Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Хошин урлагийг үндэслэгч домогт жүжигчин Л.Жанчивдоржийн хүү найруулагч Ж.Сэнгэдоржтой ярилцлаа.

---

-Таны шинэхэн уран бүтээл болох “Би нар” кино удахгүй нээлтээ хийх гэж байна. Найруулагч хүний хувьд хүүхдийн кино хийхийг боддог байсан гэж хэлж байсан. Таны хүүхэд нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?

-Хүүхэд нас маань Тавдугаар хорооллын Тээврийн товчооны хойгуур л өнгөрсөн дөө. Хотын хүүхдүүдийн бага нас яаж өнгөрдөг, тэр маягаар л өнгөрсөн. Тухайн үед биднийг бага байхад аав, ээж сургууль амрангуут л хөдөө эмээ, өвөөгийнх рүү мал дээр аваачаад л орхичихдог байсан.

-Хүүхэд нас хүний төлөвшлийн нэг хэсэг гэж хэлж байсан. Хүүхэд наснаасаа авсан хамгийн том төлөвшил, хүмүүжил юу байв?

-Гэр бүл. Гэр бүлийн хүмүүжлээс хүний ирээдүй тэр чигээрээ зурагдаж байдаг. Эцэг эхчүүд үр хүүхдээ хэрхэн хүмүүжүүлэх нь ерөөсөө л гэр бүлээс шалтгаалж байгаа юм. Миний хүүхэд насны ертөнц урлагийн гэр бүлд өнгөрсөн. Ээж маань Авирмэд гэж эмч хүн. Аав маань жүжигчин. Тэгэхээр манайх сэхээтэн гэр бүл болж таарч байгаа юм л даа. Сэхээтэн айлд тэр үед юу байх ёстой бүгд л байдаг байлаа. Буйдан, босоо толь, томоо шкаф гэдэг ч юм уу. Аав гадагшаа явахдаа авчирдаг байсан. Заавал пянз тоглуулагч байна. Манайд их олон пянз байдаг байсандаа. Гэр бүлийн уур амьсгал, эцэг эхийн хүмүүжлээс өөрийнхөө төлөвшлийг олж авчихаж байгаа юм. Хүүхэд насандаа юу авч байгаагаа мэдэхгүй л өсдөг шүү дээ. Бидний бага насанд ном их уншдаг байсан. Зурагт 18-23 цагийн хооронд л гарна. Аав дандаа орос суваг үздэг. Оросын соёлыг илүү их үздэг байж. Энэ бүхэн л төлөвшлийг өгсөн байгаа юм. Өсвөр нас руугаа орохоор тэр төлөвшил гэгч зүйл тогтож эхэлдэг. Аав маань намайг жүжигчин ч юмуу, найруулагч болгоно гэж хэлж байсангүй шүү дээ.

-Хүүхэд нас, гэр бүлийн тухай өгүүлэх энэ киногоор нийгэмд юу хэлэхийг зорив. Сүүлийн үеийн кинонууд нийгмийн хар бараан өнцгийг түлхүү үзүүлээд байна гэх шүүмжлэл байдаг?

-Миний хувьд энэ бүхний хариултыг үзэгчдэд үлдээх дуртай. Гэхдээ энэ киногоор юу илэрхийлэхийг зорьсноо тайлбарлаж болно л доо. Харин урьд урьдны кинонуудынхаа санааг үзэгчдэд үлдээж, тэд өөр өөрсдийн өнцгөөсөө шанагадаж аваасай гэж боддог. Хэлэх гэсэн санаагаа найруулагч нь хэлээд байвал нэг ёсондоо сурган хүмүүжлийн тулган шаардалт болно биз дээ. Энэ киноны хувьд гэр бүлийн уур амьсгалыг илүү гэгээлэг, цагаан өнгөөр харуулахыг зорьсон гэж хэлж болно. Нийгмийн хар бараан зүйлсийг хүмүүс бүгд л харж байна. Тэр болгоныг яг тэр чигээр нь кино хийхдээ биш, эсрэгээр нь гэгээлэг, гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал, сайн сайхан руу хөтөлсөн кино хийх хэрэгтэй болов уу.

Энэ цаг үед байгаа 13 настай хүүхэд болоод аав, ээжийнх нь 13 настай үеийн дүр зургийг энэ кино харуулах юм. Аавынх нь 13 настай үе 90-ээд он гарч зах зээлд дөнгөж орж байгаа нийгмийн ороо бусгаа байдлыг харуулна. Харин ээжийнх нь 13 настай үе 2000 он руу хэлтийж, зах зээл нийгмийн солилцол өнгөрсний дараа гэр бүл дотор юу болсон бэ, тэр бужигнасан нийгэм гэр бүлүүдэд ямар хүчтэй нөлөөлснийг харуулж байх жишээтэй. Ихэнх нь гадагшаа гарч эхэлсэн шүү дээ. Энэ бүхний цаад тал болох далд санаанд нь дугарч байгаа юм. Тэр үеийн нийгмийн шуурганд авьяасаа хаяад амьдралын төлөө орсон залуучууд олон байдаг. Нийгмээс болоод өөр өөрийгөө алдчихсан. Гэтэл хүүхдэд байхдаа би ийм авьяастай байсан. Даанч тэр үед амьдрал болоогүй гэдэг ч юм уу ярьдаг шүү дээ. Тэр өнцгөөс нь авьяас гэж чухам юу юм бэ, хүний авьяас гэдэг ганц урлаг дээр биш бүх л зүйлд байдаг гэдгийг харуулахыг зорьсон. Мэдээж гурав дахь хэсэг нь 2019 оны 13 настай хүүхэд ямар байна вэ гэдгийг харуулна. Дэлхийн хөгжил хурдацтай явагдаж байгаа. Хөлөө олохгүй энэ олон мэдээлэл дунд тархи оюунаа маш бага ашиглаж байгаа талаар энэ хүүгийн амьдралаар илэрхийлж байгаа юм. Тэр өнцгөөрөө гэр бүлээрээ үзэх ёстой кино. Ганцхан хүүхдийн кино гэх тодотгол жулдаад байна л даа. Гэр бүлийн жанр явж байгаа юм. Гэр бүлийн гишүүд бүгдээрээ суугаад үздэг кино байгаасай гэж бодсон.

-Монголын кино урлаг ямар түвшинд явж байна гэж хардаг вэ?

-Кино урлаг зарчмаараа л явж байгаа. Манайх гажаад, дэлхий тэс өөрөөр явж байгаа юм биш. Явдаг зарчим гэж бий. Юуг хэлээд байна гэхээр 1990-ээд онд нийгэм солигдсоноор ганц кино урлаг биш бүх зүйл эргэсэн. Яг үүнтэй зэрэгцэн кино урлаг хаягдсан гэж хэлнэ. Улсын гэдэг тодотголтой хэдэн байгууллагууд үлдсэн л дээ. Тэр үеэс кино урлаг өндийж, дөнгөж хүүхдийн насан дээр явж байгаа юм. Үүнийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Олон даваа нугачааг давж байж кино урлаг өдий зэрэгтээ босч ирсэн. Тэгэхээр идэр насан дээр явж байгаа кино урлаг дотор асар их алдаа, оноо байгаа. Байх ч ёстой. Энэ өөрөө дэлхийн киноны зарчим. Бүгд алдаа оноотой гарч ирсэн. Монголын кино урлаг 80 жилийн түүхтэй. Харин нийгэм солигдсоноос хойших 29 жил дотор кино урлаг босч ирж байгаа юм. Бүх юм сайнтай муутай л байдаг шүү дээ. Жишээ хэлье л дээ. Нэг монгол брэнд гээд оймс аваад өмсчихлөө гэж бодьё. Зарим нь тав хоноод урагдахыг алийг тэр гэхэв. Харин арай үнэтэй чанартай оймс аваад өмслөө. Эдэлгээ нь удаан байж болно. Зүгээр л нэг монгол оймс авч өмсчихөөд Монголын оймс муу гэж ярих утгагүй биз дээ. Ерөөсөө л зах зээлийн элементээр сайнтай муутай зүйлс явж л байдаг. Асар их сонголтыг өөрийнх нь урд тавьдаг болчихсон нийгмийг бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Хуучин цагийн социализмийн системийн үзэл суртлаар бүх зүйлийг үндсэн обемаар нь муулдаг эсвэл сайлдаг. Одоо тэгвэл энэ бүгд өөр болсон. Монголын кино сайнтай, муутай байгаа. Мөн үзэгчдийн боловсролын асуудал байна. Үзэгчидээ боловсруулахад орон зай, цаг хугацаа хэрэгтэй биз дээ. 95 оноос хойш үзэгчид солонгос сериалийг маш их үзчихсэн. Тархиа тэгж их угаалгачихсан зрителийн өөдөөс өнөөдөр шууд “Тань руу нүүж явна” шиг кино хийхээр яаж ч бодсон хүлээж авахгүй. Хэцүү зритель болчихоод байна. Нэг талаараа балчир зрителийг хэлж байгаа юм. Яг одоо кино үзэж байгаа зритель 20-30 насны хооронд байна. Мэдээж зах зээлийн хуулиар гаднаас асар их контентууд орж ирсэн. Бидний нүд ч нээгдсэн. Тэгээд ирэхээр зритель аажим аажмаар бүтээлийн кино, массд зориулсан киног ялгаж салгаж эхэлж байгаа юм. Ингээд боловсорч байгаа зрителиүд маань магадгүй 30 жилийн дараа маш гоё болж ирнэ. Яг үүнийг дагаад Монголын кино урлаг ч цуг явж байх ёстой. Монголын киног сайжруулна гээд бүтээлийн кино хийхээр массын зритель 80 хувьтай байна шүү дээ. Иймэрхүү асуудлаас болж зрителийн араас хөөсөн кино хийгддэг. Мөр зэрэгцээд бүтээлийн кинонууд ч хийгдэж байгаа. Монголын кино урлагийг би мундаг байгаа гэж хэлнэ.

-Та 1998 онд анхны бүтээлээ гаргаж байснаас хойш 20 гаруй жил өнгөрчихжээ. Найруулагч хүний ид бүтээх үе хэдийд байдаг юм бэ?

-Найруулагч хүн 40-60 насандаа өөрийгөө ол гэж байгаа юм. 60 наснаас хойш жинхэнэ бүтээлийг хийнэ гэдэг ч юм уу. Найруулагч гэдэг чинь насаараа кино хийдэг хүн шүү дээ. Үхэн үхтлээ кино хийдгээрээ хамгийн гайхалтай мэргэжил. Хэзээ ч бууж өгдөггүй, амьдралыг туулах тусмаа амьдралын мөн чанарыг ойлгож эхэлдэг. Найруулагч хүн идэр залуу насандаа юм юм руу үсчиж, харайж илүү их унших, мэдэх гэж цаг хугацаагаа өнгөрөөдөг. Нэг ёсондоо найруулагчийн мэргэжил, урлагийнхныг спортынхонтой хутгаж болохгүй. Нас нь явлаа, харилаа гэж ярьдаг. Манайхан аливаа зүйлийг шинэ үе, залуу үе, ахмад үе зэргээр үнэлэх гээд байдаг. Тэр хэрэггүй байгаа юм. Харин найруулагчийн мэргэжил нас явах тусмаа улам ихийг хийдэг. 60 наснаасаа жинхэнэ бүтээлээ тавих, соруудаа хийх цаг гэж би ойлгодог. Нэг удаа кино үзэж гарчихаад кафе ороод харих замд мартагдчихдаг кино их байдаг. Энэ манайд ч биш, дэлхийд ч адил. Хүнд үлдэхгүй байна шүү дээ. Гэхдээ хэдэн сар жилээр дотор яваад байдаг, магадгүй тэр киноны нэг жижигхээн текст бүхэл бүтэн хүний амьдралд нөлөөлж байдаг тийм киног л бүтээлийн кино гэж яриад байгаа юм.

–“Хоёр ертөнцийн буудал” драмын жүжгийг та найруулсан. Үзэгчдээс ч их үнэлгээ авсан. Дахин драмын жүжиг найруулах бодол бий юу?

-Би тайзан дээр ухаан орж, өдий зэрэгт хүрсэн. Миний өдий зэрэгтээ яваа минь аавын минь ач буян. Энэ тайз руу очиход хэзээд би бэлэн. Гэвч цаг хугацаа гэж бий. Монголын кино урлагт хийх зүйл их байна.

