Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

“Freezone” хамтлагийн ахлагч, дуучин Э.Энхтөртэй ярилцлаа.

-Дуучин Э.Сэрчмаатай хамтарсан тоглолт нэг хоногийн дараа болох гэж байна. Тоглолтын бэлтгэл хангагдчихсан уу. Тоглолтын онцлог юу байна вэ?

– Дуу хэдий цээжинд байгаа ч өөрийн болгон амилуулж хүмүүсийн зүрх сэтгэлд хүртэл дуулна гэдэг хамгаас чухал. Тиймээс тоглолтын бэлтгэлээ маш сайн хийлээ. Бидний зүгээс болоод арын албаны ажлууд маань бүрэн хангагдчихсан. Сэрчмаа бид хоёр анх удаагаа хамтарч уран бүтээлийн тоглолт хийх гэж байна. Бид хоёулаа хөгжим бүжгийн бүтээгдэхүүнүүд. Сэрчмаа маань анх Эмоушн хамтлагтай дуулж байгаад дараа нь бие дааж уран бүтээл хийх болсон. Миний хувьд Freezone хамтлагтайгаа уран бүтээлээ холбоод 20 гаруй жил боллоо. Харин өнгөрөгч онд “Харанга”-ын Чулуунбатын ая, Лхагвасүрэнгийн үг “Цасан хаялга” дууг Сэрчмаатай хамтарч дуулсан. Энэ дуунаас маань үүдсэн ч юмуу үзэгч сонсогчдоос хамт тоглолт хийгээч гэх санал их ирсэн л дээ. Red corner медиа группын зүгээс бид хоёрт хамтарч тоглолт хийх санал тавьсан юм. Ингээд л маргааш тоглолт маань болох гээд догдлоод сууж байна даа. Бид хоёр нэгдээд тоглож байгаа нь нэг талаараа онцлог. Нөгөө талаас Зууны манлай дуучин Б.Сарантуяа эгч маань ая дуугаа хүргэнэ. Boyband хамтлагийн загалмайлсан эцэг болох “Титэм” хамтлаг, Guys хамтлагийн Мийгаа зэрэг дуучид маань ирж ая дуугаа өргөнө. Тоглолтод маань эдгээр хамтлаг, дуучид ирж ая дуугаа өргөнө гэдэг маш том хүндэтгэл. Тоглолт маань гэгээн хайрын өдөр товлогдсон учраас хайрын дуунуудаар хөглөгдсөн сайхан үдэш байх болно.

-Тоглолтын нэр “Хайрын шилдэг дуунууд” гэж байгаа.

Өөрсдийн бие даасан уран бүтээлүүд дуулагдах уу. Fre­ezone хамтлагийн дуунууд эгшиглэх үү?

-“Best of love songs” гэсэн нэртэй болохоор мэдээж хайрын дуунууд дийлэнх нь эгшилнэ. Харин бие даасан уран бүтээлүүдийн хувьд Сэрчмаа маань өөрийн олонд хүрсэн шилдэг арван дуугаа дуулна. Миний хувьд “Fre­ezone” хамтлагийн олонд хүрсэн “Өвлийн шөнө”, “Бороотой зуны дурсамж”, “Зүүдний дагина” зэрэг дуугаа дуулахаас гадна өөрийн соло дуунууд гээд нийт арван дуугаа дуулах юм. Сэрчмаа бид хоёр хамтарч долоон дуу дуулна. Нийтдээ бидний зүгээс 27 дуу эгшиглэнэ.

-Та хоёр аялан тоглолт хийх үү?

-2018 онд “Цасан хаялга” дуу хүмүүст хүрч эхэлхэд Европын орнуудад тоглооч гэх санал ирсэн. Ирэх дөрөвдүгээр сараас гадаад, дотоодоороо аялан тоглолт хийхийг зорьж байна.

-Таны хувьд бие дааж хэд хэдэн уран бүтээл хийсэн. Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

– Анхны бие даасан цомгоо 2006 онд “Би явсаар”, удаах цомгоо 2010 онд “Үнэн эсвэл худал” нэртэйгээр гаргаж байсан юм. Энэ хоёр цомгийн хэд хэдэн дуунаас гадна өөрийн маань зохиосон дуунуудаас бүрдэх шинэ цомгоо энэ онд гаргах гээдажиллаж байна. “Эгээрэл” дуу маань нэг талаараа Англи улсад сурсны минь дипломын ажил юм л даа. Ерөнхий утга санаа нь бол нийгмийн байдлыг үгийн тансагтай хольж хийсэн. Үүнээс гадна хөгжмийн найруулгийн хувьд арай шинэлэг болсон болов уу гэж боддог. Шинэ цомогт орж байгаа 22 дууны маань хамгийн хайртай дуунуудын нэг л дээ. Маргааш болох тоглолтныхоо дараа 35 фильмс студи дээр хоёр дууны маань кпип хийгдэнэ. Миний хувьд энэ жил маш сайхан эхэлж байна. Өнгөрсөн онд уран бүтээлийн ерөнхий ажлуудын чиглэл гарсан. “Эгээрэл” дуундаа дүрсжүүлэлт хийсэн. Удахгүй Англид амьдарч байсан дурсамжаараа “Лондон гитар” нэртэй дуугаа хийхээр ажиллаж байна.

-Freezone хамтлагийн талаар яриагаа үргэлжлүүлье. Freezone хамтлаг сүүлд дуучин Сэрчмаатай хамтарч “Миний нулимсыг салхи л арчина” дууг сэргээж дуулсан. Fre­ezone хамтлаг хэзээ дахин уран бүтээл хийх вэ?

-Манай хамтлагийг тарчихсан уу гэж их асуудагл даа. Албан ёсоор хамтлаг маань тараагүй. Одоогоор хамтлагийн гишүүн Билгүтэй гэр бүлийн хамт Америкт амьдарч ажиллаж, сурч байна. Баттөмөр маань хувийн бизнесээ хийж байгаа. Миний хувьд уран бүтээлээ хийж байна даа.

Аливаа зүйлд цаг хугацаа гэж байдаг шүү дээ. Тохироо нь бүрдэхээр гэдэг шиг биднийг сонсох дуртай үе үеийн найз нөхөд, сонсогчдодоо зориулж тоглолт хийх байх. Гэхдээ хэзээ гэдэг нь тодорхойгүй. Ингээд бодохоор манай хамтлагийн хүмүүст хүргэсэн яг шилдэг гэх гарын арван хуруунд багтах дуу бий. Мөн “Бооцоо” жүжгийн дуу, “Надаар тоглосон хайр” жүжгийн дууг дуулж байлаа. Энэ дуу маань хүмүүст маш их хүрсэн. Жүжиг нь хүртэл драмын театрын урын санд томоохон байр эзэлдэг юм билээ. Жүжиг сайхантай, үг, ая ч сайхантай. Эдгээр дуунууд маань яахын аргагүй мундаг хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчдын уран бүтээл байгаа юм. Бид дуулсан нь аз завшаан байж л дээ. Тийм мундаг дуунуудыг дуулахаар өөрсдөө ч сайн боловсордог юм байна. Ингээд харахаар О.Дашбалбар агсан, Б.Явуухулан агсан, Ц.Хулан, Ү.Хүрэлбаатар зэрэг агуу яруу найрагчдын дуунууд хүмүүсийн зүрх сэтгэлд төдийгүй үзэгч сонсогчдын маань хайртай дуу байсаар байна л даа. Манай хамтлаг анх байгуулагдсанаас хойш 20 гаруй жил болж байна. 1999 оноос бид гурав тогтвортой уран бүтээл хийсэн гэдгээрээ бол 20 жил болж байгаа юм. Анх таван хүний бүрэлдэхүүнтэй байхдаа “Наддаа итгээч”, “Мөрөөдлийн хатан”, англи дуу болох “Ev­erything” гэх гурван дуу дуулж байлаа.

-Та нарын үед чинь “Сүнс”, “Guys 666”, “Салхи”, “8 дахь гариг”, “Номин талст”, “Камертон” гээд олон хамтлаг хоорондоо уран бүтээлээрээ өрсөлдөж байсан. Тэр ч утгаараа чанартай уран бүтээл гардаг байсан байх?

-Мэдээж олон хамтлаг дундаас ялгарч гарч ирнэ гэдэг хэцүү. Тиймээс хэн сайн хөдөлмөрлөсөн нь л амжилтад хүрч байсан. Хэдийгээр өрсөлдөж байсан ч яг л ахан дүүс шиг байж чаддаг байж.

-Рок попын хамтлаг дуучид цус сэлбэх цаг хэдийнэ болсон гэж ярьдаг. Энэ тухайд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Бид нарын үеэс эхлээд таван жилд нэг удаа цус сэлбэгддэг байсан. Энэ хугацаанд дараагийн үе гарч ирж байсан гэсэн үг л дээ. Миний бодлоор 2003,2004 оноос рок поп гэх энэ том айлд багтаад хамтдаа явж байгаа залуу уран бүтээлчид хараахан гарч ирээгүй гэж харж байна л даа. Нэг талаараа үе тасарчихаад л байна. Урлагийн хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэхээр дээд үеийнхэн нь үнэлсэн, дунд үеийнхэн нь хайрласан, доод үеийнхэн нь хүндэтгэдэг байх ёстой юм шиг санагддаг. Энэ зүйлд таарсан уран бүтээлчид ховор байна. Дараагийн үеийнхэн яаж энэ урлагт үнэлэгдэх вэ гэхээр энэ гурван үе байх юм болов уу гэж боддог. Мэдээж сайн уран бүтээл насаа дааж явж байдаг. Уран бүтээлийн чанар чансаа, үг аялгуу, дуучин гэсэн гурван тулга байдаг. Энэ тулгандаа багтаж байж уран бүтээл сайн гардаг. Сайхан залуу уран бүтээлчид мэдээж байгаа. Гол нь үлдэцгүй л болчихоод байх шиг. Биднийг багш нар маань сууж, анхаарч сургаж, аливаа зүйлд тэвчээртэй, үг сонсгож сургасан байгаа юм. Энэ нь урлаг гэдэг их айлын хаалгаар ороход маш том түлхэц болсон болов уу гэж боддог. Хамтлаг дуучдаасаа үнэлэмж авахын тулд бид чинь их гүйдэг байлаа шүү дээ.

-Танай хамтлагийн “Зүүдний дагина” дууг хулгайн дуу гэдэг. Тэгвэл саяхан энэ дууг “Topline” хамтлаг дуулсан. Танай хамтлаг энэ тал дээр ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Мэдээж хамгийн түрүүнд дууныхаа талаар тайлбарлах нь зүйтэй байх. Японы хөгжмийн зохиолчийн өөрийнх нь зохиосон дуу. 1995,1996 оны хавьцаа энэ дуу гарч байсан юм. Манайд тэр үед зах зээл гараад айл бүр CD-ний хөгжимтэй болж эхэлсэн. Урлагийн хүмүүс болохоор гадаад дотоод явсан найзууд маань CD авчирч өгдөг байлаа. Хөгжим бүжгийн сургуульд хамт сурч байсан дуучин Солонгоо маань Японоос ирэхдээ бидэнд энэ хүний сингл CD-г авчирч өгсөн юм. Энэ дууны нэр “Чиний хажууд” гэдэг нэртэй. Тухайн үед энэ дууг сонсож байхад ар талд нь понаграмм тавьчихсан байсан. Бид тэр хөгжмийг нь аваад Ү.Хүрэлбаатар ахаар үг бичүүлж “Зүүдний дагина” дуу бүтсэн түүхтэй. Мэдээж “Fre­ezone” хамтлаг уран бүтээлээ завсарласан байх хооронд “Тоpline” хамтлаг дуулсан. Эдгээр залуучуудыг буруутгах зүйлгүй. Гол нь тухайн хамтлагийн продюсер бид нараас ямар нэгэн зөвшөөрөл аваагүй.

Harley-Davidson LiveWire electric cruiser

1885 онд Германд Готтлиб Даймлер, Вилхелм Майбах нар дэлхийн хамгийн анхны бензин түлштэй, дотоод шаталтат хөдөлгүүр бүхий “Petroleum Reitwagen” хэмээх тээврийн хэрэгслийг угсарч туршжээ. Энэхүү бүтээлээс үүдэн маш олон туршилтууд хийгдсэн байдаг. Гэвч үүнээс өмнө 1868 онд анхны ууран хөдөлгүүрт унадаг дугуйг Францад Мишо, Перро хэмээх инженерүүд угсарч туршиж байжээ. Үүнээс санаа аван Америкийн Массачусетс муж улсын Роксбөрид Силвьестр Ховард Ропер Америкийн анхны ууран хөдөлгүүрт унадаг дугуй болох “Ameri­can Roper steam velocipede”-ийг ердөө арван ширхгийг үйлдвэрлэсэн байна. Гэвч энэхүү бүтээлүүд нь цаашид хөгжиж чадалгүй дууссан учир Германы “Petroleum Reitwagen” хамгийн анхны мотоцикль хэмээх алдрыг албан ёсоор эзэмшдэг аж. Мотоцикль нь дэлхий дээрх хамгийн боломжийн өртөг бүхий, хамгийн өргөн тархсан, хамгийн хурдан, бага оврын тээврийн хэрэгсэл юм. 2002 оны байдлаар зөвхөн Хятад улсад гэхэд л ойролцоогоор 34 сая мотоцикль ашиглагдаж байв.

1894 онд Германы Мюнхен хотод мотоциклийн хамгийн анхны томоохон үйлдвэр Хилдебранд & Волфмюллер байгуулагджээ. Мөн энэ компани германаар Motorrad(моторт дугуй) буюу англи хэлээр Motorcycle хэмээх нэрийг анхлан үүсгэсэн түүхтэй.

Дэлхийн I дайны үед Америкийн Индиан компани тухайн үеийн хамгийн том мотоцикль үйлдвэрлэгч болоод байв. Жилд 20,000 гаруй мотоциклийг үйлдвэрлэн борлуулж байжээ. Харин 1920 оноос эхлэн алдарт Харли-Дэвидсон энэхүү амжилтыг эвдсэн төдийгүй дэлхийн 67 оронд албан ёсны борлуулалтын төвөө нээж байжээ. 1920-1930 онуудад Германууд буюу Дампф-Крафт-Ваген компани дахин мотоцикль үйлдвэрлэгчийн хамгийн том үйлдвэрийг бий болгосон юм.

