Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа хэд хэдэн асуудал байсан?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн зарим асуудалд санал нийлэхгүй байсан. Гэхдээ УИХ-ыг илүү хариуцлагатай, сахилга баттай, гүйцэтгэх болон хууль тогтоох эрх мэдлийн харилцан хяналт тэнцвэрийг хангах, Ерөнхий сайд, сайд нараа томилох, чөлөөлөх огцруулах, 2000 оны долоон өөрчлөлтийг залруулж байгаа зэргийг дэмжиж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийх ёстой гэж үзсэн. Уг төслийг санаачлагчдын нэг нь би. Гарын үсгээ зурсан ч зарим асуудлын үндэслэл, ач холбогдлоос шалтгаалан тодруулах болон өөрчлөх шаардлагатай зүйл бий гэж үзэж байгаа. Нам улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахаар Үндсэн хуульд заахыг дэмжихгүй байгаа. Энэ нь одоогийн улс төрийн намын нүсэр бүтэц, тогтолцоо Үндсэн хуульчлагдсанаас өөрцгүй. Улсын хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулах улс төрийн нам улсын хэмжээнд салбар, хороо, үүртэй байх шаардлагатай болно. Ингэснээр улс төрийн намын зардал өсч санхүүжилт хайх өнөөгийн байдал хэвээр үргэлжилнэ. Нөгөөтэйгүүр хөдөө, орон нутаг дахь улстөржилтийг улам дэвэргэнэ.

Мөн жижиг, шинэ намуудын хөгжил төлөвшилтийг хязгаарлах, жижиг намууд улсын хэмжээнд намын үүр, хороогоо ажиллуулах мөнгө олохын тулд эргээд нэг компанийн юмуу, мөнгөтэй хувь хүний халаасанд орох эрсдэл үүснэ. Түүнчлэн Шүүгчийн хариуцлагын зөвлөл гэх байгууллага бий болгохоор тусгасан. Шүүгчийн хариуцлагын зөвлөл нь төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Үндсэн хуулийн субьект биш. Статусыг нь заавал Үндсэн хуулиар зохицуулах шаардлагагүй. Төрийн албаны зөвлөлийг бид Үндсэн хуулийн субьект болохгүй гэдэг үндэслэлээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслөөс хассан. Үүнтэй яг ижил. Үнэхээр ийм зөвлөл байх шаардлагатай бол бусад хуулиудаараа, Шүүхийн тухай хуулиараа, эсхүл бие даасан тусдаа хуулиар зохицуулах хэрэгтэй.

Мөн Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийн тоог Үндсэн хуулиар тогтоодоггүй байсныг өөрчилж нийт 22 шүүгчтэй байхаар төсөлд тусгасан. Одоогийн Шүүхийн тухай хуулиар Дээд шүүх 24-өөс доошгүй шүүгчтэй байхаар заасан. Дээд шүүхийн шүүгчийн тоог дөрвөөр бууруулахаар заасан гэсэн үг. Ер нь хяналтын шатны шүүгчийн ажлын ачаалал орон тоонд тохирсон эсэхийг би тодорхой хэлж чадахгүй. Гэхдээ дээд шүүхийн нэг шүүгч жилд дунджаар 200 гаруй хэрэг шийдвэрлэдэг гэсэн статистик бий. Зарчим нь Үндсэн хуульд энэ өөрчлөлт орсны дараа дор хаяж 20 жил өөрчлөгдөхгүй, дагаж мөрдөгдөх учраас хяналтын шатны шүүхийн ачаалал өсч болзошгүй гэж тооцох нь зүйтэй. Иймд одоогийн дээд шүүхийн шүүгчдийн тоог бууруулахгүй, дээд шүүхийн шүүгчдийн тоог Үндсэн хуульд тусгахгүй байх саналтай байгаа. Мөн хэд хэдэн асуудлыг өөрчлөх саналтай байгаа. Хэлэлцүүлгийн шатанд зарчмын зөрүүтэй саналаа гаргаж оролцоно.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд тусгагдаагүй боловч тусгах шаардлагатай ямар асуудлууд байна вэ. Нэмж тусгах боломжтой юу?