-Таны кинонууд нийгэмд маш их хүчээ авдаг. Таны ертөнц өөр санагддаг л даа. Найруулагч хүн ямар байх ёстой вэ?

-Би хэлдэг л дээ. Найруулагч хүн асуултын тэмдэг байх хэрэгтэй гэж. Би бол асуултын тэмдэг байх ёстой. Чи намайг нэмэх тэмдэг болгох гээд байна. Би өөрийгөө дэлгэчихвэл та нарт сонин биш шүү дээ. Нэвтрүүлэг болгонд ороод л бүх юмаа задлаад явах онцгүй. Басхүү хамгийн түрүүнд өөрийнхөө үзэл бодлыг олох нь чухал. Өөрийнхөө үзэл бодлоор ертөнцийг харах ёстой. Хүнийхээр биш. Юуны тухай дуугарах гээд байгаа юм бэ гэдгээ өөрийн үзэл бодлоороо нээх ёстой байхгүй юу. Ертөнцийг үзэх үзлээ тогтоох хэрэгтэй. Би ч мөн адил үзэл бодлоо олох гээд явж байгаа хүн. Үзэл бодлоо олчихсон, өөр өөрийнхөө ертөнцөөр бүх зүйлийг харж байна гэдэг найруулагч хүний гол зарчим. Өөрийнхөөрөө хараад эхэлбэл хорвоо дэлхий их өөр харагдана шүү. Би өөрийн ертөнцийг харах өнцгөөрөө киногоо хийдэг.

-Та их нууцлаг хүн шиг санагддаг юм?

-Нууцлаг гэхээр бас арай тохирохгүй. Ер нь энэ бүхэн хоёр үзүүртэй юм л даа. Тайлагдашгүй юм шиг бас баймааргүй санагддаг. Гэхдээ тодорхой хэмжээний утас хөвөрч баймаар байна шүү дээ. Балансыг нь олж харж байх ёстой. Би үзэгчдээр илүү их уншуулах дуртай. Үзэгчдийг уншуулах гээд юм хийхээр урдаас энэ нууц юм байна, найруулагч мэдэж байгаа гээд ойлгочихдог. Үзэгчид болгон өөр өөрийнхөөрөө тайлах ёстой. “Амьдрал” киноны сүүгээр бороо орж байгаа хэсгийг хүн болгон л ойлгочих зүйл шүү дээ.

-Та бүтээсэн кинонуудаа эргээд харахад ямар сэтгэгдэл төрж байх юм. Энэ хэсэгт ингэх байж гэж харамсах сэтгэл төрөх үү?

-Эргэж хараад харамсах сэтгэл төрдөггүй найруулагч гэж байхгүй байх.

– Та өөрөө найруулж, зохиолыг нь бичсэн “Lovers” кино байна л даа. Бас л өөр жанрыг кино урлагт түлхээд зоригтой харуулчихсан юм шиг санагддаг.

-Модерн гэж хэлэх юм даа. Шинэлэг орж ирж байгаа урсгал. Хайрыг сексгүйгээр зүйрлэх чинь тэнэг биз дээ. Би хайрыг асар бие биендээ нэвчин орсон, уусчихсан зэрэг асаж байгаа хоёр лаа гэж боддог. Секс бол лаа л байх. Яахав хайрыг секс рүү түлхсэн тийм өнцгийг л харуулсан.

-Найруулагчийн хувьд аливаа уран бүтээлийн сэдэл, санаагаа юунаас олж авдаг вэ?

-Их сонин сонин зүйлээс гарч ирнэ л дээ. Би жанрт баригдахгүй гэж хэд хэдэн кино хийлээ. Драм, мелодрам, tragedy, action, trailer, comedy чиглэлээр хийчихсэн байна. Аль болохоор тархиа савлуулахыг хичээдэг. Нэг жанр дээр төвлөрчихөөд зууралдаад явах онц биш. Энэ дотроос өөрийгөө олж байгаа гэж боддог.

-Энэ үеийн залуучуудын боловсрол, хүмүүжил, харилцааны талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Одооны залуучуудыг янзын гоё гэж хэлнэ. Яахав хоёр нийгмийн зөрчил явдаг л даа. Нийгмийн энэ зөрчилдөөн хэзээд байх л байх. Энэ зөрчилдөөн дунд залуучууд, ахмад настнууд гэх ойлголт байдаг. Мэдээж уламжлалгүй шинэчлэл, шинэчлэлгүй уламжлал гэж байхгүй гэдгийг хоёр талдаа л ойлгох асуудал юм даа.

-Таны аав Монголын нэрт жүжигчин Л.Жанчивдорж гэдгийг уншигчид андахгүй. Аавынхаа талаар дурсахгүй юу?

-Аавынхаа талаар их ярьсан даа. Тэр хүний цус миний биеэр урсаж байна гэдэг л миний бахархах зүйл. Аавын минь надад үлдээсэн хамгийн том өв хөрөнгө авьяас юм даа. Аав маань орчин тойрныхоо хүмүүст гэрэл цацруулсан тийм л хүн байсан. Би одоо яг аавынхаа үе дээр ирчихсэн байна. Хүн байх хэрэгтэй гэдгийг сургасан. Аавыг маань Монголын ард түмэн надаас илүү мэдэж байгаа байх. Заримдаа гэрлэн дохион дээр зогсож байхад ааваар чинь бахархдаг шүү гэж хэлдэг. Аав маань ард түмэнд хайрлагдаж, хүндлэгдэж явсан нь үр хүүхдэд нь ирдэг юм байна даа гэж боддог.

-Найруулагч хүн жүжигчдийн чадварыг олонд харуулж, таниулахад гол роль нь болж байдаг. Таны хувьд жүжигчдээ сонгохдоо голчлон юуг нь хардаг вэ?

-Намайг кинондоо ихэвчлэн олны танил хүмүүс тоглуулдаг гэж хардаг байх. Найруулагчийн хамгийн авууштай чанар нь жүжигчдээ сонгохдоо Монголын бүх л жүжигчдээс эрэл хайгуул хийдэг. Энэ их авууштай чанар. Театр бол дотроосоо сонгодог. Яагаад тэр олон жүжигчдээс хайгаад байна гэхээр тухайн дүрийн 80 хувь руу очтол жүжигчин наалдаж байвал сонгоно. 10 хувьд нь жүжигчин өөрөө ажиллана. 10 хувьд нь найруулагч ажиллана. Тэгж гэмээнэ тэр дүр илүү бодитой болж байгаа юм. Ямар ч хамаагүй нэг жүжигчнийг авчирчихаад энэ дүрийг бүтээ гэвэл хэцүү шүү дээ. Кино тийм урлаг биш. Энгийн хүмүүсээс хүртэл жүжигчнээ хайдаг шүү дээ. Тэр хүнд дүрийн 80 хувь нь байх ёстой гэж боддог.

-Драм, кино урлаг ялгаатай юу. Найруулагч хүний хувьд ялгааг нь хэрхэн хардаг юм?

-Ер нь бол театр, кино урлаг хоёр метр 50-ийн ялгаатай. Яагаад гэвэл тайз метр 50 дээр байдаг. Дотор нь задлаад хэлвэл үл мэдэг ялгаанууд бий. Тайз мэдээж амьдаар өгдөг. Тэгвэл киног амьдаар өгөх хэрэгтэй. Тийм зарчимтай. Жүжигчнийг амьд юм шиг тоглуулж чадахгүй байна. Тэр өнцгөөрөө тайз, дэлгэц хоёрыг амьд болгох гээд байна. Санаа нь бол нэг зүйл дээр л авчирч тавих гээд байгаа юм. Кино урлаг яруу тансагийн туйл. Бүх урлагууд дотроос хамгийн залуу урлаг. Энэ залуу урлаг бүгдийг шингээж болохоороо гайхамшиг болох гээд байгаа юм. Удахгүй тийм болно. Тийм болгосон найруулагчид ч бий. Кинонд бүгд нэгдэж оруулж ирдгээрээ гайхал. Үүнийг гайхлын хэмжээнд хийх хэрэгтэй.

-Манайхан киногоо Холливудад гаргана гээд л ярьдаг.

-Холливуд мөнгөний дамар. Би хэлээгүй шүү. Энийг Холливудын найруулагчид баталсан. Нэг ёсондоо кино бол бизнес. Холливууд энэ зарчмаар ажиллаж байгаа. Дотор нь эсрэг хүрд ч эргэдэг. Тэр нь бүтээлийн кино. Харин манайхан мөнгөний хүрд рүү орох гээд байна. Нэг талдаа зөв. Гэхдээ Холливудад таалагдах гэж кино хийхдээ биш. Бид тэднийг гүйцэхгүй. Биднээс их хол тасарчихсан. Харин бид сөрж давхих ёстой юм л даа. Тэд хаа хүрэхээр давхиж байгааг олж харах ёстой. Хаана Холливуд очих гэж байгааг мэдсэнээр тэр зүг рүү нь давхиж бид нэг уулзварт уулзаж байвал болох гээд байгаа юм.

-Түүхэн кино нэлээд хийгдэж байна. Түүхэн киног түүхийг бүрэн эхээр нь бус, үнэн зөвөөр гаргаж чадахгүй байна гэдэг. Таны бүтээсэн “Босуул” кино ч гараад удалгүй хаагдаж байсан?

-Их том чулуу байсан. Би тэр чулууг нь сөхөж харж чадаагүй л дээ. Босуул дээр ч ийм зүйл яригдсан. Түүхээс сэдэвлэсэн уран сайхны киног хүмүүс түүхэн кино гэж ойлгоод байдаг. Түүхэн кино гэдэг чинь баримтат кино гэсэн тусдаа жанр шүү дээ. Тусдаа жанрыг уран сайхан руу хүчээр оруулах гээд байдаг талтай. Бид яагаад түүхээс сэдэвлэж кино хйиж болохгүй гэж. Хүмүүс яг тэр цаг он, бүх зүйлийг нь дурдуулах гээд байдаг. Тэгвэл уран сайхны зүйл байхгүй болчихно биз дээ. Мандухай сэцэн хатанг түүхээс сэдэвлэж ямар сайхан кино хийв. Гэтэл үнэн түүх дээрээ өөр байсан шүү дээ. Аливаа зүйлийг нухчин дарах гэхээрээ шүүмжлэгч гэхээс илүү доромжлогчид гарч ирж байна. Киноны бөөс түүж үздэг. Энэ кино надад юу мэдрэгдэв гэж боддоггүй. Маш түвэгтэй. Мэргэжлийн кино шүүмжлэгчид манайд байхгүй. Хэд хэдэн кино шүүмжлэгчид байсан гэхдээ одоо байхгүй. Мэдээж шүүмжлэл байж кино урлаг хөгжинө. Гэхдээ мэдрэх хэрэгтэй. Өнөөдөр нээсэн киног маргааш муулж тавина гэдэг хүний түрүүвч рүү өнгийж байгаа хэрэг. Соёлтой нийгэмтэй газар хүний түрүүвч рүү шууд өнгийдөггүй. Холливудад энэ үнэхээр хөгжиж байгаа. Тэнд киног шүүмжлэх эрх авдаг. Бүх зүйл хууль ёсны дагуу явагддаг.. Шүүмжлэл бол дэлхийд том урлаг болсон гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Манайд бол шууд нулимдаг. Нэг талдаа маш бүдүүлэг хэрэг л дээ.

–“Босуул” киног яг юунаас болоод буулгачихсан юм бэ?

-Ерөөсөө л ойлгомжтой асуудал байсан. Тэр кинонд ямар ч намын тухай гардаггүй. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс л гэж ярьдаг. 2015 оны намар энэ киногоо нээсэн. Тэгээд яахав яг ирэх жил нь сонгууль болох байсан.

-Кино урлаг чөлөөтэй хөгжихөд саад бий юу?