Дэлхийн II дайны дараагаас Британийн BSA Групп (Бирмингем Смолл Армс Компани) жилд 75,000 мотоцикль үйлдвэрлэн борлуулж томоохон үйлдвэрлэгч болоод байв. 1955-1970 оны туршид дахин Герман улсын NSU компани хамгийн том мотоцикль үйлдвэрлэгч хэмээх алдрыг хадгалж байв. Энэ цаг үеэс эхлэн мотоциклийн гаднах хэлбэр, хөдөлгүүр зэрэг бүгд хувьсан өөрчлөгдөж, хэрэглээний зориулалтаараа олон төрлийн ангилалд хуваагдан, хөгжсөөр өнөөг хүрсэн билээ. Орчин цагт дэлхийн олон оронд мотоциклийг үйлдвэрлэж байгаа. Ази тивд Япон улс Хонда, Сүзүки, Ямаха, Кавасаки, Европ тивд Герман BMW болон Итали улс Дукати, KTM, Америк тивд Америк улсын Харли-Дэвидсон, Индиан зэрэг мотоцикль үйлдвэрлэгчид мотоциклийн хөгжлийг тодорхойлж байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд бүх цахилгаан хөдөлгүүрт технологийг сайжруулснаар хамгийн сүүлийн үеийн цахилгаан мотор, мотортой дугуй, унадаг дугуй өмнөхөөсөө илүү дэвшилттэй гарч ирсээр байна. Энэ онд л гэхэд Harley-Davidson, Zero Motorcycles, Kymco, Alta Motors, Yamaha зэрэг хүчирхэг компаниуд өөрсдийн хэрэглэгчдэд хамгийн багадаа нэг загварыг авчрахаар бэлтгэж, аль хэдийнэ концепц загваруудаа танилцуулаад худалдаалах он, сар, өдрөө зарлачихсан аж. 2019 оны сүүлч, 2020 оны эхээр Энэтхэг, Европ, Их Британи, АНУ-ын шилдэг инженерүүдийн бүтээлүүд танилцуулагдах юм.

Johammer J1

ШИЛДЭГ 10 ЦАХИЛГААН МОТОЦИКЛЬ

Цахилгаанаар ажилладаг мотоциклууд нь байгальд ээлтэй төдийгүй тэдний зарим нь үнэхээр гайхалтай үзүүлэлттэй байдаг.

JOHAMMER J1

Энэхүү супер хүлэг нь нэг цэнэглэлтээр 200 километр зам туулах хүчин чадалтай ба энэ үзүүлэлтээрээ рекорд тогтоосон. Австрийн иргэн Johammer-ийн бүтээл болох 25.000 еврогийн үнэтэй. 12.7 киловатт батерейтай. Үүнээс 11 киловатт нь ар талын дугуйн мотортой холбогдсон. Уг мотоцикль цагт 74 милл хүртэл хурдлах боломжтой. Мотоциклийн жин 178 кг, хянах самбарын дэлгэц нь ар талын тольтой холбогджээ.

MISSION ONE (PREMIERE LIMITED EDITION)

Hi-Tech компанийн Mis­sion Motors дэлхийн шилдэг цахилгаан мотоциклиудыг үйлдвэрлэдэг. Mission One бол тэдний бидэнд санал болгож буй загваруудын нэг бөгөөд TED 2009 конференц дээр анх танилцуулсан. Швейцарь дизайнарын ур ухаанаар бүтсэн энэхүү мотоцикл нь цагт 150 милл хүртэл хурдлах чадвартай. Дэлхийн хамгийн хурдан цахилгаан мотоцикль юм.

ZECOO

Цахилгаан мотоцикль. Энэхүү мотоцикль нь Японы дизайнер Kota Nezu Znug-ийн бүтээл. Анх 2012 онд Токиогийн автомашины үзэсгэлэн дээр танилцуулсан. Мотоциклио зургаан цаг орчим цэнэглээд 55-85 милл давхих боломжтой. Уг мотоциклийг бүтээгчид илүү бага хэмжээтэй бүтээгдэхүүн гаргахаар ажиллаж байгаа гэнэ.

TRON LIGHT CYCLE

Дисней кино компанийн бүтээл “Tron” нэртэй киног үзсэн хүн бүрт энэхүү хүлэг танил санагдана. 25.000- 40.000 долларын хооронд худалдаална гэсэн таамаг үйлдвэрлэгчдэд байсан. Үзүүлэлтийн тухайд 96 вольтын шууд хөдөлгүүртэй мотортой, литиниум батерейтай.

VOXAN WATTMAN

Францын Voxan компанийн бүтээл. Тэд үүнийгээ хамгийн хүчирхэг мотоцикль хэмээн зарлаад байгаа юм. Энэ нь тийм ч ор үндэсгүй зүйл биш. Учир нь энэхүү супер хүлэг нь 200 морины хүчтэй. Хамгийн ихдээ цагт 106 милл хүртэл хурдлах боломжтой.

SAIETTA R

Agility Global компанийн бүтээл. Загварыг нь Лондонгийн дугуйны загвараас санаа авч бүтээжээ. Дахин давтагдахгүй өвөрмөц загвартай. Мотоциклийн давуу талуудыг улам боловсронгуй болгож шатахуун зарцуулдаг байсныг цахилгаан эрчим хүч болгон өөрчилж чадсан гайхалтай бүтээл юм. Тогонд залгадаг энэхүү цахилгаан мотоцикль хорт хий ялгаруулдаггүйгээрээ онцлог юм.

LITO SORA

Канадын цахилгаан мотоцикль үйлдвэрлэгч Lito Green Motion компани Sora нэртэй супер хүлгээ 2011 онд анх танилцуулсан. 12 киловатт литиниум полимер батерейтай, 300 км хүртэл зайнд цэнэгээ барих чадвартай. Бүрэн цэнэглэхэд найман цаг хангалттай төдийгүй богино хугацаанд цэнэглэх бол 90 минут цэнэглэнэ. Дизайны хувьд их боловсронгуй. 200 км цаг хүртэл хурдлах чадвартай, 44.000 долларын үнэтэй.

GOGORO SMARTSCOOTER

Gogoro нь Тайванийн компани. Тус компаниас гаргасан өндөр хүчин чадал бүхий Ухаалаг скүүтэр нь Панасоник литиум ион 18650 батерейтай. Энэхүү бүтээгдэхүүн нь цахилгаан мотоциклийн төрөлд багтаж байгаа юм. Температур, унах үеийн байдал, энергийн зарцуулалт зэргийг хянасан 30 гаруй мэдрэгчтэй. Мэдээллийг утсан дээрээ хүлээж авах боломжтой бөгөөд 60 милл цаг хүртэл хурдлах боломжтой.

PROJECT LIVEWIRE

Harley Davidson өөрийн бүтээл болох Project Live Wire-аа 2014 оны зургадугаар сард олон нийтэд танилцуулсан. Энэ нь компанийн үйлдвэрлэж буй хамгийн анхны цахилгаан зарцуулалттай мотоцикль байсан юм. Уламжлалт хэв маягийг орчин үеийн технологитой хослуулсанаараа онцлог. Гурван шатлалт хувьсах цахилгаан индукцэн мотороор ажилладаг бөгөөд 74 морины хүчин чадалтай. Дөрвөн секундэд 0-60 милл цаг хурдлах боломжтой, хурдны дээд хэмжээ нь 92 милл цаг. Мотоциклийн урд талын гэрэл нь LED. Дэлхийн мотоциклийн үйлдвэрлэл санхүүгийн хямралд орж 2008 онд Харли Дэвидсон ч ихээхэн алдагдал хүлээжээ. Гэсэн ч энэ онд гарах Harley-Davidson-ы хамгийн анхны LiveWire нэртэй цахилгаан мотоцикль нь наймдугаар сард захиалагчдын гарт очих ба залуучуудад илүүтэйгээр таалагдаж нэлээдгүй ашиг авчрах төлөвтэй байгаа аж. Үнийн хувьд 29,799 буюу бараг 30 мянган ам.долларын үнэтэй байх гэнэ. 30 мянган ам.доллар гэдэг зах зээл дээр байгаа бусад цахилгаан мотоциклиудаас хавьгүй өндөр үнэ юм. LiveWire цахилгаан мотоцикль нь 100 км/цаг хурдыг 3.5 секундэд авах хүчин чадалтай.Нэг цэнэглээд 180 км зам туулах боломжтой. Түүнчлэн бүх зүйл нь цахилгаанаар ажилладаг, араа солих зэрэг үйлдэл хэрэггүй учир анхлан суралцагчдад тохирсон. Үүнээс гадна LiveWire-г гар утасны апп-тай холбон цэнэг болон бусад чухал мэдээллийг хянаж болох аж.

ENERGY EGO

Энэхүү мотоцикль нь цахилгаан спорт мотоцикл. Energica нь дэлхийн хамгийн анхны гудамжны хууль ёсны цахилгаан Италийн спорт мотоцикль гэж үздэг. Ego бүх цахилгаан мотоциклийн нэн тэргүүнд бичигддэг байна. Энэ нь 143 морины хүчтэй, 107 кВт хөдөлгүүртэй бөгөөд 200 км / ц хурдтай. Дээд хурд нь 240 км / цаг. Мотор нь 11.7 кВт зайтай. Ego нь ойролцоогоор 258-280 кг жинтэй. Дөрвөн шатлалт тохируулгатай хөдөлгүүрийн тоормостой, бас нөхөн сэргэх чадвартай. Мотор нь хөнгөн цагааны дүүжин дэргэд байрладаг ба хажуу талын моно шоконд байрладаг. Проекторын гэрлүүд нь урд гэрэл хэрэглэхэд ашиглагддаг. Хянах самбар нь 4.3 “TFT дэлгэц. Үнэ нь ойролцоогоор 25,000 ам.доллар болж буурсан бол энэ онд шинэчлэгдэн гаргахаар төлөвлөжээ.

“Түмэн эх” чуулгын гоцлол дуучин, Соёлын тэргүүний ажилтан Г.Бямбажаргалтай ярилцлаа.

---

-Удахгүй Сар шинэ болох гэж байна. Уртын дуучдын завгүй ажилладаг үе үү?

-Тэгэлгүй яахав. Уртын дуучдын хувьд Сар шинэ, Үндэсний их баяр наадмын үеэр ид ачаалалтай ажилладаг. Байгууллагууд сар шинийг тохиолдуулан ахмадуудаа хүлээж авч хүндэтгэл үзүүлдэг дээ. Тийм ёслолын арга хэмжээнүүд дээр очиж ардын дуу, уртын дуугаа дуулж байна даа. Телевизүүд бас их хандана аа. Энд тэндээс “За алив ирээд нэвтрүүлгийн бичлэгт ороорой” гээд л залгах юм байна шүү дээ.

-Таныг Францын нэгэн агентлагтай гэрээгээр ажилладаг гэж сонссон. Энэ жил тоглолтоо Францад тавина гэв үү?

-Тэгнэ. Францын уран бүтээлчидтэй хамтраад багагүй хугацааг үдлээ. Францын “Театр Де ла Вилл” -тэй таван жилийн гэрээ байгуулсан юм. Ирэх гуравдугаар сард тэнд тоглолттой. Францад болсон шар хантаазтаны бослогоос шалтгаалж энэ жилийн тоглолтын гэрээ цуцлагдчихсан. Арванхоёрдугаар сарын сүүлээр энэ жилийн гэрээ хойшилсон гэсэн мэдээ ирсэн л дээ. Тоглолтын бүтэн бичлэгээ Францын радиод бичүүлсэн. Тэр бичлэг маань гурван жилийн турш Францын албан ёсны цахим хуудсанд тавигдах юм. Дуучин Цагаанзам болон Германд амьдардаг морин хуурч Эпи бид гурав хамтарч уран бүтээлээ хүргэсэн.

-Гадныхан уртын дуу, морин хуурыг сайхан хүлээж авдаг. Монголын язгуур урлаг байгальтай их ойр, нарийн холбоотой учраас өндөр хөгжилтэй орны иргэдийг илүүтэй татдаг гэдэг. Францчууд манай уртын дууг ер нь яаж хүлээж авдаг вэ?

-Франц их хөлийн газар. Тэнд хүмүүс амьдрахын тулд олон тэмцэл, сорилттой тулгардаг. Тиймээс сэтгэлийн таашаал амар амгаланг мэдрэх аялгуу үгүйлдэг юм билээ. Францчууд уртын, ардын дуунууд сонсох маш дуртай. Агаартай тайван орчин үүсгэдэг гэдэг юм. Гэрээ хийсэн театрын маань найруулагч өндөр настай, иран эмэгтэй байдаг юм. Тэр эмэгтэй “Агаарт явж байгаа юм шиг том цараатай дуулагддаг” гэж хэлж байсан. Энэ сайхан урлагтай амьдралаа холбоод олон жил болжээ. Оюутны долоон жилээс гадна мэргэжлээрээ ажиллаад 20 гаруй жил болчихлоо. Уртын дууг яагаад агаартай гэдгийг одоо л ухаарч байна. Анх гадаадад уртын дуу, ардын дуу дуулж байхад үзэгчид нь унтаад ч байгаа юм шиг харагддаг байж билээ. Залуу, хөгшин гэлтгүй бүгдээрээ нүдээ аниад суучихна. Зарим нь дээшээ ч юм уу харцаа тогтоогоод суучихдаг юм билээ л дээ. Ямар ч хөдөлгөөн хийхгүй. Манайхан харин алга ташаад баяр хүргэдэг шүү дээ. Тэгэхэд тэнд тийм зүйл байхгүй. Харин тоглолт дууссаны дараа тасралтгүй алга ташаад оруулдаггүй.

-Та агаартай гэдгийг арай энгийнээр тайлбарлаж өгөөч. Санаанд нэг л бууж өгөхгүй байна?

-Тавиун дуулахыг хэлээд байгаа юм л даа. Дуучин хүн уртын дууг монгол нутгаа бодож, сэтгэлдээ төсөөлж дуулмаар юм шиг санагддаг. Тэгж төсөөлж дуулахаар Монголын минь тал нутаг нүдэнд харагддаг.Үнэхээр талын агаартай юм байна гэх мэдрэмжийг сонсогчиддоо төрүүлж гэмээнэ жинхэнэ монгол уртын дуучин болж, төрж чадаж байна гэсэн үг.

-Та Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин уртын дууч Н.Норовбанзад гуайн шавь. Норовбанзад агсан цөөхөн шавьтай байх шүү. Багшийн тань дурсамжаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?

