэрч байна. Аавынхаа 90 жилийн ойг тэмдэглэхэд ямар мундаг хүний хүүхэд байсан бэ гэж гайхаж байлаа. Одоо 100 жилийн ойг нь хийхэд бүр аавыгаа таньж мэдэх шиг санагдаж байна даа. Аав маань нэг үе “Үнэн” сониныг хариуцан ажиллаж байсан. Залуучуудыг дэмжиж гаргаж ирдэг хүн байсан юм байна лээ. Тэр үед Намын төв хороо, Засгийн газарт ажиллана гэдэг амаргүй байсан цаг. Аавыгаа олон улсын харилцаанд ч томоохон нөлөө үзүүлж байсан гэж боддог юм. Монгол Улсыг НҮБ-д элсч ороход гар бие оролцож, бүх үгийг нь боловсруулж хоёр сар гаруй хугацаанд ажилласан хүн дээ. Орчуулагч хүний хувьд ааваас өөр сайн орчуулдаг хүн олоход бэрх гэж нөхөд нь ярьдаг байсан. Манай аав олон улсын сэтгүүлчдийн холбооны дэд ерөнхийлөгч, Азийн шатрын холбооны ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Шатрын холбооноос гаргадаг алтан дэвтэрт нэр нь бичигдсэн хүн. Аавынхаа 100 жилийг тохиолдуулан ном гаргасан. Одоо удахгүй баримтат кино хийх гэж байгаа. Аавын минь төрсөн ах 1937 онд хамгийн анх хэлмэгдсэн 13 хүний нэг нь байсан. Гэгээрлийн сайдаар хоёр ч удаа томилогдон ажиллаж байсан юм билээ. Манай удмынхан Монголын боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны салбартай эртнээс холбогдсон хүмүүс юм байна гэдэг нь эндээс анзаарагддаг. Би ааваараа их бахархдаг даа.

-Удахгүй шинэ жил боллоо. Та шинэ жилийг хэрхэн тэмдэглэдэг вэ?

-Театр болоод сургуулийнхаа шинэ жилд орно. “Саран ээж” нийгэмлэг маань бас шинэ жилээ хийнэ. Ихэнхдээ гэртээ шинэ жилдээ угтдаг. Энэ жилийн хувьд би шинэ жилээр Монголдоо байхгүй байх.

-Та саяхан “Тэрбумын хэрэг” кинонд залуу уран бүтээлчидтэй хамтарч тоглосон. Залуу үеэ хэр дэмжиж ажилладаг вэ?

– Манай драмын театрт мэргэжлийн сургууль төгсөж ирсэн шилдэг залуус маань ажилладаг. Тэдний гурван уран бүтээлч маань хамтлаг байгуулаад хамтарч уран бүтээлээ хийсэн. Энэхүү киноны найруулагчаар А.Миеэгомбо ажилласан. Эдгээр залуус маань хамтарч кино хийх төсөл бичлээ. Энэ кинондоо тантай хамтарч ажиллах саналтай байна. Бидэнтэй хамтарч ажиллаж туслалцаа үзүүлээч гэж урьсан. Тус болох зорилгоор кинонд тоглосон лдоо. Үзэгчид үнэлт дүгнэлтээ өгөөд эхэлчихсэн байна. Сайн бүтээл болж хэмээн үнэлж байгаад би баяртай байгаа. Цаашдаа залуу уран бүтээлчид маань илүү туршлагажиж ихийг хийж бүтээнэ байх. Тайз дэлгэцийн уран бүтээл ижил төстэй зүйл их байдаг ч өөр зүйл олон. Хөгжлийн энэ их хурдацтай үед маш хурдан сэтгэдэг сайн зохион байгуулдаг менежерүүдийн үүрэг роль их болж байна. Энэ салбарт залуучуусаа амжилт гаргана гэж боддог. Бид урд үеийнхээ туршлагыг авч тэднийхээ хийсэн бүтээсэн зүйл дээр үндэс сууриа тавьж өдий зэрэгт хүрсэн. Хойч үеэ мэргэжлийн чадвартай боловсон хүчин болгоход бидний үүрэг их шүү дээ. Тиймээс дэмжиж оролцохгүй ахмад үе байхгүй гэж бодож байна. Хэн ч байсан хүн бүр өнгөрсөн, ирээдүй үе хоёрынхоо хооронд холбогч болж оршин байдаг. Тиймээс залуу үеэ дэмжих нь бидний үүрэг.

-Одоо та ямар нэгэн уран бүтээл дээр ажиллаж байна уу?

-Одоогоор ямар нэгэн уран бүтээл дээр ажиллаагүй байна. Театр дээрээ хэрэгтэй үед нь очиж ажилладаг. Соёл урлагийн их сургууль, КУДС-д цагийн багш хийж байна.

Дэд професор Х.Ариунаатай ярилцлаа.

---

-Анх хэрхэн багш мэргэжлийг сонгох болсон бэ?

-1996 онд ШУТИС-ийн КТМС-д оюутан болж элсэн орж байлаа. Тухайн үед хамгийн өндөр оноотой хүүхдүүд менежмэнтийн ангийн хуваарийг авдаг байв. Дээр үеийн нэршлээр манай сургуулийг хурган дарга нарын сургууль ч гэж ярьдаг байсан. Тэр үеийн оюутан байх одоогийн оюутан байх мэдээж өөр. 1996 онд гэхэд интернэт байхгүй. Айл өрхүүд компьютергүй. 2000 онд их сургуулиа төгсөөд 2001 оны хоёрдугаар сараас сургуульдаа багшилж эхэлсэн. Намайг оюутан байхад залуу багш нар ховор. Ихэнх нь 40 орчим насны, хойно сургууль төгссөн багш нар хичээл заана. 1997 онд КТМС маань кредит системд шилжиж байсан.

-Багш болох таны багын хүсэл мөрөөдөл байв уу?

-Тухайн үед би өөртөө өндөр шаардлага тавьсан л даа. Намайг сурч байхад бизнесийн байгууллагууд ямар хэмжээнд байсныг хүмүүс мэдэх байх. Нөхцөл байдал одоогийнхоос шал өөр байсан. Тухайн үед хаана ажиллах нь надад хэрэгтэй вэ гэж бодсон. Манай аав, ээж хоёул физик-математикийн багш мэргэжилтэй хүмүүс, тиймээс ч багш болохын үүрэг, хариуцлага, тэр мэргэжлийн сайхныг би мэднэ. Гэхдээ өөртөө итгэлтэй байгаагүй. Тэр үед манай тэнхимийн эрхлэгч Хадын Пүрэвдагва багш минь намайг анх цагийн багшаар авч байлаа. Тэр үед залуухан буюу дөнгөж сургуулиа төгсөөд сургуульдаа багшаар үлдэх нь ховор. Цагийн багшаар нэг семистр ажиллаж, дараа нь дагалдан багш, багш, ахлах багш, 2012 оноос дэд профессорын албан тушаалд ажиллаж байна. 2008 онд докторын зэргээ хамгаалаад, профессор цолоо 2012 онд авсан. Нийтдээ 18 дахь жилдээ багшилж байна даа.

-Багш бүрт өөр өөрийн арга барил байдаг. Та ямар арга барилаар оюутнууддаа хичээл заадаг вэ?

