Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Хүүхдийг зодож шийтгэхийг таслан зогсоохын төлөө дэлхийн өдөр жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 30-ны өдөр тохиодог. Энэхүү өдөр эцэг, эхчүүдийг хүүхэдтэйгээ хэрхэн харилцаж, хүмүүжүүлж байгаагаа эргэцүүлэн бодох, хүн бүрт хүүхэд хүмүүжүүлэх эерэг аргуудыг эрэлхийлэхийг уриалдаг билээ. Уг өдрийг хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг нийгмээрээ үл тэвчих, хүүхдийн бие махбод, сэтгэл санааны шийтгэлийг таслан зогсоохын чухлыг олон нийтэд сануулах зорилгоор анх 1998 онд АНУ-д санаачилжээ. Улмаар бусад улс орнууд 2001 оноос нэгдэж, дэлхий нийтээрээ тэмдэглэдэг болсон юм. Манай улсад 2006 оноос “Хүүхдийг Ивээх Сан”-гийн (Save the chil­dren) санаачилгаар тэмдэглэж эхэлсэн ба тус байгууллагаас хүүхдийг зодож шийтгэхийг таслан зогсооход чиглэсэн олон нийтийн нөлөөллийн ажлуудыг зохион байгуулж, хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг бүхий л орчинд хуулиар хориглохыг ухуулан сануулсаар иржээ. Дашрамд дурдахад 2016 онд батлагдсан Монгол Улсын Хүүхдийн эрхийн тухай болон, Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд хүүхдийг нийгмийн бүхий л орчинд зодож шийтгэхийг хориглосон бөгөөд хүүхдийг зодож шийтгэхийг хориглосон дэлхийн 49 дэх улс болсон юм.

Энэ хүрээнд “Хүүхдийг Ивээх Сан”-гаас (Save the children) “Хүүхдэдээ бахархан дуурайх аав, ээж нь байя” уриан дор олон нийтэд хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн талаар мэдлэг, мэдээлэл түгээх, тэдний хандлагыг өөрчлөхөд чиглэсэн хүүхэд хамгаалал, хөгжил, эрүүл мэндийн сэдвүүдээр Явуухулангийн цэцэрлэгт хүрээлэнд мэргэжлийн зөвлөх үйлчилгээг хамтрагч байууллагуудын хамт үнэ төлбөргүй зөвлөгөө өгсөн юм.

Хүүхэд хамгаалал, хүүхдийн эрхийн засаглал хөтөлбөрүүдийн менежер Б.Дарьхандтай ярилцлаа.

-Хүүхдийг хүмүүжүүлэхэд эцэг эхчүүд нэн тэргүүнд юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Хүүхэд таныг харж суралцдаг, сонсож хүмүүждэг, ажиглан дуурайдаг учраас хүмүүжүүлэх эерэг аргуудыг өдөр тутам хэрэглэхийг “Хүүхдийн Ивээх сан” уриалж байгаа юм. Хүүхэд зодуулж шийтгүүлснээрээ сайн хүн болдоггүй. Харин ч дахиж зодуулах вий гэсэн аймхай хулчгар өөртөө итгэлгүй хүн болж өөрчлөгддөг. Аливааг хүчээр шийдэх хандлагатай, түрэмгий догшин болж хувирдаг. Цаашлаад сурах чадвар нь муудах, өсвөр насандаа архи тамхи мансууруулдаг бодист донтох хандлагатай болдог гэдгийг сэтгэл зүйчид олон судалгаагаар нотолсон байдаг. Хүүхдийг зодож шийтгэх нь хүмүүжлийн арга биш. Нэн тэргүүнд хүүхэд ямар хүн болох нь эцэг эхээс шууд хамааралтай. Эцэг эхчүүд хүүхдээ хүмүүжүүлж байна гээд зодож шийтгэх арга хэрэглэдэг. Гэтэл хүүхдийг хүмүүжүүлнэ гэдэг өөр асуудал шүү дээ. Хүүхдийг эерэг аргаар хүмүүжүүлэх таван зарчмыг бид санал болгодог. Нэн тэргүүнд хүүхдээ ямар хүн болоосой гэж хүсч байна, тэр бүхий холын зорилгоо тодорхойлох хэрэгтэй. Өдөр тутам тулгарах асуудлыг уурлаж бухимдалгүйгээр шийдэж байх нь зүйтэй. Эцэг эх, томчууд хүүхдээ хорвоо ертөнцтэй танилцуулах, амьдрах арга ухааныг зааж өгөх анхны багш нь байдаг. Тиймээс шинэ зүйлийн учир шалтгааныг тайлбарлан таниулж, хүүхдийг амжилт гаргахад дэмжиж, санал бодлыг нь сонсон зодож шийтгэдэггүй, харин зааж зөвлөн, дэмжин тусалдаг байх ёстой. Хүүхэд бүр өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Томчууд бид үүнийг ойлгож мэдэх хэрэгтэй. Ямар нэгэн асуудал гарвал дээрх зарчмуудын дагуу эерэгээр хамтдаа шийдвэрлэх хэрэгтэй. Энэ таван зарчмыг эцэг эхчүүд хэвшүүлмээр байна. Хүүхдийнхээ дэргэд хэлэх үг, хийх үйлдлээ анзаарч байх хэрэгтэй. Наад зах нь хүүхдийнхээ дэргэд тамхи татахгүй байх. Өөрсдийн зан үйлийнхээ хандлагыг өөрчлөх хэрэгтэй. Гэр бүлийн нэг гишүүний таагүй уур амьсгал бүгдэд нь нөлөөлдөг гэдгийг анхаарах нь чухал.

-Хүүхэдтэйгээ харилцахад хүүхдийн насны онцлогийг анхаарах хэрэгтэй гэсэн?

-Нэн тэргүүнд хүүхдийнхээ онцлогийг эцэг эхчүүд мэдэж байх нь зүйтэй. Би хүүхдээ ойлгож байна уу гэдгээ мэдэх хэрэгтэй. Хөгжил нь зөв явагдаж байна уу гэдэг ойлголттой байх нь чухал. Эцэг эхчүүд гэр бүл дотроо хүүхэдтэйгээ харилцдаг ойлголцдог дэмждэг гэж хэлдэг. Харин сургууль, цэцэрлэг дээрээ өөр зан үйл сураад байна гэдэг л дээ. Янз янзын асуудал ярьж ирдэг. Хүүхдийн нас насны онцлогтой холбоотой. Эцэг эхийн анхаарал халамж хэрэгтэй байгааг хүүхэд зөрүүдэлж анхаарлыг нь татах байдлаар илэрхийлдэг. Орчин цагт эцэг эхчүүд зав маш бага болчихсон. Гэртээ дүрэм зохиогоод хүүхдэдээ цаг зав гаргах хэрэгтэй.

-Тусгай хэрэгцээтэй хүүхэд гэж яриад байна?

-Тусгай хэрэгцээтэй хүүхэд гэхээр сургууль гэр бүлийн орчинд бие эртхний бэрхшээлээсээ үүдээд хэн нэгний тусламж хэрэгтэй болчихсон хүүхдүүд байдаг. тусламж шаардлагатай болчихсон хүүхдийг хэлж байгаа. Гэр бүлийн орчинд эхлээд ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй байгааг эцэг эхчүүд анзаарах хэрэгтэй. Заримдаа тусгай хэрэгцээ үүсч байгаа, үгүйг ажиглах хэрэгтэй. Мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авч, түүний дагуу арга хэмжээ авах хэрэгтэй.

-Хүүхдийн аль насанд илүү их анхаарал халамж шаардагддаг вэ?

-Бүх л насны хүүхдүүдэд анхаарал хэрэгтэй. Эцэг эхчүүд хамгийн түрүүнд 3-5 настай хүүхдүүдийн талаар асууж байна. Энэ насанд хүүхэд маш их хөдөлгөөнтэй болдог. Дээрээс нь бүхий л зүйлийг өөрөө таньж мэдэх хүсэл нь давамгайлсан байдаг. Үүнийг ээж аавууд маань ойлгох хэрэгтэй. Энэ бол гаж биш юм аа. Хүүхдийн насны онцлогийг ойлгох нь чухал юм аа гэдгийг хэлж байгаа юм. Хүүхдэдээ үйлдлээрээ үргэлж тусална гэдгээ мэдрүүлэх нь зүйтэй. Энэ насанд юм болгоныг барьж мэдэрч үзэх хүсэлтэй байдаг учраас аль нь болно, болохгүй гэдгийг ярьж ойлгуулах нь хамгийн чухал. Хэлж ойлгуулсан тохиолдолд тэр болгон биднээс зөрөөд байдаггүй. Мөн өсвөр насанд их эмзэг болдог. Энэ үед найз шиг нь илэн далангүй байгаарай. Сайн ярилцах хэрэгтэй шүү гэдгийг хэлж байгаа юм. Хүүхэд ээж, аавтайгаа ойр дотно ярилцаад ирэхээрээ дараа дараагийн асуудлууд нь амар хялбар болно.

Манай Улсад хорих ялаар шийтгүүлсэн хоригдлуудын эрүүл мэндийг сахин хамгаалдаг ШШГЕГ-ын харьяа 401 дүгээр хаалттай хорих анги – Нэгдсэн эмнэлэг болон сүрьеэтэй тэмцэх эмчилгээний иж бүрэн тоног төхөөрөмжтэй, 429 дүгээр хаалттай хорих анги -Төрөлжсөн мэргэшлийн эмнэлэг гэх хоёр томоохон эмнэлэг бий. Олон нийтийн дунд хорих ангийн эмнэлгүүдийн үйл ажиллагаа хангалтгүй гэх ойлголттой байдаг. Бидний сурвалжлах баг эхлээд 401 дүгээр хаалттай хорих анги – нэгдсэн эмнэлгийг зорилоо. Энэхүү эмнэлэг 2016 онд эмнэлгийн чанар стандартын дагуу баригдаж, улсын хэмжээнд ял эдэлж буй хоригдлуудад эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг юм. Бид үүдэнд бүртгүүлж тус эмнэлэг рүү нэвтрэхэд хэвтэн эмчлүүлж буй хоригдлууд сэтгэл заслын эмчилгээнд орж байв. Эмчилгээний өрөөнөөс “Тэнгэр ээж минь өршөө” дуу эгшиглэх нь тодхон. Энэ нь хоригдлуудад сэтгэл зүйн үйлчилгээ үзүүлж байгаа ажил зохион байгуулж байгаа гэв. Тэдний дундаас нэг нь нулимсаа арчин суух нь нүдэнд зурвас үзэгдээд өнгөрөв. Энэ өдөр хорих ангийн сэтгэл зүйчид тус ангид ажиллаж байсан юм. Хорих анги бүр сэтгэл зүйчтэй байдаг бөгөөд хорих ангийн сэтгэл зүйчид явуулын байдлаар бусад ангиудад очиж, сэтгэл зүйн зөвлөгөө үзүүлдэг байна. Орчин үеийн стандарт шаардлагад нийцүүлэн барьсан тус эмнэлэг нь 2 дугаар шатлалын эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг, энэ нь ч үүднээс нь харагдаж байлаа. 401 дүгээр хаалттай хорих анги – нэгдсэн эмнэлэгт жилд 2500-3000 орчим хоригдол хэвтэн эмчлүүлдэг байна. Тус эмнэлэгт одоогоор 40 гаруй хоригдол эмчлүүлж байгаа аж.