-Тийм ээ. Норовоо багшийн дөрвөн отгон шавийн нэг нь би. Хамгийн отгон нь ҮДБЭЧ-ын гоцлол дуучин Б.Батмэнд. Дарханы театрт ажилладаг дуучин Далхжав, Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын Байгальмаа бид гурав нэг анги. Би Норовоо багш дээр гурван жил суралцаад, Дэлгэр багш дээр гурван жил сурсан. Уртын дууны талаар ямар ч мэдлэггүй хүүхэд анх багш дээрээ очиж байлаа. Багш маань надад уртын дуу дуулах суурийг тавьж өгсөн. Уртын дуучин ямар нугалааг хаана оруулж, яаж дуулах ёстой вэ гэж ирээд их олон зүйлийг зааж сургасан. Харин Дэлгэр багш маань дуу бол амьсгааны урлаг гэдгийг ойлгуулж өгсөн. Дуу гэдэг бол ерөөсөө л амьсгааны урлаг. Үлээвэр хөгжимчид битүү амьсгаатай. Чи бид хоёр ярьж байхад чи цээж, хэвлийгээ хослуулаад амьсгаа авч байна. Би бол хэвлийн амьсгал авч ярьж байгаа юм. Мэдээж энэ бүхнийг сурахын тулд тодорхой хэмжээний хичээл, зүтгэл цаг хугацаа шаардлагатай.

-Та 1997 оноос хойш тасралтгүй “Түмэн эх” чуулгад ажилласан. Ажлаа сольё гэж бодож байсан уу?

-Би “Түмэн эх” чуулгадаа хайртай. Анх энэ газар дурлаж орсон юм чинь. Уртын дуундаа ч дуртай. Хамгийн сайхан нь манай чуулгын тайз натур. Орчин нь бүхэлдээ монгол ахуйг харуулж байдаг. Бусад чуулгын уран бүтээлчид ирээд дуулахаараа ямар эвгүй юм бэ гэдэг л дээ. Битүү хивс дэвссэн учраас дуу чимээний цуурай байхгүй. Яг л тухайн хүн ямар хоолой, материалтай байна, тэр нь шууд мэдэгддэг. Энэ л тайзан дээрээ гараад дуулахад хамгаас сайхан мэдрэмжийг авдаг даа.

-Нийт хэчнээн цомог гаргаж, тоглолт хийчихэв ээ?

-Бие даасан дөрвөн тоглолт тавьж байсан. Хамтарсан тоглолт нэлээн хэд бий.

-Баруун Монгол ардын дууг та их гоё дуулдаг. Баруун нутгийн хүн болохоор тэр зүгийн дууг түлхүү дуулаад байна уу?

-Аав маань Ховдын Эрдэнэбүрэнгийх. Ээж маань Увсын Тэс сумын хүн. Баяд, өөлд хүний дундаас төрсөн би дөрвөд хүн байхгүй юу. Тэр нутгийн дууг дуулахаар өссөн нутгийн хүмүүсийн эрхэмлэдэг яриа, ёс заншил тэр бүх зүйл санаанд ордог. Тэгэхээр дууныхаа үг, аялгыг бодож дуулах ёстой юм байна гэж боддог. Би чинь дандаа халх багш нараар уртын, ардыг дуу заалгасан. Н.Норовбанзад, Дэлгэр багш маань дандаа төв халхын хүмүүс. Тэгэхээр би төв халх уртын дуу голлон заалгасан. Амьдрал дээр гараад чуулгадаа Баруун Монгол ардын дууг дуулахад тэр нутгийн хүн юм чинь би л дуулах ёстой юм байна гэдгийг мэдэрсэн дээ.

-Хүмүүс уртын дуу, ардын дуугаар төгсөөд нийтийн дуу дуулаад эхэлчихдэг. Өөр жанраар дуулъя гэж боддог уу?

-Нийтийн дуу дуулах санал надад ирж байсан л даа. Бидний үеийнхэн ч нийтийн дуу дуулж байсан үе бий. Тэр тал руу орсон хүмүүс ч бий. Уртын дуундаа дуртай, хайртай учраас тийм сонголт хийе гэж бодож байсангүй ээ.

-Өнөө жил ямар уран бүтээл хийе гэж төлөвлөж байна вэ?

-Урлагт 20 гаруй жил зүтгэхдээ ээжийн тухай дуулж, ээжийн дүрийг дэлгэцэнд мөнхлөөгүй юм билээ. Байгаль, эх нутгаа магтсан ардын дуу, уртын дуу дуулсаар ирж. Энэ жил ээжийн тухай дуулж, дуугаа дүрсжүүлнэ. Б.Лхагвасүрэн гуайн “Эрх хүслэн” гээд 40 гаруй насны хүний амьдрал үзсэн, хайр мэдэрсэн нэг тийм ганган дэгжин ардын дуу шиг дуу бий.

-Мэргэжилдээ дурласан хүмүүсийн хувьд мэргэшсэн гэсэн үнэлгээг олноос хүртдэг. Уран бүтээлчдийн хувьд ир нь ханасан гэж ирээд ярьдаг даа. Ингэж үнэлэгдэх хүмүүсийн нэг нь таныг гэж боддог…?

-Аливаа мэргэжлийг төгссөн хүнд мэргэжлээрээ мэргэшинэ гэдэг чухал л даа. Мэргэштэлээ маш олон жил явдаг. Дуулж байхдаа алдаа гаргах тал бий. Тэр алдаагаа байнга гаргадаг байсан бол тоог нь цөөрүүлсээр л явдаг. Ард түмэнд танигдсан, тодорхой хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн ч гэлээ сурах юм их бий. Мэргэжил дээрээ боловсрох хэрэгтэй. HERO-гийн “Монгол тулгатны 100 дуу” нэвтрүүлэг “Таван эрдэнэ”, “Дөрвөн цагийн тал” дуугаар эхэлсэн, миний дуулснаар тэр нэвтрүүлэг яг Цагаан сараар эхэлж байсан. УГЗ, Монголын радиогийн нэвтрүүлэгч Буянхишиг гуай “Бямбаа чи “Таван эрдэнэ”-ийг уртын дуу шиг татаж ирээд сайхан дуулжээ” гэж хэлсэн нь санаанаас гардаггүй юм. Уртын дуунд 27 жил үнэнч явсан учраас ардын дуу дуулахдаа уртын дууныхаа үндсэн хэв шинжийг алдахгүй дуулсан хэрэг л дээ. Уртын дууг яс, үндэс сууриар нь авч явах ёстой хүмүүс бол бид. 1999 онд “Урьхан хонгор салхи” гэж нэрлэсэн анхны цомгоо өлгийдсөн. Цомгоо бүтээх гэж сар гаруй хоолойны бичлэг хийлгэж билээ. Сүүлдээ хоолойноос ямар ч дуу гарахгүй болсон. Хоолой бүр таг болсон шүү. Түүнээс хойш дуучин хүн хоолойгоо хайрлахгүй бол болохгүй гэдгийг ойлгосон доо. Ардын дуу, уртын дуу хоёрын нийлэмж маш хэцүү. Ц.Дэлгэр багш маань уртын дуугаа л дуул гэдэг байсан. Харин чуулгын зүгээс намайг хоёуланг нь дуул гэсэн. Тэгээд би чуулгадаа ирээд “Хөх торгон цамц”, “Дөрвөн уул” зэрэг дууг дуулж сурсан юм.

-Уртын дуучин гэгдэхийн сайхан нь юундаа байдаг вэ?

-Намайг дөнгөж оюутан болж байхад ардын дуу, уртын дууг хүмүүс сонсдоггүй байлаа. Сүүлийн жилүүдэд 2010 оноос ардын дуу, уртын дууг их сонсдог болсон. Ер нь ардын дууны үг их сайхан. Ухаарлаар дүүрэн. Үндэстэн ястныг таних ганц зүйл бол урлаг спорт. Монгол үндэстэн гэж юу юм бэ гэсэн асуултад хариу өгдөг хүмүүс нь бид. Тэр утгаараа маш өндөр хариуцлагатай ажил. Дуугаа дуулаад дууссаны дараа үзэгчдийн сэтгэгдэл, орчны уур амьсгал мэдэгддэг юм. Хүлээн зөвшөөрөөд, сэтгэлээсээ алга ташиж, үнэнээсээ баярлаж байгаа хүмүүсийн харцыг хараад мэргэжлээрээ омогшдог. Гадаадад явж байхдаа бас мэргэжлээрээ бахархана, огшино. “Эх орныхоо, Монголынхоо үндэсний дууг би л дуулж хүргэж чадна” гэсэн бодол төрөөд маш сайхан. Үгээр илэрхийлэх аргагүй бахархал, огшлоор цалгидаг. Монгол хэл мэдэхгүй хүмүүсийн өмнө үндэсний хувцастайгаа уртын дуугаа дуулаад нижигнэсэн алга ташилтыг сонсох л хамгийн бахархалтай. Ямар сайхныг нь зүйрлэж хэлэх гэхээр үг дутна.

-Ахмад уран бүтээлчдээс сурсан зүйл гэвэл хэмжигдэхгүй их байх. Дээд үеийн мундагчуулаа дурсаач?

-Тэгэлгүй яахав. Хамгийн анх “Уяхан замбуутивийн наран” дууг МУГЖ Ө.Базарбат МУГЖ Чулуунцэцэг нартай хамтран дуулдаг байсан. Тэр үед үндэсний хөгжим тоглоод дуулдаг байлаа. СУИС-ийг онц дүнтэй төгсөөд ирсэн хүн хэрнээ нөгөө хоёрынхоо хажууд амьсгаа нь ч хүрэхгүй жижигхэн нөхөр байгаа юм чинь. Ардын хувцас эхнэр дээл өмсчихөөр төмөр малгай дух руу орж таараад их хэцүү. Хүнд гэж жигтэйхэн. Тэр үеийн зураг надад байдаг юм. Олон сайхан ахмад уран бүтээлчийн дунд орж ирж ардын дуу, уртын дуу сурч байлаа. Яаж дуулах практикаа олж авсан. Үенч гавьяатыг дуулж байхад тайзны завсраар хардаг байлаа. “Лоолой”-гоо зрителл дотор гахайнууд явж байгаа юм шиг харьцаж дуулна шүү дээ. “Цонхон дээр суусан ялаа” дууг дуулахаараа ямар гоё гэж санана.

-Танд олон дээл байдаг биз?

-Олон байлгүй яахав. Жил бүр дээлээ шинэчилнэ. Тоглолтын хувцаснаас гадна Цагаан сар, Улсын наадмаар өмсдөг дээлүүдээ ч шинэчилдэг.

-Таны хүүхдүүдээс мэргэжлийг тань өвлөж авсан хүн бий юу?

-Том хүү маань их сургуулиа төгсчихсөн. Охин маань гадаадад сурч байна. Бага хүү маань тогооч болно гээд байх юм.

СТА, дуучин Л.Чулуунбаатартай ярилцлаа.

---

-Нэг хэсэг нам гүм байлаа. Уран бүтээлээ завсарлачихав уу. Одоогоор шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байна уу?

-Уран бүтээлээ ер нь завсарлаагүй. Яахав удаан темпээр явчихсан байх л даа. Сүүлд дуучин Г.Эрдэнэтунгалагтай хамтарч хоёр ч уран бүтээл хийлээ. 1978,79 оны үед зохиогдож байсан “Үүрийн туяа” хамтлагийн хөгжимчин, хөгжмийн зохиолч Батдэлгэр ахын ая, Болдын шүлэг “Ханийн дуу” дууг дахин шинэчилж, шинэ найруулгаар дууллаа. Ирэх тавдугаар сард болох тоглолтынхоо өмнө “Чулуунбаатар 2019” шинэ цомгоо гаргах гээд ажиллаж байна. Эх нь бэлэн болчихсон. Хэвлэлтэд явуулаад ирэх гуравдугаар сараас худалдаанд гарна. Тоглолтоо тавдугаар сарын 9-нд буюу Ялалтын баяраар төлөвлөсөн л дөө. Гэхдээ ялалтын баяр гээд дайны тухай дуу дуулахгүй. Өөрийнхөө уран бүтээлийг дуулахаас гадна Оросын дуучдын дууг дуулна. Аль болох тоглолтоо баялаг болгох тал дээр анхаарч ажиллаж байгаа. Тоглолт гэдэг тийм амархан зүйл биш. Мэдээж чанар чансаатай байхаас гадна жилээс жилд өсөн дэвжсэн байх ёстой гэж боддог. Тэр талаараа ч ойр ойрхон тоглолт хийх нь өрөөсгөл юм болов уу. Цомгийн хувьд ч мөн адил ийм зарчимтай ажилладаг. Одоогоор тоглолтынхоо бэлтгэл ажилдаа орчихсон явж байна. Л.Чулуунбаатар гэдэг хүн юугаараа онцлог юм бэ, ямар стильтэй дуу энэ тоглолтдоо дуулж байна, өмнөхөөсөө өөрчлөгдөж үү гэдэг нь тодорхой харагдана.

-Тоглолтдоо зориулаад шинэ уран бүтээл хийж байна уу?

-Шинэ дуунууд хийгдэнэ. Одоо “Анир студи” дээр “Хайрын шивнээ” гээд шинэхэн дуугаа гаргахаар ажиллаж байна. Анир студи дээр шинэ дуунууд болоод тоглолтын бэлтгэл маань хийгдэж байна. Тоглолтод оролцох хөгжимчид тус студиэс бүрдэж байгаа.

-Дуучин Г.Эрдэнэтунгалагтай хамтарсан дуунууд хүмүүст нэлээд хүрсэн. Хамтдаа ахиж уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна уу?

-Хүмүүс хуриман дээрээ “Зангаараа амраг”, “Дулаахан” дууг дуулуулах сонирхол их байдаг. УГЗ Т.Сэр-Од багшийн “Зангаараа амраг” дууг мэддэг байсан л даа. Нэг ийм сайхан дуу байдаг даа гэж. “Чингис хаан” хамтлагийн дуучин гавьяат жүжигчин Д.Жаргалсайхан ах анх энэ дууг дуулсан. Энэ дууны шүлэг нь дуэт, бие биедээ хандаж хэлсэн шүлэг байсан учраас би Т.Сэр-Од багшид санал тавьсан юм. Поп дууг өөр хувилбараар дуэт болгож дуулбал ямар вэ гэж хэлсэн. Ингээд хоорондоо ярьж байгаад л Г.Эрдэнэтунгалагтай дуулахаар шийдсэн. Дараа нь гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү гуайн “Дулаахан” дууг дуулсан. Одоо энэ хоёр дуунаасаа муу дуу хийх эрхгүй болчихож байгаа юм л даа. Энэ сайхан дуунуудаасаа давсан дуутай одоохондоо таараагүй л байна. Мэдээж сайхан уран бүтээл байвал дуулахад татгалзахгүй.