-Тэгэлгүй яахав. Багш бүр өөр өөрийн гэсэн арга барилтай. Оюутны үгээр хэлбэл “хатуу чанга”, “найрсаг зөөлөн” гэх мэт. Энэ бүхний цаана менежмэнт явж байдаг. Хэрвээ тухайн оюутнууд заавал шийтгүүлж, загнуулж байж хөдөлж байна гэдэг бол ухамсар мэдлэгийн түвшин доогуур байгааг илэрхийлж байгаа юм л даа. Багшлаад таван жил болсны дараа л би “багш нь” гэж хэлдэг болсон. Залуухан, мөн “Олон улсын бизнесийн менежмэнт” гэсэн шинэ мэргэшлийн анхны найман төгсөгчийн нэг нь би байсан. Заасан анхны хичээл маань “Олон улсын эдийн засаг”мэргэшүүлэх хичээл байлаа. Орос хэлээр тухайн мэргэжлийнхээ номыг аваад үзэхээр нөгөө ном нь таван жилийн өмнөх англи хэлнээс орчуулсан байх жишээтэй. Англи номоо захиж авчруулаад орчуулж байсан. Англиар орчуулга хийх чадвар минь тийм сайн, чөлөөтэй байгаагүй учраас оросоос англи руу толь бичиг ашиглаж орчуулдаг байлаа. Хичээлээ маш их бэлдэх хэрэгтэй болдог. Өчигдөрхөн оюутан байсан хүн самбар дээр тэр олон графикуудыг зурж тайлбарлана гэдэг хүндрэлтэй. Багш болох гэж байгаа учраас ахлах багш М.Оюунцэцэг багшийгаа дагалддаг байлаа. Багш маань ч хичээлд минь сууж хяналт тавина, тогтмол зөвлөгөө зөвлөмжийг өгнө. Зааж байсан хичээлүүдийн онцлогоосоо хамаараад өөрийгөө таван жилийн дараа багш болсон гэж үзсэн дээ. Тэрнээс өмнө бол өөрийгөө болоогүй л гэж боддог байлаа. Хүн болгон өөр. Зарим нь багш болонгуутаа л “Багш нь” гэх үгийг хэрэглэдэг.

-Та хэр олон шавьтай вэ?

-Мэдээж шавь нараа тоолж үзээгүй. Зөвхөн бакалаврын хөтөлбөрт “Олон улсын бизнесийн менежмэнт” мэргэжлээр 250 гаруй оюутан, “Маркетингийн менежмэнт“ мэргэшлээр мөн тооны оюутнуудыг энэ хугацаанд төгсгөсөн.Маш олон чадварлаг менежерүүд төгссөн. Тухайбал, төгсөгч Б.Ангараг гээд оюутан маань 4,0 голчтой төгсөж байсан. Багш нарыгаа үнэхээр гайхшруулж байсан. Одоо тэр маань “Боса Импекс” компанийн гүйцэтгэх захирал хийж явна. Одооч 4,0 голчтой төгссөн оюутан байхгүй. Ямар ч багш шавийнхаа амжилтаар бахархадаг. Энэ бэлэг ямар ч бэлгээс илүү үнэтэй эрхэм зүйл.

-Өнөөгийн боловсролын түвшин ямар байна вэ?

-“Тогтвортой хөгжлийн боловсролын зорилго нь хүмүүсийг байгаль орчны хувьд эко системээ хадгалсан, нийгэм-соёлын хувьд шударга, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай, бодлогын хувьд тогтвортой нийгмийг цогцлоон байгуулах мэдлэг, чадвар, үнэт зүйлс, хандлага, төлөвшилтэй болгоход оршдог.Манай улсын хувьд аль ч түвшинд, аль ч салбарт, аль ч нэгжид энэ зарчмыг, энэ үзэл санааг баримталбал улс орон маань илүү тогтвортойгоор, ямар нэг золиос хохиролгүйгээр хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байдаг.

-Энэхүү мэргэжил нийгэмд хэр үр нөлөөтэй вэ?

-Европын орнуудад дөрөвдүгээр ангиас нь хүүхдийг шигшдэг. Сурлага сайтай сурагчид лицейд, цаашлаад их сургуульд суралцдаг. Тэнд байгаа монголчуудын хувьд арай л бага насанд нь шигшиж байна уу гэдэг. Дунд, доод ангилалд багтлаа гээд манайхнаар МСҮТ, коллежд орж төгссөн ч тэдэнд ажлын байр, амьдралаа авч явах бүрэн баталгаа байна. Манайд бол өөр. Гарын ур дүй шаардсан ажлууд илүү өндөр цалинтай байдаг. Бүгд дээд боловсролтой болохыг эрмэлзэнэ, дээд боловсролыг эзэмшсэн ч тэр нь амьдрал ахуйгаа авч явах бүрэн баталгаа болж чадахгүй байна.Дээр дурдсан Тогтвортой хөгжлийн боловсролоор ч энэ асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой. Тогтвортой хөгжлийн боловсролын цөм нь юмс, үзэгдлийн нэгжид биш тогтолцоонд төвлөрч танин мэдэх оролцоо, ойлголцол зөвшилцлөөр шийдвэр гаргах ёс зүй нийгмийн зохион байгуулалтын бүх түвшинд нэвт хэрэгжих менежмэнтийн ур ухааны цогц юм.

Манай мэргэжлийн онцлогийг “нисвэл ниснэ, зогсвол унана” үгээр зүйрлэж болно. Энэ нь бүс нутгийн даяаршил, интеграцичилал нэмэгдэж, олон улсын хөгжил, хурдацтай өөрчлөлт, хөдөлгөөнийг алдалгүй зэрэгцэн оршиж байхын тулд энэ мэргэшлийг сонгосон хүмүүс түүнээс илүү хурдтай таниж мэдэх, сурч боловсрох, мэдлэгээ дээшлүүлэх шаардлагатай гэж үздэг. Хэрэв зогсох юм бол бид хоцрох болно. Энэ мэргэжлийг сонгосон оюутнууд ирээдүйн манлайлагчид болдог.

-Багш хүн ямар байх ёстой вэ?

-Багш болох гэж байгаа хүн багшийн ёс зүйтэй байх ёстой. Менежмэнт, бизнесийн хөгжлөө даган багш хүн байнга өөрийгөө хөгжүүлж байх ёстой. Эрдэм шинжилгээ, судалгааны чанартай ажил гүйцэтгэхээс гадна, заадаг хичээлээ ч онол, практик, сурган заах арга зүйн шинэлэг, идэвхтэй арга зүйг хэрэглэдэг байх ёстой. Заадаг хичээлийнхээ онцлогоос хамааруулж гадаадын нэр хүнд бүхий, олон улсад магадлагдсан их дээд сургуулиудад тухайн хичээлийг ямар аргаар, агуулга, сурах бичгээр орно би тэр бүхнийг хэрэглэх, оюутнуудаасаа ч ижилхэн шаардлагыг тавьдаг байсан. Мөн боловсролын сэтгэл судлаач Бенжамин Блуумын боловсруулсан таксономид танин мэдэхүйн зөвхөн сэргээн санах, ойлгох, хэрэглэх түвшинд сургалтыг явуулах нь учир дутагдалтай харин задлан шинжлэх, үнэлэх, бүтээх түвшинд оюутанд мэдлэг чадварыг олгох нь чухал. Энэ түвшний чадварыг олгохыг багш зорьдог. Би өөртөө зааж буй хичээл минь олон улсад ч адилхан үнэлэгддэг байх, бичсэн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил маань ч олон улсад хүлээн зөвшөөрөгддөг байхыг эрхэмлэдэг. Оюутнууддаа ч ийм шаардлагыг буюу англи хэл дээр илтгэлээ бичихийг санал болгодог. Багшийн ёс зүйд мөн оюуны өмчийн хулгайн асуудал ч мөн багтана. Манай улсад монгол хэл дээрх эрдэм, шинжилгээ, судалгаа, бүтээлийн мэдээллийн нэгдсэн сан байхгүй учраас тухайн шинээр гарч буй бүтээл хэдэн хувь нь хуулбар, хэдэн хувь нь шинэ мэдлэг, үр дүн-бүтээл болохыг мэдэх боломжгүй байна.