Тэднийг эмчилгээгээ хийлгэж байх хооронд тус ангийн дарга, хурандаа Д.Тулга эмнэлгийн үйл ажиллагааны талаар танилцуулсан юм. Тэрбээр “ШШГЕГ-ын харьяа 401 дүгээр хаалттай хорих анги- нэгдсэн эмнэлэг нь хорих ял эдлэгсдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээг чанар стандартын дагуу түргэн шуурхай үзүүлдэг. Ял эдлэгсдийн дотроос гарч буй өвчлөлийг манайд хэвтэн эмчлэхээс гадна сэтгэл зүйн эмчилгээтэй хослон явуулдаг. Ял эдлэгсдийн дунд суурь өвчтэй хүмүүс их байдаг. Энэ нь ял эдэлж байх хугацаандаа сэдэрдэг гэж ойлгож болно. Манай эмч нар улирал бүр алслагдсан хорих ангиудаар урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг тогтмол хийдэг.Нэн яаралтай хэвтэн эмчлүүлэх шаардлагатай хоригдлуудыг цаг алдалгүй шуурхай оношилж, эмнэлэгтээ хэвтүүлэн эмчилдэг. Хоёрдугаар шатлалын эмнэлэг ямар шаардлага хангасан байх ёстой, тэр бүх стандартын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулдаг.Манай эмнэлэг Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг, Улсын гуравдугаар төв эмнэлэг, Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв, Халдвар, Хавдар судлалын үндэсний төв, СЭМҮТ эмнэлгүүдтэй хамтран ажилладаг. Хувийн хэвшлээс эмнэлгийн чанар стандартыг өндөр хангасан Мөнгөн гүүр, Гранд мед эмнэлгүүдтэй шуурхай хамтарч ажиллахаас гадна нэн яаралтай хагалгаануудыг хийдэг. Хорих ялаар шийтгэгдээд ирсэн хүмүүсийг тухайн хорих ангид хүлээж авах комисс анги бүрт байдаг. Энэ комисст эмч багтдаг. Хорих ялаар шийтгэгдэн шинээр ирж байгаа хүмүүсийг бүх төрлийн шинжилгээнд хамруулдаг. Өвчнөө хүнд шатанд оруулчихсан хүмүүс ч их ирдэг” гэв.

Я.ОЮУНЧИМЭГ: ЖИЛДЭЭ2500- 3000 ОРЧИМ ХҮМҮҮЖИГЧ ХЭВТЭН ЭМЧЛҮҮЛДЭГ

Хүмүүжигчийн эмчилгээ болон өвчлөлийн талаар тус эмнэлгийн Ерөнхий эмч, дэд хурандаа Я.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

---

-Эмнэлгийнхээ эмчилгээ, үйлчилгээний талаар мэдээлэл өгөөч?

-Манай эмнэлэг хоёрдугаар шатлалын эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг хорих ял эдлэгсдэд үзүүлдэг. Энэ эмнэлэгтээ эмчлэх боломжгүй тусламж үйлчилгээг бид дараагийн шатлалын улсын эмнэлгүүдэд үзүүлдэг, хэвтэн эмчлүүлдэг. Манайх мэдрэлийн, мэс заслын, дотрын гэсэн эмчилгээний гурван тасаг, оношлогооны нэг тасаг, долоон кабинеттайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

-Хүмүүжигчдэд ямар өвчин зонхилж байна вэ?

-Манай эмнэлгээс нарийн мэргэжлийн эмч нарын баг жилд 2-3 удаа төв, орон нутгийн хорих ангиудаар явж, урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийдэг. Тэр үеэр бүх хүмүүжигчдийг эмчилгээнд хамруулж, хэвтүүлэх шаардлагатай хүмүүжигчдээ энэ эмнэлэгтээ хүлээн авдаг.120 ортой. Хоригдлуудын дунд зонхилж байгаа өвчнөөс шүдний өвчлөл их байна. Бид шүдний өвчлөлийг оношилж, шүдний бүхий л эмчилгээг хийдэг. Мөн дотрын өвчлөл болох хоол боловсруулах замын өвчлөлүүд, элэг цөс бөөрний эмгэгүүд давамгай байдаг. Ихэвчлэн хорих ял эдлэхээсээ өмнө урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд хамрагддаггүйгээс үүдэн өвчин нь тодорхой үе шатуудад хүрсэн, хүндэрсэн, суурь өвчлөлтэй хүмүүс их ирдэг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа хорих ангиудад сэтгэл зүйчид ажилладаг. Хорих ял эдэлж байгаа хүмүүсийн сэтгэл зүй бусад хүмүүсийнхийг бодвол илүү тогтворгүй байдаг. Ялангуяа өвчтэй хоригдлуудын сэтгэл зүй маш эмзэг байдаг. Тиймээс бид дан эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна сэтгэл зүйн үйлчилгээг хослуулан үзүүлж байгаа. Энэ нь үр дүнтэй байдаг. Өвчний эдгэрэлтэд эерэг үр дүн гардаг. Өнөөдөр манай эмнэлэг дээр ШШГЕГ-ын Нийгэм сэтгэл зүйн хэлтсийн алба хаагчид, хорих ангиудын сэтгэл зүйчид ажиллаж байгаа. Хэвтэн эмчлүүлж байгаа хоригдлуудад ганчаарчилсан зөвлөгөө өгч байна, сэтгэл зүйн бусад үйлчилгээг үзүүлж байгаа. Энэ нь их ач холбогдолтой, үр дүнгээ өгөх ажил.

-Эмчлэгдэж байгаа хоригдлуудын насны байдал ямар байдаг вэ?

-Бид эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг хурдан шуурхай үзүүлж ирсэн. Ихэвчлэн 30-40 гаруй насныхан их ирдэг.Таслагдаж ирээд удаагүй хэрнээ аль хэдийнэ сүрьеэгийн халдвар авчихсан, хавдрын үүсвэр эхэлчихсэн өвчтөнүүд их байдаг.

-Нэгдсэн эмнэлэг учраас хөдөө орон нутагт хоригдож байгаа хоригдлууд ирж эмчлүүлдэг байх?

-Тэгэлгүй яахав. 429 дүгээр хаалттай хорих анги -Төрөлжсөн мэргэжлийн эмнэлэгтээ сүрьеэтэй хоригдлуудыг тусгаарлан эмчилдэг. Бусад халдварт өвчинтэй хоригдлуудыг Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд үзүүлдэг.

-Иргэдийн дунд хоригдлуудад эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хангалтгүй үзүүлдэг гэх ойлголт байдаг?

-Иргэдийн дунд хоригдлуудын эрх чөлөөг нь хааж боогдуулж өвчнийг нь хүндрүүлчихлээ гэх ойлголт байдаг. Гэтэл тийм биш. Манайх 21 зөвлөх эмчтэй хамтарч ажилладаг. Ямар ч дугаар дараалалгүйгээр, түргэн шуурхай ажилладаг. Эмнэлгийн тоног төхөөрөмжүүд маань сүүлийн үеийнх. Энэ жилийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгээр таслагдаж ирээд удаагүй байгаа зургаан хоригдлоос хавдрын шинж тэмдгүүд илэрсэн. Бидний үйл ажиллагаанд хяналт тавьж ажилладаг Эрүүл мэндийн болон бусад дээд шатны байгууллагууд байдаг. Бүх үйл ажиллагаа хууль журмынхаа дагуу явагддаг. Бид хүний л төлөө ажилладаг.

-Танай эмнэлэг дээр хийгдэхгүй хүнд хагалгаануудыг хувийн эмнэлгүүдэд хийлгэдэг гэсэн. Эмчилгээний төлбөр мөнгө нь хаанаас гардаг юм бэ?

-Манайд хэвтэн эмчлүүлж байгаа бүх л хүмүүжигчид эрүүл мэндийн даатгалаараа үнэ төлбөргүй эмчлүүлдэг. Улсын эмнэлгүүдэд хэвтэн эмчлүүлэхээс гадна хагалгаанд оруулдаг. Гранд, Мөнгөн гүүр эмнэлгийн компьютер эмра нь 24 цагаар ажилладаг учраас эдгээр эмнэлгүүдтэй хамтран ажиллаж байна.

-Хоригдлуудын хэдэн хувь нь суурь өвчлөлтэй ирдэг вэ?

-Судалгаагаар 68,7 хувь нь суурь өвчтэй ирсэн гэсэн тоо баримт бий. Хоригдлуудад эмийн эмчилгээг сэтгэл зүйн эмчилгээтэй хослуулан хийж байгаа нь үр дүнгээ маш сайн өгдөг” гэсэн юм.

СЭТГЭЛЗҮЙЧ Н.БОЛОРМАА: ХОРИГДЛУУДЫН ЭМЧИЛГЭЭГ СЭТГЭЛ ЗАСАЛТАЙ ХОСЛУУЛДАГ НЬ ҮР ДҮН САЙТАЙ БАЙДАГ

Хоригдлуудын сэтгэл санааны байдлын талаар бид Сэтгэл зүйч Н.Болормаагаас зарим зүйлсийг тодрууллаа.

-Хоригдлуудын сэтгэл санааны байдлыг хэрхэн тодорхойлдог вэ?

-Хорих ангид шинээр ирсэн хүмүүс орчин нөхцөлдөө дасан зохицох үйл явц явагдах тул сэтгэл санааны байдал тогтворгүй байдаг. Энэ хугацаанд нийгмийн ажилтнууд болон сэтгэл зүйчид ганцаарчилсан уулзалтыг их зохион байгуулдаг. Ингээд анхан шатны сэтгэл зүйн сорилуудыг авдаг. Тухайн үеийнх нь сэтгэл зүйн байдлыг тодорхойлж түүнд нь тохирсон сэтгэл зүйн үйлчилгээний төлөвлөгөө гаргадаг. Өвчтэй хоригдлуудын хувьд эрүүл мэндийн байдлаасаа шалгтаалж сэтгэл санаа тогтворгүйтэх,хямрах тохиолдол их. Ингээд ирэхээр аливаа асуудлыг сөрөг өнцгөөс харж эхэлдэг. Эмийн эмчилгээ хийж байгаа үед хамгийн чухал нь сэтгэл зүйн дэмжлэг. Энэ үед ганцаарчилсан болон бүлгийн ярилцлагын аргыг хэрэглэж, бүлгийн сургалт зохион байгуулдаг. Хоригдлуудын ихэнх нь ганцаарчилсан зөвлөгөө авах хүсэлтэй байдаг. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгч,согтуурах, мансууруулах донтой хоригдлуудад албадан сургалт явуулдаг.

-Сэтгэл зүйн эмчилгээ хийлгэснээс хэдий хугацааны дараа үр дүн нь гардаг вэ?

-Тухайн хүний сэдэл зорилгоос хамаардаг. Ихэвчлэн 14 хоногоос сарын дотор маш их өөрчлөлт гарсан нь анзаарагддаг. Харилцаанаас нь мэдрэгдээд эхэлдэг. Хоригдлуудын эмчилгээг сэтгэл засалтай хослуулдаг нь үр дүн сайтай байдаг.

-Ганцаарчилсан зөвлөгөө авах хүсэл эрмэлзэл их байдаг гэсэн?

-Хоригдлууд ганцаарчилсан зөвлөгөөг түлхүү авах зорилготой байдаг. Гэр бүлийнхээ талаар санаа зовсон байдаг учраас гэр бүлээ маш их ярьдаг. Бид тэдний сэтгэл зүйн байдалд нь тохирсон сургалтуудыг зохион байгуулдаг.

Эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж буй 421 дүгээр ангийн хорих ялтан А “Би гурван жил 5 сарын ял авсан. Би Ховд аймгийн хорих ангиас ирж хэвтэн эмчлүүлж байгаа. Анх 2016 онд элэгний циррозноос үүдэлтэй венийн судасны өргөтгөл гэсэн оноштой ирсэн. Эмчилгээ сайн хийгдсэний үндсэн дээр биеийн байдал маань одоо сайжирсан. Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард хагалгаанд орж, дахин хоёрдугаар сард хагалгаанд орсон. Сар болгон эмчийн хяналтад ордог. Эмийн эмчилгээнээс гадна сэтгэл зүйн эмчилгээ бидний өвчинд маш их нөлөө үзүүлдэг. Манай эмч болоод сэтгэл зүйч нар сайн ажилладаг. Манай анги дээр Оюун гээд хошууч байдаг.Тэр хүн сэтгэл зүйн зөвлөгөөг маш сайн өгөхөөс гадна биднийг хараад сэтгэл санааны байдал ямар байгааг мэдэж, дуудаж ярилцдаг” гэв.