-“Цэцгэнд төөрсөн эрвээхэй”, “Бор борын бялзуухай”, “Эр хүн шиг эр хүн дээ” дуунууд тантай салшгүй холбоотой. Дуучин дуугаа олно гэж байдаг даа?

-Ер нь уран бүтээлч хүн цаг ямагт уран бүтээлийн эрэл хайгуул хийж явдаг. Хамгийн гол нь өөрийгөө мэдрэх хэрэгтэй. Энэ уран бүтээл надад тохирох уу, зөв уран бүтээлээ олж уу гэдгээ өөрөө их мэдрэх ёстой юм шиг санагддаг. Хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчид ч мэдэрдэг, санал тавьдаг. Миний хувьд дөнгөж СУИС төгсөөд дуурийн театрт ажиллаж байхдаа хүүхдийн дууны нэрт мастер, хөгжмийн зохиолч Монгол улсын гавьяат багш Л.Галмандахын “Цэцгэнд төөрсөн эрвээхэй” дууг дуулсан. Бид хоёр нэг нутаг. Тэр хүний сайхан уран бүтээлтэй учирч тэрнээс цааш олон олон уран бүтээл хийсэн.

-Нийтийн дуу гэхээр хүмүүсийн дийлэнх нь настай, эсвэл хөдөөний хүмүүс сонсдог гэсэн ойлголттой байдаг. Тэгсэн хэрнээ замд гарахдаа ч юм уу, аав ээж, нутаг усаа санахаар энэ төрлийн дууг сонсож байдаг шүү дээ?

-Зохиогчгүй дуу гэж байхгүй. Нийтийн дууг нийтээрээ сонсдог учраас нийтийн дуу гэж нэрлэж байгаа болов уу. 50,60-аад оны үед нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон залуучууд болох эмч, жолооч, салбар салбарын мэргэжилтнүүдэд зориулсан дуунууд төрийн бодлогоор хийгддэг байж л дээ. Жолооч нарт зориулж “Алтан шар зам”, малчид, тариаланчдад зориулж тухайн үеийн Соёлын яам гэж байхад дуу хийдэг байж. Тэр үед урлаг эзэнтэй байлаа шүү дээ. Ингэж л бодлогоор боловсон хүчнүүддээ анхаардаг, эргээд нийгэмдээ олон сайхан уран бүтээл хийж үүгээр нь ард түмэн хөглөгддөг байсан. Ингэж явсаар өнөө цагийн бид бүхэн дээр өртөөлөн үргэлжилж явж байгаа гэж ойлгодог.

-Сүүлийн үед залуу дуучид, дуу маш ихээр төрөн гарч байна. Нийтийн дуу одоо ямар түвшинд явна вэ. Нэг хэсэг их өндөрт гарч байсан шүү дээ?

-Аливаа зүйл зах зээлийнхээ зарчмаар явдаг. Одоо нийтийн дуу маань жинхэнэ бужигнаан дунд явж байна. Үүнийг доош татахад дуулах авьяасгүй ч гэлээ урлагийг амархан гэж ойлгодог хүмүүс маш их нөлөөлж байна. Огт танихгүй хүмүүс ч олон байна. Сайхан дуучид ч байна. Эцэст нь ард түмэн л дүгнэж байгаа шүү дээ. Цаг хугацаа л хамгийн том шалгуур. Би урлагийг хэн дуртай нь хийдэггүй байх ёстой салбар юм болов уу гэж боддог. Хүнийг соён гэгээрүүлнэ гэдэг хэн дуртай нь хийдэг зүйл биш л дээ. Дээхнэ үед бүх дуу, шүлэг шүүлтүүрээр ордог байсан. Одоо урлагийн бүх л салбарыг хариуцсан яам байхгүй, эзэнгүй болчихсон. Миний хувьд нэг зүйл дээр шүүмжлэлтэй ханддаг. Манайд урлагийн сургууль олон байх хэрэггүй санагддаг. Ганц урлаг ч бус. Жилд 200,300 дуучин төгсөөд бүгдийг нь ажилд авах ажлын байр байхгүй шүү дээ. Эстрад, дуурийн дуучин бэлтгэгдээд ихэнх нь урлагт хайртай хүмүүс болоод үлдэнэ. Харамсалтай. Урлаг шударга баймаар байгаа юм. Зарим жил элсэлтээ өнждөг байх хэрэгтэй. Дээр үед боловсон хүчин хэрэггүй ээ гэхэд элсэлт авдаггүй байсан. Яг л авьяастай хүнийг олж, сургаж, хөгжүүлэх хэрэгтэй.

-Дуучин бүр өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай байдаг.

-Би ийм, тийм байх гэсэн зарчимд баригддаггүй. Тухайн уран бүтээлийг мэдэрч ойлгож нэг ёсондоо ном уншаад ойлголт авдагтай адил би энэ дууг ингэж дуулах юм бол хүнд хүрэх юм байна гэдгээ мэдрэх хэрэгтэй. Би Чулуунбаатарын онцлог юу юм бэ гэдгийг л харуулахыг хичээдэг. Ямар ч уран бүтээл үзэгч олонд шүүлтүүрээр ороод гарч байгаа. Сонсох нэг нь сонсож, сонсохгүй хүмүүс ч байгаа. Тэгэхээр чин сэтгэлээсээ хамгийн сайнаар өөрийнхөө үйлдвэрээр оруулаад гаргаж байдаг л гэсэн үг л дээ. Миний дуунууд дунд ихэвчлэн хайрын дуунууд давамгайлсан байдаг.

-Нийтийн дуучид ардын дуу, уртын дуу гэх мэт арай өөр жанраар дуулж байдаг л даа. Та нийтийн дуу дуулдаг ч поп маневртай байдаг. Сонсогчид ч дуунуудад тань дуртай. Энэ таны гартаа оруулсан арга барил уу?

-Би эстрад попоор дуулах сонирхолтой. Ирэх тавдугаар сард болох тоглолт маань эстрад симфони найрал хөгжимтэй, поп тоглолт болно.

Ер нь би уянгын поп тал руугаа дуулах сонирхолтой. Зүгээр л дуу дуулахаас илүү цаад талыг нь харах чухал санагддаг. Ямар нэгэн уран бүтээлээ хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд нь хийхийг л зорьдог. Хамгийн гол нь үр дүн болохоор нухацтай ханддаг.

-“Миний л амраг” дуун дээрээ сахалтай имиж бүрдүүлж дуулсан. Тухайн үед энэ имиж бүрдүүлэлт үзэгч, сонсогчдод их хүрсэн санагдана?

-Хоёр жилийн өмнө хөгжмийн зохиолч Цэн.Эрдэнэбатын хөгжим, О.Энхжаргалын шүлэг “Миний л амраг” гэж дууг дуулсан. Уран бүтээл дээр өөрийгөө эвдэж гарч үзье гээд клипээ хийсэн л дээ. Тухайн үед аав маань “Миний хүү, хүн аавыгаа байхад сахал тавьдаггүй гэнэ лээ шүү” гэж хэлсэн юм. Тэгээд клипний дараахан сахлаа авсан.

-Урлагийн хүмүүс олны үлгэр дуурайл болдог. Та ямар байхыг эрмэлздэг вэ?

-Миний амьдралын хамгийн гол зарчим хүн зөв л байх ёстой гэж боддог. Хийж байгаа үйлдэл, уран бүтээлдээ хандаж байгаа хандлага чин сэтгэлээсээ зөв байх ёстой. Зөв амьдарна гэдэг бүх л зүйл зөв байна гэсэн үг биз дээ. Би зөв эр хүн байх сан гэж боддог.

-Дуучин Ч.Бат-Эрдэнэ, С.Жавхлан, Т.Баясгалан гээд та бүхэн тухайн үеийн нийтийн дууг дахин шинэ шатанд гаргаж ирсэн?

– Бид хэн хэнийхээ уран бүтээлд санаа бодлоо хэлдэг. Бид өөрсдийгөө хурцлахдаа хурцалж, уран бүтээлийн тал дээр өрсөлдөхдөө өрсөлдөөд л явсан. Уран бүтээлийн хувьд дөнгөж сургууль төгсөөд нэг тийм цаг үе таарсан юм аа. Юу гэхээр клипэнд их өөрчлөлт орсон. Нийтийн дуу ууланд морь унаад л явдаг клипүүд их гардаг байсныг 2003 онд Логик фильмын залуучуудтай нийлж клипийг зохиомжтой болгосноор хүмүүст их хүрсэн. Дууны найруулга тал дээр Аранзаа ах, “Анир” студийн Алтанхуяг нар ажиллаж эхэлсэн. Дандаа амьд хөгжим ятга, шанзтай дуулдаг дуунууд хөгжмийн найруулгатай хийгддэг болж эхэлсэн юм. Нэг талаар нийтийн дууны тал дээр тодорхой хэмжээний хөгжил үзүүлсэн болов уу гэж боддог.

-Та дуугаа өөрөө ихэвчлэн сонгодог уу. Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчдоос танд санал тавьдаг уу?

-Янз бүр л дээ. Надад дууны санал тавьдаг. Би энэ дууг дуулъя, харин надад зохихгүй дуу байвал энэ дуу минийх биш байна аа гэж хэлдэг. Өөр хүнд зохих дууг аваад ирэхээр бусдад зохих юм байна гэж шууд хэлдэг. Миний төсөөлөлд буухгүй байна гэдэг. Тийм зарчмаар дуулагдсан дуу ч байдаг. “Мойлхон” киноны Р.Дэлгэрмаагийн дуулсан дуу байдаг. Р.Дэлгэрмаа л энэ дууг дуулна гэж ардын жүжигчин А.Энхтайван ахад хэлж байсан. Харин энэ киноны эрэгтэй дүрийнх нь дууг би дуулсан.

-Та саяхан магистр хамгаалсан. Танд багшлах санал ирж байх юм уу?

-Би 2015 онд магистраа хамгаалсан. Уран бүтээлээ хийж байгаад яваандаа багшилна гэж боддог. Өөрийнхөө хэмжээнд хүмүүст чаддаг, мэддэг зүйлээ зааж өгөхийг хүсдэг. Яг таг тэр үед багшилна гээд төлөвлөчихсөн зүйл алга. Гэхдээ багшлах бодол бий.

-Таны урын сан нэлээд арвин болсон байх. Одоо хэчнээн дуутай болчихов оо?

-Тоолж байгаагүй юм байна. Нийтдээ дөрвөн цомог гаргасан. Цомогт орсон болон ороогүй дуу ч олон бий. Ойролцоогоор 100 гаруй дуу байгаа байх гэж бодож байна. Шинэ цомогтоо тэдгээр дуунуудаасаа шигшээд оруулж байгаа.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Би Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын хүн. Би айлаас гурвуулаа. Эгчтэй, доороо эмэгтэй дүүтэй. Айлын ганц хүү л дээ. Өмнөдэлгэр сумандаа л өсөж торнисон. Аав, ээж маань энэ сумандаа ажиллаж амьдарч байна. Хоёр буурай маань 70 хүрч байгаа хүмүүс байна даа.

-Танайхаас урлагийн хүн бий юу?

-Манайд ер нь урлагийн хүн байгаагүй шүү. Манай ээж, аав хоёр урлагт их хайртай хүмүүс. Ялангуяа ээж маань их зөв хоолойтой, зөв дуулчихдаг.

-Та багаасаа л дуучин болъё гээд шийдчихсэн байв уу?

-Би хөгжим тоглодог хүүхэд байсан. Манай суманд “Хангалийн цуурай” гэж үлээвэр хөгжмийн хамтлаг байлаа. Тэр үлээвэр хөгжмийн хамтлагтаа бүрээ үлээдэг байсан. “Хангалын цуурай” хамтлаг маань улсын уралдаанд хоёр удаа тэргүүн байр эзэлж байлаа. 1997 онд наймдугаар ангиа төгсөөд би цэргийн хөгжмийн сургуульд шалгалт өгч МУУГЗ удирдаач Р.Ганбат гэдэг хүний шавь болж үлээвэр хөгжимчнөөр элсэж байлаа. Тэнд сурч байх хугацаандаа оюутнууд хагас бүтэн сайнд чөлөөгөөр гардаг байсан. Тэр үед “Ирээдүйн одод” гээд хүүхдийн улсын уралдаан болдог байлаа. Ардын жүжигчин агсан Г.Хайдав багш маань шүүгчээр ажиллаж байсан юм. Тэр уралдаанд тэргүүн байр эзэлж, СУИС-д орох урилгаар шагнуулсан. Ингээд л хөгжимчнөөрөө төгсөх үү , СУИС-д орох уу гэсэн хоёр сонголттой тулгарсан. Зүрх сэтгэлд маань дуучин болох хүсэл давамгайлаад СУИС-д элсэн орсон. 1998 онд УИХ-ын гишүүн С.Жавхлан, уртын дууч гавьяат жүжигчин Г.Хонгорзул, гавьяат жүжигчин Т.Баясгалан гэх зэрэг мундаг дуучидтай хамт нэг ангид таван жил сурч төгссөн. Мэргэжлийн багш нараараа их бахархдаг. Мундаг багш нараар хичээл заалгадаг байсан. Миний хувьд МУГЖ, дэд профессор О.Ичинхорлоо багшийн шавь. Багш маань Болгарт сургууль төгсөж ирсэн өндөр боловсролтой хүн. Бид нарын үеийнхэн алтан үеийн багш нарын шавь болж төгссөнөөрөө азтай. Тэр хүмүүсийн сургаалаар өдий зэрэгтэй яваа гэж ойлгодог. Ингээд л 2003 онд их сургуулиа төгсөж, будаг нь ханхалсан гэдэг шиг шинэ залуу дуурийн театрт орж байлаа.

-Та шинэ оны өмнөхөн “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсан?

-2003 оноос хойш хөдөлмөрлөсөн хөдөлмөрийг минь үнэлж төрийн хайр хишгийг хүртлээ. Миний хувьд хүндэтгэлтэй санагдаж байгаа. Хийсэн бүтээсэн зүйлээ үнэлүүлж байгаад баяртай байна.

-Олны дунд шагнал ямар ч үнэ цэнэгүй болчихжээ гэх яриа их байдаг. Залуу дуучид ганц хоёрхон уран бүтээл, тоглолт хийгээд л СТА авчихдаг болсон гэх шүүмжлэл байна?