-Та хэдэн ном бүтээл гаргаж байсан бэ?

-“Олон улсын эдийн засаг”,“Олон улсын санхүүгийн менежмэнт”, “Валютын ханшийн хэлбэлзлийн судалгаа, үр дүн” гэх зэрэг сурах бичиг, олон арван гарын авлагатай. Бүтээлийн жагсаалт гэвэл гурав, дөрвөн хуудас болно.

-Мэргэжлээ сонгоод ороод ирчихсэн оюутнуудад багш хүний чиглүүлэх үүрэг их байх, тийм үү?

-Оюутнууд өөрийн сонголтоороо бус аав ээжийнхээ сонголтоор ч юм уу, найз нөхдийнхөө сонголтоор мэргэжлээ сонгоод ороод ирдэг. Тэдэнтэй манай зөвлөх багш нар маш сайн ажилладаг. Манай сургууль ангийн системгүй болохоор зөвлөх багш л чиглүүлэгч, туслах болдог. Оюутан хэр түвшний мэдлэгтэй байх, ямар төлөвшил хандлагатай байна, түүнийг багш хүн л удирдан чиглүүлж, үлгэрлэж, дагуулж ажиллах ёстой гэж үздэг.

“Хасар” Жагаа нэрээр олноо танил болсон Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

---

-Арванхоёрдугаар сар гарчихлаа. Таны өвлийн өвгөний захиалгын ажил эхэлсэн байх. Албан байгууллагууд захиалгаа өгч эхэлсэн үү?

-Шинэ жил дөхөөд ирэхээр “Өөрийгөө уядаг морь гэдэг” шиг л бэлдэж эхэлнэ дээ. Айлууд цагаан сар дөхөөд ирэхээр дээл хувцсаа гаргаад гөвж цэвэрлэдэг шиг өвлийн өвгөний хувцсаа бэлддэг. Арванхоёр сарын нэгнээс өмнө ажил төрлөөр янз янзын л хүнтэй утсаар холбоо барина. “Байна уу, хэн бэ” гэхээр “Хасар Жагаа мөн үү” гэнэ. Тэгээд арванхоёрдугаар сарын нэгэн болонгуут “Өвгөн Жагаа мөн үү” гээд л эхэлнэ. Тэгэхээр нь “Тийм ээ, тийм. Мөөн мөн гэдэг юм. Ингээд л ажил эхэлж байна гэж боддог. Энэ жилийн захиалгууд эхэлчихсэн. Манайхан шинэ жилдээ монгол хэв маягийг оруулах хүсэлтэй байдаг болжээ. Тиймээс монгол өвлийн өвөөгөө шинэ жилдээ оруулмаар байна гэх захиалга их орж ирж байна.

-Та өвлийн өвгөн хэмээх энэ сайхан нэр хүндтэй албыг аваад хэд дэх жилтэйгээ золгож байна вэ?

-2004 оноос эхэлсэн гэхээр 15 дахь жилдээ өвлийн өвгөн болж байна шүү дээ. Цаг хугацаа хурдан байна даа. Саяхан л өвлийн өвөө болж байсан санагдаж байна. Тэгэхэд одоо 15 дахь жилдээ өвлийн өвгөн болох гэж байдаг.

-Ямар байгууллагууд ихэнхдээ таныг урьж байна?

-Янз бүрийн л байгууллагууд урина. Боломжтой үедээ зохицуулаад л очихыг боддог. Цасан охидуудаа дагуулаад л явна даа. Арванхоёр сар дөхөөд ирэхээр цасан охид маань хэднээс ажилдаа орох вэ гээд залгадаг. Энэ жил ч мөн адил цасан охид маань өөрсдийгөө бэлдээд л байж байна.

-Таныг ардын жүжигчин Г.Гомбосүрэн агсныг залгамжилж байгаа өвлийн өвгөн гэдэг. Анх өвлийн өвөө болж байсан дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

– Ардын жүжигчин Г. Гомбосүрэн гуайгаас хойш “Харшын сүлд модны наадам”-д өвлийн өвгөн хэн болгох вэ хэмээн яригдаж байсан юм. Надад анх өвлийн өвгөн болооч гэсэн санал ирэхэд би “Уучлаарай. Би хараахан өвлийн өвгөн болох болоогүй байна. Залуухан байна” гэсэн хариу өгч байлаа. Орой нь гэртээ ирээд Т.Урнаад хэлтэл “Юу ярьж байгаа юм бэ. Монголын ард түмэнд хоногшсон агуу хүний бүтээсэн “Өвлийн өвгөн”-ий дүрийг цаашид өвлөөд авч явна гэдэг бол хэр баргийн хүнд олдохгүй том хувь зохиол. Чиний энэ нас байтугай чамаас залуудаа Г.Гомбосүрэн гуай өвлийн өвгөн болсон байдаг гэж хэлсэн юм. Тэгээд маргааш нь Г.Гомбосүрэн агсны гэр бүл рүү нь утастаж өвлийн өвгөн болох болсон тухайгаа хэлж, албан ёсоор талийгаачийн гэрт нь хадагтай очиж өмсөж байсан өвлийн өвгөний хувцсыг нь авч байлаа. Өвлийн өвгөний халааг авсныхаа дараа Г.Гомбосүрэн гуайн өмсч хэрэглэж байсан дээл хувцсыг хоёр жил өмсөж, шинэ жилд оролцож байсан. Тэр агуу буянтай хүний сайхан энергийг өөртөө шингээсэн гэж боддог. Тэр үе л миний сэтгэлд хоногшин үлдсэн байдаг. Г.Гомбосүрэн агснаас хойш хувцаснаас нь нөмрөгийг нь би жил болгон хэрэглэдэг. Энд тэнд явахдаа минийх шиг ийм нөмрөгтэй өвөө алга даа гэж хардаг юм. Өвлийн өвгөний хувцсыг өмсөөд гарна гэдэг үнэхээрийн сүр хүч, энерги өгсөн, урд жилийн бүтээлийг магтан дуулсан их сайхан ажил болохоор сэтгэл хангалуун байдаг.

– Та хэр олон дээл энэ хугацаанд сольж байв?

– Би өөрийнхөө дээлийг хоёр удаа сольсон. Энэ жил шинэ дээлээрээ гоёно. Гурав дахь дээл минь болж байгаа юм байна.

-Таныг шинэ жилээр байнга гэртээ урьдаг айлууд байдаг уу?

– Ер нь айлууд их урьдаг. Тэр болгон очоод байх завдал гарч өгдөггүй юм. Зайлшгүй очих айлууд байна. Хүмүүс яриад өвөө эмээтэйгээ уулзуулмаар байна. Нас буян нэмэх сайхан үйл болох гээд байна гэж урьдаг. Хүүхдүүдтэйгээ уулзуулж бэлэг өгүүлэхээс илүүтэйгээр эмээ, өвөө, аав, ээжтэйгээ ерөөл хэлүүлж бэлэг өгүүлэх зүйл их байдаг. Цаад утгаараа их бэлгэдэлтэй санагддаг.

-Өвлийн өвөө болж байсан хамгийн дурсамжтай үеэсээ хуваалцахгүй юу?