Бид тус эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцсаны дараа Таширийн аманд байрлах 429 дүгээр хаалттай хорих анги -Төрөлжсөн мэргэшлийн эмнэлгийг зорьсон юм. Энэхүү эмнэлэг сүрьеэтэй хоригдлуудыг тусгаарлан эмчилдэг иж бүрэн тоног төхөөрөмж бүхий хамгийн сүүлийн үеийн лабораторитой. Уг эмнэлэг нь сүрьеэг илрүүлэх эмчилгээг хоёр цагийн дотор гаргадаг женэксперт аппараттай бөгөөд энэхүү аппарат нь манай улсын хэмжээнд 10 хүрэхгүй байдаг аж.2018 онд дөрвөн давхар эмнэлгийг барьж ашиглалтад оруулжээ. Энэхүү эмнэлэгт хэвтэж байгаа хоригдлуудын 90-95 хувь нь уушгины сүрьеэтэй гэсэн оноштой.

Биднийг эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцахаар ороход хоригдлууд бүлгийн сэтгэл зүйн засалдаа орчихсон байлаа. Тэд нүдээ анин сэтгэл зүйн зөвлөгөөг анхааралтай гэгч нь төвлөрөн суусан харагдав. Сүрьеэ халдварладаг өвчин учраас халдвар тараах эрсдэлтэй гэдэг үүднээс маш нарийн хамгаалалттай, ариун цэврийн байдлыг дээд зэргээр ханган үйл ажиллагаа явуулдаг гэдгийг тус эмнэлгийн үүдээр ороход харагдаж байлаа.

429 дүгээр хаалттай хорих анги – Төрөлжсөн мэргэшлийн эмнэлгийн дарга,хурандаа Б.Лхагважав “Манай эмнэлэг Таширийн аманд 2001 онд байгуулагдсан. Сүүлийн 18 жилийн турш хорих байгууллагад ял эдэлж буй хоригдлуудаас сүрьеэ өвчинтэй хоригдлуудыг тусгаарлан авчирч эмчилдэг юм.Энд эмчлэгдээд зургаан сар эм ууж, түүний дараа хоёр жилийн хугацаанд хяналтанд энэ ангидаа байдаг. Хоёр жил эмчлэгдээд хяналтанд орж байгаа хүмүүжигчид ч бий.Жилдээ шинээр сүрьеэгээр оношлогдож буй 50-60 хоригдол байна. Манайх 100 хүний ортой. Бусад хорих ангиудад жилд дөрвөн удаа сүрьеэг илрүүлэх урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийдэг. Улирал тутамд нэг удаа бүх хорих ангийг хамруулдаг гэсэн үг. Эмнэлэг дотроо шинэ номын сан байгуулж өгсөн.ШШГЕГ-аас випашяна бясалгалын төвтэй хамтран 2015 оноос хоригдлуудын дунд хэрэгжүүлж эхэлсэн бясалгалын сургалтад хоригдлуудыг тогтмол хамруулдаг гэлээ.

Сүрьеэгээр эмчлүүлж буй ялтан А “Би хоёр жил зургаан сарын ялтай. 2018 оны долдугаар сард сүрьеэгээр оношлогдсон. Дархан- Уул аймгаас нурууны сүрьеэтэй гэсэн онош тогтоогтоод хэвтрийн босч чаддаггүй ирсэн. Хагалгаанд орсон. Эмнэлгийн үйлчигээ хурдан шуурхай явагдсан учраас биеийн байдал маш сайн болсон. Эмчилгээ үйлчилгээний хүчинд явж чаддаг болсон. Бидэнд мөн сэтгэл заслын үйлчилгээ үзүүлдэг.Удахгүй манай анги дээр “Уураа тэвчье” нэртэй тэмцээн болох гэж байгаа. Бид тасаг тасгаараа өрсөлдөх учир тэмцээндээ бэлдэж байна” гэсэн юм. Түүнчлэн өвчний байдлаасаа болж сэтгэл санаагаар их унадаг байсан, сэтгэл зүйчид маань маш их дэм болдог хэмээн тэд хэлж байлаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Спортын эв нэгдэл болсон олимпод гар бууны төрлөөр улсаа төлөөлж таван удаа оролцсон ОУХМ Т.Мягмаржавынхаас энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. Монгол Улс 1974 онд Азийн наадамд анх удаа оролцож Т.Мягмаржав гуай уг наадмын анхны хүрэл медалийг хүртэж байсан түүхтэй. Тэрбээр Монгол Улсаас анх удаа олимпод оролцож байсан хүмүүсийн нэг. 1964 оны Токиогийн олимп, 1968 оны Мехикогийн олимп, 1972 оны Мюнхений олимп, 1976 оны Монреалийн олимп, 1980 оны Москвагийн олимпуудад таван удаа дараалан гар бууны төрлөөр оролцож байсан юм.

Т.Мягмаржав гуайнх Зайсанд байрлах “Анома” хотхонд оршин суудаг аж. Охин нь үүдээ нээв. Гэрийн эзэгтэй гараа гэмтээчихсэн эмнэлэг явчихсан байлаа. Зочны өрөөний ханаар дүүрэн түүх өгүүлсэн зураг дурсгалууд, олимпийн бэлгэ тэмдэг, сувинерууд. Т.Мягмаржав гуай хоймортоо залсан олимпийн бэлгэ тэмдэгүүдийн дэргэд зогсоод “Би таван удаа олимпод оролцож байлаа. Анх удаа олимпод оролцож байсан хүмүүсийн нэг юм даа. 23 насандаа анхны олимпод оролцсон. Тэдгээр улс орнуудын олимпийн дурсгалын зүйлс бүгд надад хадгалаастай. Олимп анх удаа Азид зохиогдож байсан. Монгол Улс анх 1964 оны олимпод оролцсоноос хойш тив дэлхийн тэмцээнүүдэд ордог болсон. Токиогийн олимп манай тамирчдыг дэлхийн томоохон тэмцээнүүдэд оролцох эхлэл нь болж өгсөн дөө” хэмээлээ.

Тэрбээр зургийн цомгоо эргүүлэн би “Говь-Алтай аймгийн Баян сумын хүн. Сум маань одоо Шарга, Халиун гээд хуваагдчихсан. Аав, ээж маань малчин хүмүүс байлаа. 1950-иад оны үед өргөн төмөр зам ашиглалтад орж, ажилчдыг хөдөө орон нутгаас татан авч эхэлсэн юм билээ. Тэр үеэр аав, ээж маань Төв аймгийн Батсүмбэр суманд суурьшсанаар манайх хотын айл болсон. Хүүхэд нас маань хөдөө, говьд өнгөрсөн дөө. Говийн намрын элсний хүйтнийг хэлэх үү. Элсэн дээр гүйхэд хөл их даарна. Үхрийн халуун баас таарвал хөлөө дулаацуулчихаад л гэр лүүгээ гүйчихнэ шүү дээ” хэмээн хөхрөв.

Тэрбээр үргэлжлүүлэн “Манайх Гачууртад зуншдаг. Бусад үед охиныдоо амьдардаг юм. Охин маань гурван хүүтэй. Өвөөгөөс салахгүй гурван атаман бий. Бид хоёр гурван зээгээ хараад охиныдоо амьдардаг болоод удаж байна” хэмээн хуучлав.

Т.Мягмаржав гуайг буудлагын спорттой хэрхэн холбогдсон талаар асуухад “Би долдугаар ангид орох жилээ сургуулиа хаяж, хотын дэлгүүрүүдийг бараагаар хангадаг газар ачаа зөөгч хийх болсон юм. Тэр үед ангийн маань хүүхэд театрт дагалдан бүжигчнээр ажиллаж байгаа талаараа ярьж хүн шалгаруулж авна гэдэг юм. Ингэж театрт дагалдан бүжигчин хийж эхэлсэн. Театрт ороод жил гаруй хугацааны дараа Ардын ансамбльд бүжигчнээр ажиллаж байлаа. Тухайн үед хөдөө аймгуудаар их явна, төлөвлөгөө биелүүлнэ. Ингэж явсаар нэг өдөр Чихэр боовны үйлдвэрт ажилд орлоо доо. Тэнд ажиллаж байхдаа залуу сайн ажилтан гэж байраар шагнуулсан минь буудлагын спорттой эргэлт буцалтгүй холбосон юм. Эргээд бодоход энэ бүхэн хувь тавилан гэж боддог” гэж яриад цайгаа оочлов.

Т.Мягмаржав гуайн гэр бүлийн хүн нь цагдаагийн дэд хурандаа Ч.Шагдарсүрэн. Одоогийн МУБИС-ийн Түүх газар зүйн багшийн ангийг 1974 онд төгссөн аж. Тэрээр тэтгэвэрт гартлаа Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтэст ажиллажээ. Хадам аав нь генерал, ээж нь төмөр зам анх нээгдэхэд л ажиллаж эхэлсэн хүн байсан гэнэ. Гэрийн эзэгтэй уулын спортоор хичээллэдэг талаар ч ярив. Тэрээр Гималайн салбар оргилд гурван удаа авирч байж. “Бид хоёр Багшийн дээдэд анх танилцсан” хэмээн залуу цагийн зургаа үзүүлэв. Тэд 1970 онд гэр бүл болж М.Гэрэл, М.Тамир, М.Тайшир, М.Энхсайхан хэмээх гурван хүү, нэг охины ээж, аав болжээ. Гурван хүү нь өөр өөрсдийн хувийн бизнес эрхэлдэг бол охин М.Энхтайван нь өмгөөлөгч хийдэг гэнэ.

Тэрээр хэд хэдэн зургийн цомог дэлгэн үзүүлэв. Зургийн цомог дотор түүх өгүүлсэн эрт цагийн зургууд нүднээ тодхон. Анхлан олимпод оролцож байсан зургаас эхлээд таван олимп дараалан оролцож байсан тамирчдын зургуудыг нямбайлан хадгалсан харагдана. Тэрээр “Би анх 1962 онд буудлагын спортоор хичээллэж эхэлсэн. Залуу сайн ажилчин гэж 40 мянгатад байраар шагнуулчихаад ням гариг бүр нийтийн тэмцээнд гар буугаар 85 буудаж, гуравдугаар зэрэг биелүүлснээр буудлагын спортод эргэж буцалтгүй хөл тавьсан юм даа” хэмээлээ.

1958 оноос эхлэн манайд буудлагын спорт жигд хөгжиж эхэлсэн үе гэнэ. 1955 онд Бээжинд олон улсын тэмцээний үеэр манайхан анх спортын тусгай буу байдгийг мэдсэн аж. Ихэнх нь цэргийн хүмүүс явсан учраас Батлан хамгаалах яамныхаа бууны захиалганд спортын буу, сумыг оруулснаар манай улс анх спортын буу, сумтай болж байсан гэнэ. 1958 онд тухайн үеийн Батлан хамгаалахын яамны харьяа буудлагын спортын төв клуб гэж байгуулж байжээ. Ингэж л буудлагын спорт үүсэх эх тавигджээ.