-Мэдээж хэрэг. Урлагийг чөлөөтэй хөгжиж байна гэж бодож байна уу. Бүх урлаг л асуудалтай байгаа шүү дээ. Ганц кино урлаг биш. Киног үзэл суртлын зэвсэг гэж ойлгодог. Би тэрийг зөвшөөрдөггүй. Одоо бол чөлөөт нийгэм. Залуучуудыг буруу зүйлд уриаллаа гэдэг. Яагаад гэвэл нийгэм чөлөөтэй байна шүү дээ. Кино уран бүтээлчид өөрийнхөө санааг тусгасан, харсан өнцгөөрөө яагаад кино хийж болохгүй гэж. Уран бүтээлч хүн уран бүтээлчээрээ л байх ёстой. Дэлхийн кино урлаг, улам дотогшоо чиглэж байна. Цэвэр хүний дотоод сэтгэл рүү чиглэж байна.

-Таны гэр бүл олны өмнө тэр бүр ил байдаггүй.

-Нэг талдаа гэр бүлээ нууна аа нууна. Манай гэр бүлийн хүн бүжигчин мэргэжилтэй. Үндэсний ардын дуу бүжгийн театрт ажиллаж байсан Солонго гэж бүсгүй бий. Бид гурван хүүхэдтэй. Эхнэр маань бүжгийн тайз руугаа удахгүй буцаад гарах байх. Миний хамгийн том шүүмжлэгч миний эхнэр. Маш нарийн мэдрэмжтэй.

Эрүүл мэндийн байгууллагаар үйлчлүүлэгчид, тэнд ажиллаж байгаа эрүүл мэндийн ажилтнуудын аюулгүй байдлыг сайжруулахаар хэрэгжүүлж буй Азийн Хөгжлийн банк (АХБ)- ны хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжиж буй “Эрүүл мэндийн салбарын хөгжил хөтөлбөр-5”(ЭМСХХ-5) төслийн үр дүнг өчигдөр Улсын нэгдсэн төв эмнэлэг хүлээн авлаа. Төслийн хүрээнд УНТЭ-т нэг тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй ариутгалын төв тасаг, нян судлалын лабораторийн дэд бүтцийг сайжруулах төсөл амжилттай хэрэгжүүлээд байгаа юм. УНТЭ-т барилгын засвар үйлчилгээнд 238.5 сая төгрөгийн засвар үйлчилгээ, 708,8 сая төгрөгийн өртөгтэй 29 нэр төрлийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэгдсэн байна.

Нээлтийн үеэр Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл “УНТЭ нь Улсын хэмжээнд Эрхтэн шилжүүлэн суулгах эмчилгээ, мэс заслын болон дотрын төрөлжсөн мэргэжлийн лавлагаа тусламж үзүүлдэг байгууллагын хувьд үйлчлүүлэгч, эрүүл мэндийн ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангах, чанартай тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд шаардлагатай шинжилгээний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, сорьцын санг бүрдүүлэх, улмаар эмнэлгийн халдвар хамгаалал, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой үүсэх халдварын хяналт, сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллахад төслийн ач холбогдол оршиж байна” гэв.

Улсын хэмжээнд нийт 20 эрүүл мэндийн байгууллагад барилгын засвар хийгдэж, ариутгал халдваргүйжүүлэлт, микробиологийн лабораторийн тоног төхөөрөмжийг ханган нийлүүлэхийн зэрэгцээ салбарын боловсон хүчнийг чадавхжуулах чиглэлээр нийт 516 эмч, эмнэлгийн мэргэжилтэн, эмнэлгийн инженер техникийн ажилтныг оролцуулан сургалт зохион байгуулжээ.

УНТЭ-ийн Эмнэл зүйн Эмгэг Судлалын Нэгдсэн Лабораторийн тасгийн дарга АУ-ны доктор, дэд профессор С.Чимидцэрэнтэй ярилцлаа.

---

-Энэхүү лаборатори шинэчлэгдсэнээр ямар давуу тал бий болж байна. Манайд нянгийн халдвар хэр байдаг вэ?

-УНТЭ нь Улсын хэмжээнд төрөлжсөн мэргэжлийн бүхий л чиглэлээр лавлагаа тусламж үзүүлдэг учир юуны өмнө үйлчлүүлэгчийн аюулгүй байдлыг ханган ажиллахад эмнэлгийн халдвар хамгаалал нэн чухал байдаг. Энэхүү үйл ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэх Ариутгалын нэгдсэн тасаг, Эмнэл зүйн эмгэг судлалын нэгдсэн лабораторийн Микробиологийн лабораторийн технологийн шинэчлэл нь үнэтэй хувь нэмэр оруулах нь дамжиггүй. Төслийн үр дүнд эмнэлгийн халдвар хамгаалал өндөр түвшинд хүрч, лабораторийн шинжилгээний нэр төрөл нэмэгдэж буй нь эмнэлгийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой үүсэх халдварын хяналт, сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллах, үйлчлүүлэгч, эрүүл мэндийн ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангах, чанартай тусламж үйлчилгээ үзүүлэх нөхцөл бүрэн бүрдэж буйг илэрхийлэхэд таатай байна. Дэлхий дээр тоо томшгүй нян байдаг. Энэ нь өвчин үүсгэдэг, үүсгэдэггүйгээрээ ялгаатай. Өвчин үүсгэдэг нь л гэхэд маш олон тооны байдаг. Зарим нь нөхцөл нь өөрчлөгдөхөөр л өвчин үүсгэдэг бол зарим хортой нянгууд хүний биед байгаа мөртлөө өвчин үүсгэхгүй ч тохиолдол бий. Заримдаа энэ нь өөр хүний биед халдварлагдаж өвчин үүсгээд байдаг. Манай эмнэлэг улсын хэмжээнд эрхтэн шилжүүлэн суулгах эмчилгээ, мэс заслын болон дотрын төрөлжсөн мэргэжлийн лавлагаа тусламж үзүүлдэг. Тиймээс эрүүл мэндийн ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангах, эмнэлгийн халдварыг хамгаалан ажиллахад чиглэдэг. Нэн тэргүүнд эмнэлгийн аюулгүй байдал халдвар хамгааллыг сайжруулахад энэхүү ажил чиглэсэн. Энэ төслийн хүрээнд нийслэлд улсын төрөлжсөн дөрвөн том эмнэлэг болоод аймаг, дүүргийн эмнэлгүүд дээр ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн тасаг болон бичил судлал гэж нэрлэдэг микробиологийн засвар үйлчилгээг сэргээн засварлалаа. Микробын шинж чанар өөрчлөгдөж байгаатай холбоотой хуучин стандартууд хүртэл өөрчлөгдчихсөн. Манай лабораторид агаар ороод буцаад гардаггүй байхаар амьсгал зохицуулах засвар үйлчилгээ хийгдсэн. Мөн лаборатори маань эмнэл зүйн микробиологи буюу бичил судлалын чиглэлээр хамгийн их ачаалалтай ажилладаг. Тогтмол эмнэл зүйн судлал л гэхэд хүний биед байдаг өвчин үүсгэдэг бичил биетнүүдийг ялгаж оношлодог. Үүнд өдөрт 100-140 үйлчлүүлэгч 2-3 төрлийн шинжилгээ өгч байна. Хамгийн түгээмэл тохиолдох нь байнгын шархны халдвар байдаг.

-Хүмүүс ихэвчлэн ямар төрлийн нянгаар өвчилдөг вэ?

-Янз бүр. Амьсгалын замаар халддаг нян байна. Манайх ихэнхдээ шархны халдвар зонхилж байна. Энэхүү нян судлалын лаборатори шинэчлэгдсэнээр өвчтөний аюулгүй байдал сайжирч, халдвар авах эрсдэл багасна. Ямар нэгэн шарх авсан үед ямар нянгаар үүсгэгдсэн нь тодорхой болох шинжилгээний гарах хугацаа ч хурдан болно. Шинжилгээний нэр төрөл ч нэмэгдэж байгаа юм. Хамгийн гол нь томоохон эмнэлгүүдэд эмнэлгийн халдвар хамгаалал, аюулгүй байдал маш чухал байдаг. Гадаад орчин хөгжих хэрээр нян ч хөгждөг. Нян өөрийнхөө аль таатай байгаа газраа удаан амьдрахыг боддог. Хамгийн гол нь эмийн замбараагүй хэрэглээ, нянгийн эсрэг хэрэглээ зохицуулалтгүй яваад байх тусам улам үрждэг. Эмнэлэгт хамгийн их нян байх боломжтой байдаг. Өөрөөр хэлбэл өвчтэй хүмүүс нэг дор олноороо цуглардаг учраас бие биедээ халдвар тараах магадлал өндөр байдаг. Хаана ч байрлах бүрэн боломжтой. Эмнэлэгт ирж байгаа хүмүүс антибиотик ихээр хэрэглэсэн байдаг. Ялангуяа онцгой тасгууд болох сэхээн амьдруулах тасаг байна. Мөн хүнд өвчтэй хүмүүсээс халдварладаг нянгууд байдаг. Энэ нь эмнэлгийн багаж тоног төхөөрөмж эмнэлэгт ажиллаж байгаа хүмүүсийн гараар дамжаад бусдад халдварладаг. Үүнийг эмнэлгийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой халдвар гэж нэрлэдэг. Эмнэлгийн ажилчид өөрсдөө харин өвчилдөггүй. Нэгээс нөгөөд дамжихдаа мөн өвчтэй хүнд халдварлахаар өвчин үүсгэдэг. Энэ нь маш хүнд хэлбэрийн хатгалгаа үүсгэдэг. Мөн бусдад халдвараа тараагаад байдаг. Бид хамгийн түрүүнд гарын болон залгиур хоолойны шинжилгээг хүмүүст байнга хийлгэдэг. Олон судалгаанаас харахад нянгийн 90 гаруй нь зөвхөн гараар дамждаг юм байна гэдгийг тогтоосон. Дархлаа муутай байхад дархлаа муутай хүмүүс рүүгээ халдана. Олон эмэнд тэсвэртэй нян гэж байна. Нян гэдэг харьцангуй. Сайн нян гэж байна. Гэтэл бид антибиотикийн замбараагүй хэрэглээнээс болоод сайн нянгуудаа устгачихдаг. Ингэснээр гадаад орчинд байгаа нянгуудаар халдварлах магадлал нэмэгдээд эхэлдэг. Нян 100 хувь муу биш. Сайн нян олон бий. Тэдгээр нь бидний дархлааг сайжруулж байдаг. Хамгийн гол нь хүмүүс эмийн зохистой хэрэглээнд анхаарах хэрэгтэй.

Явган аялалд явахын өмнө 1991 он

МУБИС-ийн анхны дасгалжуулагчийн ангийг 1993 онд төгссөн хамт олон энэ удаагийн “Нэг анги” буланд уригдан оролцож байна. Тус анги нь 22 хүүхэдтэй. Энэ ангийнхан Монголын хамгийн анхны дасгалжуулагчийн анги байсан төдийгүй олон спортын алдартнууд төрөн гарснаараа онцлог. Эл ангид “Алдар” спорт хорооны багш дасгалжуулагч Монгол Улсын гавьяат тамирчин Ц.Хосбаяр, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Улсын гарьд агсан П.Сүхбат, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Улсын заан Ц.Баярсайхан, Зээрэнцэг шидэлтийн спортын мастер, Боловсролын доктор, дэд профессор Ш.Долгор, Уртын харайлтын Спортын мастер, Боловсролын доктор, дэд профессор Д.Баярлах, Монгол улсын 100, 200м-ийн рекордч буюу Монголын хамгийн хурдан гүйгч Я.Отгончимэг, Спортын мастер Ц.Батхүү, А.Ганбаатар, Дунд, Холын зайн гүйлтийн Спортын мастер Г.Эрдэнэбаатар, Кураш бөхийн ОУХМ Н.Мурат, Өндрийн харайлтын Спортын мастер Ч.Барсболд, Чөлөөт бөхийн ОУХМ Сэлэнгийн Ганзориг, Хөнгөн атлетикийн спортын мастер Р.Нацагням нар Хөнгөн атлетикийн олон төрөлтийн рекордч Д.Дамдинсүрэн багшийн удирдлаган дор төгссөн түүхтэй. Ангийн багш Д.Дамдинсүрэн нь Төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонт, МҮОХ-ны “Алтан-Очир” одонт, багшийн алдар гавьяаны “Алтан-Өлзий” одонт, Ардын боловсролын болон биеийн тамирын тэргүүний ажилтан, Монгол Улсын хөнгөн атлетикийн арван төрөлтийн рекордыг 1971 оноос хойш эзэмшигч, хөнгөн атлетикийн олон улсын хэмжээний мастер, ахмад багш юм. Эл анги нь өдгөө гурван гавьяаттай.