-Урлагийнхан олны нүдэнд ил болохоор тэгж харагдаад байдаг юм болов уу гэж боддог. Гэвч нийтээрээ шагналын үнэ цэнэ ийм болчихсон байна л даа. Шагналын тал дээр тухайн хүний шалгуур, судалгаагүй явдаг юм шиг санагддаг.

-Урлаг спортынхон олонд танигдаад ирэхээрээ Төрийн албан хаагч болж байгаа жишээ олон байна л даа. Танд Төрийн алба руу орох бодол бий юу?

-Надад тийм санал олон удаа ирж байсан. Гэхдээ тийм бодол байхгүй. Миний хамгийн сайн хийж чадах зүйл бол дуу дуулах. Би дуутайгаа байхдаа л аз жаргалтай байдаг. Дуулж чадахаа больтлоо уран бүтээлээ хийнэ. Төрийн алба руу орж байгаа нь тухайн хүмүүсийн л шийдвэр байх даа.

-Гэр бүлийн хүнээ танилцуулахгүй юу?

-Манайх ам бүл тавуулаа. Хоёр хүү, нэг охинтой. Манай гэр бүлийн хүн Нийслэлийн Өмчийн харилцааны газар ажилладаг Эрдэнэтуул гэж бүсгүй бий. Урлагийн хүний хувьд хамгийн түшиг тулгуур болдог хүн бол гэр бүлийн маань хүн л дээ. Аль ч үед арын албанд минь зогсож байдаг. Зун цаг болохоор хоёр талын ээж, аав нар маань дэм болдог. Хоёулаа ажилтай үед хүүхдүүд маань том нь жижгээ харах жишээтэй байна даа.

“Ард Санхүүгийн Нэгдэл” ХК-ийн Гүйцэтгэх захирал Ч.Ганхуяг, эдийн засагч, судлаач Б.Хаш-Эрдэнэ нартай ярилцлаа.

-Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжил ямар түвшинд байна гэж та бүхэн харж байна?

Ч.Ганхуяг: -Монгол Улсын хувьд 90-ээд он хүртэл хуучнаар социалист орнуудын хамтын нийгэмлэгийн эдийн засгийн бүсэд багтаж байсан учраас үндсэндээ хөтөлгөө морь шиг явдаг байсан. Үүний дараа эдийн засгийн гол хамтрагч нараасаа салсан, эдийн засгийн систем өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор төрийн мэдэлд байсан бүх үйлдвэрийн үйл ажиллагаа доголдож, хувьчлал явагдаж, мөнгө, санхүүгийн гэх мэт бүх системийн өөрчлөлт явагдаж эдийн засаг хүнд хямралын байдалд орсон. Энэхүү шилжилтийн үе нилээд удаан явагдсаны эцэст тогворжиж, 2005, 2006 оноос эхлэн зах зээлийн эдийн засгийн харилцаа харьцангуй төлөвшиж гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол Монгол Улс руу чиглэж, бизнес, хувийн хэвшлийн хөгжлийн гарц маань зөв гольдролд орж эдийн засаг сэргэж эхэлсэн. 2011 онд эдийн засгийн өсөлт оргилдоо хүрч дэлхийг алмайруулсан бол гадаад орчны нөлөөлөл, эдийн засгийн буруу бодлогын үр дүнд бид 2016 он хүртэл бид буцаад ухарсан гэж хэлж болно. 2018 онд эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд сайн гарлаа. Эдийн засгийн өсөлт нэмэгдсэн, төсөв нь ашигтай гарч, төр энэхүү төсвийн орлогоороо хуримтлагдсан өрөө нимгэлэхээс гадна төрийн албан хаагчид, эмч, багш нарынхаа цалин, төрийн ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалтуудаа санхүүжүүлэх боломжтой болж байна. Эдийн засгийн эдгээр эерэг үзүүлэлтүүдийг төрийн алсыг харсан онч бодлого бус бизнес эрхлэхэд нэн таагүй орчинд ажиллаж байгаа хувийн хэвшлийнхэн л бий болгож, төсвийн орлогын 90 гаруй хувийг манай топ компаниуд бүрдүүлсээр байгаа.

Түүнчлэн сүүлийн 30 жил уул уурхайн салбар биднийг тэтгэж ирсэн. 90-ээд оны хүнд хэцүүг Эрдэнэт үйлдвэр ганцаараа нуруундаа үүрээд давахад тусалсан. Харин одоо гадаад, дотоодын олон компани, хувийн хэвшлийнхэн томоохон хөрөнгө оруулалтыг хийж, бүтээн байгуулалтуудыг хийж, эдийн засгийн өсөлтөд томоохон хувь нэмэр оруулдаг болоод байна. Олон улсын стандартын дагуу хэд хэдэн цементийн үйлдвэр байгуулагдаж импортоор цемент авах шаардлагагүй боллоо. Энэ бүх ололт амжилт бол төрийн алсыг харсан онч бодлогын үр дүн биш харин хувийн хэвшлийнхний зүтгэлийн ололт юм гэдгийг хаа хаанаа ойлгох хэрэгтэй.

-Яагаад төрийн бодлого эдийн засгийн хөгжилд эерэгээр нөлөөлж чадахгүй байна гэж та үзэж байна вэ?

Ч.Ганхуяг: -2005-2006 оны үед эдийн засагт сэргэлт ажиглагдаж эхэлсэн үеэс л популист улс төрийн тухай ойлголтын үндэс бий болсон нь нийгэмд сөрөг нөлөө үзүүлж, улс төрчид маань өөрсдөө дахин сонгогдохын тулд гадаадын хөрөнгө оруулагчид, амжилттай яваа бизнес эрхлэгчдээ нийтээр нь харлуулж, бүгдийг нь авилгач, олигарх, улс төрчидтэй нэг оронд орсон хэмээн хар бараан төрхийг олон нийтэд тарааж эхэлсэн. Энэ нь эргээд улс орныг хар ангал руу түлхэж байна. Үүний жишээг бид холоос хайх хэрэггүй. Манайхтай төстэй байгалийн баялаг ихтэй Венесуэль улс 50-60 жилийн өмнө эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийд дөрөвдүгээр байранд ордог байсан бол одоо улс төрийн популизмаас болоод хамгийн их ядууралтай, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдсэн, эдийн засаг, улс төрийн хувьд хамгийн тогтворгүй улс болчихлоо. Үүнээс харахад популизмын өртөг нь хувь хүний болон бизнесийн эрх чөлөөгүй, иргэд нь ядуу, айдастай, мэдлэггүй, сэтгэлгээний ядууралтай нийгэм болдог гэж харагдаж байна. Иймэрхүү улс төрийн тогтворгүй байдал, хөгжлийн бодлогоо сонгуулийн дөрвөн жилээр хардаг байдлаас болоод л төр эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж чадахгүй байна гэж үзэж байна. Тэгэхээр ийм байдлыг би иргэнийхээ хувьд таслан зогсоох ёстой гэж бодож байна. Түүнчлэн бизнесийн төлөөллийн хүний хувьд бизнес эрхлэгчид нэгдэж, тодорхой хэтийн зорилгын төлөө хамтран ажиллаж, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд саад болж буй асуудлуудын эсрэг хамтдаа тэмцэж, хамтран урагшлахгүй бол Монгол Улс маань сүйрэх нь ээ л гэдгийг хэлээд байгаа юм. Иймээс төр зөв зохистой бодлогоо хэрэгжүүлж, хэрүүл маргаанаа зогсоогоод ажлаа хийгээд явбал бидэнд сайхан ирээдүй бий гэдэгт итгэдэг.

Б.Хаш-Эрдэнэ: Дээр нь нэмээд хэлэхэд сүүлийн үед “эдийн засгийн алуурчин” гэх нэршил их яригдах болсон.Ихэвчлэн гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг нэрлэж ойлгоод байдаг. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ Монгол Улсын хувьд жинхэнэ эдийн засгийн алуурчин нь популист улс төрчид болчихоод байна. Популист улс төрчдийн хариуцлагагүй мэдэгдэл, улс төрийн тоглоомын золиос, өртөг нь манай улсын бизнес, эдийн засгийн зогсолт болоод байгааг бүгд харж байна. Иймээс л хувийн хэвшлийнхэн нэгдсэн зорилгын төлөө хамтдаа урагшилж, “монгол эдийн засгийн алуурчид”-ын нийгэм, эдийн засагт үзүүлж буй сөрөг нөлөөг зогсоож чадна.

-Төр засгийн зүгээс хувийн хэвшлээ хэр дэмждэг вэ?

Ч.Г: -Хувийн хэвшлийг дэмжих төрийн хамгийн бодит дэмжлэг бол тогтвортой байдал. Төр нь тогтвортой, бодлого журам нь ойлгомжтой, гаргасан хууль эрх зүйн актууд нь бүгдэд тэгш үйлчилдэг, төр нь өөрөө бизнестэй хутгалдахгүй байх хэрэгтэй юм л даа. Хувийн хэвшлийн хийж чадаж байгаа ажлыг төр хийх хэрэггүй. Ойрхон жишээ хэлэхэд “Монгол Шуудан” компанийг хувьчилсан нь сүүлийн 30 жилд хийсэн хамгийн зөв хувьчлал болсон. Хувьчлал нээлттэй болж, хөрөнгийн зах зээл дээр гаргаж, маш олон хүн хувьцаа худалдан авч оролцсон. Энд төр нь хувийн хэвшлийн, гадаад дотоод хувьцаа эзэмшигчидтэй нэг ширээний ард суучихаад асуудлын гаргалгааг гаргаад ажиллаж болж байгааг харуулж байна. Харин ганцхан өөрийнх нь өмч юм шиг удирдаад байгаа нийтлэг дүр төрх хувьцааг нь худалдан авсан жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийн эрхэд халдаж байгаа үйлдэл болсоор байгаа. Өнөөдөр төр өөрөө нүүрс ухах ёстой юмуу. Төр өөрөө үйлдвэр барих ёстой юм уу. Өөрөө санхүүжүүлээд удирдаад явах ёстой юу гэх зэрэг олон асуулт гарч ирж байна. У. Хүрэлсүхийн засгийн газар энэ бүхэнд дүгнэлт хийж, бизнес эрхлэгчдэд таатай зөв бодлогыг гаргаж ирнэ гэж найдаж байна. Бизнес эрхлэгчдээ дэмжихгүй юмаа гэхэд ядаж саад болохоо л больчихвол эдийн засаг маань маш хурдан хөгжих бүрэн боломж бий. Төрийн зүгээс хувийн хэвшлийг олон талаар дэмжиж байна гэж ярьдаг. Гэтэл энэ үнэн хэрэг дээрээ тэр дэмжлэг нь жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд хүрч чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй. Тэгэхээр төр бизнесийн цогц таатай орчинг бодлого, хууль, эрх зүйн орчноороо бүрдүүлж өгөөд бусад бүх үйл ажиллагааг нь хувийн хэвшлийнхэн хийдэг байх нь зүйтэй юм.

Б.Х: -Аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих хамгийн энгийн арга бол тэдний үйл ажиллагаанд төр саад болохгүй байх юм. Төр өөрөө хөрөнгө оруулалтаа хийгээд, өөрөө үйлдвэрээ бариад, өөрийнхөө үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг өөрөө худалдаж аваад байх нь хамгийн зохисгүй байдал. Энэ бүхэнд гар цайлгах, танил тал харах, улстөрийн нөлөө орох гэх мэт зохисгүй маш их асуудал үүсгэдэг. Энэ нь хувийн хэвшлийн хөгжилд хамгийн том саад болж байна. Өндөр хүүтэй зээлээр бизнестээ хөрөнгө оруулалт хийж байгаа, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ худалдан авах чадвар муутай зах зээлд арай ядан борлуулж байгаа хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж яаж төр хэмээх ийм том хөрөнгө оруулагч, үйлдвэрлэгч, худалдан авагчтай өрсөлдөж чадах юм бэ.

-Тэгвэл бид ямар бодлогоор хэрхэн хөгжих ёстой гэж бодож байна?

Ч.Г: -Юуны түрүүнд бид өөрийн үндэсний онцлог болон даяаршсан дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагыг сайтар ойлгож тусгасан эдийн засгийн хөгжлийн өөрийн гэсэн загварыг бий болгож энэ дагуу цогц бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүний үндсэн дээр өөрсдийн чиглэж явах хэтийн зорилго, урт хугацааны төлөвлөгөөгөө гарган түүнийхээ төлөө нэгдэж, нэгэн зүгт чиглэн явах шаардлагатай. Гол нь төр хэн байх вэ гэдгээ өөрсдөө ойлгох ёстой. Төр урт хугацааны бодлого, чиглэлээ гаргаад, түүнийгээ хамгаалах эрх зүйн тогтвортой орчинг нь гаргаад л өгчихвөл хувийн хэвшлийнхэн тэр хүрээнд нь өөрсдөө ажиллаж, ажлын байраа бий болгоод эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулаад явчихна. Энгийнээр хэлбэл, төр хөлбөмбөгийн талбайг нь засаж өгөөд, шүүгчээ гаргаад, үзэгчдээ татаад аваад ирэх ёстой. Харин хувийн хэвшил нь тэр зассан талбайд нь тоглолтоо хийх ёстой л гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр шүүгч нь болох төр өөрөө хөлбөмбөг тоглоод, нөгөө багийн хувийн хэвшлийнхнийг тоглох гэхээр шүгэлдэж зогсоогоод байна.

Б.Х: -Өнөөдөр хамгийн эр зоригтой хүмүүс бизнес хийж байна. Өмнөө байгаа бүх хана, саадыг давж байна. Эдгээр ханыг төр л бий болгож байна. Бизнес эрхлэгчдэд тулгарч байгаа хамгийн том асуудлын нэг бол хөрөнгө оруулалтын асуудал. Манай санхүүгийн зах зээл дээрээс бид банкнаас л өндөр хүүтэй зээл авна, өөр сонголт бараг байхгүй. Түүнчлэн бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэлээ гэхэд борлуулах зах зээл байхгүй. Дотоодын зах зээлийн худалдан авах чадвар сайнгүй, бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргах гэхээр манай гадаад худалдааны нөхцлүүд хүнд байна. Үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа явуулах гэхээр хүний нөөцийн чадавх сул, ажил хийх сонирхолтой хүмүүс маш цөөн байна. Үүнд нэг талаасаа хүмүүсийн сэтгэлгээ, боловсролын систем, нөгөө талаас зарим аж ахуй нэгжүүд санхүүгийн хүндрэлээс болж ажилчдынхаа хөдөлмөр, бүтээмжийг сайн үнэлж чадахгүй байгаагаас шалтгаалж байна. Иймээс бид хөгжлийн загвар, хэтийн зорилгоо тодорхойлсны үндсэн дээр өөрсдийн давуу талууд болон дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлагад тулгуурлан аль салбаруудаа түлхүү анхаарч хөгжүүлэх ёстойгоо тодорхойлж тухайн салбаруудаа хөгжүүлэхэд шаардлагатай бүх факторуудыг нэгтгэсэн гинжин хэлхээ бүхий бүтцийг бий болгож хэрэгжүүлэх нь зүйтэй.