– Шинэ жил болгонд л сайхан дурсамжтай үйл явдал болж өнгөрдөг. Хамгийн оргил нь арванхоёрдугаар сарын 31-нд нийслэлийн төв талбай дээр шинэ оноо угтаж авах сайхан санагддаг даа. Хүүхдүүд их үнэмшилтэйгээр хандана. 2005 билүү, 2006 онд Хүүхдийн ордны Харшийн сүлд модны наадам дээр сэтгэл догдлуулсан нэг сайхан үйл явдал болсон юм. Зургаан настай хүүхэд бэлэг авсан юм. Тэр хүүхэд өмнө нь хараагүй байж. Мэс заслаар хараа ороод анх удаа шинэ жилийн баяр гэдгийг үзээд өвлийн өвгөнийг харсан нь тэр байж л дээ. Тэгээд би тэр хүүхдэд бэлэг өгч байлаа. Тэр хүүхдийг харахаар надад бахархмаар ч юм шиг, сэтгэл нэг л хөдлөөд үнэхээр сайхан байсан.

-Гэртээ өвлийн өвгөн болж байсан уу?

– Манай гэр бүл, хамаатан садангуудын дунд уламжлал болж ирсэн нэг зүйл байдаг. Өвлийн өвгөн энэ ондоо багтаж бэлгээ өгч чаддаггүй учраас нэгдүгээр сарын нэгэнд бүгдээрээ цугларч хүүхдүүдээ баярлуулдаг юм. Бүгд л тэр өдрийг тэсэн ядан хүлээдэг. Би өөрөө өвлийн өвгөн болж ордог юм.

– Та албан байгууллагын олон шинэ жил дээр очдог. Шинэ жилийг өвөрмөц тэмдэглэдэг байгууллагууд байдаг уу?

-Мэдээж янз бүр л тэмдэглэнэ. Өвлийн өвгөн нисэж орж ирэх ёстой гэж хэлнэ. Урьдчилж зураг авна. Бүр нисдэг тэргээр хүртэл явж байлаа. Сүр ихтэй тэмдэглэдэг газрууд бий.

-Хөдөө орон нутгийн шинэ жилд уригддаг уу?

– Уригдана. Үнэхээр очих боломж гардаггүй л дээ. Өвлийн өвгөн болсноосоо хойш гэр бүлийнхээ зүгээс жил бүр 100 хүүхдэд бэлэг өгдөг. Асрамжийн газар, хорих анги гээд нийгмийн эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд бэлэглэдэг юм. Энэ жилээс үсгийн дарааллаар гэдэг юмуу, өөрөө хүрч очих боломжгүй хөдөө орон нутгуудад бэлэг өгөхөөр болсон. Түрүү жил Архангай аймгийн хүүхдүүдэд бэлэг өгөх байсан боловч урьд нь өөр газартай ярилцчихсан байсан учраас боломж гараагүй. Энэ жилээс эхлээд Архангай аймагт 50 бэлэг, төрсөн нутаг Дундговьдоо өвлийн өвгөний бэлгээ тараана. Өвлийн өвөө нь очиж бэлгээ өгсөнтэй адил болов уу гэж бодож байгаа.

-Ер нь хүүхдүүд өвлийн өвгөнд хэр итгэдэг вэ?

– Хүн бүхэн сэтгэлдээ өвлийн өвгөн байдаг гэдэгт итгэдэг. Хэдийгээр хийсвэр гэж боддог ч хүн бүрийн зүрх сэтгэлд өвлийн өвгөн байдаг. Ахмад буурлууд хүртэл өвлийн өвгөнөөсөө ирж бэлэг авахдаа үнэхээр баяртай байдаг. Өвөөдөө үнсүүлнэ, нас авна гэдэг юм.

– Та бусад өвлийн өвгөний талаар судалж байв уу. Уулзаж байсан уу?

-Улс орнуудын өвлийн өвгөнийг судалж байсан. 2008 оноос буриадууд өвлийн өвгөнтэй болсон. Манай монгол өвлийн өвгөнтэй адил төстэй боловч, эрх зүүчихсэн байдаг юм билээ. Тэд жил бүр орон орны өвлийн өвгөдийг урьж, ёс заншлаа танилцуулж, туршлага хуваалцдаг уламжлалтай. Буриадууд өвлийн өвгөнөө цагаан өвгөн гэж нэрлэнэ. Шинэ жилээр цагаан өвгөн нь ирэхгүй. Харин цагаан сараар хүүхэд залуустаа бэлэг өгч, урмын үгээ хайрлана.Тэр уламжлалынхаа дагуу намайг урьсан юм. Тэнд очсон өвлийн өвгөнүүд намайг хараад гайхаж байсан л даа. Хувцасны учир нь юу вэ гээд л асууж өгсөн. Би цагаан өнгө ариун цагаан сэтгэл, цагаан цэнхэр нөмрөг уужим саруул амар амгалан байдлыг илтгэнэ. Харин урт цагаан сахал нь урт насыг бэлгэднэ. Малгайных нь орой улаан залаатай, энэ нь улаан залаатай монголчууд гэсэн утга илэрхийлдэг хэмээн тайлбарлаж байлаа. Тэгэхэд монголчууд аргагүй л шүтлэгтэй хүмүүс юм хэмээн хэлж байсан. Буриадууд цагаан өвгөнөө сонгохдоо цам бүжиг хийдэг юм билээ.

-Та хэдэн нас хүртлээ өвлийн өвгөн байдаг гэдэгт итгэж байсан бэ?

– Би хөдөө өссөн. Арван жилдээ онц сурдаг хүүхэд байлаа. Тухайн үед шинэ жилээрээ өвлийн өвгөнөөс бэлэг авдаг байсан. Ямар багш өвлийн өвгөн болдог гэдгийг ч мэддэг байсан. Манай Доржсүрэн багш өвлийн өвгөн болно. Хүмүүс волейболын Доржсүрэн гэхээр сайн мэднэ. Мундаг дасгалжуулагч багш. Өвлийн өвгөн байдаг гэдэгт одоо ч гэсэн би итгэдэг. Хотод шилжиж ирээд Г.Гомбосүрэн агсныг өвлийн өвгөн гэдгийг мэдэж байлаа.

-Та өвлийн өвөөгийн ажлаа хэдий хүртэл хийнэ гэж боддог вэ?

-Цаг хугацаа л харуулна байх. Олон мянган хүүхэд багачуудтай баясаж цэнгээд шинэ жилийг өнгөрөөнө гэдэг бол гайхалтай. Өвлийн өвгөний хэлж буй ерөөлийн үг болгон чин сэтгэлээсээ гарч байдаг. Өвлийн өвгөний хэлсэн үгийг хүлээж авч байгаа том хүн ч бай, хүүхдүүд ч бай хүн болгон ухаарал авч байдаг. Үүнийг харах үнэхээр сайхан санагддаг. Өвлийн өвөө болдог нас маань жил ирэх тусам л надад дөхөж байх шиг санагддаг. Ач зээтэй ч болчихсон учраас жинхэнэ утгаараа өвөө болчихсон явж байна.