“1989 онд тэр үеийн УБИС-ийн анхны дасгалжуулагч бэлтгэсний анхны төгсөлт нь манай анги байлаа. Улаанбаатараас гэхэд л 200 хүүхэд энэ ангид орох гэж Сагсанбөмбөг, волейбол, хөнгөн атлетик, гимнастик зэрэг 4-5 спортын төрөлд 16 үзүүлэлтээр шалгалт өгч байлаа. Маш их өрсөлдөөн дунд хамгийн хүнд элементүүд гүйцэтгэж байсан. Одоо бодоход хамгийн өндөр шалгуураар биднийг шалгаж байж дээ гэж боддог юм. Тал талаас л бид цугларч байлаа шүү дээ. Манай анги дотроо дасгалжуулагч, чөлөөт бөх гэж хуваагддаг байсан юм. Анх бид энэ ангидаа элсэн орж байхад дийлэнх маань олон улсын мастерууд байсан. Анхнаасаа л ур чадвар сайтай учраас тэмцээн уралдаанд ч их оролцдог байлаа. Мөн биднийг 14 хоног Цанын бааз дээр гаргана. Хүн болгоныг нормоо биелүүлтэл буулгадаггүй байсан. Тэр их хичээл зүтгэл, бидэнд хатуужил суулгасан. Тамирчин хүний зорилго гэдэг хамгаас чухал. Бид хичээл ном, бэлтгэл сургуулилтаа ягштал хийнэ. Хичээл гээд бэлтгэлээ цалгардуулахгүй, бэлтгэл гээд хичээлээ орхигдуулдаггүй байсан. Багшаас даалгавар авна. Цаг тухайд нь хийхгүй бол шууд муу дүн авна. Бид зорилгынхоо төлөө тууштай зүтгэсэн. Гадаад, дотоодод зохиогдож байгаа бүхий л тэмцээнд идэвхийлэн оролцохын тулд бэлтгэл сургуулилтдаа их анхаарна. Бид степенттэй оюутнууд байлаа. Бид 180 төгрөгний степент авдаг байлаа. Тэгээд онц сурвал бүр 220 төгрөг авна шүү дээ. Оюутан болоод гурван жилийн хугацаанд цаанаасаа бэлтгэлийн хувцас өгдөг байлаа. Манай сургууль л дан ганц биеийн тамирын багш, дасгалжуулагч бэлдэж байлаа шүү дээ” хэмээн тэд хуучилсан юм.

МУБИС-ийн биеийн тамирын сургуулийн өргөтгөл баригдаж эхлэхэд энэ ангийнхан идэвхтэй оролцож байсан гэнэ. Сар гаруй хугацаанд барилгын ажилд туслалцаж байж. Тэд байн байн л багшаа дурсах юм. Ангийн багш болоод тухайн үеийн хамгийн алдартай багш нар манай ангид хичээл орж байсан. Н.Цогт багшийг харахад л сүрдмээр сайхан хүн байлаа. Сайн багш нарын ачаар бид бүгдээрээ энэ сайхан мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Бид аяллын хичээлээрээ “Асралт хайрхан”-ыг зорьж 14 хоногийн явган аялал хийдэг байлаа. Тэр жил Ц.Хосбаяр маань том тэмцээнд явах гэж байсан юм. Өнөөх маань хийморио сэргээнэ гээд л хамгийн түрүүнд орой дээр нь гарч байсан. Бид чинь аливаа тэмцээнд орохдоо бие, сэтгэл бүхий л зүйлээ бэлдэнэ шүү дээ хэмээн ангийн анд Д.Баярлах ярьж байлаа.

Энэ анги дөрвөн эмэгтэйтэй гэнэ. Ш.Долгор нь Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Биеийн тамир, спортын газрын спортын сэтгэл судлалын төлөвлөлт, сургалт, судалгаа хариуцсан мэргэжилтнээр ажилладаг бол Я.Отгончимэг нь Хоёрдугаар дунд сургуульд багш, Р.Нацагням нь Багануур дүүргийн ЕБС-ийн багш, Д.Баярлах нь МУБИС-ийн БТС-ийн багшаар ажиллаж байгаа юм байна. Харин Ч.Барсболд нь бизнес эрхэлж байгаа гэнэ. Тэрбээр спортын аливаа тэмцээнийг ивээн тэтгэж ажилладаг гэдгийг тэд тодотгож байлаа. н.Цэрэнсамбуу, Ц.Батхүү нар нь ЕБС-ийн багшаар ажиллаж байгаа аж. Харин Д.Даваадорж нь Хөвсгөл аймагт Жүдогийн дасгалжуулагч хийж байгаа гэнэ. Маш олон өсвөрийн жүдочид бэлдэж байна даа хэмээн ангийнхан хэлж байв. Ангийн хөвгүүн Ц.Хосбаярыг Монгол Улсын гавьяат тамирчин П.Орхоны багш гэдгээр хүмүүс андахгүй.

Энэ ангийнхан багш, дасгалжуулагч гэсэн дип-ломтой гэнэ. Тиймээс зарим нь багшилж, зарим нь дасгалжуулагчаараа ажиллаж байгаа аж.

Ангийнхны хамгийн тод томруун ярианы сэдэв бол Асралт хайрханыг зорьсон явган аяллын хичээлийн талаар байлаа. Бүх оюутнууд 14 хоногийн хугацаанд идэж уух зүйлээ үүрээд л багш нарынхаа удирдлага дор явдаг байж. Яг тэр жил явган аялалд гарахад зах зээл рүү шилжсэн үе таарч картын бараанд оочерлодог байлаа. Аялалд явж байхад дотроо хоёр гал болж хуваагддаг. 4-5 хүн нэг гал болоод майхан, тогоо шанагаа бариад л явна. Дэлгүүр картын бараагаар юм худалдаалахаас гадна бүх хүмүүст нормоор тараадаг байсан болохоор гэрийнхээ хоол унднаас илүүчлээд авч явна. Нэг өдөр хүнс нь барагдаад Ц.Хосбаярын цүнхийг уудаллаа. Тэгтэл цав цагаан оймс, подволк, шорт байв. Хоол хаана байгаа юм бэ хэмээн асуухад өнөөх чинь ээж л цүнхэнд хийсэн байх ёстой гэдэг юм. Нэг ширхэг ч хүнсний зүйл байхгүй. Сүүлийн гурван хоног хүнс дуусч нөгөө залуучуудын бригад манай галын хоолыг дааж байлаа. Ц.Батхүү Ганбаатар Я.Отгончимэг, Р.Нацагням нар маань орон нутгаас ирсэн болохоор тэр үү боорцог, борц ихтэй байсан даа хэмээн тэд инээлдэв.

Нэг удаа майхан дотроо дээшээ хараад хэвтэж байтал тэр үеийн 11.20-ийн “Нислэг” гээд чихрийг идэж байна гэж төсөөлөөд хоорондоо ярьж байж. Тэгтэл Хосоо нь за хүн бүрт нэг чихэр гэж байснаа өөртөө хоёр чихэр гээд хэлтэл нөгөө хэд нь чи яагаад хоёр чихэр иддэг юм гээд л нөгөө төсөөлж байгаагаа мартаад бөөн инээдэм болж байлаа хэмээн хөхрөлдөв.

Монгол бөхийн тухай өгүүлдэг хэд хэдэн кино байдгийн нэг нь “Хэлтгий заяа” кино гэдгийг хүмүүс андахгүй. Аавынхаа зодог шуудгийг өмсөж, наадамд барилдаад “Шувуун толгойт”-ыг давдаг энэ дүрийг өдгөө энэ ангийн Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагийн харьяа Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Биеийн тамир, спортын газрын спортын сэтгэл судлалын төлөвлөлт, сургалт, судалгаа хариуцсан мэргэжилтэн, доктор, дэд профессор Ш.Долгор бүтээсэн аж. Энэхүү киноны зохиолыг Улсын арслан М.Мөнгөн бичиж, Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн Н.Ганхуяг найруулан тавьж байсан. Киноны гол дүрд М.Мөнгөн арслан өөрөө тоглосон байдаг. Тухайн үед Ш.Долгор нь АНУ-д тэмцээнд явахаа больж, энэ кинонд тоглосон аж. Тэрбээр 21 настай УБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийг төгсдөг жил буюу 1993 онд киноны зураг авалтад оролцож байжээ. Зураг авалтын дундуур Намжилдорж улсын наадамд ирж зодоглоод чимэгтэй улсын начин болж байж. Тэгээд Мөнгөн арслан тухайн үед “Эмэгтэй хүнтэй барилдлаа гээд эр хүн мууддаггүй л юм байна гэдгийг энэ кино харууллаа” гэж хэлж байсан. “Хэлтгий заяа” кино зураг авалтын үеэр буюу өдгөө 26 жилийн өмнө Монгол Улсын арслан М.Мөнгөн буюу Далантай арслан аав минь гол дүрийн жүжигчин охин Борхүүдээ бичиж байсан тэмдэглэл надад байдаг. Би тухайн үед тэр киноны жүжигчдээс сэтгэгдэл бичүүлж авч байсан юм л даа. Тэр олон сайхан хүний надад захиж, хэлж өгсөн захиасыг би үргэлж бодож явдаг. Урлаг, спортын Арслангуудтай хамт байсан тэр жилийн зуны гурван сард адал явдал их байсан даа хэмээн Ш.Долгор хуучилж байлаа. Ангийнхан ч энэ талаар бахархан хөөрөлдөж байв.

Ер нь аяллаар явж байхдаа бид бие биенээ илүү таньж мэдсэн. Бид жаргал, зовлон, өлсөх, цангах, ядрах бүх л зүйлд хамт байдаг болохоор хоорондоо маш хурдан дотноссон. Бие биедээ тусална. Бидний хувьд хүнсийг хөнгөнөөр авч явах нь биед амар байдаг. Сүүлдээ нөгөө ядарсан хүүхдүүд чинь хүнд зүйл үүрхээсээ цааргалж зарим нэг юмаа хаяхдаа энийг хэн нэгэн нь авах уу гээд л зарлана. Тэгтэл нэг маань гурилаа хаях гэж байдаг байгаа. Нөгөөхийг нь нэг маань аваад л нээх олон гамбир хийж байлаа. Улиастайгаас нааш Шар хадны эцсийн зогсоолд ороод ирэнгүүт л бүх хүн дэлгүүр дотор гүйж орж ирээд зогсчихсон байж билээ. Тэглээ гээд одоогийнх шиг шууд худалдаад авах боломж байсангүй шүү дээ. Тэр 14 хоногийн явган аяллыг бид бие бялдар, сэтгэлийн бэлтгэлээр давж байсан. Багш нар маань ямар мундаг гэж санана. Тэд биднийг аливаа зүйлд хатуу чанд сургасан нь өдгөө биднийг амьдралд хөл алдуулахгүй явахад дэм болсон доо хэмээн ярьцгаав.

Эл ангийнхан өдөр бүр холбоотой байдаг гэнэ. Уулзах бүртээ спортоо ярьдаг хэмээн тэд инээлдэж байлаа. Өдгөө бид өөрсдөө ч олон шавьтай болж. Биднийг сургасан багш болоод шавь нараараа үргэлж бахархаж явдаг хэмээн тэд дурсацгаалаа. Спортын томоохон төлөөллүүдийн нэгээхэн хэсэг болсон эл ангийнхан 2023 онд төгсөлтийнхөө 30 жилийн ойгоор уулзацгаах гэнэ.