-Төрөөс тогтвортой урт хугацааны бодлого хэрэгжүүлэх ёстой юм байна тийм үү?

Ч.Г: -Ердөө л наад санаа чинь. Хамгийн чухал зүйл тогтвортой байдал. Хэн дуртай дарга нь орж ирээд бодлого, эрх зүйн орчинг нь өөрчлөөд байдаггүй байх хэрэгтэй. Төрөөс яриад байгаа хөгжлийн цогц бодлого маань үгүйлэгдээд байна. Эвлэлдэн нэгдээд улс орны хэтийн зорилго юу вэ гэдэг дээр нэгдэж чадахгүй байна. Манай боловсролын системээс дэлхийд өрсөлдөх чадвартай хүмүүс бэлтгэгдэхгүй байна. Цэцэрлэгээс их сургууль хүртэл боловсролын бүх түвшинд төр бодлогоор нөлөөлж чадварлаг бизнесмэн, инноватор, багш, эмч нарыг бэлтгэх ёстой. Бид Монгол Улсын өрсөлдөх чадвар гэж ярьдаг. Улс гэдэг дээрээ төртэй, доороо иргэнтэй. Юугаар нь өрсөлдөх чадварыг тодорхойлдог вэ гэвэл хүмүүсийнх нь мэдлэг чадвараар нь тодорхойлдог. Сингапур яаж ингэж хөгжсөн юм? Ердөө л иргэдийнхээ мэдлэг, чадварыг л сайжруулсны үр дүн. Тэд өөрсдийнхөө боловсролын салбарт л анхаарч, хөгжүүлсэн. Австрали 20-30 жилийн дотор уул уурхайд түшиглэсэн улс байснаа эдийн засгийн бүтцээ өөрчилж, одоо ДНБ-ийхээ 1/4 -ийг боловсролын салбараас бүрдүүлдэг болсон. Үүнээс л тухайн улсын төрийн бодлого харагдаж байна. Гэтэл бид энэ хугацаанд хоорондоо хэрэлдэж, төмөр зам барих, барихгүй тухай ярьсаар байгаад л өнгөрлөө. Энэ хэрүүл тэмцлээрээ бид ирээдүй хойч үеийнхээ оюун бодол, сэтгэлийг нь хордуулж байгаагаас гадна биеийг нь хотын хорт утаагаар хордуулж байна. Төрийн бодлого байхгүйгээс үндэстнээрээ утсан загас болж байгаа юм. Популистуудын хувьд сонгогчид нь ядарсан, чичирсэн, даарсан, айдастай, ядуу, тэнэгдүү байвал өөрсдөд нь амар, байнга сонгогдож чадна гэж үздэг. Ийм болохоор л манай популист улс төрчид хөгжлийн урт хугацааны бодлого боловсруулж, эх орноо хөгжүүлэх тухай бодох сонирхолгүй байгаад байна. Өрсөлдөх чадвар гэхээр хотыг заавал ярих шаардлагатай болдог. Өрсөлдөх чадвартай хотын жишээ бол Дубай байна. Тэнд гадаадын хөрөнгө оруулагчид бизнесээ эхлүүлээд, хөрөнгө оруулалтаа хийхэд маш хялбар байна. Амьдрах орчныг нь дээд зэргээр бүрдүүлж өгсөн. Татвараас хүртэл чөлөөлж байна. Гэтэл манай Улаанбаатарт төр нь иргэнээ ядаж модон жорлонд бие засуулахгүй болгочиж чадахгүй байна, утаагаар амьсгалуулахгүй байх ажлуудыг хийж чадахгүй байна. Монгол хүн эрүүл, аюулгүй орчинд орчинд амьдрах эрхтэй гээд Үндсэн хуулинд нь заачихсан байдаг. Гэтэл харамсалтай нь төрийн буруу бодлогоос болоод хөдөө амьдарч, бизнес, ажил хөдөлмөр эрхлэх боломжгүй болж, хөдөө, орон нутаг эзгүйрээд байна. Сангийн дэд сайд байхдаа ч би энэ талаар ярьж л байсан. Хөдөө амьдарч байгаа хүмүүсийн татварыг нь тэглэчих, НДШ-ийг нь улсаас даачих, хөдөө үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын татварыг тэглээд цалинг нь нэмчих. Тэгэхэд л энэ утааны асуудал дорхноо шийдэгдэнэ. Удаан хугацаанд үр өгөөжөө өгөх тэтгэврийн тогтолцооны, баялгийн удирдлагын, төрийн өмчийн хувьчлалын бодлого, түүний хэрэгжилт үгүйлэгдсээр байна.

-Тэгвэл бизнесийн орчинг сайжруулахын тулд юу хийх ёстой гэж бодож байна?

Б.Х: -Тогтолцоонд нь өөрчлөлт хийх зайлшгүй шаардлага байна. Бодлого тодорхойлогчид маань хөгжлийн бодлого, төлөвлөгөөгөө сонгуулийн дөрвөн жилээр л гаргадаг. Эдийн засгийн хөгжлийн хоёр тулгуур болох капитал болон хөдөлмөр хоёрын тэнцвэртэй харилцаа алдагдсан. Өнөөдөр манай нийгэмд хөрөнгө буюу капиталыг маш өндрөөр үнэлж, хөдөлмөрийг багаар үнэлж байгаа учир бидэнд тулгарч буй авилгал, хээл хахуулиас эхлээд ихэнх сөрөг үр дагаврууд бий болоод байна. Гэтэл хөдөлмөргүйгээр “цэвэр” хөрөнгө үүсэх боломжгүй, хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэх боломжгүй. Юуны түрүүнд төрийн зүгээс саад болдог олон шат дамжлага, хүнд суртлыг арилгах тал дээр шокын арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Бид энэ асуудлыг олон жил яриад үр дүн гарахгүй байгаа учраас шокын гэж хэлж байгаа юм. Үүнд төрийн зарим үйлчилгээнүүдийг төрийн бус байгууллагуудаар гүйцэтгүүлдэг болох хэрэгтэй. Цахимжуулах, саад болж байгаа бүх дарамтуудыг хууль, эрх зүйн баримт бичгүүдээс авч хаях хэрэгтэй. Одоо УИХ-д өргөн баригдаад байгаа татварын багц хуулиуд дээр Сангийн яамнаас маш сайн ажиллаж олон нийтийн дунд идэвхтэй хэлэлцүүлгүүд хийж саналуудыг нь авах ажлуудыг зохион байгуулсан. Гэхдээ олон нийтээс ирсэн саналуудыг тусгасан уу үгүй юу гэдэг нь асуултын тэмдэгтэй. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийн төслийн 20 гаруй хуудас тэр чигтээ татварын байгууллага, татварын байцаагч нарын эрхийг хуульчилсан байгаа. Тэнд татвар төлөгчдийн эрхийг тодорхойлж, хамгаалсан зүйл юу ч байхгүй. Татвар төлөгчид үүрэг хүлээж байгаа бол бас эрхтэй байж, эрхээ эдэлдэг байх ёстой биз дээ. Ийм жишээ ганц татварын хуулин дээр биш төр, хувийн хэвшлийн харилцаж байгаа бараг бүх харилцаан дээр төр, төрийн ажилтан давуу эрхтэй, хүлээх үүрэг, хариуцлага байхгүй. Харин татвар төлөгчид, иргэд, бизнес эрхлэгчид ямар ч эрхгүй, үүрэг хүлээдэг, ийм л тэнцвэртэй бус харилцаатай байдаг.

-Та бүхэн яагаад МҮХАҮТ-ын удирдлагад нэр дэвшихээр шийдэв?

Ч.Г: -Бизнес эрхлэгчдийн дуу хоолойг төрийн байгууллагуудад хүргэх зорилгоор “Гүйцэтгэх захирлуудын клуб”-ийг би санаачлан байгуулж гишүүнээр нь ажиллаж байна. “Монголын эдийн засгийн форум”-ыг би бас санаачлан байгуулаад хувийн хэвшил нь төртэйгээ нүүр нүүрээ харж байгаад асуудлаа ярилцаж шийдвэрлүүлдэг механизм болгон ажиллуул үзлээ. Улстөрчид орж ирээд хутгаад үйлмүүлсэн. Манай компани энэ одоог хүртэл энэ форумын хамгийн том хандивлагч нь болоод л явж байна. Улаанбаатар хотын бизнесийн орчныг ярьдаг, хамтарч ажилладаг платформ бий болгох зорилгоор “Улаанбаатар хотын худалдааны танхим”-ыг олуулаа нийлээд байгуулж, удирдах зөвлөлд нь ажиллаад, татвараа төлөөд явж байна. Энэ бүхнийг хийсэн гол санаа маань бизнес эрхлэгчдийн нийтлэг эрх ашгийг төрд илэрхийлдэг, бизнес эрхлэгчид бидэнд төрөөс учруулж байгаа саад тотгорыг арилгахад өөрийн хувь нэмрээ оруулах л зорилготой байсан. Хэдийгээр дээрх бүх байгууллагууд өөрсдийн үйл ажиллагаагаа сайн явуулж байгаа ч бид улам олуулаа нэгдэж төр засагтайгаа хамтрах зүйл дээрээ хамтардаг, шаардлагатай зүйл дээрээ дуу хоолойгоо гаргаж, шахалт үзүүлдэг болох шаардлагатай байсаар байна. Ийм учраас миний хувьд Монголын нийт бизнес эрхлэгчдээ төлөөлөн тэдний төлөө гадаад, дотоодод монголын хувийн хэвшлийнхний бодлогыг ойлгуулж, тодорхой үр дүн гаргаж ажиллах зорилгоор МҮХАҮТ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэрээ дэвшүүлж байна. Танхим бол бизнесийн дээвэр байгууллага. Танхимыг хөгжлийн ийм шатанд хүргэсэн хүн нь Дэмбэрэл дарга. Одоо танхимыг хөгжлийн дараачийн шатанд нь гаргах хэрэгтэй байна. Би танхимын ерөнхийлөгчөөр ажиллахдаа цалин, хангамж авахгүй. Танхим бол төрийн бус байгууллага, тиймээс яахаараа надад цалин өгөх ёстой юм. Би сайн дураараа нийтлэг эрх ашгаа хамгаалья, нэгдье гэж хүмүүст уриалчихаад тэндээс цалин нэхэх утгагүй. Ингэж эхэлбэл цаашаа ч явахгүй.

Б.Х: -МҮХАҮТ-ын үйл ажиллагаа бодлогын буюу бизнесийн өмгөөлөл болон бизнес эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлэх гэсэн үндсэн хоёр чиглэлтэй байдаг. Би 10 жил тус танхимд ажиллаж байхдаа Танхимын Бодлогын газраар ажиллаж танхимын өөрийнх нь хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, орон нутгийн салбар танхимуудаа удирдаж, хамгийн гол нь бизнес эрхлэгчдийн дуу хоолой, саналыг нь төр засгийн байгууллагуудад хүргүүлж ажиллаж байсан. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд хөндлөнгөөс хараад байхад бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг, илэрхийлдэг бодлогын өмгөөллийн ажлаа сайн хийхгүй байна. Иймээс Танхимын Гүйцэтгэх захиралд нэрээ дэвшүүлэн өрсөлдөж танхимын бодлогын өмгөөллийн ажлыг улам эрчимжүүлэх, танхимыг хөгжлийн дараагийн шинэ шатанд гаргахад Ерөнхийлөгчдөө дэмжлэг үзүүлж ажиллах зорилготой байгаа.

-Тэгвэл цаашид танхимын үйл ажиллагааг хаашаа чиглүүлж, ямар тодорхой ажлууд хийх вэ?

Ч.Г: -Би ажил хийх гэж, өөрчлөлт оруулах гэж тэнд нэрээ дэвшүүлж, сонгогдвол очно. Надтай хамт мэргэжлийн баг бүрэлдэх ёстой. Танхимаа мэддэг, асуудлаа мэддэг хүмүүс тэнд ажилласан туршлагатай хамгийн гол нь сэтгэлтэй хүмүүс байх ёстой. Танхимын дарга орон тооны бус байдлаар ч ажлаа хийж болно гэж бодож байгаа. Олон улсын байгууллагын хуралд суух гэж, гадаадад аялах гэж, хувийн хэрэгцээг хангах гэж тэнд очихгүй. Өнөөдөр танхим бизнесийн хамгийн том төлөөллийн байгууллага. Нийт бизнесийн эрх ашгийг хамгаалах зорилт дэвшүүлэх ёстой. Төртэй гурван талт хэлэлцээрт танхим зайлшгүй ордог байх ёстой. Энэ тал дээр ажил олгогч эздийн холбоотойгоо хамтран ажиллана гэж бодож байгаа. Танхим Дэлхийн Эдийн Засгийн Форумд Монгол Улсыг төлөөлж оролцох ёстой. Мөн Монголын Эдийн Засгийн Форумыг гардан зохион байгуулдаг байх нь чухал. МҮХАҮТ нь бүх бизнесийн холбоодтойгоо шүхэр зарчмаар хамтран нэгдэн ажиллаж, хоорондын зохицуулалтыг хийж ажиллахын төлөө явах ёстой. Мэргэжлийн холбоодын удирдлагууд бүгд танхимд төлөөлөлтэй байх нь чухал гэж үзэж байна. Танхим өөрийн гишүүн компаниудын бүртгэлийн ажлыг ч цахимжуулж, цэгцтэй болгох хэрэгцээ байна. Хөдөө орон нутагт салбар танхимуудаа бэхжүүлэх, үйл ажиллагааг нь тогтворжуулах чиглэлээр тодорхой ажлуудыг санаачлан хийх шаардлагатай байна. Хөдөө орон нутгийн танхимын төлөөлөл нийслэл хотын танхимтай тулж ажиллах ёстой. Бизнесийн салбар бүрийн чиглэлээ хариуцсан дэд зөвлөлүүд дор бүрнээ үйл ажиллагаагаа сэргээгээд ажилладаг болох ёстой. Ингэснээр бид нэг талдаа гарч, нэг байр сууринаас асуудлыг шийдүүлэхийн төлөө зангидсан гар шиг ажиллах боломжтой. Түүнчлэн бид Танхимын дэргэд сэтгүүлчдийн боловсролын төвийг байгуулж, ажиллуулах ёстой, энэ нь эргээд залуу үеийг зөв хөгжүүлж, нийгэмд эерэг нөлөө үзүүлэх төв болгох ёстой, гадаад хөрөнгө оруулагчидтай монголын бизнес эрхлэгчдийг холбож өгдөг төвийг байгуулж, түүгээрээ дамжуулан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалдаг, гомдлуудыг нь хүлээж авч шийдвэрлүүлдэг болох ёстой, PR компанит ажлуудыг улс орон даяар зохион байгуулж, олон нийтийн эдийн засгийн, бизнесийн, санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх талын олон ажил хийх ёстой. Эдгээр нь бүгд нийгэм, хувийн хэвшлийн хөгжлийг зөв чигт хандуулах, шинэчлэхэд чиглэгдэнэ.