-Та сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Г.Гомбосүрэн агсны мэндэлсний 100 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа. Г.Гомбосүрэн агсны 100 жилд зориулсан театрын бүх л уран бүтээлчид оролцож буй уран бүтээлийн үдэшлэг театрт маань болох гэж байна. Энэхүү үйл ажиллагаан дээр би агуу хүнээ хүндэтгэж өвлийн өвгөний хувцастай оролцоно. Мөн бусад ахмад уран бүтээлчдийн “Бид мартахгүй” уран бүтээлийн цэнгүүн болно. Манай театрын ардын жүжигчин П.Цэрэндагва, ардын жүжигчин Н.Сувд гуай нарын 70 насны ой тохиож байгаа. Энд зориулсан үйл ажиллагаануудад мөн оролцоно. Хувь уран бүтээл талаасаа ажил ихтэй байна. Гэр бүлийнхээ хүнтэй хамт төрийн бус байгууллага байгуулсан. Түүнийхээ хажууд Хангарьд гэсэн театртай. Театрын залуучууд маань он гаргаад шинэ уран бүтээлд орно. Уран бүтээлийн хоёр, гурван ажил маань эхэлчихсэн явж байна даа.

-Тайз, дэлгэцийн уран бүтээлээс алинд нь түлхүү тоглохыг боддог вэ?

-Тухайн киноны ач холбогдол, үзэгчдэд өгөх мэссэж юу байгааг хамгийн түрүүнд олж хардаг. Дүр их, бага нь сонин биш. Гол нь массаараа энэ кино яаж үзэгчдэд хүртээлтэй байх вэ гэдэг талаас нь хардаг. Ялангуяа өнөөгийн нийгэмд кино зохиол их чухал байна. Кинонуудад хяналт цензур бага болчихсон гэж боддог. Жишээ нь, америк киног үзэхээр л цаанаасаа америк гэдгийг нь мэдэрдэг дээ. Түүний адил манай кино уран бүтээлчид өөрийн гэсэн Монгол киноны дүр төрхийг бий болгоосой гэж хүсдэг.

-Та Хасар Жагаа нэрээр олноо танигдсан. Энэ талаар дурсвал?

-Хасар Жагаа гэдэг нэр жүжигчин мэргэжлийг эзэмшсэний минь бас нэг бахархал. Жүжигчин болгон өөрийн тоглосон дүрээр овоглоод байдаггүй. Үүн дээр өөрийгөө үнэхээр азтай гэж боддог. Тайз болон дэлгэцийн уран бүтээлд намайг сонгож тоглуулж байсан бурхад болсон найруулагч болоод одооны найруулагчдад баярлаж явдаг даа.

“Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр”-ийг жил бүрийн арваннэгдүгээр сард тэмдэглэдэг. Уг өдрүүдээр эрдэмтэн, судлаачид шинжлэх ухааны салбарын дэвшил, шинэ нээлт, ололт, үр дүн, амжилтаа нэгтгэн дүгнэж, харилцан мэдээлэл солилцож, бүтэн жилийн мэдлэг, оюуны хөдөлмөрөө нийтэд дэлгэн танилцуулахаас гадна шинэ технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд төр-хувийн хэвшлийн түншлэл тогтоох, инновацийн бүтээгдэхүүнийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах худалдан авалтаар дэмжих зорилготой байдаг билээ.

“Мөнх ногоон амьдрал” ТББ-ын тэргүүн, “Асрал” компанийн захирал Х.Алтанцацрал “Бид өвлийн хүлэмжинд гүзээлзгэний суулгацыг нутагшуулан үржүүлэх төслөө “Шинжлэх ухаан, технологи, инноваци-2018”-ийн үеэр танилцуулсан. Шинжлэх ухаан технологийн сангийн инновацийн төслийн хүрээнд манай эрс тэс уур амьсгалтай өвөл, хаврын улиралд хүмүүст шинэхэн, витаминлаг жимс жимсгэнэ хэрэглүүлэх бололцоо бий болгох зорилт тавьж байгаа. Манай улсын уулын зэрлэг гүзээлзгэнэ долдугаар сард хальт үзэгдээд өнгөрдөг. Манай өвлийн хүлэмж гадаад орнуудын таримал гүзээлзгэнүүдийг Монголын уулын зэрлэг гүзээлзгэнэтэй зөгийгөөр тоос хүртээлгэн эвсэлдүүлэх замаар нутагшуулж, гүзээлзгэнийг үржүүлэн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн. Тэр дундаа Польш, Орос, Хятад, Солонгос гэсэн дөрвөн сортийн гүзээлзгэнийг сонгодог. Үржүүлсэн гүзээлзгэнээ “Алтан” брэнд гэж нэрлэсэн. Манай гүзээлзгэнэ бусад орны таримал гүзээлзгэнээс амьдрах чадвар илүү өндөр байдаг” хэмээн ярьсан юм. Мөн манай нэг бутнаас 300-500 гр гүзээлзгэнэ гардаг. Амтны хувьд исгэлэндүү, чихэрлэг уулын зэрлэг гүзээлзгэний амт үнэрийг хадгалсан. Манайх төслийн хугацаанд хүлэмжинд болон гэрийн нөхцөлд гүзээлзгэнэ тарих агротехнологийн сургалтыг долоо хоног бүрийн амралтын өдрүүдэд тогтмол зохион байгуулдаг. Одоогоор 1500 хүнийг хамруулаад байна. Мөн бид 60000 гаруй суулгацын нөөцийг бэлэн болгоод байна. Манай брэндийн гүзээлзгэний үрсэлгээг 10 гаруй аймгийн ногоочдод 14 мянга орчим үрсэлгээ өгснөөр тэдгээр нь ургацаа өгч эхлээд байна. арванхоёрдугаар сарын сүүл нэгдүгээр сарын эхээр эхний ургацаа авах гээд ажиллаж байна” гэсэн юм. Гүзээлзгэнэ цэцэглэнгүүт цэцэг жимсэнд нь тоос хүртээх шаардлагатай байдаг аж. Байгалийн нөхцөлд салхиар, нэг цэцгээс нөгөө цэцэг тоос хүртдэг. Эсвэл шавьжаар тоос хүртдэг. Харин өвлийн улиралд дулаан алдахгүй гээд битүүлчихсэн хүлэмжинд салхи байхгүй учраас тоос хүртээх боломжгүй. Үүнийг шийдэхийн тулд зөгийн нэг бүлийг авчирч, гүзээлзгэний суулгацууд дундаа тавьсан аж. Зөгий өвлийн улиралд идэвхигүй амьдралд шилжиж ичдэг амьтан. Өвөлдөө унтаж байх ёстой зөгийг зуныхтай адилхан температуртай хүлэмжинд авчирсан тухай ярьж байв. Зөгийн бүлийг дунд нь байршуулснаар зөгий олон сортын гүзээлзгэнийг хольж тоос хүртээгээд нэг ёсондоо хооронд нь хольж байгаа юм. Гүзээлзгэнэ хүйтэнд тэсвэртэйд багтдаг бөгөөд +5 градусаас доош сэрүүсэхгүй л бол хөлдөж, ургах чадвараа алдах нь гайгүй байдаг байна. Тэр үүднээсээ гүзээлзгэнэ сонгож тарьсан аж. Ургамал ургахад үндсэн хэдэн нөхцөл шаардлагатай байдаг. Манай нөхцөлд хамгийн хүндрэлтэй асуудал нь өвлийн улиралд дулааныг яаж барих вэ гэдгээс гадна гэрэл, усалгаа, чийг, шим тэжээл. Эдгээрийг бүрдүүлбэл хаана ч ямар ч ургамал, ногоо ургуулах боломжтой гэдгийг онцолж байлаа.