Т.Мягмаржав гуай “1963 онд таван хүнтэй буудлагын спорт шигшээ баг гэж байгуулагдаж байлаа. Жилийн дараа анхны олимпод оролцож байсан үе. 1964 он гарангуут бид олимпийн бэлтгэл хийхээр цэргийн амралт руу гарна. Тэр үеийн бэлтгэл гэдэг инээд хүрмээр шахуу шүү дээ” хэмээн хөхрөөд тэр үеийнхээ тухай дурслаа. Өвөл цэргийн палатк барьчихаад зуух яндангаа оруулчихна. Эсгий гутал, хөвөнтэй хүрэмтэй л хүмүүс байлаа шүү дээ. Тэгж л анх олимпийн бэлтгэл хийж эхэлж байсан. Дээхнэ үед говьд зуугуул адуу их. Хилийн наана, цаана гараад явж байдаг. Тэр адуунуудыг агнахаар Жанцанхорлоо, Өлзийбаяр бид гурав явж байлаа. Армийнхан унаагаа бэлдэнэ. Сар гаруй болоход 1000 гаруй адуу устгаж байлаа. Их адуу байсан даа. Нутгийнхан бариад нэмэргүй, нэгээ дагуулаад алга болчихдог гэж хэлж байсан” хэмээн хуучлав.

“1964 оны Токиогийн олимпод оролцохоор Орос руу гарч, цаашаа усан онгоцонд сууж анхлан олимп гэгч зүйлтэй уулзаж байлаа. Дараа дараагийн олимпод басхүү олимп гэгч зүйлийг зах зухаас нь мэддэг болчихсон. Тухайн үеийн хөрөнгөтөн орнууд хөгжлөөрөө биднээс хол тасарчихсан байсан юмдаг” хэмээн нэмж хэлэв.

Биднийг хуучлах зуур охин нь ширээн дээр жимс тавингаа “Аав маань буудлагын талаараа ярих их дуртай. Манай найзууд гэрт ирэхээрээ аав, ээж хоёртой хуучлаад суучихна. Танай хоёртой яриа хөөрөө дэлгэх сонирхолтой байдаг гэж хэлдэг юм” хэмээн зочны өрөөнд байрлах томоо зааныг заагаад аав намайг төрөхөд Тайландаас авчирч байсан гэдэг” гэв.

Т.Мягмаржав гуайгаас эцэг өвгөдөөс уламжилж ирсэн үнэт зүйлсийг нь сонирхоход “Бага наснаасаа зүүж өссөн Лхам бурхан байна” хэмээн шүүгээнээсээ дөрвөлжин хайрцагтай бурхныг гаргаж ирэн харуулав. Мөн дээхнэ үед орос цэргүүд өгсөн зэс халбага хоёр аав, ээжээс минь үлдсэн үнэт зүйл байна даа хэмээв.

Буудлагын спорт техникийн спортын төрөлдөө ордог хэдий ч угтаа сэтгэл зүй, оюун ухааны спорт юм. Сэтгэл жаахан л хөдөлчихөд буудахад маш хүндрэлтэй болдог. Сэтгэл зүйн талаар маш сайн ойлголттой байх хэрэгтэй. Буудлагынхан ер нь сэтгэл хөдлөл багатай хүмүүс байдаг. Энэ спортод сэтгэл зүй маш их нөлөөлнө. Хийн бууны бай ердөө л цэг. Метрт буудаж байгаа нь хумсны толио шиг маш жижиг. Маш нарийн. Нэгэн зэргийн темпээр бууддаг. Сүүлийн үед зүрхний цохилтын хооронд гох дарах хэрэгтэй гэж ярьж байна. Гар бууг удаан хугацаанд хөдөлгөөнгүй бариад зогсоно гэдэг хувь хүнээс маш их тэвчээр шаардана гэж туршлагатай тамирчин зөвлөв.

“Тухайн үеийн Батлан хамгаалахад туслах нийгэмлэг Хайлаастын аманд задгай тиртэй. Түүнээс өмнө 40 мянгатад подвольд л байрладаг байсан. Батлан хамгаалахад туслах нийгэмлэгийн дарга, генерал Ургацын Жамьян гэж хүн байлаа. Генерал маань буудлагын спортын клуб, тир барьж өгөх хүсэлт германчуудад тавьснаар би зургийн студээс нэг хүн дагуулан Германд очсон юм. Би тэр үед Буудлага клубийн дарга, ерөнхий дасгалжуулагч гэсэн албан тушаал хашиж байлаа. Тэд хотуудын тирийг үзээд саналаа хэл гэдэг юм. Ингээд өөрийн улсдаа нийцсэн анхны хийн бууны тирийн шавыг тавьж байлаа. Хийн бууны тирийн улаан шугамыг нь татаж иж бүрэн сургалтын төв ингэж баригдсан түүхтэй. Буудлага спортын төв клубийн дарга хошууч Аюуш буудлагын спорт хөгжихөд их нэмэр оруулсан даа” хэмээв.

Тухайн үед спортыг хөгжүүлэхэд Батлан хамгаалахад туслах нийгэмлэг гол үүрэг гүйцэтгэсэн гэнэ. Буудлага клуб ням гариг бүр нийтийн тэмцээн зохион байгуулж сайн буудаж байгаа хүмүүсийг секцэнд явахыг зөвлөдөг байсан аж. Хөдөө орон нутгуудад ч тир байгуулж, залуучуудыг энэхүү буудлагын спорт руу чиглүүлж байсан талаар дурслаа. Ингэснээр 1976 онд манай улс анх удаа Залуучуудын улсын аваргыг зохион байгуулж байжээ.

Саяхан 1964 оны олимпод оролцсон баг тамирчдыг Асашёорюү Д.Дагвадорж хүлээн авч уулзсан гэнэ. Анх олимпод оролцож байсан хүмүүсээс цөөхөн үлдэж дээ” хэмээн Т.Мягмаржав гуай санаа алдав.

Тэрээр олимпийн талаараа дурсахдаа ширээгээрээ зургуудаа тараачихаад нэг бүрчлэн ярьж байв. 1964 оны Токиогийн олимпод манайхаас хөнгөн атлетик, бөх, буудлага, дугуй гэсэн дөрвөн төрөлд орж байсан. Анхны олимп бидэнд ёстой бүх зүйлд л нүд нээж өгч байгаа юм. 1968 оны олимпод чөлөөтийнхөн маань их сайхан барилдсан. Тэр жил анх удаа манай улс олимпоос медальтай ирж байсан. Ж.Мөнхбат аварга мөнгөн медаль, Чимидбазарын Дамдиншарав, Данзандаржаагийн Сэрээтэр, Төмөрийн Артаг нар хүрэл медаль хүртэж байлаа. Манай багийнхан тэр жил гадуур гарч ойр орчинтой танилцчихаад ирж байтал Ж.Мөнхбат аварга байрныхаа гадаа сууж байх юм. Хэнтэй яаж барилдах вэ гэдгээ л бодоод сууж байгаа юм л даа. Айхавтар хүн байсан шүү дээ. Нарийн тооцоолон бодчихсон байдаг. Х.Баянмөнх аварга нэгэнтээ “Таван удаа олимпод орно гэдэг 20 гаруй жил нэг номерын тамирчин байсан болж таарч байгаа биз дээ гэж хэлж байсан юм” хэмээн инээлээ.

Тэрбээр “Монголын бүх ард түмний II спартикад болж би алтан медаль авсан байдаг юм. 2004 онд 63 насандаа ахин оролцож отгон алтан медалиа авсан. Энэ хоёр алтан медалийг залуучуудтай уулзахдаа үзүүлж, буудлагын спортод нас нөлөөлдөггүй юм шүү гэж хэлдэг юм даа” хэмээснээр бидний яриа өндөрлөв.

Өдрөөс өдөрт хурдацтайгаар хөгжиж байгаа техник технологи амьдралыг илүү хялбар болгосоор байна. Саяхан гэхэд л Израилийн Тель-Авивийн их сургуулийн эрдэмтэд өвчтөнөөс авсан биологийн материалыг ашиглан гурван хэмжээст хэвлэх технологиор хүний зүрх бүтээсэн талаараа олон нийтэд мэдээллээд байгаа юм.

3D ЗҮРХ ХЭРХЭН БҮТСЭН БЭ?

Хөгжингүй орнуудад өнөөдөр зүрх судасны өвчин хүн амын нас баралтын тэргүүлэх шалтгаан болдог. Зүрхний өвчлөлийг бүрмөсөн эмчлэх ганц арга нь зүрх шилжүүлэн суулгах юм байна. Тэгвэл энэ удаа Израилийн Тель-Авивийн их сургуулийн эрдэмтэд дэлхийд анх удаа 3D-ээр амьд зүрх хэвлээд байгаа юм. Энэхүү зүрхийг бүтээхдээ эрдэмтэд жинхэнэ зүрхний эс, биологийн эдүүдийг ашиглажээ. Энэхүү 3D зүрх нь туулайны зүрх шиг ердөө 2.5 см орчим хэмжээтэй аж. Эрдэмтэд үүнийг жинхэнэ зүрх шиг хэрхэн шилжүүлэн суулгах аргыг судалж байгаа төдийгүй амьтдад суулгахаар ажиллаж байгаа аж. Тэд эхлээд өвчтөний биенээс өөхлөг эдийг авсныгаа бэх болгон ашиглаж, хүний зүрхийг хэвлэжээ. Ийм аргаар гаргаж авсан зүрх нь одоогоор туулайн зүрхний хэмжтээтэй жижиг байгаа юм. Цаашдаа энэ технологиор хүнийхтэй ижил хэмжээтэйг бүтээж ч болох гэнэ. Өвчтөнд өөрийнх нь эд эсээр бүтээсэн зүрх суулгах нь эрсдэлийг багасгах ач холбогдолтой ажээ. Учир нь хүний бие өөрийн биш, гадны биетийг хүлээж авахгүй байх үзэгдэл түгээмэл байдаг аж. Дараагийн ээлжинд эрдэмтэд бүтээсэн хиймэл зүрхээ жинхэнэ зүрх шиг ажилладаг болгох зорилго тавиад байгаа аж. Одоогоор гаргаж авсан зүрх нь агшиж чаддаг ч буцаад тэлэх чадваргүй юм байна. Үүний дараа тэд 3 хэмжээст хэвлэх технологиор бий болгосон зүрхээ амьтны загварт суулгаж турших юм. Дараа нь хүнд суулгаж үзэх талаараа хэлж байв. Эрдэмтэд өмнө нь 3D зүрх гарган авах олон удаагийн оролдлого хийж байсан ч ховдолгүй зүрх гаргаж байжээ. Туршилтын хүрээнд хэдэн арван зүрх хэвлэн гаргасан бөгөөд үйл ажиллагааг нь шалгахын тулд амьтанд шилжүүлэн суулгах шаардлагатай гэнэ. Принтер нэг зүрхийг гурван цаг 30 минут орчим хугацаанд хэвлэн гаргажээ. Судлаачид 3D зүрхийг харуулахын тулд Израиль төвийн Тел Авив хотод хэвлэлийн бага хурал зохион байгуулж, энэ нь анагаах ухааны томоохон өөрчлөлт болсон бөгөөд ирээдүйд зүрхийг хэвлэх боломжтой болно гэсэн байна. Төслийн захирал, Тель-Авив их сургуулийн профессор Тейл Девиль хэлэхдээ урьд нь судлаачид зөвхөн 3D-гээр цусны судалгүй энгийн зүрх хэвлүүлж байсан бол одоо харин өвчтөний эд эсүүд, цусны судсыг 3D-гээр хэвлүүлж, эстэй, цусны судастай, салст бүрхүүлтэй бүрэн зүрх хэвлүүлсэн гэжээ. Судлаачдын танилцуулснаар, тэд эхлээд өвчтөнөөс авсан эдийг задалж, эсүүд болон эсийн гаднах матрицыг тусгаарлаж, дараа нь эсийг генийн хувирлаар үүдэл эс болгон хувиргаж, үүдэл эсийг кардиомиозит болон цусны судас эс үүсгэх эсүүдийг ялгадаг. Эдгээр эсүүд нь экобаклеллын матрицаас боловсруулсан гидрогелитэй холилдон “био-бэх” болох ба эцэст нь 3D хэвлэгч рүү оруулдаг. Тухайн өдрийн үзүүлсэн 3D зүрхийг хэвлүүлэхэд гурав орчим цаг үргэлжилж, хэмжээ нь хүний зүрхний нэг хувь орчим байжээ. Мөн тэрээр “Хүнийх шиг зүрхний хэв загварыг гаргах технологи нь үндсэндээ адилхан бөгөөд цус шахах үйл ажиллагаа байхгүй тул цаашид ажиллах шаардлагатай” гэжээ. Судлаачид дараагийн удаад лабораторид 3D зүрхийг жинхэнэ зүрх шиг ажиллуулж, улмаар тэдгээрийг амьтдад шилжүүлэн суулгана гэв.