БСШУСЯ-наас хэрэгжүүлж буй “Инженер, технологийн дээд боловсрол” төсөл 2014 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Төслийн хүрээнд ШУТИС-тай хамтран Коосэн, Бакалаврын хамтарсан хөтөлбөр, хамтарсан судалгаа, зэргийн болон зэргийн бус гэсэн хөтөлбөрүүдээр сургалт, судалгааны үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэнэ. Энэ сард эдгээр хөтөлбөрт хамрагдсан эхний ээлжийн 22 оюутан амжилттай төгсөж ирэх юм байна. Харин өнөө жил Япон улс руу инженерийн чиглэлээр бакалавр, магистр, докторын хөтөлбөрт 90 гаруй оюутан суралцахаар явах ажээ. Тэдэнд зориулсан зөвлөмж лекц ШУТИС-ийн урлагийн танхимд өчигдөр боллоо. Энэ үеэр Мобиком корпорацийн захирал Хамада Тацүяа, Шинэ Монгол технологийн дээд сургуулийн захирал Ч.Ганзориг, JCI байгууллагын гишүүн “Positive Mind” төслийн сургагч багш Г.Хонгорзул зэрэг илтгэгчид сонирхолтой илтгэл тавьсан юм. Мобиком корпорацийн захирал Хамада Тацүяа “Гэрэлт ирээдүйн төлөө” сэдвээр япон хэл дээр илтгэл тавьж хэрхэн мөрөөдлөө төлөвлөгөө болгон амжилтад хүрэх талаар зөвлөгөө өгч, оюутнуудын сонирхсон асуултад хариулсан юм. Мөн Шинэ Монгол технологийн дээд сургуулийн захирал Ч.Ганзориг их сургуулийн хөгжлийн хандлага, эрэлттэй мэргэжлүүд болон шинэ оюутнууд юун дээр алдах хандлагатай байдаг, юу анхаарах талаар зөвлөлөө. Түүнчлэн JCI байгууллагын гишүүн “Positive Mind” төслийн сургагч багш Г.Хонгорзул эерэг зөв хандлагын талаар илтгэл тавьж урам зориг өгсөн юм.

Мобиком корпорацийн захирал Хамада Тацуяа илтгэлдээ “Монголоос Японд олон оюутан суралцах гэж байгаад баяртай байна. Япон хэлийг сурахдаа гол нь биш, Япон амьдрал, зан заншил, соёлыг нэн тэргүүнд мэдэх хэрэгтэй. Хотын төвд хүмүүс хэрхэн амьдарч байна, хөдөө яаж амьдарч байна гэх мэтчилэн мэдэх зүйл их. Юмыг яаж, хэрхэн хийж байгааг сурах хэрэгтэй. Япончууд их соёлтой хүмүүс. Бусдад тун хүндэтгэлтэй ханддаг. Харин монголчууд тэр тал дээр их алддаг л даа. Япон хүмүүс нөгөө хүн яавал илүү баярлах бол гэж боддог. Хүлээлтээс нь аливаа зүйлийг давуулж хийхийг эрмэлздэг. Хамгийн түрүүнд өөрийнхөө зүгээс хүмүүстэй аль болох ярилцах хэрэгтэй. Энэ нь япон хэл сайжрахаас гадна хүмүүстэй илүү ойртох боломж бүрдүүлдэг. Хүн болгон өөрийн хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг. Монголчууд төлөвлөгөө гаргахдаа муу санагддаг. Аливаа ажил, мөрөөдлөө төлөвлөх хэрэгтэй. Ингэснээр илүү амжилтанд хүрнэ” гэв. Төсөл хэрэгжиж эхэлснээс хойш таван жилийн хугацаанд нийт 423 оюутан, багш, судлаачид Японд мэргэжил олгох, дээшлүүлэх сургалт, судалгааны ажлуудад хамрагдсан байна. Үүнээс Коосэн сургалтын хөтөлбөрөөр 85, бакалаврын түвшинд 55, магистр, докторын зэрэгт 74, зэргийн бус сургалтад 209 хүн Япон орныг зорьжээ.

Энэ үеэр япон хэлний багш Ямамото Канакотой ярилцлаа.

-Монгол оюутнууд Японд очоод нэн тэргүүнд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Монгол хүмүүс огт танихгүй хүмүүстэйгээ таньдаг юм шиг харьцдаг л даа. Магадгүй энэ тал дээр илүү анхаарах хэрэгтэй байх. Япон хүмүүс таньдаггүй хүнтэйгээ шууд илэн далангүй харьцдаггүй. Монгол оюутнууд маань багшийн хэлж байгаа зүйлд эргэлздэггүй. Асуулт байсан ч асуудаггүй оюутнууд их байдаг. Японд очсон хойноо аливаа зүйлийг нэмж мэдэх зүйлээ асууж байх хэрэгтэй. Мэдэхгүй зүйлээ оюутнууд асууж байх нь чухал байдаг.

-Монгол оюутнуудын давуу тал болоод сул тал нь юу байдаг вэ. монголчууд япон хүмүүсийн ямар занг мэдэж байх ёстой вэ?

-Монгол оюутнуудын сайн тал нь гэвэл багшийн хэлсэн зүйлийг хүлээж аваад тэр дагуу мэрийдэг л дээ. Гэхдээ өөрөө сэтгэж, аливаа зүйлийг санаачилж хийдэггүй. Хамгийн түрүүнд монгол оюутнууд Японд очоод олон нийтийн газар биеэ хэрхэн авч явах ёстой вэ гэдэг соёлд суралцах хэрэгтэй. Өөрт нь эргэлзэж байгаа зүйл байвал багшаас асууж байх нь зүйтэй л дээ. Япончуудын өдөр тутмын соёлд суралцаасай гэж хүсч байна. Монголоос очиж байгаа оюутнууд их сайн оюутнууд гэж ярьдаг. Тэр оюутнуудын хувьд ч үнэлгээ сайтай байдаг. Монголчуудыг маш их эелдэг ард түмэн гэж үздэг. Тиймээс ч найз нөхөд болохдоо хурдан. Хичээмтгий хүмүүс гэж үнэлдэг.

-Багш хүн ямар байх ёстой вэ?

-Хэлний багш, мэргэжлийн багш хоёрын хооронд өөр зүйл их байх л даа. Хэлний багшийн талаас ярихад өдөр болгон сур гэж нүдэх биш, сурах эрмэлзлийг төрүүлэх нь маш чухал санагддаг. Үүн дээр манай хөтөлбөрийн багш нар ч хичээх ёстой. Анх уулзаж байгаа хүмүүст япон ч бай монгол ч бай ялгаа байхгүй гэж бодож байна. Ялгарах онцдог зүйл байхгүй. Манай оюутнууд бүгд техникийн салбарын оюутнууд л даа. Японы багш нар өөртэй нь тулж ажилладаг оюутнуудтай харилцах дуртай байдаг. Өөрөө мэдээлэл авахыг эрмэлзэж, хичээж, мэрийдэг оюутнуудад илүү сайн байдаг гэх үү дээ.

-Япон, монголын боловсрол ямар хэмжээнд байна вэ?

-Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоог нэмэх, ямар нэгэн хичээлд ноогдож байгаа цагийг нэмэгдүүлсэн нь дээр болов уу гэж боддог. Үндсэн суурь боловсрол нь хангалтгүй хүүхдүүд байдаг. Зарим хүүхдүүд Японы ахлах сургуулийн хүүхдүүдийн мэддэг зүйлийг мэддэггүй. Ерөнхий боловсролын сургуульд хангалттай зааж чадахгүй байна. Сүүлийн үед японы боловсролын тогтолцоо өөрчлөгдсөн. Хүүхдийн тоо цөөхөн болж байгаа учраас ахлах сургууль төгсөж байгаа ихэнх хүүхдүүд их, дээд сургуульд элсдэг болсон юм. Энэ нь нэг талаараа сул тал болж байгаа юм. Бакалавраа төгсөөд магистрт сурч байгаа хүүхдүүдэд өндөр мэдлэг олгох эрмэлзэлтэй байдаг. тэдгээр хүүхдүүд дараагийн түвшинд суралцах чадварыг эзэмшихэд маш их анхаардаг.

-Япон багш нар голчлон юун дээр анхаардаг вэ?

-Нэн тэргүүнд хүүхдэд мэдлэг олгохоос илүү хүүхдийг мэдэж, сургахад их анхаардаг. Зарим сургуулиуд мэдлэг олгоход анхаарч байхад, зарим нь мэдлэг дээр тулгуурлан чадвар олгох зорилготой байдаг юм.

“Мон Шинжүкү скин мед” эмнэлгийн эмч Г.Ундрахтай ярилцлаа.

---

-Танай эмнэлэг Японы арьсны тэргүүлэх эмнэлгийн эмчилгээг нэвтрүүлж байгаа гэсэн. Эмчилгээний арга технологио танилцуулахгүй юу?

-Манай эмнэлэг өндөр хөгжилтэй цөөхөн хэдхэн оронд ашиглаж байгаа дэвшилтэт технологи бүхий тоног төхөөрөмжөөр арьсны эмчилгээ хийж байгаа юм. Энэ технологи Солонгос, Хятад улсад ч байдаггүй юм билээ. Манай эмчилгээний гол төхөөрөмж болох Vtrac 308 эксимер гэрэл аппаратыг Харвардын Анагаахын сургуулийн эрдэмтдийн олон жилийн судалгааны дүнд арьс цайх болон хайрст үлдийг богино хугацаанд, үр дүнтэй эмчлэхэд тусгайлан зориулан бүтээсэн. Эрүүл арьсанд ямар ч гэмтэл учруулахгүй. Жирэмсэн, хөхүүл, бага насны хүүхдийг эмчлэхэд хориглох заалтгүй. Эдгээр зүйлс маш олон судалгаагаар батлагдаж олон улсын хамгийн өндөр стандартыг хангасан төхөөрөмж юм. Энэ аппаратны гол үйлчилгээ нь арьсны эсийг идэвхжүүлэн, арьсны дархлааг бий болгогч эсүүдийг өдөөн сэргээдэг. Өөрөөр хэлбэл, арьс цайх өвчнийг арьсыг гаднаас нь механикаар борлуулах бус эсийн түвшинд эмчилж, нөсөө үүсгэж хүний унаган арьсны өнгөнд хүргэж байгаа хэрэг юм.

-Манайд арьсны өвчлөл жилээс жилд нэмэгдэж байгаа статистик тоо бий. Арьс цайх өвчнөөр бага насны хүүхдүүд их өвчлөх болжээ. Танай эмчилгээнд хүүхдүүд хэр хамрагддаг вэ?

-Манай үйлчлүүлэгчдийн 50 хувь нь бага насныхан. Энэ нь арьс цайх өвчин залуужиж байгааг харуулж байгаа юм. Манайд гурав, таван сартай нярай хүүхдүүд эмчлүүлж эдгэсэн тохиолдлууд ч бий. Дөнгөж шинээр үүсч, элдэв баталгаагүй тос, спирт түрхээгүй, шинэ урган төлжиж байгаа учраас үр дүн нь маш богино хугацаанд гардаг. Манайх таван сарын хугацаанд үйл ажиллагаагаа явуулж байхад биеийн байдал, өвчин үүсээд хэр удсан эсэх, ямар нэг эмчилгээ хийлгэж байсан үгүй, маш олон янзын үйлчлүүлэгчдийг эмчилж байна. Эндээс нэг зүйл ажиглагдсан нь Хятад, Өвөрмонголд жил бүр эмчилгээнд явж, маш их тос, түрхлэг түрхэж, эм тан ихээр ууж байсан хүмүүсийн эмчилгээний үр дүн удаан гарч байгаа юм. Шинэ эринд дэвшилтэт технологид суурилсан, зорилтот эмчилгээ буюу нэг өвчнийг эмчлэх гээд бусад эрхтэнийг гэмтээж, хордуулж хохироодог эмчилгээ хол хаягдаад байна шүү дээ. Хөдөө орон нутгаас хүүхдүүд ч их ирж байгаа. Олон жил яах учраа мэдэхгүй, хүүхдийнх нь өвчин ихсээд байгаа бэрхшээлийг амссан хүмүүст тэр хол, сургууль хичээл бас чухал биш байдаг юм байна. Арьсны өвчний нэг сөрөг тал нь хүнийг сэтгэл зүйн дарамтад оруулж, нийгмээс өөрийгөө тусгаарлачихдаг. Нэг ёсондоо өөртөө итгэх итгэлгүй, энэ байдал нь хүний амьдралын чанарт нөлөөлдөг. Ийм байдал нь хүүхдүүд, голдуу өвсөр насныханд илүүтэй тулгардаг тул хот, хөдөө гэлтгүй л зорьж ирж байна даа.

-Манайхан арьс цайх өвчнийг арьс хуурайшин цахлайтахтай адил анзаардаггүй юм шиг санагддаг?