НЭН ХОВОР УРГАМЛЫГ ЛАБОРАТОРИЙН НӨХЦӨЛДУРГУУЛАНТАРИМАЛЖУУЛЖ БАЙНА

Ургамлын биотехнологийн лабораторийн эрхлэгч Ю.Оюунбилэг “Манай орны уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэгддэг эм тангийн жоронд орох давтамжаараа тэргүүлдэг “Эгэл годил” өвс хагас усны ургамал бөгөөд үндэслэг ишээр салж үрждэг. Зарим нэн ховор, ховор эмийн ургамлыг хамгаалах биотехнологийн чиглэлийн суурь судалгааны төслийн хүрээнд нэн ховор ургамлын генетик нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор лабораторийн нөхцөлд ургуулан тарималжуулж эхлээд байна. Одоогоор 20 гаруй ашигт болон нэн ховор ховор эмийн ургамлыг биотехнологийн аргаар үржүүлсэн. Байгаль дээр ургамал хөрснөөс ихэнх шим тэжээлээ авч, цэцэглэж үрлэж ургадаг. Харин лабораторийн нөхцөлд жилийн дөрвөн улиралд туршилт судалгаа хийж, ургамал өсч торних шаардлагатай шим тэжээлийн зохиомол тэжээлийн орчинд ургамлыг ургуулдаг. Эгэл годил өвсийг биотехнологийн аргаар ургуулж, үндэслэг ишний ургах чадварыг янз бүрийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр нэмэгдүүлсэн хэмээн” ярьсан юм.

Дэлхийн дулаарал, цөлжилт зэргээс хамаарч нэг талаас зарим зүйл ургамлын ургах орчин өөрчлөгдсөнөөр ховордох, нөгөөтэйгүүр дэлхийн хүн амын дунд тархах өвчлөлийн төрөл ихэсч, тэдгээрийг анагаахад ургамлын гаралтай эм, биологийн нэмэлт бүтээгдэхүүн ашиглах хандлага ихэссэнтэй холбоотой эмийн ургамлын хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Монголын уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэгддэг эм танд өргөн ашиглагддаг, бүтээгдэхүүний түүхий эдийг экспортолж хэрэглэдэг, зарим эмийн ургамлын нөөцийг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг хангах, генетик нөөцийг хадгалж үлдэхэд орчин үеийн дэвшилтэт технологи, шинжлэх ухааны ололтыг нэвтрүүлэх нь үйлдвэрлэлийн бүтээмж болон бүтээгдэхүүний гарцыг нэмэгдүүлэх гол үндэслэл болдог аж. Эгэл годил өвс нь газрын хөрсөнд хэвтээ байрлалаар ургадаг ба үе бүхнээс нь шинэ нахиа урган гарах зарчмаар үрждэг бөгөөд ус, эрдэс бодисыг нахиа тус бүрт дамжуулах үүрэгтэй байдаг байна. Үндэслэг ишний эрдэс бодисыг нөөшлөх, дамжуулах үүрэгтэй уялдан энерги, бодисын солилцоотой холбоотой генүүд, эсийн хуваагдал, элонгацид оролцдог өсөлт зохицуулагчид тухайн эрхтэнд ихээр нийлэгждэг болохыг дэлхийн олон улс орны судлаачид тодорхойлжээ. ШУА-ийн Ерөнхий болон Сорилын Биологийн хүрээлэнгийн Ургамлын биотехнологийн хамт олон “Монгол орны зарим ховор эмийн ургамлыг хамгаалах биотехнологийн үндэслэл” сэдэвт суурь судалгааны сэдэвт төслийн хүрээнд эмийн чухал ач холбогдолтой. Нэн ховор ургамал болох Эгэл годил өвсийг биотехнологийн аргаар ургуулах, эдгээр ургамлыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, байгалийн нөөцийн хэрэглээг багасгах, түүхий эдийн импортыг орлуулах зорилгоор уламжлалт эмийн үйлдвэрлэлийн “Монг-Эм” ХХК-ийн эмийн ургамлын плантацид шилжүүлэн тарьж туршиж эхлээд байгаа аж. Үндэслэг иш өсч хөгжих нь гадаад орчны болон тухайн ургамалын дотоод механизмаас хамааралтай, олон генийн оролцоотой явагддаг цогц процесс бөгөөд үүнийг зохицуулдаг молекул механизмыг транскриптом анализаар тодорхойлох зорилгын хүрээнд тус лабораторийн залуу судлаач Ө.Болортуяагийн “Дэлхийн шинжлэх ухааны академиас” (TWAS) зарласан хөгжиж буй орны залуу судлаачдыг дэмжих хөтөлбөрт хүргүүлсэн төсөл дэмжигдэж дараагийн шатны судалгаа хийгдэх боломж бүрдсэнийг хэлж байв.

Хүүхдийн тэргүүлэх зэргийн эмч, анагаах ухааны магистр, клиникийн профессор П.Нямцэрэнтэй ярилцлаа.

---

-Ротавирус гэж юу вэ?

-Ротавирус нь нарийн гэдсийг халдварлуулж, суулгалт бөөлжилт үүсгэдэг вирус юм. Халдвар авсан хүн бөөлжиж суулгах үед эмч нар вирусийн гаралтай суулгалт гастроэнтерит гэж нэрлэдэг. Ротавирус нь ихэвчлэн бага насны хүүхдэд вирусийн гаралтай ходоод гэдэсний үрэвсэл үүсгэдэг. Энэ нь гадаад орчинд тэсвэртэй. Агаарын замаар дамжиж байгаа учраас уушгинд үрэвсэл үүсгэх юм шиг боловч гэдэс ходоодны замд үрэвсэл үүсгэдэг. Гэдэсний хананд байрлах өнгөр гэх ашигтай нян бактерыг устгах аюултай. Мөн улайлт үрэвсэл үүсгэдэг юм.

-Ямар замаар дамждаг юм бол?

-Халдвартай хүн эсвэл орчны гадаргуу, эд зүйлсэд хүрэлцсэний дараа гараа угаахгүй байх мөн бохир гараар хоол хүнс идэж, ууснаар уг өвчин халдварладаг. Ихэвчлэн хүүхдэд халдварладаг. Насанд хүрэгчид ротавирусийн халдвар авч болно. Гэхдээ хүүхдийг бодвол насанд хүрэгчид ариун цэврийн дэглэм харьцангуй сайн сахидаг учраас халдвар авах нь бага байдаг.

-Ротавирусийн халдварын үед ямар шинж тэмдэг илрэх вэ?

-Бөөлжих, усархаг зүйлээр суулгах, халуурах зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг. Мөн огцом халуурах, хоол унд идсэний дараа шингэн зүйл уухаараа бөөлжиж эхэлдэг. Хүүхэд бөөлжиж, эсвэл суулгаж байна гэдэг их хэмжээгээр шингэн алдаж байна гэсэн үг. Нярай хүүхэд шингэн алдалтад орсон үед зулай нь хонхойж харагддаг. Энэхүү халдварын суулгалтын онцлог нь амархан хордлогонд оруулахаас гадна бусад эрхтэнүүд шингэн дутагдаж эхэлснээр хүндрэлүүд үүсдэг. Хүүхэд нэг удаа бөөлжихөд 10 суулгацтай тэнцдэг гэдэг. Гэтэл эцэг эхчүүд нэг л удаа бөөлжсөн. Нэг удаа гэсэн утгаар нь гайгүй гэж бодоод хүүхдээ хүндрүүлэх тал бий. Энэ халдварын үед эрт эмнэлэгт хандаж илрүүлэг хийлгэх хэрэгтэй. Суулгалт өвчин дотроо олон янз байдаг. Үүнд нян бактер, вирусийн халдвар, эгэл биетэн, хоол хүнсний гаралтай гэх мэт. Шууд хүүхдийг хараад ротавирусийн халдвартай гэж хэлэх боломжгүй. Хүүхдийг үзэж, илэрч байгаа шинж тэмдэг, зовиурт үндэслэн ротавирусийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ хийх эсэхийг хэлнэ.