Б.Х: -МҮХАҮТ бол энгийнээр хэлэхэд мөс хагалагч байх ёстой. Нийт бизнес эрхлэгчдийг манлайлдаг, тэдний өмнө тулгарч байгаа хаалт, мөсийг нь хагалж өгч бизнесээ тогтвортой, таатай орчинд явуулах боломжийг нь бүрдүүлж өгдөг, бизнес эрхлэгчдийг зөв зам жимээр эрсдэл багатай явахад нь тусладаг байгууллага байх ёстой юм. Гадаадын танхимууд ч яг л ийм зарчмаар ажилладаг. Иймээс юуны түрүүнд бид бизнес эрхлэгчдийн нийтлэг болон тухайлсан эрх ашгийг хамгаалдаг үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлнэ. Саяхан нийгэм даяар шуугисан ЖДҮ-ийг Дэмжих Сангийн Удирдах зөвлөлд нь танхимын төлөөлөл байсан. Гэтэл энэ сангийн үйл ажиллагаанд олон нийтийн хяналт болж ажиллаж чадсан уу? Энэ бол бодлогын өмгөөллийн ажлын нэг хэсэг. Түүнчлэн бид танхимын дэмжин урамшуулах үйл ажиллагааг жижиг, дунд, том бүх гишүүдэд хүртээмжтэй болгоно. Тэдний хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн үйлчилгээг үзүүлнэ. Энэ хүрээнд гадаад, дотоодын хямд эх үүсвэртэй хөрөнгө оруулалт олж авах гүүр нь болох, гадаад зах зээлтэй жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдээ холбож, худалдан авагчидтай нь тогтвортой, урт хугацааны хамтын ажиллагааг бий болгоход нь туслах, гадаад, дотоодын зах зээл дээр бизнес эрхлэгчдээ нэгдсэн бодлогоор сурталчилах, эрх ашгийг хамгаалах олон ажлуудыг хийх юм.

Монгол Улсын гавьяат багш, ШУТИС-ийн хүндэт профессор, доктор Ш.Лувсандоржтой ярилцлаа.

---

-Багш болсон түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-1951 онд Дундговь аймгийн 10 жилийн дунд сургуулийг төгсөөд их сургуульд орохоор ирлээ. Тэр үед Монгол Улсын их сургууль хүн эмнэлэг, мал эмнэлэг, багш нарын гэсэн гурван факультеттай байлаа. Бүх л хүүхдүүд багш нарын факультетийг сонирхдог үе байлаа. Тэр үед Багш нарын факультетийн хуваарь дуусчихсан. Элсэлтийн комисс нь хүн, мал эмнэлгийн ангид орвол ор. Үгүй бол их сургуулийн бэлтгэл ангид ор гэдэг юм. Тэгээд бэлтгэлд орсон. Бэлтгэлд сурсан хүүхдүүд дуртай мэргэжлээ сонгодог байсан юм.

-Түүхийн багш тухайн үед ховор байсан байх. Түүхийн багш нарын яг юу нь таалагдсан юм бэ?

-Багш нарын ур чадвар гэж хэлнэ дээ. Их Монгол Улс, XIII зууны түүхийг зааж байгааг сонсоод сонирхолтой санагдаж, судлаад үзвэл их олон сонин юм мэдэх нь байна шүү гээд л түүхийн ангид орчихсон.

-Багшийн ажил сайхан ч түүхийн багш ул суурьтай судалгаа шинжилгээ, нөр их хөдөлмөрийг шаарддаг байх, тийм үү?

-Би Дундговь аймагт л багш болсон хүн. Дээр үеийн багшийн дүр надад буугаад байдаг юм. Хийхгүй, оролцохгүй юм гэж алга байж дээ. Соёлын довтолгооны багшаар хүртэл явж байлаа.

– Та хаана, хаана багшилж байв?

-Би Дундговь аймагт долоон жил багшилчихаад Улаанбаатарт шилжиж ирсэн. Тухайн үед гэр бүлийн хүн маань Эдийн засгийн дээд сургуульд оюутнаар тэнцчихсэн учраас өргө-дөл өгч хотод шилжих зөвшөөрөл авсан. 1963 онд хөдөөнөөс шилжиж ирээд Улаанбаатар хотын Намын хорооны дэргэдэх Марксизм-Ленинизмийн оройн их сургуулийн багш болсон юм. Тэгэхэд дандаа гадаад, дотоодын их, дээд сургууль төгссөн, яам, газрын мэргэжилтэн, хэлтсийн дарга, орлогч нар тэнд сурдаг байлаа. Бүр нийгмийн ухааны багш нарыг Төв хорооны мэдлийн боловсон хүчин гэж авчихаад ийм үзэл суртлын үүднээс ингэж заа гэдэг байсан. Дараа нь би Намын дээд сургууль, Монгол Улсын их сургуульд багшлахад ч ялгаагүй марксизмын онолын үүднээс үзэл суртлыг эрхэмлэдэг байсан.

-Түүхчид дүгнэлт хийх хэрэгтэй юу?

-Тэгэлгүй яахав. Гэхдээ тухайн үйл явдлыг болсон цаг хугацаа, нөхцөл байдалд нь тайлбарла гэсэн зарчим бий. Ер нь миний дүгнэлтээр Монголын төрийн зүтгэлтнүүд улс орныхоо эсрэг хийсэн нэг ч алхам түүхэнд байхгүй. Тайлбарлахдаа л түүхийг харлуулчихаад байна.

-Тэгэхээр түүхийг ямраар ч эргүүлэх бололцоо түүхчдэд байна гэж харахаар болж байх шиг?

-Бидний баримталдаг нэг зүйл бий. Түүхийг судалж болно, өөрчилж болохгүй. Түүх түүхээрээ л байх ёстой.

-Түүхийг гуйвуулдаг хүмүүс байна уу?

Түүхийн үнэн, баримтандаа байдаг. Түүхийн баримт бол хөдөлшгүй. Харамсалтай нь дүгнэлт хийхдээ л гуйвуулчихаад байх болсон. Ялангуяа социализмын үеийн нэг хэсэг. Бүх зүйлийг нь харлуулаад л байдаг. Тэгтэл тэндээс авах юм маш их байсан. Тэр үед байгуулагдсан олон үйлдвэрүүд Монголыг тэжээж байсан юм шүү дээ. Савхи, хүнс, сүү, гурил, мах зэрэг үйлдвэрүүд бүгд тухайн үед байгуулагдаж байсан. Ерөөсөө юм хийгээгүй юм шиг үзээд байна. Өнгөрсөн түүхийг харлуулж, гуйвуулж болохгүй л дээ. Өмнөх үеэ тойлсон хүний хойч үеийнхэнд юм үлддэг гэсэн сургаал байдаг. Социализмыг харааж зүхэхээр сэтгэл гонсойж эмзэглэж явдаг. Тухайн үеийн нэгдсэн төлөвлөгөө жоохон алдаатай байсан л даа.

-Түүхийн талаар олон ном зохиол гарч байна. Хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлах ч зүйл анзаарагдах юм.

-Эрдэмтэд түүх бол хувцас өлгөхийн тулд хананд хадсан хадаас гэж хэлсэн байдаг. Хэн дуртай нь тэнд хувцасаа өлгөж байдаг. Тэр хадаас шиг хэн дуртай хүн нь түүхийг дураар ярьж байна гэж байгаа юм. Одоо үед бараг хүн бүр л түүхийн ном бичиж байна. Түүх гэдэг тэгж байх ёсгүй эд л дээ. Тэр баримттай зүйл шүү дээ. Монголын түүхээ хүн бүр мэдэж байх ёстой. Оюутан байхдаа л би “Монголын нууц товчоо”-той танилцсан. “Нууц товчоо”-гоо уншаад Чингисийг өмөөрөх сэтгэл төрж байсан. Чингис бол дэлхийн хүн. Багшлахдаа би өмөөрч өмгөөлж байсан минь ил байгаагүй л дээ. Чингис хааны тухай эерэг, сөрөг талыг хоёуланг нь эрхбиш гадарладаг байх хэрэгтэй шүү гэдэг. Түүхийг аль болохоор энэнээс юу сурмаар байна, ямар сургаал авмаар байна, ямар сургамж авмаар байна гэдгээ бодох хэрэгтэй. Нэгдсэн үндэсний байгууллага шийдвэр гаргаад Евроазийн 40 гаруй улсад Чингис хааны 800 жилийг тэмдэглэж байсан юм. Ингээд бодоод үз л дээ. Чингис хаанаас танай нутаг хаанаас хаа хүртэл вэ гэж асууж. Тэгэхэд манай нутаг нар мандахаас, шингэх хүртэл гэж хэлсэн байгаа юм. Монголоос Самаркан хотод хүрэхийг л жирэмсэн эмийн шээсний газар гэж хэлж байсан шүү дээ. Тэр үеийн монгол морины хөл гэдэг айхтар. Дайн байлдаанд танк л гэсэн үг.

-Монголчуудын түүхийн дархлаа сул байна уу?

-Түүхийн дархлаа гэдгийг Гегель бий болгосон. Үнэн бол тухайн орны түүхэнд л байдаг гэж хэлсэн. Бид түүхээ үнэнд ойртуулж чадах юм бол дархлаа бий болно. 1990-ээд оноос хойш Монголд энэ дархлаа бий болж байгаа гэж бодож байгаа. Өмнө их ч гуйвуулсан. Тэр хэрээрээ дархлаагүй шахуу байлаа. Ялангуяа түүхэн хүнээс ч их цэрвэдэг байлаа.

-Багш хүн ямар байх ёстой вэ?

– Хүн төрөлхтөнд бүхнээс илүү хөдөлмөрлөх ёстой хүн бол багшийн мэргэжил байдаг гэж Маркс хэлсэн байдаг. Багш хүн ямар ч нөхцөлд шантаршгүй, цуцашгүй хөдөлмөрлөж байх хэрэгтэй. Д.Пүрэвдоржийн хэлсэн дөрвөн мөрт бий.

Хүүхдээс сүү үнэртэнэ

Хүүхнээс сүрчиг үнэртэнэ

Хүнээс хүн үнэртэнэ

Хүнээс чоно үнэртэнэ.

Чоно үнэртдэг хүн хүртэл байна шүү дээ. Санаа бодол нь чоноос дутахгүй муу хүн байна. Багш хүн бол “хүн” байх хэрэгтэй. Хүний үрийг гомдоох, доромжлох ёс байхгүй. 2006 онд нэг өдөр намайг тэнхимдээ орж ирэхэд миний ширээн дээр ахимаг насны хүн суугаад нот хуулан бичиж дуусгаад Н.Галиймаад хандан үүнийг Лувсандорж багшдаа өгөөрэй гэдэг юм байна. Тэгтэл өнөөх маань Лувсандорж багш цаана чинь сууж байна шүү дээ гэсэн. Нөгөөх чинь миний сонинд өгсөн ярилцлагыг уншаад сэтгэл нь хөдлөн надад зориулж “Багшдаа өргөх дуу” гэдэг шүлэг бичээд өөрөө ая оруулснаа авчирч сийрүүлэн “Танд өргөж байна” гэсэн юм. Энэ ердөө мартагддаггүй юм даа.

-Таны шавь нар ч тоогоо алдсан байх даа?

– Тоолж үзээгүй, олон шавь бий. Миний шавь нараас олон эрдэмтэн төрсөн дөө. Доктор профессор Мягмаржав, Д.Өлзийдолгор нар байна. Тэр дотроос ардын уран зохиолч, төрийн шагналт, СГЗ Дөнгөтийн Цоодол байна. Хөдөлмөрийн баатар гурав төрсөн. Үүнээс Г.Занданшатарын аав хөдөлмөрийн баатар Гомбожав байна.

-Таныг Лу багш гэж цоллодог. Багшийн хөдөлмөрт зориулсан он жилүүддээ сэтгэл хангалуун байдаг уу?

-Арван жилийн дунд сургуульд байхдаа бас хөөрхөн атаманы нэгээр тооцогдож байсан. Хэд хэдэн хоч аваад амжчихсан шүү. Түүх заадаг байсан болохоор Чингисийн бор хүү гэж ч нэрлэдэг байсан. Сүүлд нас яваад ирэхээр Лу багш гэж дууддаг болсон доо. Сургуулийн хаалгаар ороход л “Лу багшаа сайн байна уу” гэх бүрийд л сайхан сэтгэгдэл төрдөг. Энэ зэрэгтэй яваа маань олон шавь нарын хүндлэл, багш болсны минь хүч гэж боддог.

-Та ямар ном бүтээл гаргаж байв?

-Би анх МАХН-ын түүхийн гурван дэвтэр номонд оролцож байлаа. Монголын түүх 1,2 дугаар дэвтэр сурах бичиг, ШУТИС-д хүрсэн 40 жил, ШУТИС-ийн түүхэн замналын 50 жил номууд гаргасан. Монголын нэгдсэн улс байгуулагдаж төр ёс төлөвшсөн, Чингис хааны өрлөг түшмэлүүд, фашизм-милитаризмийн эсрэг тэмцлийн жилүүд дэх нам төрийн бодлого, түүний хэрэгжилт зэрэг нэгэн сэдэвт бүтээлүүд, эрдэм шинжилгээний олон арван илтгэл өгүүллэгүүд туурвисан даа.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Дорноговийн Мандах сумын хүн. Би сумынхаа түүхийг бичиж, 2017 онд сумынхандаа дурсгасан.