-Арьс цайх өвчин ганцхан өдрийн дотор үүсчихдэггүй. Эхлэхдээ хэд хэдэн янзаар илэрч болно. Ихэнхдээ тэр хэсгийн арьс ягаарч, эсвэл улайж тэр хэсэгтээ загатнаж эхэлдэг. Хүмүүс заримдаа арьсаа цайж байгааг ч анзаардаггүй. Арьс хуурайшиж цахлайтах нь ихэвчлэн хүүхдэд тохиолддог. Цахлай хэсэг газартаа цайж эхлэхээс гадна арьс нь хуурайшсан бага зэргийн хайрстай байдаг. Харин арьс цайх өвчин эхлэхдээ цахлай шиг хуурайшдаггүй. Хэрвээ хүүхдэд тань ямар нэгэн тууралт гарч эхэлсэн л бол яаралтай эмчид хандах хэрэгтэй.

-Арьс цайх өвчнөөр өвчилсөн бол юуг анхаарах ёстой вэ?

-Арьс цайх өвчтэй хүмүүс, ялангуяа хүүхдүүд сэтгэл зүйн хүнд дарамтад ордог. Тэр тусмаа 7-13 насныхан. Манайд эмчлүүлж байгаа хүүхдүүдийн ихэнх ээж, аавууд “манай хүүхэд их сэргэлэн болоод хичээлдээ сайжирсан” гэж баярлаж ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл, арьсны өвчнийг эмчилнэ гэдэг давхар амьдралын чанарыг нь сайжруулж, өөртөө итгэх итгэл, бусдаас дутахааргүй нийгмийн харилцаанд ороход нь тусалж байна гэсэн үг. Дээр нь арьс цайх өвчнийг эмчлэхгүй удаан явснаар харшил, бөөрний дутагдал гэх мэт олон хүнд өвчин үүсэх суурь болдог. Зүгээр нэг гоо сайханд сөрөг, зовиур шаналгаагүй өвчин гэж тайвширч болохгүй. Тэгэхээр арьс цайхаар өвчилсөн хүүхдийг сэтгэл санааг нь тайван, өөдрөг байлгаж, өөртөө итгэх итгэлийг нь өсгөх, стрессээ тайлах, хоббитой болгохоос гадна сайн унтуулж амраах хэрэгтэй. Мөн гар утас, цахилгаан соронзон долгионоос хол байлгах нь чухал. Химийн найрлагатай бүтээгдэхүүнээс татгалзаж органик бүтээгдэхүүн хэрэглэх хэрэгтэй.

-Эмчилгээний үр дүн гарч эхэлсэн үү?

-Яг зориулан бүтээгдсэн аппарат учраас эхний зургаа дахь оролтоос л энэ өвчин эмчлэгдэх нь гэсэн шинж тэмдэг илэрдэг. Бага талбайд цайралттай эхний үйлчлүүлэгчид маань үр дүнгээ өгөөд эмчилгээ дууссан. Манай үйлчлүүлэгчдээс үр нөлөө гараагүй нэг ч хүн байхгүй, эмчлүүлэгчид маань бүгд сэтгэл ханамж маш өндөр байдаг. Ер нь бол хувь хүний арьсны онцлог, биеийн аль хэсэгт цайралттайгаас шалтгаалан эмчилгээний үр дүн харилцан адилгүй байдаг. Арьс цайх ч бай, хайрст үлд, атопи гээд арьсны энэ бэрх өвчнүүд удаан хугацааны эмчилгээ шаардагддаг. Гэхдээ бүрэн эдгэсэн хүмүүс олон бий.

-Арьс цайх өвчний эмчилгээ хэр удаан үргэлжилдэг вэ?

-Хүн бүрийн арьсны онцлогоос их шалтгаалдаг. Зөвхөн нүүрний нэгээхэн хэсэгт арьс нь цайсан бол эмчилгээний хугацаа богино байна. Биеийн 95 хүртэлх хувь 70-80 хувь нь цайралттай бол удаан хугацааны, 4-6 сарын эмчилгээ шаардагддаг. Манай эхний цайралтын талбай бага үйлчлүүлэгчид эдгээд явсан. Харамсалтай нь олонх хүний биеийн ихэнх хэсэг, 70-80 хувь нь цайралттай байна.

-Эмчилгээний хувьд энэ төрлийн өвчний төлбөр ямар байдаг вэ. Гадаад орнуудад хэр төлбөртэй байдаг бол?

-Гадаад орнуудын төлбөртэй харьцуулбал манайхыг үнэгүй гэж хэлж болно. Бид анхнаасаа л амьжиргааны түвшинд тохирсон үнээр үйлчилж байгаа. Ийм өндөр технологийн эмчилгээг бид маш хямд хийж байгаа гэж ойлгож болно.

АНУ, Японд арьсны эмчилгээнд явахад зардал маш өндөр. Бололцоотой нь Хятад руу эмчилгээнд явдаг ч эмчилгээний үр дүн бага байдаг шүү дээ. Хятадад олон удаа хэдэн жил эмчилгээ хийлгээд үр нөлөө үзүүлээгүй олон хүн манайд эмчлүүлж байгаа. Тэдний ярьснаар бол Бээжинд арван хоногийн эмчилгээ багадаа 13-15 сая төгрөг, нэг сар уух эм, түрхлэг гурван сая төгрөг байдаг юм билээ.

-Арьс цайх өвчнөөс гадна бусад өвчнүүдийн эмчилгээ хийгддэг үү?

-Зөвхөн арьс цайх бус атопи, хайрст үлд, экзем, батгашилт гээд арьсны бүх төрлийн эмчилгээ хийж байна. Хайрст үлд бол маш бэрх өвчин, хүүхдүүд ч ихээр өвчилсөн байна. Манай эмнэлгийн ашиглаж буй төхөөрөмж хайрст үлдийг эмчлэхэд зориулан бүтээгдсэн тул бид ийм төрлийн өвчлөлийг бууруулахад бас анхаарч байна даа. Үйлчлүүлэгчдийн дийлэнх нь арваас дээш жил энэ өвчнөөр шаналсан, яг оносон эмчилгээ хийлгэж байгаагүй, тос түрхлэг байдалтай л өдий хүрсэн байдаг. Аппараттай хавсарч Японы тос түрхлэгийг эмчилгээндээ ашиглаж байгаа тул эмчилгээний үр дүн хурдан гарч байна.

Арьсны өвчнүүд удаан хугацааны уйгагүй эмчилгээ шаарддаг тул тэр бүр гадагшаа явж эмчлүүлэх боломж хомс, эмчилгээний өртөг өндөр байдаг тул хүмүүс өвчинтэйгөө эвлэрээд л явж байдаг. Гэтэл арьс цайх өвчнөө эмчлүүлэхгүй удаан явснаас олон хүнд өвчнүүдийн суурь болж байдаг гэдгийг хүмүүс мэддэггүй. Нөгөөтэйгүүр амь наснаас хол гэсэн байдлаар хандсанаас өнөөдөр арьсны өвчлөл хэт тархалттай, тэр хэрээрээ өвчилсөн хүмүүсийн амьдралын чанар доогуур байна.

Сэтгэл зүйн гүн дарамтад орсон, хичээл сургуульд дургүй, нийгмээс өөрийгөө бүрэн тусгаарласан байдаг. Тэгэхээр өвчнийг нь эмчлэхийн зэрэгцээ амьдралын чанарт ихээхэн эерэгээр нөлөөлж байгаа юм.

Дотрын их эмч, клиникийн профессор Ё.Наранцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед бүдүүн гэдэсний өвчлөл нэлээн яригдах болсон. Юунаас шалтгаалж бүдүүн гэдэс өвчилж байна вэ?

– Дэлхий нийтээр анхаарал татаж байгаа зүйлсийн нэг нь хүн яагаад өвдөж байна, юунаас шалтгаалж байгаад анхаарлаа хандуулж эхэлсэн. Харин сүүлийн үед бүдүүн гэдсэнд маш том асуудал байна гэдгийг судалж эхэлсэн. Хүний биед ашигтай бактерууд байдаг гэдгийг хүмүүс мэддэг шүү дээ. Гэвч үүнд ач холбогдол төдийлөн өгдөггүй. Тэгтэл эдгээр ашигтай бактерууд хүнийг эрүүл байхын гол үндэс болдог. Бид хоол хүнсээс хэрэгцээт зүйлсээ авч чадаж байна уу, үгүй юу гэдгийн учир шалтгаан гэдсэнд амьдардаг бактертай холбоотой. Бактерийн дутагдлын үед дисбактериоз үүсдэг. Энэ нь гэдсэн дэх ашигтай бактер устаж байгааг хэлж байгаа юм. Хүмүүсийн хэрэглэж байгаа хоол хүнс, эм тарианаас шалтгаалж энэхүү бактерууд устдаг. Устахын хамгийн том нөлөө нь стресс. Бид нийгмийн харилцаанд байнга орж байдаг учраас стрессгүй байна гэдэг боломжгүй. Хэр их стрессдэнэ тэр хэмжээгээр бидний биед байгаа ашигтай бактерууд үхэж байдаг. Харин бидний хоол хүнснээс хамаарч өөрөө буцаад өсөн үржих чадвартай бактер. Тиймээс бид хүнсэндээ шинэ ногоо, жимс хэрэглэх хэрэгтэй. Мөн зөвь зохистой хоолны хэрэглээ эрүүл амьдрах нөхцөл болдог. Хүний биеийн жингийн 2-3 кг-ыг нь ганцхан энэ бактери эзэлдэг. Хүний биед амьдарч байгаа ашигтай бактерууд өвчин үүсгэгч бактеруудтай хамт амьдарч байдаг. Энэ хоёрын тэнцвэрт харьцаанаас хүний биеийн дархлаа, хоол боловсруулалт зэрэг бүх зүйл шалтгаална. Эдгээр бактерууд бидний биед орох олон төрлийн витамин, уургуудыг хооронд нь нийлүүлж дахин шинэ уураг болоход тусалдаг. Эрүүл хооллолтын гол учир нь гэдсэн дэх бактериа хэвийн байлгах юм. Энэ бактерууд эслэгээр хооллодог. Эслэгийн нөлөөгөөр өөрсдөө тэжээгддэг гэсэн үг. Нэр нь сүүн хүчлийн бактер. Монголчууд эрт үеэс л хүүхдийг багаас нь зуны цагт тараг уулгаж сүүн хүчлийн бактерийг нь үржүүлж өгдөг байсан байгаа юм. Хэвийн бактеруудын үйл ажиллагаа алдагдаад ирвэл хүний биед ялзрах процесс маш өндөр явагддаг.

-Бүдүүн гэдэс өвчилснийг ямар шинж тэмдгээр мэдэх вэ?

-Хамгийн түрүүнд өөхний бодисын солилцоо алдагдаад эхэлдэг. Цусандах өөх тосны хэмжээ ихэсдэг. Ингэснээр зүрх судас, чихрийн шижин өвчний эх үүсвэр бий болж байгаа юм. Нэг өвчин үүсэхэд ганцхан энэ зүйл нөлөөлөөд байгаа юм биш. Гэхдээ маш том нөлөөлөх хүчин зүйл нь болж байдаг. Бид гэдсэндээ маш их анхаарах хэрэгтэй болсон гэдгийг сүүлийн үеийн судалгаанууд харуулж байна. Монголын эмч нар ч энэ тал дээр нэлээн анхаарч ажиллаж байгаа. Хоол боловсруулахын эмч нар энэ чиглэлээр ид ажиллаж, судалж байна. Манайд илрүүлэхэд хүндрэлтэй. Бид өвчтнөөс амаар асууж байж мэддэг. Өвчин байна гэдгийг мэддэг ч хэддүгээр үе дээрээ явж байгааг илрүүлэхэд хүндрэлтэй. Энэ төрлийн шинжилгээг ганцхан гуравдугаар эмнэлэг дээр хийдэг. Шинжилгээг бүх өвчин дээр авч байх хэрэгтэй. Ялангуяа үүнтэй холбоотой бодисын солилцооны гэмтлүүд их гарч ирдэг.

-Бүдүүн гэдэсний гол өвчлөл ашигтай бактер устсанаас үүсдэг гэж ойлгож болох уу. Бүдүүн гэдэс өвдөж эхлэхээр цаашлаад ямар эрхтэнүүд өвчлөх вэ?