-Ротавирусийн халдварыг хэрхэн эмчилдэг вэ?

-Хэрэв хүүхэд бөөлжиж байгаа бол, хэдэн минутын зайтай цайны халбагаар шингэнийг бага багаар уулгана. Хөхөөр хооллодог бол хүүхдээ үргэлжлүүлэн хөхүүлэх хэрэгтэй. Суулгалтыг зогсоох зорилгоор ямар нэгэн эм бэлдмэл дур мэдэн өгч болохгүй. Хэрэв хүүхэд халдвар авч, шингэн алдалтад орсон бол эмнэлэгт заавал хандах ёстой.

-Ротавирусийн халдвараас урьдчилан сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Ихэвчлэн ротавирусийн эсрэг вакцинаар дархлаажуулах нь үр дүнтэй гэж үздэг. Ротавирусийн вакцин хоёр төрөл байна. Вакцины төрлөөс хамаарч хоёр, эсвэл гурван удаагийн тунг тодорхой хугацааны давтамжтайгаар хийдэг.

-Ханиад томууны үеэр хүүхдэд ямар хоол хүнс түлхүү хэрэглэх шаардлагатай вэ?

-Эрүүл ахуйн болоод гарын ариун цэврийг маш сайн сахих хэрэгтэй. Мөн хоол хүнс бэлтгэхдээ ариун цэвэр сахихаас гадна хүүхдийн угж соосог зэргийг сайн угаах хэрэгтэй. Эрт илрүүлсэн үед тухайн хүүхдийг тусгаарлах ёстой. Хүүхдийн дархлааг сайжруулахын тулд жимс ногоо, аминдэмтэй хүнс хэрэглэх нь зүйтэй. Энэ өвчний үед хоолонд тулгуурсан шингэнүүдийг өгдөг. Жишээ нь хярам, буцалсан ус, шингэн байхуу байж болно. Энэ халдварын үед антибиотикийг хориглодог. Үрэвслийн эсрэг эмчилгээ хийж болохгүй харин вирус устгах эмчилгээ хийж болно. Хамгийн гол нь витамин Д-г сайн уулгах ёстой. Витамин Д-г авахад хүний биеийн 40-70 хувь ил гарсан байх ёстой байдаг. Тэгэхээр бид өвлийн улиралд биеэ ил гаргах боломжгүй. Тиймээс хүүхдүүддээ витамин Д-г авч өгч хэрэгтэй. Манайд дөрөвдүгээр сард витамин Д-г хамгийн их хангалттай тунгаар авах боломжтой байдаг. Витамин Д-гийн дутагдлаас бага насны хүүхэд их цочимтгой болох, хөхөө хөхөхдөө толгойн хэсэгтээ хөлөрнө. Үүнээсээ болж толгойгоо шилгээснээс арынх нь үс халцардаг. Энэ нь рахитын шинж. Мөн шээс нь хурц үнэртэй болдог. Витамин Д дутагдахаар кальци бас дутагддаг. Кальци дутагдсанаас хүүхдүүдэд янз бүрийн таталт өгөхөөс гадна хоолой нь сөөдөг. 7-8 нас хүрчихээд сүүн шүд нь унахгүй байна гэдэг нь витамин Д-гийн дутагдлаас болж байна. Үүнээс болж шүд нь хэврэг, цоорно. Ер нь витамин Д-г нөхөхгүй болохоор хүүхэд хичээлдээ идэвхгүй, уур уцаартай болдог.

-Эмийн санд витамин Д-гийн олон төрөл байдаг шүү дээ?

-Д-гийн төрлийн олон эм бий. Насны онцлогоос шалтгаалаад хүүхэд 500, өсвөр насныхан 1,000, насанд хүрэгчид 2,000 мг-тайг ууна. Харин хөхүүл ээжүүд 5,000-аас илүүг ууж болохгүй. Жирэмсэн ээжүүд 2,000-4,000 мг-тайг эмчийн заавраар заавал уух ёстой. Төрөн төртлөө уухад витамин Д-гийн нөөцтэй хүүхэд төрнө. Хүмүүс витамин Д-гийн гадаад, дотоод хүчин зүйлүүд ямар байдгийг мэдэхгүй яваад байна. Зун витамин Д ямар ч шаардлагагүй гэж боддог нь буруу юм.

-Энэ вирусаар хэр их хүүхэд халдварлаж байна вэ?

-Өвлийн улирал тэр тусмаа ханиад томууны үед энэ вирусийн тархалт өндөр байна. Эцэг эхчүүд хүүхдээ бөөлжөөд, суулгаад ирэхээр хоол унднаас хордсон байна гэж ойлгоод байдаг. Дэгдэлт гарч байгаа энэ үед ротавирусийн халдвар л байгаад байгаа. Энэ үед хүүхдийн өтгөнийг шинжилж үзэх хэрэгтэй байдаг. Бөөлжсөн суулгасан хүүхдийн ихэнх нь энэ халдварыг авсан байна. Халдвар авч байгаа хүүхдүүдийн дийлэнх нь 1-5 насныхан байна.

Монголын дизайнеруудын холбооноос жил бүр зохион байгуулдаг “Гоёл-2019” наадам өнгөрөгч баасан гаригт Соёлын төв өргөөнд боллоо. 31 дэх удаагийн наадамд 80 орчим загвар өмсөгч оролцож, дизайнеруудын урласан шинэ брэндүүдийг тайзнаа амилуулав. Тус наадмаас жил бүр топ загвар өмсөгчдийг тодруулдаг. Энэ жил “Топ модель”-иор загвар өмсөгч Н.Сарнай тодорч, шагналыг Топ модель Х.Бадамгэрэл гардууллаа. Н.Сарнай нь “Монгол модель” агентлагт харьяалагддаг бөгөөд загварын салбарт 14 жил ажилласан туршлагатай загвар өмсөгч юм.

---

“Гоёл 2019” наадмын топ модель Н.Сарнайтай ярилцлаа.

-“Гоёл” наадам загвар өмсөгч, загвараар яваа хүмүүсийн гарах сан гэж хүсдэг тайз. Энэ наадамд та түрүүллээ. Баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Маш их баяртай байна. 14 жилийн хөдөлмөрөө үнэлүүлээд топ модель болсондоо баяртай байна. Гэнэтийн цочирдмоор сюрприз байлаа. Би хоёр хүүхдээ ойрхон зайтай төрүүлж дөрвөн жил завсарлаад өнгөрсөн жилээс ажилдаа орсон. 14 жилийн хугацаанд Дизайнеруудын холбооны бүхий л үйл ажиллагаанд оролцож ирсэн. Намайг дэмждэг хүн болгонд баярлалаа гэж хэлмээр байна. Миний амьдралдаа гаргасан хамгийн хүчтэй сэтгэл хөдлөл байсан. Шагналаа аваад тайзан дээр уйлчихсан. Би нулимсаа их тэвчдэг хүн л дээ. Хүмүүсийн дэргэд нулимсаа ил гаргахыг хүсдэггүй. Нэр минь дуудагдахад өөрийн эрхгүй нулимс асгарсан. Амьдралдаа авсан сайхан мэдрэмжүүдийн нэг байлаа.