ИРЭХ 10 ЖИЛД 3D ЗҮРХ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАХ МЭС ЗАСЛЫГ ЭМНЭЛГҮҮДЭД АШИГЛАХ БОЛОМЖТОЙ

Ирэх 10 жилд 3D зүрх шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эмнэлгүүдэд ашиглах боломжтой талаар эрдэмтэд хэлж байна. Энэхүү судалгаа нь өвчтөн шилжүүлэн суулгах эрхтнээ хүлээх, эсвэл бие организм нь эрхтнээ үл хүлээн авахаас урьдчилан сэргийлэх эм хэрэглэх шаардлагагүй болох замыг нээж өгнө гэж эрдэмтэд мэдэгджээ. Өвчтөн бүрт тохирох эрхтнүүдийг ойрын 10 жилийн хугацаанд хүний эд, эсийн тусламжтайгаар гарган авах боломжтой болж байгаа аж. “Цохилж буй амьд зүрх хэвлэхийн тулд өвчтөнөөс авсан хүний эд эстэй хамт 3D принтерийг ашиглах үйл явцыг Тель-Авивын их сургуулийн лабораторийн эрхлэгч, профессор Тал Двир танилцуулж, дэлхийн анагаах ухаанд эргэлт хийв” хэмээн хэлсэн байна. Энэхүү зүрх нь цусны судсуудаас гадна эсийн бүтцийг дэмждэг уураг, биологийн бусад молекулуудтай аж. Эрдэм шинжилгээний ажилтан, профессор Тал Двир, Tель-Авивын Амьдралын шинжлэх ухааны факультетын доктор Ассеп Шапира нар дэлхийн шинжлэх ухааны түүхэнд гайхалтай ололт болсон хэмээн мэдээлжээ. Үүнийг шинжлэх ухааны маш том эхлэл болж байгаа талаар эрдэмтэд тодорхойлж байгаа аж. Мөн эрдэмтэд хүний эд эсээс гарган авсан энэхүү технологийг ашигласнаар ойрын ирээдүйд эрхтний хандивыг бууруулах боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Магадгүй үүнийгээ дагаад техник технологийн хурдацтай хөгжил донорыг шаардлагагүй болгох ч магадлалтай. Судас, ховдол, тасалгаа, эсүүдээс тогтох иж бүрэн зүрхийг хэрхэн бүтээснээ эрдэмтэд “Advanced Science” сэтгүүлд дэлгэрэнгүй тайлбарласан байна. Ойролцоогоор 10 жилийн дараа дэлхийн тэргүүлэх эмнэлгүүд зүрхний өвчтэй хүмүүст өөрийнх нь био материалаар бүтээсэн зүрхийг шилжүүлж суулгадаг болно гэж Израилийн эрдэмтэд тооцоолжээ.

Хошин урлагийн нэгэн төрөл болох “Стэнд ап” буюу тайзны ярианы урлаг манайд анх таван жилийн өмнө үзэгчдэд хүрч эхэлсэн. Хэдий энэ урлаг манайд төдийлөн хөгжөөгүй ч үзэгчдийг байлдан дагуулсаар байгаа. Тэгвэл саяхан энэ урлагийг үзэгчдэд хүргэдэг “Ub comedy” клуб хоёр хуваагдсанаа албан ёсоор мэдэгдсэн. “Ub comedy” клубээс өрх тусгаарлан гарсан “Comedy lab” клубийг үүсгэн байгуулагчдын нэг Б.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Стэнд ап гэх энэ урлаг анх хаанаас үүссэн юм бэ?

-Анх энэ урлаг 1800-гаад оны үеэс эхлэн Англи, Францын орнуудад дуурь, жүжгийн үзэгдэл, завсарлага дундуур үзэгчдийг уйдаахгүйн тулд тухайн театрын хэн нэгэн гарч ирж элдэв хөгжилтэй онигоо, элэглэл зэрэг зүйлсийн тухай ярьдаг байснаас стэнд ап-ыг үүссэн гэж үздэг. Тэр нь зөвхөн элэглэл ярих төдий байхаа больж нийгэм рүү хандсан, амьдралд байдаг зүйлсийг өөр өнцгөөс нь харж ярьдаг болж өргөжсөн байгаа юм. Английн театруудаас үүсээд Америк руу салбарласан байдаг. Одоо Америк, Европ, Азийн орнуудад эрчимтэй хөгжиж байна. Америкт энэ урлаг нэлээн өндөр түвшинд хөгжсөн гэж хэлж болно. Одоо Ази руу голлон орж ирж байна. Манайд анх Батбилэг маань 2014 онд ганцаараа Стэнд ап урлагийг эхэлж байсан. Ганцаараа “Open mic” төрлөөр эхлүүлсэн. Энэ төрөл нь яг цэвэр стэнд ап биш. “Нээлттэй микрофон”-ы үдэш буюу үзэгчдээс ярих сонирхолтой хүн байвал тайз нээлттэй байсан. Тухайн үед Батбилэгийн хийж байсан арга хэмжээнүүдийг үздэг байсан зарим залуус хамтарч энэ бүхнийг хөгжүүлцгээе, хамтаръя гэсэн санал тавьж өргөжих эхлэл тавигдсан.

-Таны хувьд ямар мэргэжилтэй вэ. Стэнд ап чиглэлээр гадаадад сургууль байдаг юм уу?

– Би 2008 онд Хэл шинжлэл, орчуулагчийн анги төгссөн. Харин дараа нь 2016 онд Барилгын инженер мэргэжил эзэмшсэн. Яг энэ чиглэлийн сургуульд сураагүй. Сургууль бол байдаг. Амраа бид сүүлд Америкт явж байхад Лос Анжелес хотод энэ чиглэлээр хүмүүс бэлддэг сургуульд очиж үзсэн. Тэр нь цэвэр стэнд ап гэхээсээ илүү хэрхэн илтгэх, хэрхэн индэр дээрээс ярьж сурах, яаж хөгжилтэй байлгах зэргийг гол болгон хичээллэдэг сургууль байдаг юм билээ.

-Комэди, хошин урлагийн ялгаа нь юу гэж хардаг вэ?

-Яг онол талаас нь гэхээс илүү өөрийн өнцгөөс харахад хошин урлаг бол нийгэмд болж байгаа зүйлийг хүмүүст элэглэх, жүжигчлэх, дүрүүдийг нь бүтээх маягаар үзүүлж байгаа юм. Харин стэнд ап төрөл бол нэг хүн тухайн нийгэмд байгаа зүйлийг үзэгчдэд хөгжилтэй байдлаар хүргэх, тэднийг инээлгэхэд гол санаа нь оршиж байдаг гэж боддог.

-Та хэд санаануудаа хэрхэн олдог вэ. Ихэнх урлагийн төрлүүд нийгэм рүү чиглэсэн санааг хөндсөн байдаг шүү дээ.

-Ерөөсөө санаа бол хаа сайгүй л байдаг. Гудамж талбай, ажил, найз нөхөдтэйгөө уулзаж байхад гэх мэт. Янз бүр. Хаанаас ч сэдлээ олж харах үе бий. Бүх л төрлийн сэдвүүдийг олж харж явдаг. Боломжийн санаагаа ч тэмдэглэж авна.

-Тайзан дээр яригдаж байгаа зүйлс ихэнх нь бодит байх юм уу?

-Энэ урлаг манайд таван жил болж байна. Энэ хугацаанд бид гадны комэдигээс сургалтууд ч авлаа. Нийгэмд байгаа хэд хэдэн дүрүүд байна л даа. Хэтэрхий гэнэн цайлган юу ч бодолгүй ярьдаг хүний дүр эсвэл тэнэг, маш ухаантай логик гаргалгаатай ярьдаг хүмүүс зэрэг хэд хэдэн дүрийн өмнөөс ярьдаг. Зарим хүмүүс өөрт нь тохиолдсон зүйлсээ ярина. Зарим нь бүр гэр бүлийн түүхүүдээ ч ярьдаг. Сүүлийн үед шинэ техник технологи орж ирснээр хүмүүс яаж өөрчлөгдөж, нийгэмшин амьдарч байгаа энэ үе бидэнд хэрхэн нөлөөлж байгааг харуулахыг зорьж байна.

-Тайзан дээр алдаа гарах зүйл байх юм уу?

-Стэнд ап комиди бэлдсэн зүйлээ шууд цээжлээд ярьж болно. Шууд тайзнаас зохиогоод ч ярьж болдог. Алдах зүйл байлгүй яахав. Үгээ мартах, буруу ярих, түгдрэх, гацах зэрэг асуудлууд байна.

-Манайхны энэ урлагийн талаар хүлээж авах байдал ямархуу байдаг вэ. Залууст хэр зөв үлгэр дуурайл болж байдаг юм бол?

-Таван жилийн өмнөх байдлаас одоо хүмүүсийн хүлээж авах байдал өөр болсон л доо. Тэр үеийг бодоход хүмүүс зорьж ирж үздэг болсон байна. Мөн юуны талаар ярьж, юуг өгүүлэх гээд байгааг ойлгож үздэг болчихжээ. Бага ч болов хүний ухамсарт эерэг хандлага суулгаж байвал болох нь тэр. Бид өөрсдийн чадах хэмжээндээ залууст үлгэр дуурайл болох гэж хичээж байгаа. Бидний хийгээд байгаа зүйл ямарваа нэгэн зүйл болохгүй байна шүү гэдгийг л сануулж, харуулж байдаг. Басхүү хүмүүсийг хөгжилтэй байлгахад бүхнээ зориулж байгаа юм л даа. Мэдээж шүүмжлэлтэй ханддаг хүмүүс бий. Ямарваа нэгэн зүйл хөгжихийнхөө хэрээр нийгэмд сайн муу хэлэгдэж л байдаг шүү дээ.

-“UB comedy” клубээс өрх тусгаарлаж “Come­dy lab” клубийг үүсгэн байгуулаад удаагүй байна. Яагаад өрх тусгаарлах болов?

-“Ub comedy” клуб маань нэг эзэнтэй байсан. Таван жилийн турш хамтдаа тоглолтуудаа хийж, бүх зүйлд хамтдаа байсан. Нэг хүний удирдлагатай учраас бусдын санал ордоггүй хувийн компанийн шинжтэй болж эхэлсэн л дээ. Ингээд Амраа, Төөгөө, Хану, Ганга, Амаржин, Мөнхжин, бид долоо өрх тусгаарлаж “Com­edy Lab” клубээ нээчихсэн байна.

-Та хэд Reborn гэх нэртэй нүцгэн зургаа сошиалд тавьсан. Энэ талаар хүмүүс маш их шуугьж байна л даа?