-Тийм. Эрүүл хооллож байвал бактери эрүүл байна гэсэн үг. Бүдүүн гэдэсний шархлаанд үндсэндээ хоёр том өвчлөл байдаг. Нэг нь бодисын солилцоо буруу явагдсанаас, бүдүүн гэдэсний шимэгдүүлэх боловсруулах үйл ажиллагаа алдагдсантай холбоотой үүсч байдаг. Бүдүүн гэдэсний үрэвслийн хэд хэдэн өвчлөлүүд байдаг. Бүдүүн гэдсэнд явагддаг бас нэгэн өвчлөл бол бүдүүн гэдэсний аль нэг хэсэг дээр бүдүүн гэдэс зузаараад өөрийнхөө үйл ажиллагааг алдаж нарийсна эсвэл тэлэгдэнэ. Шалтгаан тодорхойгүй бүдүүн гэдэсний шархлаат өвчин гэж байдаг. Голдуу системийн өвчлөлүүд үүнд хамаардаг. Нэгдүгээрт бактеруудын алдагдлаас болно. Бактерууд алдагдалд ороод байгаагийн шалтгаан нь ердөө л буруу хооллолт. Ингэснээр бүдүүн гэдсэнд өтгөн хаталт бий болдог. Бүдүүн гэдэс байнга хөдөлгөөнд оршиж байдаг. Тэгж байж гэдсэнд байгаа хоолыг эхнээс нь доош нь явуулж байдаг. Тэр хооронд хэрэгтэй зүйлсийг нь шимж авч, хэрэггүй нь хэлбэржээд өтгөн болж гардаг. Бүдүүн гэдэсний хөдөлгөөн хэвийн байгаа үгүй нь маш их нөлөөтэй. Хүний сэтгэл санаа, цөсний ялгарал, хоол биед орж ирж байгаа маш олон фермэнтүүдийн нөлөөлөл хамаарна. Архаг өтгөн хаталтын хамгийн муу нь эргээд хүний бие рүү шимэгддэг. Энэ нь хүний арьсан дээр илэрдэг. Бид гэдсээ хэр сайн ажиллаж байна гэдгээ арьсаараа харж болно. Сүүлийн үед хүний арьс маш эмзэг болчихсон. Ихэнх нь бүдүүн гэдэстэй холбоотой. Бүх өвчин гэдсэнд үүсдэг. Улмаар мэдэгдэхгүй байсаар ямар нэгэн өвчний суурь болсон байхыг үгүйсгэхгүй. Бүдүүн гэдэс бүх өвчний аль нэг эрхтэнд очих эх суурийг явуулж байдаг. Үүнээс үүдэн бамбай булчирхай, арьсны өвчнүүд гарч ирж байгаа. Сүүлийн үед мөн D витамин дутагдалд орж байна гэж ярих болсон. Энэ ч мөн ашигтай бактерийн тоо бага байгааг илэрхийлж байгаа юм. Бидний эргэн тойрон бактериас ангид байна гэж байхгүй л дээ Хүмүүс хоносон, халаасан хоол их иддэг. Удаан хадгалсан хоолонд маш олон төрлийн бактерууд байдаг. Ингэснээр олон бактерууд дотроо исэлдэж үржиж зарим нь үхдэг. Исэлдэлт мөн хүний гэдсэнд байдаг хэрэгцээт бактерийг устгадаг. Тэгэхээр эрүүл байя гэвэл нэн тэргүүнд зохистой хоол хэрэглэх нь хамгийн чухал. Биед хэрэгцээт бүх зүйлсээ хоолоороо авч байх ёстой. Нүүрс ус бидний бүх энергийн эх үүсвэр болж байдаг. Мөн эрүүл байхын бас нэгэн үндэс нь ус уух юм. Хамгийн чухал нь гэдсээ хайрлаж байж эрүүл байх боломжтой.

МУГЖ Г.Урнаатай ярилцлаа.

---

-Л.Өлзийтөгсийн “Ярилцлага” зохиол болох “Бүсгүйн зурвас” жүжиг саяхан нээлтээ хийлээ. Энэхүү уран бүтээлийн талаар яриагаа эхэлье…

-Энэ зохиолыг хэдэн жилийн өмнө уншаад жүжиг хийвэл гоё юм гэж Жагаатайгаа ярьж байлаа. Учир нь жүжигчин хүний ур чадвар шаардсан гоё дүртэй байсан юм. Тоглолт маань үзэгчдэд амжилттай хүрч байна. Уран сайхан дотоод хяналт зэргээрээ маш өндөр үнэлэгдсэн. Жүжигчдийн ур чадварыг сайшаан магтсан их сайхан уран бүтээл боллоо. Үзэгчид биднийг маш сайхнаар хүлээж авч байгаад баяртай байгаа. Ямар ч жүжигчин хүн ур чадвараа харуулсан, боргилсон дүртэй жүжигт тоглохыг хүсдэг.

-Энэхүү бүтээлд таны бүтээсэн дүр, нийгэмд хэлэх санаа их чухал санагдсан?

-Миний дүрээр юу илэрхийлэгдэж байна гэхээр өнөөгийн нийгмийн гэр бүлийн харилцааг тод томруунаар хөндсөнд байгаа юм. Гэр бүлийн салалт их байгаагаас олон хүүхэд өнчирч байна. Эцэг эхчүүд үр хүүхэдтэйгээ буруу харьцаж байна. Энэ бүхнийг л жүжгээрээ ингэж болохгүй юм шүү гэдгийг харуулахыг зорилоо. Нэг талаараа гэр бүлээ, нөхрөө авч үлдсэн эмэгтэй хүний ухаан, хат, тэсвэр тэвчээрийг харуулсан дүр. Миний хэлж байгаа үг бүр үнэтэй санагдаж байгаа. Би сайн, муу аль ч дүрд тоглож байлаа. “Лусын дагина”-ы далайн шуламын дүрд хүртэл тоглож байлаа шүү дээ. “Суудал” жүжгийн Өрлөг эхийн дүр гэхэд л их хурц ширүүн. Эрдэнэбулган гуай дуулалт кино хийж “Учиртай гурав”-ын Хоролмаагийн дүрд ч тоглож байлаа. Харин эерэг талын дүрүүд гэх Үнсгэлжин, Жульетта, Стелла зэрэг их сайхан дүрүүд бий. Гадаадын хоёр гурван ч кинонд тоглосон. Би Өүлэн ээжийн дүрийг бүтээж миний хүү Тэмүүжинд нь тоглож байлаа. Тэр кинонд Өүлэн ээжийг яг л байгаагаар нь бодит, гоёл чимэглэлгүй энгийн талаас нь гаргадаг. Хамгийн сүүлд л гэхэд Солонгосын нэг кинонд тоглочихоод байна даа.

-Та театрт 30 гаруй жил ажиллачихлаа. Тайз, дэлгэцийн бүтээлд олон дүр бүтээсэн. Багш нарынхаа талаар дурсахгүй юу. Алтан үеийнхнээ дурсвал?

-Театртаа тасралтгүй 32 жил ажиллаж байна. Театр маань миний гэр минь л болчихсон. Жагаа бид хоёр Москва хотын театр урлагийн сургуульд хамт сурч байсан. Тэнд сурч байхдаа дөрвөн мэргэжлийн багштай байлаа. Манай бүжгийн багш еврей үндэстэн байсан л даа. Хичээл заахынхаа хажуугаар амьдралын олон зүйлийг заадаг байсан юм. Бид хоёрт маш олон зүйл захина. Анхнаасаа л нэгнээ сонгосон бол насан туршдаа хамтдаа байхын төлөө явах ёстой. Хэрвээ амьдралдаа алдвал ахиад л эхэлнэ. Аливаа зүйлсийг дандаа эхлүүлэх биш, үргэлжлүүлэх нь чухал шүү гээд л гэртээ аваачиж байгаад л ярьдаг сан. Эдгээр багшийн маань хэлж захисан, сургасан зүйлс амьдралд маань их нөлөөлсөн. Театрт анх ороход МУАЖ Д.Мэндбаяр эгч тосч авч байлаа. МУАЖ П.Цэрэндагва ах хоёулаа дүр болгон дээр хэлж, ярьж дэм өгдөг байсан. Би ээжээсээ наймдугаар ангидаа хагацаж байсан юм. Тийм болохоор Мэндээ эгч ээж шиг минь санагддаг, сэтгэлдээ ээж шигээ хардаг байлаа. Дотроо их хайрлана. Мөн МУГЖ Б.Тунгалаг эгч маань байна. Театрт анх хөл тавьснаас авахуулаад өдийг хүртэл амьдралд минь хамгаас их түшиг болдог хүн. МУАЖ Г.Мягмарнаран ах маань байна. Их тийм залуу сэтгэлгээтэй. Долгорсүрэн, Эрдэнэтогтох нарыгаа их хүндэлж явдаг. Дөнгөж театрын босгоор алхаж байхад Долгорсүрэн л ихэвчлэн жүжигт тоглодог байлаа. Дэлгэцээр гарах Танягаасаа авахуулаад л дэлгэцийн жүжигт Долгорсүрэн тоглоно. 1982 онд төгсөх үед жүжигчдийн календарь сугалуулж байлаа. Тэгэхэд МУАЖ Т.Хандсүрэн гуайг сугалж байсан юм. Зургийг нь хараад л яг ийм мундаг жүжигчин болно гэж боддог байлаа. Одоо ч миний альбомын хамгийн эхэнд тэр хүний зураг байдаг. Ахмад үеийн МУГЖ Т.Цэвээнжав, МУАЖ Л.Жамсранжав, Г.Гомбосүрэн гуайтай олон сайхан дүрүүдэд тоглож байлаа. МУАЖ Л.Цогзолмаа гуайтай хүртэл хамтарч ажиллаж байлаа шүү дээ. Эртний театрынхантай хамтарч жүжгэнд нь тоглодог байлаа. Эртний театрынхан өөр өөрсдөө хоолоо бэлдээд ирчихдэг, тэгээд тойрч суугаад л тэднээс сургаал сонсоно. Би урлагийн гэр бүлд өссөн л дөө. Миний аав балетчин, ээж маань дуурийн дуучин байсан. Миний ах нар бүгдээрээ бүжигчид. Би Дуурийн теарт хэлд орсон цагаасаа л өссөн. Бүхий л балет, дуурийг үзсэн дээ. Тэр үеийн МУАЖ О.Ганбаатар, МУГЖ Л.Лхасүрэн гуай гээд бүгдийг нь мэднэ. МУГЖ Г.Готов гуай, нэрт жүжигчин Ж.Занабазар гуай, МУГЖ П.Цэвэлсэн гуайг ч таньдаг байлаа. Агуу МУАЖ С.Гэндэн гуай намайг жоохон байхад аавтай гэрт орж ирээд ганц юм хундагалаад л сууж байдаг байлаа. Ахмад үе гэдэг ажил, амьдралын хамгийн том багш юм даа.

-Алтан үеийн сургааль сургамж үнэтэй байх?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр мундаг хүмүүсээс маш их зүйл сурсан. Г.Гомбосүрэн гуай гэхэд л олон зүйл хэлнэ. Г.Гомбосүрэн гуай чинь маш олон Жульеттатай тоглочихсон шүү дээ. Би Жульеттагийн 11 дэх нь гэж явдаг. 10 Жульетта төрүүлчихсэн хүн шүү дээ. Би яаж хүсч тоглож байна яг тэрүүгээр нь явна. Намайг их зөөлөн, энхрий юм гэж хэлдэг байсан. Маш их дэм өгдөг байлаа. Баатар найруулагчтай ажиллах ямар гоё гээч. Нэрт найруулагч Г.Доржсамбуу гуай байна. Бүр цаанаасаа ажиллахад урам зоригтой байдаг. Мөнхөө багштайгаа олон жүжигт тоглосон доо. Тэр хүн намайг нээж өгсөн. Багш бид хоёрын хамтарч ажиллаж байсан “Суудал” жүжгийн Өрлөг ээжийн дүр байдаг. Жүжигчин сэтгэл гаргана. Найруулагч түлхэж өгнө. “Суудал” жүжгээ одоо би төгсөх дөрөвдүгээр курсийн оюутнууддаа тавьж өгөх гэж байгаа. Мэдээж би тэд нараас өөр шигээ зүйл шаардахгүй. Тухайн хүүхдийн авьяас чадвар дээр нь тулгуурлана шүү дээ.