-Загвар өмсөгч хүмүүс багаасаа загвар өмсөж эхэлсэн байдаг. Хэдэн наснаасаа загвар өмсөж эхэлсэн бэ?

– “Ганга гоёл” агентлагт 12 настайгаасаа эхэлж загвар өмссөн. Би багадаа бөгтгөрдүү, газар ширтэж явдаг хүүхэд байсан юм. Ээж маань миний нурууг засахын тулд загварын агентлагт оруулсан гэж ярьдаг.

-Ямар сургууль төгссөн бэ?

-Би 52 дугаар дунд сургуульд долдугаар анги хүртлээ сурсан. Наймдугаар ангиасаа Хөх хотын 14-дүгээр сургуулийг төгссөн. Буцаж ирээд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг хятад хэлний орчуулагчаар төгссөн. Мөн Удирдлагын академийг төрийн удирдлагаар суралцаж дүүргэсэн. Загвар өмсөгчийн мэргэжлээс гадна төрийн албанд ажилладаг. Манай нийгэмд 100 хувь загвараар амьдарна гэдэг хэцүү. Загварын ертөнц ганц загвараар амьдруулах чадвартай салбар биш.

-Аав, ээж, гэр бүлийнхээ хүний талаар танилцуулахгүй юу?

-Манайх энгийн л амьдралтай айл. Миний аав, ээж оёдолчин. Гутал, шуб оёдог байсан. Загварын ертөнцөд ээж минь хөтөлж оруулж байсан гэдгийг дээр дурдсан. Тухайн үед шөнийн хоёр, гурван цаг хүртэл бэлтгэл хийдэг байлаа. Тэр үед ээж намайг үүдэнд хүлээгээд гарч ирэхээр аваад явдаг байсан. Тэр утгаараа энэ шагнал маш үнэ цэнэтэй, олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн болохоор ээж маань маш баяртай байгаа. Манай нөхрийг Б.Азжаргал гэдэг. Монголын дизайнеруудын холбооны загвар өмсөгч, гоёлын шилдэг эрэгтэй загвар өмсөгчөөр шалгарч байсан. Бид гэрлээд зургаан жил болж байна. Хоёр хүүхдийн аав, ээж болоод амьдарч байна даа.

-Өөрийн тань нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

-Би хоёр хүүхдээ ойрхон зайтай төрүүлсэн болохоор зав маш бага. Том маань он гараад дөрвөн нас хүрнэ. Бага маань энэ сард хоёр нас хүрнэ. Ойрхон төрчихсөн учраас хоёр хүүхэдтэйгээ л өдрийг өнгөрөөдөг. Өглөө цэцэрлэгт нь хүргэж өгнө, орой авна. Амралтын өдрүүдээр ээж, эхнэрийнхээ үүргийг гүйцэтгэнэ. Нөхрийн маань туслалцаа их байдаг болохоор хажуугаар нь ажлаа хийдэг.

-Эмэгтэй хүн ямар байх ёстой гэж боддог вэ?

-Би хамгийн түрүүнд эмэгтэй хүнийг өөрийнхөөрөө байх ёстой гэж боддог. Хэний ч хажууд өөрөөрөө л байх хэрэгтэй. Би ер нь эршүүд, өөрийнхөөрөө хүн л дээ. Худлаа хуурамч харьцаа онцгүй санагддаг.

-Таны биеийн харьцаа, жин хэд вэ?

-Би одоо 57 кг жинтэй. Шоу давхцаад ажил их байх үед ер нь турчихдаг. “Гоёл” наадмын үеэр хоёр, гурван кг хангалттай хасдаг. Миний хувьд энэ жил “Гоёл” наадамд оролцож байгаа моделуудынхаа бэлтгэлийг хангаж ажилласан. Энэхүү наадамд орохын тулд есдүгээр сараас эхлээд жингээ барьж эхэлдэг.

-Эмэгтэй хүмүүс төрсний дараа таргалах тохиолдол их байдаг. Загвар өмсөгчид олны нүдэнд ил болохоор төрсөн ч жингээ барьсан харагддаг. Ямар аргаар жингээ хаядаг вэ?

-Эмэгтэй хүн бүхэн л адилхан. Би анхны хүүхдээ төрүүлээд 58-98 кг болтлоо 40 кг жин нэмсэн. Охиноо нэг нас хүрэхэд буцаад 61 кг болсон байсан. Би хоолоо сойж турсан л даа. Охиноо нэг нас хүрэхэд жирэмсэн болсноо мэдсэн. Хүүгээ төрүүлэхдээ мөн адил 93 кг болж байлаа. Хүүгээ найман сартай байхад хэвийн жиндээ оччихсон байсан.

Би эрүүл хооллолтыг илүүд үздэг. Анхны хүүхэд дээрээ 40 кг жин хаяад арьс их унжсан байсан. Хоёр дахь хүүхдээ төрүүлсний дараа турах их хэцүүг мэдэрсэн. Эрүүл зөв хооллолтоос гадна фитнессээр хичээллэсэн. Хүнсэндээ гурил, будаа, төмс хэрэглэхээс татгалздаг.

-Загвар өмсөгчдийн гэр бүлийн амьдрал олны нүдэнд ил байдаг. Харин таны хувийн амьдрал тийм ч ил биш санагддаг?

-Манай гэр бүл нам гүм амьдралыг илүүд үздэг. Олны хүрээнээс холуур байхыг эрмэлздэг. Тийм байхыг ч хүсдэг. Дөрвөн жил завсарлаад ажилдаа орсон болохоор шинэ загвар өмсөгч шиг л байна. Миний хувьд хэвлэл мэдээллээр янз бүрээр бичигдэж байсан нь ховор л доо. Цаашдаа яахыг мэдэхгүй л байна. Залуу хүмүүсийн адилаар зээл төлдөг бол төлнө. Залуу гэр бүлүүдийн жишгээр амьдардаг.

-Хэдий хүртэл загвар өмсөнө гэж боддог вэ?

-Топ модель гэсэн эрхэм алдрыг хүндэтгэж, үнэ цэнийг алдагдуулахгүйгээр амьдарна даа гэж бодож байна. Би “Гоёл 2014” наадмын оны шилдэг эмэгтэй загвар өмсөгчөөр шалгарч байсан. Таван жилийн дараа топ модель гэх шагналыг хүртлээ. Тайз хэзээ намайг голно, тэр хүртэл загвараа өмсөнө.

Номинациуд

Шилдэг эрэгтэй моделиор О.Хэрлэн,

Шилдэг эмэгтэй моделиор Ц.Алтантуяа,

Дэд байрын шагналыг загвар өмсөгч О.Ариунзул,

Шилдэг фото модель Б.Шүрэнцэцэг,

Керасис брэндийн шагнал дизайнер Б.Батзогсоол, модель Гэрэлсүрэн, Эрдэнэцэцэг,

Cesar’s брэндийн шагнал Болор-Эрдэнэ,

Шилдэг make up artist Crystal salon Болор,

Тусгай байр дизайнер Б.Гэрэлмаа,

Шилдэг ирээдүйтэй залуу дизайнер “Bortua” Б.Балжинням,

Өдөр тутмын хувцасны шилдэг дизайнер Б.Гантболор,

Гоёлын хувцасны шилдэг дизайнер “GEM” Ч.Болормаа,

Үндэсний хувцасны шилдэг дизайнер Ц.Уянга “Black swan” коллекц,

Уран сэтгэмжтэй хувцасны шилдэг дизайнер Бажуна,

Шилдэг загвар зохион бүтээх товчоо “Дархан минж” компани тус тус тодорсон юм.