-Цэвэр маркетингийн ажил байсан. Клубээсээ тусдаа гарч reborn буюу дахин төрсөн гэдэг утгаар бодож зургаа даруулсан. Гол санаа нь 1990-ээд оны Америкийн “Next top model” тэмцээнд оролцогч эмэгтэйчүүдийн ийм зураг байдаг. Түүний араас Америкийн хэдэн залуучууд үүнтэй адил зургаа авахуулсан байдаг. Ерөөсөө л энэ санаа. Хүмүүс янз янзаар хүлээж авч байна. Миний харж байгаагаар хүмүүс ямар мэдээллийг яаж хүлээж авахаа сайн мэдэхгүй байх шиг санагдсан. Мэдлэгийн жин гэж байдаг бол жин дээр тавьж энэ мэдээлэл иймэрхүү жинтэй байна гээд шүүлтүүрээрээ оруулж чадахгүй байна. Хэрэгтэй зүйлээ сошиалаас авч чадахгүй байна. Монгол эр хүний хийморь сүлдийг унагаалаа, үлгэр дуурайл алга гэх мэт их шүүмжлэл ирж байгаа. Нэг зурагнаас болж Монгол эр хүний сүр сүлд унадаг, буруу үлгэр дуурайл болчихдог зүйл байхгүй шүү дээ. Аливаа муу зүйлийг цааш нь муу байна гээд түгээж байна гэдэг чинь муу болгож байна л гэсэн үг. Муу гэж бодож байгаа бол өөртөө л үлдээчих л дээ. Бид хэд ярилцаж байгаад инээдтэй байх болов уу гэдэг үүднээс зургаа даруулсан. Зөв зүйл дээр бид ерөөсөө дугардаггүй хэрнээ ганц зураг хараад энэ хэдийг буудъя гэж байх жишээтэй. Нийгмийн сэтгэхүй, хүмүүсийн мэдлэг нимгэн байгаагийн л илрэл гэж бодож байна. Хүний мэдлэг зузаан байх тусмаа аливаа зүйлийг өөрийн зөв өнцгөөс харна. Хүмүүсийн сэтгэхүй их сонин байна л даа. Манайхан хамгийн түрүүнд шүүмжлэх, алдааг нь олж харах гэж хичээдэг. Гар утас, сошиал ертөнцийг амьдралаа гээд ойлгочихсон. Сошиал бол зөвхөн мэдээлэл авах хэрэгсэл. Сошиалыг маш буруу ашигладаг. Хар мэдээг масст, нийгэмд цацдаг. Хүн аливаа мэдээлэлд дүгнэлт хийж, ойлгож гаргах ухаантай байх хэрэгтэй.

-Танай клуб инээдмийн баярт зориулж тоглолт хийх гэж байгаа, шинэлэг зүйл юу байна?

-Монголд хамгийн залуу хошин урлагийн продакшн болох “Comedy lab” клуб маань инээдмийн баярт зориулж энэ сарын 30,31-нд “Big show” хийхээр ажиллаж байна. Бид зөвхөн стэнд ап биш, арай өөр тайзны, театрын жүжиглэлтэй холбосон маягаар тоглолт үзүүлэхээр зорьж байна. Манай энгийн тоглолт буюу долоо хоногийн лхагва, пүрэв, баасан, бямба гаригийн тоглолт гэж байдаг. Лхагва, пүрэв гаригийн тоглолт 11000 төгрөг, баасан, бямба гаригийн тоглолт 22000 төгрөгийн үнэтэй. Инээдмийн баярт зориулсан 31-ний өдрийн тоглолтын билет маань ширээгээрээ зарагдаж байгаа. 120, 160, 200 мянган төгрөгийн үнэтэй. Ширээндээ дөрвөн хүн суухаар, уух зүйл багтсан байгаа.

-Танай клубынхан өөр ямар чиглэлээр ажилладаг вэ?

-Бүгд өөр өөр салбарт ажилладаг. Багш, маркетинг, хувийн бизнес эрхлэх зэргээр ажиллаж байна. Манай Ганга lend.mn маркетингийн менежер хийдэг. Төгөлдөр маань Чингис хаан банкинд валютын дилерээр ажиллаж байсан. Одоо контент реклам бэлтгэдэг компанитай. Хану Японы хүнсний бүтээгдэхүүн оруулж ирдэг компанитай. Амаржин “Universal” англи хэлний төвтэй. Өөрөө багшилдаг. Мөнхжин Тээвэр зуучлалтын компанид мэргэжилтэн хийдэг. Амраа Австрийн ардчиллын үзлийг сургадаг төрийн бус байгууллагын тэргүүнээр ажилладаг. Энэ чиглэлээрээ хэд хэдэн ном гаргасан. Би инженерийн компанид төслийн менежерээр ажилладаг.

-Гадаад хэл дээр комэдигоо явуулах уу?

-Энэ чиглэлээр явуулаад эхэлсэн. “Ub comedy” клубт “English comedy night” зохион байгуулж байсан. Монголд маш олон гадаадын багш, оюутнууд, сайн дурын ажилчид байдаг. Энэ хүмүүс мэдээж өөрсдийн эх хэл дээрээ хөгжөөнтэй зүйл сонсож нэг үдшийг инээж өнгөрүүлэхийг хүснэ шүү дээ.

-Стэнд ап чиглэлийг сонирхож байгаа залуус олон байгаа байх?

-Бидэнд маш их хандаж байгаа. Яг одоогоор бид тусдаа клубээ байгуулаад өөрсдийн гэсэн тайзгүй байна.

Яваандаа өөрсдийн тайзтай болоод ирэхээр шинэ залуучуудыг бэлдэх бодол бий. Зөвхөн хүмүүсийг дооглох биш, ухаалаг байдлаар хүргэе гэж бодож байгаа. Хийж байгаа зүйлээрээ хүмүүст нөлөөлье гэж зорьж байна. Одоо үеийн залуучууд 10 жилийн өмнөх залуучуудтай харьцуулахад тэс өөр болчихсон. Хаана хүрэхээ мэдчихсэн. Дэлхийд гарах залуучууд олон байна. Бид хүн инээлгэх талыг зөв олж харж, зөв илэрхийлэхийг зорьж байна.

Сүрьеэтэй тэмцэх холбооны ерөнхийлөгч Н.Наранбаттай ярилцлаа.

---

-Манай улсад сүрьеэгийн өвчлөл ямар түвшинд байна вэ. Сүүлийн үед энэхүү өвчлөл нэмэгдэж байгаа гэсэн мэдээлэл байна?

– Монгол Улсад сүрьеэгийн тандалтын тогтолцоо 1962 оноос өнөөг хүртэл явагдаж байгаа. Энэ өвчнөөр жилд 4000 гаруй тохиолдол шинээр бүртгэгдэж байна. Нийт халдварт өвчний 12 орчим хувийг сүрьеэ өвчин дангаар эзэлдэг. Сүрьеэ бол агаар дуслын замаар халддаг нийгмийн халдварт өвчин. Гэхдээ эдгэрдэг өвчин. Ихэнх тохиолдлын 60 гаруй хувь нь нийслэлд байна. Хүн амын төвлөрөл ихтэй, төмөр зам дагасан агаарын бохирдолтой амьжиргааны түвшнээс доогуур эмзэг бүлгийн хүмүүс дийлэнхийг нь эзэлж байна. Мөн дархлаа суларсан өвөл, хаврын цагт сүрьеэ өвчин ихэсдэг. Сүрьеэ нь энгийн болон эмэнд тэсвэртэй гэсэн хоёр төрөл байдаг. Эмэнд тэсвэртэй сүрьеэ гол үйлчилгээ үзүүлдэг үндсэн эмэнд тэсвэртэй, нянгаар үүсгэгдсэн хэлбэр юм. Энэ тохиолдол жилд 200 гаруй бүртгэгдэж, 80 орчим хувь нь эмчилгээнд хамрагддаг. Манай улс Номхон далайн баруун бүсийн сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй долоон орны тоонд орж байна. Бусад орнуудын хувьд дархлаа султай, өндөр настай хүмүүс сүрьеэгээр илүү өвчилдөг бол манай орны хувьд ид хөдөлмөрийн насны буюу нийгмийн идэвхтэй харилцаанд байдаг 16-44 насныхан, оюутан залуучуудын дунд тархалт хамгийн их байна. Нөгөө талаас энэ нь манай хүн амын дунд сүрьеэгийн тархалт өндөр, үүгээр өвчлөх биологи, нийгэм, эдийн засгийн эрсдэлт хүчин зүйл их байгааг харуулж байгаа юм.

-Нийт хүн амын хэдэн хувь нь сүрьеэ өвчнөөр өвчилсөн байдаг вэ?

-Улсын хэмжээнд 2014-2016 оны хооронд нийт хүн амын дунд тархалтын судалгааг хийсэн. Нийт 50 гаруй иргэнийг хамруулсан. Энэ судалгаагаар уушгины халдвартай хэлбэрийн сүрьеэ жилд 12 мянга орчим бүртгэгдэх тооцоо гарсан. Өөрөөр хэлбэл, одоо бүртгэгдэж байгаа 4000 тохиолдлоос гурав дахин их байна гэсэн тооцоо гарсан юм. Үүнээс гадна эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн тохиолдол 2007 онд 1.4 хувь байсан бол 2016 оны судалгаагаар 5.3 болж өссөн байгаа юм.

-Эмэнд тэсвэртэй сүрьеэ эмчилгээ авдаггүй гэх ойлголт хүмүүсийн дунд байдаг шүү дээ?

-Сүрьеэг эмчилдэг таван төрлийн эм байдаг. Тэдгээрийн дотор сүрьеэгийн нянг устгадаг гол эмэнд тэсвэртэй гэсэн үг. Энгийн сүрьеэг бодвол илүү урт хугацаанд буюу 2-3 жилийн эмчилгээ шаарддаг. Эмч, өвчтөн хоёроос тэсвэр, тэвчээр их шаардсан эмчилгээ хийгддэг л дээ. Хэвтэн эмчлүүлдэг эрчимт шат нь 6-8 сар, үргэлжлэх шат нь 16-18 сар байдаг. Сүүлийн үед Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас богино хугацааны эмчилгээний горимыг санал болгох болсон. Шинэ горимоор сүрьеэг 9-11 сар эмчлэх боломжтой болсон. Эмчилгээний үед эмчилгээгээ орхиж байгаа хүмүүс сүүлийн үед их байна. Хамгийн түрүүнд энэ өвчинд өртөж байгаа эрхтэн уушги байдаг. Уушгинд өвчин үүсгэснээр цус болон лимпийн замаар аль ч эрхтэнд очиж эмгэг үүсгэж болно. Сүрьеэгээр өвдсөн л бол бүрэн төгс эмчилгээ хийлгэж эдгэрэх нь чухал юм.

-Сүрьеэгийн халдвар авсан бол ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-14 хоногоос дээш хугацаанд ханиалгах, хөлрөх, турах зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ.

-Сүрьеэгээр өвчилсөн хүмүүсийн дийлэнх нь нийслэлд амьдарч байна гэсэн?

-Хамгийн түрүүнд хүмүүсийн амьдралын чанартай холбоотой байна л даа. Амьдралын чанар муу байгаа нөхцөлд халдвар авсан хүмүүсийн 10 хувь нь өвчилж, 90 хувь нь өвчилдөггүй. Халдвар тээгч хэлбэрээр явдаг л гэсэн үг л дээ. Ямар хүмүүс дийлэнх нь өвдөөд байна гэхээр хоол хүнсний дутмагшилтай, сэтгэл санааны хямралтай, архины хамааралтай хүмүүс байгаа юм. Манай орны хувьд нийт хүн амын 70 хувь нь 45 наснаас доош насныхан байна. Тэр залуучууд маш идэвхтэй амьдралтай байдаг. Амьдралын идэвхтэй учраас амьсгалын замаар халдах өвчинд өртөх магадлал өндөр. Сүрьеэ өвчнөөр өвчилсөн хүмүүст гэр бүл , найз нөхдийн дэмжлэг чухал байдаг. Ойр дотны хүмүүс нь өвдсөн бол сэтгэл зүйн дэмжлэг үзүүлж эмчилгээг нь бүрэн гүйцэт дуусгахад дэм өгөх хэрэгтэй.