-Та одоо хэд хүрч байна вэ?

-Би одоо 89 настай. Монголчуудын ерөөлийн насанд дөхөж л явна даа. Гэхдээ хол байна аа. Одоо ханьтайгаа, ач хүүтэйгээ амьдарч байна. Бид хоёр 67 жил ханилж байна даа.

-Та өдий насандаа хичээл заагаад явж байна. Бэрхшээл байх юм уу?

-Би улсад 63 жил багшилсан. Одоо ШУТИС-ийн харьяа Бизнесийн ухааны хүмүүнлэгийн сургуульд хүмүүнлэгийн зөвлөхөөр ажиллаж байна. Хажуугаар нь хоёр цагийн хичээл зааж байна. Ер нь нас дагадаг юм байна аа. Хэдэн цагаар хичээл заах хүндхэн болж байх шиг байна.

Дуучин, жүжигчин П.Баярцэнгэлтэй ярилцлаа.

---

-Үзэгч, сонсогчдыг удаан хүлээлгэсний эцэст “Санахдаа” хэмээх анхны тоглолтоо хийх гэж байна. Санаандаа тултал чанартай тоглолт хийхийг хүсдэг гэж хэлж байсан. Тоглолтын талаар яриагаа эхэлье?

– Би 2010 оноос эхлээд уран бүтээлээ хийж эхэлсэн. Ингээд бодохоор есөн жилийн хугацаанд нэг ч удаа тоглолт хийсэнгүй л дээ. Үзэгч, сонсогчдоос маань тоглолтоо хийгээч ээ гэх хүсэлт олон удаа ирж байсан. Угтаа тоглолт хийх гэж хэд хэдэн удаа төлөвлөсөн л дөө. Тухайн үед ямар нэгэн шалтгаанаар өөр ажлууд давхцаад нэг л болж өгөөгүй. Миний дуунд дуртай, дууг маань сонсдог хүмүүст зориулж ирэх гуравдугаар сарын 2-нд Crocus Event Hall-д тоглолтоо хийх гээд ажиллаж байна. Хэдэн цагийн турш маш гоё уур амьсгалыг бүрдүүлэхийг зорьж байгаа. Мэдээж тоглолтод маань хамтлаг, дуэт дуулсан дуучид оролцоно. Гэхдээ хэн хэн ирэх нь нууц байх юм. Хүмүүсийг татахын тулд бусад хамтлаг дуучдыг зарлах сонирхол надад алга. Зөвхөн надтай цуг байх, миний дууг сонсох дуртай хүмүүсийг ирээсэй гэж хүсч байгаа. Энэ удаа эргэлт буцалтгүй бүх ажлаа хойш нь тавиад тоглолтын ажилдаа орчихсон явж байна даа. Тоглолтод маань 20 гаруй дуу дуулагдана. Саяхан “Хөгжим л намайг” дуугаа дүрсжүүлсэн.

-Баярцэнгэл “Universe best songs” наадмаар дуучин болох замналаа эхлүүлж байсан байх, тийм үү?

– Тэгсэн. 2007 онд би оюутан болж байлаа. Сурахын хажуугаар дуулах хүсэл, тэмүүлэл их байсан. “Nature sound” студи дээр дуулаачийн курст сурч байхдаа энэ тэмцээнд бэлдэж орсон. Би хоёр удаа “Uni­verse best songs” наадамд оролцсон юм. Анх 2009 онд орж, дөрөвдүгээр шатнаасаа хасагдаж байлаа. Дараа жил нь ахин орж шилдэг 25-т шалгарч байсан. Шилдэг 25–аараа бид тоглолт хийж, Мама мия кинонд тэр зунаа тоглосон. Ингэж л урлагийн зам маань эхэлж байжээ.

-Танайхнаас урлагийн хүн бий юу?

-Би Дорнодынх л доо. Аав ээжийн авьяасыг илүүтэйгээр өвлөж авсан нь ах бид хоёр юм болов уу гэж боддог. Би эхээс тавуулаа. Хамгийн бага нь ах бид хоёр. Гэхдээ манайхан их авьяастай, бүгдээрээ дуулна. Манай аав СТА дуучин хүн байсан. Хуучнаар Сүхбаатарын соёлын ордон гэж байхад дуучин байсан. Сүүлд багш болоод урлагаасаа хөндийрсөн л дөө. Ээж маань ч сайхан дуулчихдаг. Нутагт маань хөгжмийн мэргэжлийн 12-р сургууль гэж байдаг.Тэнд л ахтайгаа дуу хөгжимтэй холилдож өссөн. Бид хоёр морин хуур тоглодог байсан. Сүүлийн үед морин хуураа тоглохгүй болохоор зэвэрнэ гэдэг шиг мартагнасан байна лээ.

-Баярцэнгэл жүжигчин мэргэжилтэй. Хүмүүс харин дуучин гэдгээр тань илүү мэддэг шүү дээ. Жүжигчин мэргэжлээрээ ажиллах бодол байдаг л байх даа?

-Мэдээж номыг нь үзэж, ногоотой шөлийг нь уусан учраас жүжигчний мэргэжлээрээ ажиллах сонирхол их бий. Өөрт тохирох дүрээ л бүтээхийг хүсдэг. Надад дүр өглөө гэж бодоход тэр дүрээр би яаж амьдрах вэ, би өөрөөсөө юу гаргах вэ гэдгээ л харна. Бусдаар би учиргүй Чингис хаан ч юм уу, нэг их баатар эрийн дүр бүтээх гээд байх нь юу юм. Би баатар эрийн дүр бүтээхгүй шүү дээ. Жүжигчин хүний мэргэжлийн онцлог бол өөрийгөө мэдэрчихсэн байх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь дүрээр дамжуулж ямар мэдрэмж өгөх гэж байгаа, хаана, юуны чиглэлийн юм бүтээвэл болох вэ гэдгээ мэдэрчих хэрэгтэй. Би эерэг талын, инээд хөөртэй, аз жаргалтай, хөгжилтэй дүрд л тохирох байх гэж боддог. Одоогоор дуучны мэргэжлээрээ түлхүү ажиллаж байна. Мэдээж жүжигчнээрээ ажиллах санал ирвэл дуртай хүлээн авна. “Аз жаргалын эрэлд”, “Миний хайр”, “Анчид” сүүлд “Single ladies 3” зэрэг кинонуудад тоглосон юм байна. Жеки Чан Монголд ирэхэд би ёодол дуулсан. Тэгээд зурагаа хамт авахуулсан. Тэр өдөр миний мөрөөдөл биелсэн гэж болно. Би Жеки Чаны ясны шүтэн бишрэгч. Бүр жаахан хүүхэд байхаасаа харж дуурайж, байнга шинэ киног нь үздэг байсан. Би дэлхийн аугаа жүжигчин, тамирчин хүнийг, тэр тусмаа Жеки Чантай уулзана гэж огтхон ч төсөөлж байгаагүй. Тэр хүний адилаар жүжигчин болох сон гэж мөрөөддөг. Шүтэж биширч явсан хүнтэйгээ өөд өөдөөсөө гар бариад, тэврэлдээд зогсож байхад үнэхээр сонин мэдрэмж төрдөг юм билээ.

-Ахтайгаа уран бүтээл хамтарч хийдэг гэсэн?

-Миний ахыг П.Отгонцэнгэл гэдэг. Дууны инженер мэргэжилтэй хүн бий. Ахтайгаа одоог хүртэл хамт уран бүтээл хийдэг. Нэг хүн шиг санал нийлнэ. Миний уран бүтээлүүд дээр хөгжмийн найруулга, мастеринг, хоолой бичнэ. Миний уран бүтээлийн арын албанд ажилладаг нэг номерын хүн дээ. Өөрөөр хэлбэл, миний продюсер юм уу даа. Ихэнх дууныхаа үгийг би өөрөө бичиж ирсэн. “Хийморьтой бай” дуугаа харин хүнээс авч дуулсан шүү. Ах минь хөгжмөө голлож бичнэ. Аль ч уран бүтээл дээр бид хоёрын хэн хэнийх нь санаа туссан байдаг. Өөд өөдөөсөө харж сууж байгаад л бүх юмаа хийчихдэг дээ.

-“Ёодол”-ыг манайд таниулсан хүн бол та. Нэг талаараа П.Баярцэнгэлийг таниулсан урлаг гэж хэлж болох байх?

– Швейцарь, Герман, Альпийн нуруу орчмоор нутагладаг бавари үндэстний дууг ёодол гэдэг юм билээ. Энэ хэсэг уулархаг, хөдөө нутаг тул хоньчин ард хонио бэлчээн, нэгэн өвөрмөц аялгуут дуу дуулдаг. Энэ бол нутгийн хэллэгээр “ёодол” юм. Манайхаар ардын урлаг буюу уртын дуу, хөөмийтэй төстэй гэсэн үг. Үгийн хувьд орчуулдаггүй, утгачилдаггүй. Ёодол бол ямар ч стрессгүй урлаг. Зөвхөн инээд хөөр, аз жаргалын тухай л дуулдаг. Хэзээ ч муу муухай үг ёодол дуунд байдаггүй нь сайхан.

-Ер нь ёодлыг анх яаж сурсан юм бэ?

-Миний ёодолын багш бол Youtube. Би “UBS” телевизийн “Universe best songs” тэмцээнд оролцож байхдаа ёодлын төрлийг сурч эхэлсэн. Тухайн үед манай улсад ёодол гэх урлагийн төрлөөр уран бүтээл гарч байгаагүй. Хамгийн анхны дуугаа 21 хоногийн дотор сурч байлаа. Түүнээс хойш “be hap­py” ,”holly dolly” зэрэг монгол ёодол дуунуудаа хийсэн. Мөн ёодол урлагаар хийсэн CD-гээ ч гаргаж байлаа. Тэгэхээр би ёодолтой салшгүй холбоотой. Ер нь миний уран бүтээлийг хүмүүс сонсож байгаа нь мөн энэ л урлагтай холбоотой гэж би ойлгодог. Би ёодлын төрлөөр дуулаагүй байсан бол миний уран бүтээлийг хүмүүс сонсох эсэх нь эргэлзээтэй шүү дээ. Энэ төрлөөр дуулдаг алдартай олон дуучид байдаг. Тэдний клипийг үзэж байгаад дууг нь байн байн ухрааж сонссоор байгаад сурсан.

-Мэргэжлийн дуучин биш хэрнээ энэ урлагийг сурна гэдэг хүнд байх л даа?

– Швейцарьт очоод дуулж сонирхуулахад хүмүүс “Яаж сурсан юм бэ” гэж асууж байсан. Би харин миний багш бол “Youtube” гэж хариулсан. Хүмүүс сонсоод л сурах боломжгүй дээ гэж байсан. Гэхдээ миний дуулдаг ёодол, тэдний дуулалт хоёр ялгаатай. Миний дуулаад байгаа ёодлын төрөл бол техник, хурд хоёрын нийлбэр. Харин Швейцарьчууд дуулалтандаа голлон анхаардаг. Өөрөөр хэлбэл миний дуулж байгаа ёодол бол орчин үеийн ёодол юм. Австри талынх. Надад Швейцарийн үндэсний ёодол уйтгартай санагдсан. Олон хуурцаг сонсох санаатай авч ирсэн ч бүтэн сонсолгүйгээр больсон доо. Уйтгартай, хэмнэл удаан, гингэнэсэн санагдсан.

-Ёодлоор хэр удаан уран бүтээл туурвина гэж бодож байгаа вэ?

-Бодсон, санасан зүйл их байна . Ёодлоо бол хэзээ ч орхихгүй.

-Тоглолтын билет хэзээ худалдаанд гарах вэ?

-Яг тэдийд гэсэн тов гараагүй байна. Менежмэнтийн баг маань хариуцан ажиллаж байгаа.

-Уран бүтээлч хүн мэдээж бүх л бүтээлдээ хайртай. Тэр дундаас хамгийн нандин, дурсамжтай бүтсэн дуу бий юу?

– Мэдээж бүх уран бүтээлдээ хайртай. Тэр дундаас “Санахдаа” дуундаа их хайртай байдаг. Энэ дуугаа эхнэртээ зориулж зохиож байсан, тиймээс ч тоглолтоо энэ дуугаараа нэрлэсэн. Харин “For you” дууг ах маань эхнэртээ зориулж зохиосон юм. Энэ дуу гарсны дараа олон хүмүүс надтай холбогдож байсан л даа. Хуримаа хийхдээ таны дууг дуулсан. Бид хоёр таны дууг сонсоод учирсан, бид маргаантай байж байгаад таны дууг сонсоод эвлэрсэн зэрэг олон сайхан дурсамжууд сонсож байсан.

-Хамтлаг дуучидтай хамтарч дуулъя гэж боддог уу?

-Энэ талаар харин боддог шүү. Ид уран бүтээл хийж байгаа сайхан залуучуудтай хамтарч дуулах хэрэгтэй гэж боддог. Энэ үеийн залуучууд нэгдэл гэдгээ олон түмэнд харуулж байх ёстой. Хамтарсан уран бүтээл хийх ёстой гэж боддог.

-Цаашдын төлөвлөгөө юу байна вэ?

-Би энэ оныг тоглолтын жил болгочихсон. Хотод тоглолтоо хийчихээд, гадаадад амьдарч сурч байгаа хүмүүстээ очиж тоглоно. Мөн 21 аймгаа тойрно гээд л төлөвлөчихсөн. Урлагийн хүн байна гэдэг их сайхан. Урлагийн хүмүүс нийгэм болоод хүмүүсийн сэтгэл зүрх, бодлыг гэгээрүүлж, үргэлж зөв зүг чиг рүү хандуулж байх ёстой гэж боддог.

-Гэр бүлийн хүнийхээ талаар танилцуулахгүй юу?

-Эхнэр, хоёр охины хамт амьдардаг. Эхнэртэйгээ арван жилийн нэг ангийнх. Одоог хүртэл он жилийг хамтдаа туулж байна даа. “Be happy” дууг эхнэр, хүүхдээ бодож байгаад бичсэн. Тэр өдөр яагаад ч юм бэ, гэртээ орж чадалгүй дөрөв, таван цаг алхсан. Гэрээ тойрч алхаж явахдаа тэднийхээ тухай бодож зохиосон болохоор энэ дуундаа ч их хайртай байдаг шүү.