-Гэр бүлийн хүнтэйгээ хамтарч хэд хэдэн уран бүтээлд тоглосон. Хамтарч тоглоход илүү бие биенээ мэдэрч чаддаг нь давуу тал болов уу?

-Гол дүр, туслах дүр байсан ч ямарваа нэг жүжигт гэртээ бэлдэж байдаг. Бид тэр бүх сэтгэл санаагаараа тэр ертөнцдөө, жүжигтээ орчихдог. Орой үдэш жүжгийн сургуулилтаа тарсан ч гэртээ хамт бэлддэг. Хань минь миний анхны зөвлөгч байдаг. Урьд нь мэдээж эхнэр нөхөр, аав охин гэх мэт дүрд хамтарч тоглож л байсан. Амьдралд жүжиг маш хэрэгтэй учраас бид ч бас дотор нь ороод сураад мэдрээд л явж байна.

-Залуу үеэ хэр дэмждэг вэ. Залгамж халаа болсон залуу жүжигчдийн ур чадвар ямар түвшинд явж байна гэж харж байдаг вэ?

-Би театрт ажиллахынхаа хажуугаар багшилдаг. Оюутнуудаа хэзээ ч авьяасгүй, чадваргүй гэж буруутгадаггүй. Тэр хүүхэд сурах гээд ороод ирчихсэн бол багш хүн зааж өгөх л ёстой. Бүгд мундаг жүжигчин болдоггүй юм аа гэхэд урлагт хайртай хүн болж төгсөнө шүү дээ. Би оюутнууддаа чи авьяастай л бол тайзан дээр яаж ч байсан гэрэлтэнэ гэж хэлдэг юм. Маш сайн хүүхэд сурч байх явцдаа мэдрэмжгүй болж муудах үе байна. Юу ч мэдэхгүй хүүхэд орж ирээд задраад задраад л явчихдаг. Миний шавь нар ихэнх нь хөдөө орон нутагт ажилладаг. Ногоон алим шиг орж ирж байгаа хүүхдүүдийг мэргэжилдээ дуртай, хүсэл тэмүүлэлтэй болгох нь багшаас шаардагдах учраас аль болох өөртөө байгаа бүхий л зүйлээ зааж өгөхийг хүсдэг.

-Тэр тусмаа театр орж ирж байгаа жүжигчдээс илүү ур чадвар шаарддаг байх, тийм үү?

-Тэгэлгүй яахав. Саяхан зургаан шижигнэсэн залуу театрт орж ирлээ. Ингээд харахад театрын жүжигчид залуужчихсан байна. Театр гэдэг бол босго өндөртэй. Тэр тусмаа олон залуучууд орж ирж байгаа үед бүр чанга болж байна. Өшөө илүү байж театрт орно. Нэг жүжгэнд тоглуулаад ямар хэмжээнд байгааг нь харчихдаг юм. Манайх шинэ орж ирсэн хүүхдүүддээ багш хуваарилдаг. Хариуцаж байгаа багш нь заана, зөвлөнө. Би ч гэсэн одоо хүртэл сураад л явж байна. Театрт залуу, хөгшин гэлтгүй бие биенээсээ суралцаад явж байдаг.

-Гэр бүлийн хүнтэйгээ хамтарч театр байгуулаад удаагүй байна?

-Ханьтайгаа “Хангарьд” гээд театр байгуулсан. Тэр театртаа жүжгээ би өөрөө найруулчихна аа, бас. Хятадад анх удаа “Найрын ширээний ууц” драмын жүжгийг бид хоёр тоглууллаа. Одоогоор ихэвчлэн урд тоглож байна. Хувиараа долоо найман кино хийчихсэн байна шүү.

Кино бол ганц л тоглоно. Тоглож байхдаа л энд тэндээс зураг авч байгаад эвлүүлдэг. Засах боломжгүй учраас маш нарийвчилж ажилладаг. Тайзны бүтээл бол засаад л тоглоод байдаг. Дүрээ өшөө лавшруулж байдаг. Аль алинд л мэдээж ур чадвар шаардана.

Д.Сүхбаатарын нэрэмжит нийслэлийн Хоёрдугаар дунд сургуулийн багш Р.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу. Яагаад багш хэмээх эрхэм мэргэжлийг сонгох болсон бэ?

-Намайг Рагчаагийн Оюунгэрэл гэдэг. Би Булган аймгийн Булган суманд төрсөн. СБД-ийн Тэргүүний Хоёрдугаар сургуульд бага ангийн багшаар ажиллаж байна. Бага ангийн багш болох маань багын мөрөөдөл байсан л даа. Хүүхэд байхаасаа л ээжийнхээ цүнхийг үүрээд найзууд, дүү нартаа үргэлж өөрийгөө багш нь болж байна гэж мөрөөдөн хичээл зааж тоглодог байлаа. Энэ мэргэжлийг сонгоход миний бага ангийн багш их нөлөөлсөн юм. Шавь нартайгаа үргэлж инээмсэглэн сайхан харьцдаг байсан. Ямар ч хүн багшийг маань хараад л үлгэр дуурайл авахаар тийм л хүн байлаа. Хүн дуртай зүйлээ хийж байхдаа л хамгийн их аз жаргалыг мэдэрдэг шүү дээ. Ингээд л өөрийн хүсэн мөрөөддөг мэргэжлээрээ сурч, багш болсон доо.

-Анх ажлын гараагаа хэрхэн эхлүүлж байв?

-2005 онд СБД-ийн Хоёрдугаар сургуульд бага ангийн багшаар ажиллаж эхэлсэн. Энэ сайхан түүхтэй сургуульд ороход, сургалтын менежер байсан Х.Батхүү багш маань надад маш их дэм өгсөн. Ажилдаа орсон анхны өдрөө л тэр олон хүүдүүдийг хараад их айж байлаа. Би энэ хөөрхөн хүүхдүүдийг сургаж чадах болов уу? гэж өөрөөсөө их асуудаг байсан. Төдийгөөс өдий хүртэл энэ ажлыг амжилттай сайн хийж яваа нь тэр хүний л ач тус. Х.Батхүү багшийг үнэхээр мундаг гэж боддог. Би энэ хүн шиг сайн багш болно гэж хичээдэг байлаа. Багш мэргэжил сонгосон минь миний амьдарлын зөв сонголтуудын нэг байсан даа.

-Таны хувьд хичээл заахдаа юуг анхаарч ажилладаг вэ?

-Миний хувьд хүүхдийг дуугүй, чимээгүй суулгах нь тийм сайн зүйл биш гэж ойлгодог. Хүүхэд бүр тухайн хичээл дээр өөрийн санаа бодлоо илэрхийлдэг, чөлөөтэй сэтгэдэг байвал илүү ихийг мэдэж, илүү ихийг бүтээнэ гэж боддог юм. Өөрөөр хэлбэл, тэдний сонирхол хэрэгцээнд нь тулгуурлан хичээлээ явуулдаг. Өөрийн хичээлээ заахдаа аль болох хүүхдийг өөрийнхөөр нь байлгах дуртай. Энэ нь зарим хүнд замбараагүй мэт санагдах боловч хойч ирээдүйд хүүхэд зөв хүн болон төлөвших суурь нь болно.

-Зургаан настнуудад зааж сургана гэдэг багшаас асар их тэвчээр, ур чавдар шаарддаг гэж боддог. Ер нь яаж тэднийг хичээлд нь бүрэн төвлөрүүлдэг вэ?

-Хүүхэд бол тайлагдашгүй оньсого. Гагцхүү түүнийг нээж таних нь багш, эцэг эх бидний хэрхэн чиглүүлэхээс шалтгаална. Багшийн мэргэжил дотроо бага ангийн багш хамгийн хүнд. Зургаан настай хүүхэдтэй ажиллах нь багшаас маш их тэвчээр шаардагддаг. Нэг ангид 50 гаруй зургаан настай хүүхэд байна гээд бодоход багшийн ачаалал их л дээ. Жирийн нэгэн эцэг эхчүүд ганцхан хүүхдийнхээ хичээлийг хийлгэхдээ яаж бухимддаг билээ. Энэ анги маань зургаан настай сурагч авч байгаа хоёр дахь анги юм. Орчин үеийн хүүхдүүд мэдээлэл технологийн дэвшилт болон хүрээлэн буй орчноосоо хамааран огт өөр сэтгэхүйтэй болсон. Энэ үед багш хичээлээ заана гэдэг нь хүндхэн асуудал болж байна л даа. Багшид техник хэрэгсэл дутмаг. Зургаан настны анхаарал төвлөрөлт 5-8 минут байдаг. Энэ насны хүүхдүүдэд аль болох сонирхлыг нь татахуйц хэрэглэгдэхүүн ашиглах, тоглоом тоглонгоо сурах нь илүү сонирхолтой байдаг учраас энэ аргыг хэрэглэдэг дээ.

-Бага ангийн багшийн ачаалал маш их шүү дээ. Энэ мэргэжлийн хамгийн сайхан зүйл нь юу байдаг вэ?

-Хүүхэд бүрийн гэгээн оюунд ухаан нэмж, итгэл өгч, урам хайрладаг сайхан мэргэжил. Хүүхэд бол хайрлахгүй байхын аргагүй шүү дээ. Шавь нарынхаа цангинасан сайхан дуу, нүүр дүүрэн инээмсэглэлийг хараад миний бүхий л муу муухай зүйл мартагддаг. Өөрөөр хэлбэл, тэднээсээ үргэлж сайхан энерги авдаг даа.

-Багш мэргэжил танаас ямар зан чанарыг илүү шаарддаг вэ?

-Би их зөөлөн ааштай хүн. Багш хүн хатуу байлаа гээд сайн багш болохгүй. Хамгийн гол нь хүүхдийг ойлгодог, сонсдог, зөвлөн тусалдаг, хамтран ажилладаг байх нь чухал. Ажиллах хугацаандаа өөрийн шавь нарыг ажиглаад байхад тухайн сурагчтай өөрийн найз шиг харьцахад багш, шавь хоёр илүү дотно болж сурах үйл явцад эерэгээр нөлөөлдөг юм шиг санагдсан. Мөн багш хүн зөвхөн сурагч гэлтгүй эцэг эх, өөрийн мэргэжил нэгт хамт олонтойгоо эвсэг найрсаг харьцаатай байж, бусдыгаа хүндэлдэг, сонсдог, аливаа зүйлд хүлээцтэй ханддаг байх нь чухал. Мөн багш хүн олон талын авьяастай, хөрвөх чадвартай байх хэрэгтэй санагддаг.

-Хүүхдийн сургалтын чанарт эцэг эхийн оролцоо хэдэн хувийг нь хангах ёстой вэ?

-Эцэг эхийн харилцаа хандлага болон хүүхдэдээ хэр сэтгэл гаргаж байгаагаас хүүхдийн хэн болох нь шалтгаална. Нэгэн мэдээллээс харахад тухайн хүүхэд хэрхэн сурч мэдэх нь эцэг эхээс 60 хувь, сурагчаас 10 хувь, багшаас 30 хувь шалтгаална гэж бичсэн байсан. Би сургалтын үйл ажиллагаанд эцэг эхийн оролцоог нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааг илүү их явуулахыг хичээдэг.

-Багш хүний бахархал бол сурагчдынх нь амжилт байдаг. Ингэхэд та хичнээн шавь төрүүлсэн бэ?

-Одоо дааж байгаа ангийн шавь нартайгаа нийлээд би 200 гаруй шавь төгсгөжээ.

Багш миний мэдлэг эзэмшүүлэх арга зүй нь суралцагч, шавь нарын маань сурах хүсэл сонирхолд нөлөөлдөг байгаасай гэж хүсдэг. Боловсролын байгууллагад 16 жил ажиллахдаа шавь нарынхаа сайн сайхан явааг хараад маш их бахархдаг. Анхны шавь нар маань ажил амьдарлын гараагаа эхлүүлэн сайн сайхан ажиллаж, хөдөлмөрлөж улс эх орондоо ихийг бүтээж байгааг харах сайхан санагддаг юм. Мөрөөдөж, дурлаж эзэмшсэн мэргэжилдээ их хайртай байдаг даа.