-Ер нь оношлогооны хэдэн төрлийн арга байдаг юм бэ?

-Сүрьеэг оношлох хэд хэдэн арга байдаг. Түрцийн шинжилгээний арга, хатуу болон шингэн тэжээлт орчинд ургуулах арга байна. Түрцийн шинжилгээний хариу 24 цагийн дотор гардаг. Сүүлийн үед гарсан төхөөрөмжөөр хоёр цагийн дотор хариу нь гардаг болсон.

-Иргэд энэ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Хамгийн гол зүйл бол халдвар тарааж байгаа эх уурхайг илрүүлж эмчилгээнд хамруулах шаардлагатай. Халдвартай хүн эмчилгээнд хамрагдаад 14-21 хоноход тухайн өвчтөн халдвар ялгаруулахаа больдог. Эмчилгээг үргэлжлүүлэн бүрэн эмчлүүлэх ёстой. Үүнээс гадна ханиах, найтаахдаа эрүүл ахуйг мөрдөх хэрэгтэй. Олон нийтийн газар ханиаж, найтаах нь ариун цэврийн хувьд ч , эрүүл ахуйн хувьд ч анхаарах зүйл учир амаа таглаж, халдвар тараахаас сэргийлэх дадал суулгах хэрэгтэй. Ялангуяа сүрьеэ өвчин амьсгалын замаар халдварладаг тул гэр бүл болоод ойр орчинд байгаа хүмүүст халдвар тараах өндөр эрсдэлтэй. Гэхдээ халдвар авсан хүн бүр сүрьеэ өвчнөөр өвддөг гэж ойлгож болохгүй. Тухайн хүний дархлалын систем сайн бол өвдөхгүй байх бүрэн боломжтой. Дархлаа маш чухал учраас дархлаагаа сайжруулах хэрэгтэй. Сүрьеэ өвчин вирусээр биш, бактерээр үүсгэгддэг.

-Халдвар авснаас хойш хэр удаж шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Эрсдэлт бүлгийн хүмүүс халдвар авснаас хойш хоёр хүртэлх жилийн дотор шинж тэмдэг илэрнэ. Энэ хугацаанд янз бүрийн хугацаатайгаар илэрнэ. Тогтсон хугацаа гэж байхгүй. Тухайн хүний биеийн дархлаанаас шалтгаалаад өөр өөр байна. Халдвар авсан хүн бүр сүрьеэгээр өвчилнө гэж ойлгож болохгүй. Шинж тэмдэг илэрч л байвал шинжилгээнд зайлшгүй хамрагдах ёстой. Эрсдэлт бүлэг гэдэгт бага насны хүүхэд, ахмад настнууд, удаан хугацаагаар эм ууж байгаа, хортой, хоргүй хавдартай хүмүүс орно. Шинж тэмдэггүй хэрнээ сүрьеэгээр өвдсөн байх тохиолдлууд байдаг. Ингэснээр аль болох эрт үед нь илрүүлж, эмчлэх боломжтой юм.

-Сүрьеэгийн вакцин хийлгэсэн бол халдвар авахгүй байх бүрэн боломжтой гэж үзэж болох уу?

-Хүүхдийг төрсний дараа 24 цагийн дотор сүрьеэгийн БЦЖ вакциныг хийдэг. Энэ вакцин нь тухайн хүүхдийг халдвар авч, сүрьеэгээр өвдөхөөс бүрэн сэргийлж чаддаггүй. Халдвар аваад, хүнд хэлбэрийн сүрьеэгээр өвчлөхөөс 90-ээс дээш хувь хамгаалдаг.

-Эмчилгээгээ бүрэн хийлгээгүй тохиолдолд ямар сөрөг үр дагавартай вэ?

– Халдвар авсан хүмүүсийн 10 хувь нь дахин өвчлөх эрсдэлтэй байдаг. Эмэнд мэдрэг сүрьеэг зургаан сар эмчлэх ёстой байтал хүмүүс эхний гурван сарын эмчилгээнд ороод шинж тэмдэг, зовиургүй болоод ирэхэд эмчилгээгээ хаячихдаг. Хэсэг хугацааны дараа эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгээр оношлогддог. Эмчилгээ дутуу хийлгэснээс илүү хүнд хэлбэрийн, эмчилгээ удаан хийгддэг хэлбэрт шилждэг гэсэн үг. Ингээд тухайн хүн эрүүл хүнд эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн халдвар тараана. Тэгэхээр хамгийн гол нь оношлуулах, эмчилгээгээ бүрэн гүйцэд хийлгэх шаардлагатай. Эмнэлгийн байгууллага нийт өвчлөгсдийн 50 хувийг нь эрт илрүүлж байна. 50 хувь нь оношлогдохгүй байна л даа. Хүмүүс өөрсдийн эрүүл мэнддээ анхаарч эрт илрүүлэгт хамрагдах нь чухал байгаа юм. Хамгийн түрүүнд өвчнөө бүрэн төгс эмчлэх хэрэгтэй гэдгийг хэлмээр байна. Цаг тухайд нь эмчилгээгээ хийлгэдэг байх нь чухал.

-Сүрьеэгээр өвдсөн хүмүүсийн нийгмийн оролцоо нь багасч, эдийн засгийн хувьд хүнд байдалд ордог гэдэг.

-Нийт өвчтний 70 хувьд нь санхүүгийн дарамт ирсэн гэх судалгаа бий. Ямар хэлбэрийн сүрьеэгээсээ хамаараад зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаанд эмчлэгддэг учраас алдагдсан болон шууд бус зардал тооцохоор санхүүгийн маш том эрсдэлд оруулж байна. Ажил олгогч, засаг захиргааны нэгжийн зүгээс сүрьеэтэй өвчтнийг дэмжих нийгмийн олон талт бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Сүрьеэ өвчнөө илрүүлэхээс гадна санхүүгийн дарамтад орж, ялгаварлан гадуурхагдаж, нийгмийн халамж дэмжлэг, ажлын байрны тогтвортой байдал бүх зүйлүүд нөлөөлж байгаа учраас энэ чиглэлээр бусад салбарын хамтын ажиллагаа хэрэгтэй байна. Сүрьеэгээр өвдөөд орлого нь буурахаас гадна эмнэлгийн өндөр зардалтай тулгардаг. Монгол Улсад хийсэн судалгаанаас харахад сүрьеэгээр өвдөхөөс өмнө ажилгүйдэл найман хувь байсан бол, сүрьеэгээр өвдсөний дараа 30 гаруй хувь болж өссөн байгаа. Эрүүл мэндийн салбартаа сүрьеэгийн тусламж үйлчилгээг сайжруулах, тусламж үйлчилгээг иргэдэд хурдан шуурхай хүргэх, ойртуулах, цаг алдалгүй илрүүлдэг эмчилгээнд хамруулдаг байх шаардлагатай. Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнээс гадна бусад зардал өндөр гарч байна. Эдгээрийг хөнгөлөхөд эрүүл мэндийн салбараас арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Тусламж үйлчилгээний загвараа өөрчлөх хэрэгтэй. Мөн олон нийтийн туслалцаа маш чухал байдаг. Манайд сүрьеэгээр өвдсөн хүн хөдөлмөрийн чадвараа алдсан үед тэтгэмж өгдөг. Тэтгэмжээ хүмүүс эмчилгээ хийлгэж байх хугацаандаа авах боломжтой. Тэтгэмжийг цаашдаа нэмэгдүүлэх, үргэлжлүүлэх сайжруулах талаас Засгийн газар арга хэмжээ авч болно. Сүрьеэгийн өвчтэй хүмүүс гадуурхагддаг, ажилгүй болох эрсдэл өндөр байдаг. Тэр хүмүүсийн ажлын байрыг хадгалах, ажилдаа орох тодорхой хугацааны акт өгөх хэрэгтэй. Монгол Улс болон дэлхийн олон улс оронд сүрьеэгийн оношлогоо, эмчилгээ үнэ төлбөргүй хэдий ч нэмэлт зардал, тухайлбал гаж нөлөөний эм, унааны зардлыг үйлчлүүлэгч өөрөө гаргах ёстой. Эдгээр зардал нь сүрьеэтэй өвчтөн, түүний гэр бүлд санхүүгийн дарамт учруулдаг. ДЭМБ-аас гаргасан судалгаанаас үзэхэд сүрьеэ өвчтөнүүдийн гуравны нэг нь ноцтой болон маш ноцтой санхүүгийн бэрхшээлтэй тулгардаг ба тэдгээрийн гэр бүлийн 70 хувь нь санхүүгийн дарамтад өртдөг. Судалгааны үр дүнгээс харахад сүрьеэ өвчин нь манай улсын нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал хэвээр байгаа юм.

МУГЖ С.Өлзийхүүтэй ярилцлаа.

---

-Та “Нинжин сэтгэл” киноны Жаргал гэх эмэгтэйн сэтгэлийн асар их тогтворгүй дүрд тоглосон. Одоо шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байна уу?

-Энэ дүр маань үнэхээр их сэтгэлийн савлагаатай дүр байсан. Хэдхэн хоногийн өмнө бид нэрт найруулагч, жүжигчин Г.Доржсамбуу багшийнхаа 70 насны ойг тохиолдуулан “Тэнгэр мэднэ” хүндэтгэлийн арга хэмжээнд ангиараа оролцлоо. Манай анги Г.Доржсамбуу багшийн хамгийн отгон шавь нар байсан л даа. Биднийг урлагт хөл тавих суурийг тавьж өгсөн хүн багш маань юм. Тухайн үед СУИС-д 700 гаруй хүүхэд шалгалт өгч байсан. Тэр бүхнээс манай ангийнхан шилж сонгогдож байлаа. Уран бүтээлч хүний хувьд дараа дараагийн киноныхоо төлөвлөгөөг гаргачихсан ажиллаж байна. Угтаа хоёр зохиол дээр задаргаа хийн, цаасан дээр ажиллаж байна л даа. Энэ бүтээл “Хас филм” студийн 14 дэх уран бүтээл болж гарах юм.

-Багш нарынхаа талаар дурсахгүй юу. Тэдгээр хүмүүсийн алтан сургаал нь юу байв?

-“Гарын таван хуруу” киноны Шагдарын дүрээр олонд танигдсан Л.Лхасүрэн багш, нэрт найруулагч, жүжигчин Г.Доржсамбуу багш, Ардын жүжигчин А.Очирбат гуай, МУГЖ Г.Лхагвасүрэн ах, МУГЖ Ж.Мягмар зэрэг багш нар маань биднийг урлагийн их замд тосон авч, үдэн гаргаж өгсөн. Манай ангиас өдгөө Г.Хүрэлхүү, Л.Дэмидбаатар, Ж.Оюундарь, би гээд дөрвөн гавьяат төрчихсөн байна. СУИС-ийн бүх үеийн жүжигчдийн дуулдаг хоёр дуу байдаг. Нэг нь “Хүсэх алсын гялбаа” энэ дууг урлагийн сургуулийн бүхий л оюутнууд дуулж байдаг. Манай ангийн залуучууд зохиож ангиараа дуулж байсан юм.

Багш нар маань нэн тэргүүнд мэргэжилдээ дуртай хайртай, тууштай байх ёстой гэж хэлдэг байлаа. Жүжигчин хүн тууштай, тэсвэр хатуужилтай, мэдрэмжээ байнга хөгжүүлж явж байхыг үргэлж захина. Амьдралаас олон зүйлийг ажиглаж, харж, өөрийгөө үргэлж л хөгжүүлж байх ёстой шүү гээд л хэлдэг байсан. Урлагийн хүн үргэлж баг хамт олонтой ажиллана. Өөр өөр уран бүтээл дээр өөр баг бүрэлдэхүүнтэй ажиллах тохиолдол их шүү дээ. Тиймээс ч баг хамт олонтой бай гэдэг. Биднийг анхлан сургуульд элсэж байхад шантрах зүйл маш их гарна. Оюутан байхдаа ч төгсөөд ч шантарна гэж хэлж байсан. Гол нь аливаа зүйлийг давж гарч сурах хэрэгтэй гэдгийг л ойлгуулсан байгаа юм. Ганц урлагийн салбарт ч биш. Амьдрал дээр биднийг маш хатуужилтай болгосон санагддаг. Жүжигчин хүн лего тоглоом шиг л нэг нэг үеэр нь давах чадвартай байх ёстой гэдгийг ойлгуулсан даа.

-Та Багшийн дээдийн кино драмын анги төгсөөд Драмын театрт хуваарилагдсан юм билээ. Тухайн үед драмд урлагийн мундагууд угтсан байх?

-1992 онд СУИС-ийг төгсөөд улсын драмын эрдмийн театрт орж байлаа. Дөнгөж төгссөн хүүхдүүд чинь нов ногооноороо л театрт очиж байсан. Тухайн үед драмын театрт Н.Сувд, Л.Жамсранжав гуай, Г.Мягмарнаран багш, Б.Цэрэнпагма С.Сэлэнгэ эгч, Д.Дамдин ах гээд алдартай жүжигчид тосч авч байлаа. Хамгийн анх тайзны жүжгийн урилгыг Э.Санчигдан найруулагч “Өглөөний тэнгэрийн одод” жүжгийн Лорагийн дүрийг өгч байлаа. Нөгөө дүр маань надаас тэс ондоо. Өндөр өсгийтэй гутал дээр тамхи татдаг хүүхний дүр байсан. Тухайн үед ихэнх нь шинэ жүжигчид бэлтгэлээ хийгээд гарахаар л Г.Доржсамбуу багш “Муу юм аа, үнэхээр муу юм” гээд л хэлнэ. Тэр үед МУГЖ Ч.Одончимэг, Батхишиг , МУГЖ Г.Урнаа, Оюунсүрэн бид хэдэд бөөнд нь дүр өгчихсөн. Багшаас тэгж сонсоод сэтгэлээр унана, уйлна. Гэхдээ багш маань биднийг хурцлаж байсан нь өдгөө биднийг урлагийн замд алхуулахад хөшүүрэг болж дээ гэж боддог юм. Мэдээж магтах үе ч байна.

-Энэ бүхнээс эргээд харахад хүндхэн бүтэж байсан дүрүүд юу байна вэ?

-Үе үедээ л байсан л даа. Анх И.Нямгаваа найруулагчийн “Цахилж яваа гөрөөс”-ийн Дэжидийн дүрийг бүтээсэн. Хөдөө өсөөгүй болохоор нэлээн их хүч чадал гаргаж тоглосон. Бүтэн сарын хугацаанд Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын нутагт киноныхоо төлөө бужигнаж байлаа. Хүндхэн зам мөрийг туулсан гэхээр энэ тоонд анхны жүжгүүд маань багтана. Театрын жүжиг хүнээс маш их хүч чадал шаардагддаг. Уран бүтээл болгон бүтэхдээ өөрийн гэсэн мартагдашгүй түүхтэй. Нинжин сэтгэл кинон дээр сэтгэл зүйн маш олон өөрчлөлттэй дүр байсан. Анхаарлаа сайн төвлөрүүлэх хэрэгтэй байсан. “Бид эрчүүдийг хүснэ” жүжгэн дээр О.Энхтуул, У.Урнаа, Б.Эрдэнэчимэг, бид дөрөв тоглодог байлаа. О.Энхтуул У.Урнаа бид гурав буриадын Гэсэрийн 1000 жилийн ойд зориулж Гэсэрийн гурван хатан болохоор уригдаж буриадын алдартай жүжигчний партнёр нь болж тоглож байлаа. Уран бүтээл болгон бэрхшээл баяр хөөр бүгдийг л агуулсан байдаг даа.

-Та тайз дэлгэцийн хичнээн уран бүтээлд тоглочихов оо. Удахгүй бие даасан талархлын тоглолт хийх гэж байгаа талаар сонссон.

-Яг тоолж үзээгүй л дээ. Гэхдээ нэлээн хэдэн бүтээлд тоглосон байдаг юм билээ. Өөрийн уран бүтээлээрээ талархлын тоглолт ирэх тав, зургадугаар сараас хийе гэсэн бодолтой байгаа. Би урлагт 1993 оноос хойш өдийг хүртэл явчихсан байна. Энэ хугацаанд хошин шоу тоглолт 100 гаруй байна. Яг тоглолт бүр дээр нь задаргаа хийвэл бүр их. Дэлгэцийн гол, туслах 30 гаруй дүр байна. Мөн театртаа Э.Санчигдан найруулагчийн “Өглөөний тэнгэрийн одод” И.Нямгаваа найруулагч Г.Доржсамбуу багшийнхаа “Хар будаа”, Б.Мөнхдорж найруулагчийн “Хаан түүх”, “Хүслийн трамвай”, “Буудлын авхай” зэрэг нэлээд хэд хэдэн жүжгүүд байдаг. Мөн И.Найдандорж найруулагчийн “Ромео Жультта”-д Одноогийнхоо ээж нь болж тоглож байлаа. Н.Ганхуяг найруулагчийн “Нөхрөө надад зарчих” жүжиг болоод ханийнхаа хэд хэдэн бүтээлд тоглосон байна. Ингээд бодохоор олон сайхан дүрүүд бүтээжээ. Энэ бүхэн л ажил амьдралын хамгийн том хичээл байсан гэж боддог.

-Хошин урлагийг анхлан үүсгэн байгуулагчдын нэг яалтчгүй “Өнгөт инээд” хамтлаг шүү дээ. Энэ их айлаас олон уран бүтээлчид төрөн гарсан байдаг?

-1994 онд анх “Өнгөт инээд-1” гээд программыг хийж байсан. О.Энхтуул, О.Онон, О.Бат-Өлзий ах Г.Лхагвасүрэн ах гэсэн бид тавын бүрэлдэхүүнтэй байлаа. Дараа нь Ж.Оюундарь Л.Дэмидбаатар гээд л холилдоод л тоглож байсан. Тэр үед олон хошин шогийн хамтлаг байсангүй. Монголын хошин урлагийн театрыг Батзаяа ах маань ахалдаг байсан. Дараа нь манай “Өнгөт инээд” байсан юм. Бид хэд тоглолтдоо орчихоод л театрынхаа тоглолтод ордог байлаа. Тэр үед чинь хошин шогийн тоглолт долоо наймхан хоног л тоглодог байсан л даа. “Өнгөт инээд” хамтлагт маш олон сайхан жүжигчид байсан. Түүнчлэн олон сайхан жүжигчин энэ хамтлагаас уран бүтээлээ туурвиж гарсан байдаг. Өнгөт инээд хамтлагт ороогүй жүжигчид ховор доо. Босго сайтай газар байсан гэж боддог. Олон ч телевизийн нэвтрүүлэг хийж байлаа. Дан ганц жүжигчид гэхээс найруулагч, менежерүүд төрөн гарсан байдаг.

-Одоо “Шилдэг өнгө” нэртэйгээр уран бүтээл туурвиж байгаа. Шилдэг өнгө залуу жүжигчдийг дэмжиж ажиллаж байх шиг санагддаг.

-Тэгэлгүй яахав. Залуу хүмүүс дийлэнх нь ажиллаж байна. Бид хэд хэдэн тайзны жүжгүүд хийсэн. Одоогоор бид түлхүү кинон дээрээ төвлөрч ажиллаж байна. Хамгийн сүүлд “Нинжин сэтгэл” киногоо Монголдоо төдийгүй гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууддаа хүргэчихлээ.

-Таны хувьд кинондоо тоглохоос гадна арын албанд түлхүү ажиллаж байх шиг санагддаг.

-Би кинонуудынхаа дүрд тоглохоос илүү гүйцэтгэх продюсерийн ажлыг хийхийг эрмэлздэг. “Аюултай харилцаа”, “Галзуу зугаалга” зэрэг киноны продюсер болоод зургийн даргаар ажиллалаа. Ажлаа урагштай явуулах шаардлагатай учраас зохион байгуулалтын ажилдаа түлхүү анхаармаар санагдсан л даа. “Нинжин сэтгэл” кинонд шахуулсаар байгаад л тоглосон. Киноны суурь багана чинь зохиол шүү дээ.

-Танай гэр бүл урлагийн гэр бүлүүдийн нэг. Охин чинь таны мэргэжлийг өвлөж авсан.

– Урлагийн гэр бүлийн нэг давуу тал нь бие биенээ маш сайн ойлгоход байдаг юм болов уу гэж боддог. Ярих сэдэв маань ч уран бүтээлийн л сэдэв байдаг. Хүслээгийн хувьд уран бүтээлээрээ нийгэмд тодорхой зүйл хэлсэн, далайцтай кинонууд хийх нь зүйтэй гэж ярилцдаг. Хүслээгийн багш нь хүртэл уран бүтээлээрээ тодорхой санааг хүмүүст дэвшүүлэх ёстой гэдэг байсан. Жишээ нь, манайд гэр бүлийн асуудал маш хурцаар тавигддаг шүү дээ. Энэ талын хуулиа дутуу боловсруулсан юм болов уу гэж боддог. Гадаадын орнуудад гэр бүлийн хууль гэж ямар хүчтэй хууль байна. Тиймээс киногоороо асуудал дэвшүүлэхийг зорьдог. Урлагийн хүний ажил цаг наргүй байдаг болохоор охиноо жүжигчин болгохыг хүсээгүй л дээ. Амар ажил биш шүү дээ. Хүүхдүүдээ хүний сайхан хань, гэрийн эзэгтэй байгаасай гэж бодсон л доо. Бид залуудаа театрт хүүхдүүдээ дагуулаад л ирдэг. Багаас нь урлаг гэдэг зүйл рүү түлхчихээд сэтгэл зүйг нь урлагт төвлөрүүлчихээд дараа нь боль гэдэг утгагүй асуудал юм шиг байгаа юм. Миний охиныг энэ мэргэжлийг эзэмшихэд Хүслээ бид хоёроос гадна багш нь маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Драмын театрын Болд-Эрдэнийн аав Сугар багш маш мундаг хүн. Үнэнхүү хүүхдүүдийн төлөө ажилладаг. Монголын урлагт маш олон жүжигчдийг бэлдсэн хүн. Сугар багшийн отгон шавь нарынх нь нэг манай охин. Одоо охин маань АНУ-ын Спрингфилдийн их сургуульд кино зохиолч, продюсер чиглэлээр магистрантурт сурч байгаа. Энэ жил төгсөнө.

-Урлагт зүтгээд 20 гаруй жил өнгөрчээ. Саяхан шинэхэн гавьяат болсон.

-Гэр бүлийнхэн маань маш их баярлаж хүлээж авсан. Найз нөхөд уран бүтээлийн ах дүү бүгд баяр хүргэсэн. Одоо хүртэл баярын мэндчилгээ тасраагүй л байна. Хэд хоногийн өмнө TV Cockteil-ийн Цоомоотой тааралдсан юм. Тэгсэн эгч ээ таны баярыг Солонгост дөрвөн ах тэмдэглэж байна лээ. Өөскө ажлаар Солонгос явсан чинь “Монгол таун” дотор дөрвөн хүн суучихсан Өлзийхүү эгч гавьяат болсон байна хамт тэмдэглэе гээд дуудсан гэнэ гэж хуучилж байлаа. Уран бүтээлч биднийг хамгийн том хүндлэл үзэгчид байдаг. Уран бүтээлийн амьдрал маань яг дундаа орж байна гэж бодож байна. Улам л сайхан уран бүтээл хийхийг зорьж байна даа.