-Үндсэн хуулийн 35 хүртэлх хувийг хөндөж байж нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хүрээнд байх боломжтой. Одоогийн төсөл 28 хувийг хөндсөн гэж байна. УИХ-ын чуулганы хуралдааны дэгийн болон Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын хуулиудаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн хоёр дахь хэлэлцүүлэгт төсөлд тусгагдаагүй шинэ зүйл, хэсэг, заалтыг хөндөж зарчмын зөрүүтэй санал гаргахыг хориглосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл гишүүд одоо өргөн мэдүүлсэн төслийнхөө хүрээнд тойрч ярихаас өөр аргагүй гэсэн үг. Нөгөө талаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал уг асуудлыг дахин найман жилийн хугацаанд дахин хэлэлцэх, өөрчлөлт оруулахыг хориглосон байдаг. Мөн ээлжит сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хориотой. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэх үед олон хязгаарлалт үйлчилдэг учраас эхнээс нь иргэд, гишүүд, судлаачдын саналд давтагдсан, төсөлд орхигдсон зарим саналуудыг тусгаж 35 хүртэлх хувьд нь хүргэж УИХ-ын хэлэлцүүлэгт оруулах нь илүү зөв байсан болов уу бодож байна. УИХ-ын гишүүний хариуцлагын асуудлыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг 2017 онд иргэдээр хэлэлцүүлэх явцад иргэн бүр сонгосон гишүүнээ эргүүлэн татдаг болъё гэх саналыг гаргаж байсан. Энэ асуудал тусгагдаагүй байна. Мөн 2017 оны иргэдийн хэлэлцүүлэгт орсон төслийн хувилбарт хот, тосгон нь засаг, захиргааны нэгж байхаар заасан байсан. Одоо уг заалтыг өөрчлөөд хот, тосгоны өөрийн удирдлагын болон засаг захиргааны зохион байгуулалтын зарчмыг хуулиар тогтооно гэж оруулсан байна. Төрийн үйлчилгээ засаг захиргааны нэгжээр дамжиж иргэдэд хүрдэг. Миний сонгогдсон тойрогт гэхэд л 3000 гаруй оршин суугчтай Хатгал гэж тосгон бий. Энэ тосгоны иргэдийн ихэнх нь төрийн үйлчилгээ, Засаг даргын тодорхойлолт зэргийг авахын тулд 40 км явж байж сумын төвөөсөө авдаг. Энэ тохиолдолд цөөн хэдэн хүний асуудал биш, 3000 гаруй буюу илүү олон хүнтэй тосгоны асуудал яригдаж байдаг. Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд сумын төвөөс авдаг төрийн үйлчилгээг Хатгал тосгоныхон болоод олон хүн амтай сумын төвөөс хол оршдог бусад тосгоныхонд боломж бүрдэх үү гэдэгт асуудал байгаа юм. Хотыг засаг захиргааны нэгж болгоё гэдэг ч маш олон санал авсан. Гэтэл засаг захиргааны бүтэц, зохион байгуулалтын зарчмыг хуулиар тогтооно гэсэн ганц өгүүлбэр л орж ирлээ. Одоо хот тосгоны эрх зүйн үндсийг Үндсэн хуулиар тогтоох заалт байгаа. Энэ заалт байгаа ч манайд хотууд хөгжсөнгүй. Манай улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны нэгжид хуваагдана гэдэг заалт хөндөгдөөгүй учраас хотыг засаг захиргааны нэгж болгохоос нааш дорвитой өөрчлөлт гарахгүй.

-Та төрийн сүлдийг өөрчлөх ёстой хэмээн үзэж байсан. Яагаад ингэж үзсэн юм бэ?

-Төсөлд тусгагдаагүй ч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт яригдаж байгаа үед одоогийн төрийн сүлдийг өөрчлөх эсэх асуудлыг хөндөж ярих нь зүйтэй. Миний хувьд одоогийн төрийн сүлдийг өөрчлөх нь зүйтэй гэсэн бодолтой явдаг. “Соёмбо”-ын үсгийг төрийн сүлд болгохыг дэмждэг хүмүүсийг нэг. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэн бэлгэддэг шүү дээ. Энэ мэтчилэн хэд хэдэн асуудал байгаа боловч хөндөгдөх боломжгүй болж байх шиг байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг эрх баригч нам өөрийн хүсэл сонирхолд нийцүүлсэн гэх шүүмжлэл байна.

-2008-2012, 2012-2016 оны УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацаанд өргөн баригдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслүүдийн зохицуулалттай сая өргөн мэдүүлсэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн заалтууд дийлэнх хувь давхцаж байгаа гэж ажлын хэсгийнхэн тооцсон байсан. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтүүдийн ихэнх нь 2008 оноос яригдаж, үе үеийн УИХ-д өргөн мэдүүлэгдэж байсан гэж үзэж болно. Эрх баригч намын хүсэл сонирхолд нийцүүлсэн гэдэгтэй санал нийлэхгүй. Магадгүй зарим нэг заалт зөвхөн МАН гэлтгүй том намуудад илүү ашигтай байж болох. Цаашид төслийн талаар хэлэлцүүлгүүд хийгдэнэ. Ард нийтийн санал асуулга явагдах учраас улс төрийн намууд байр сууриа илэрхийлж, саналаа өгөх байх аа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт ард иргэдийн амьдралд дорвитой өөрчлөлт авчрах уу?

-Үндсэн хууль бүр нийгмийн хөгжлийг даган тодорхой хугацааны дараа өөрчлөгдөх шаардлагатай тулгардаг. Энэ өөрчлөлтийг хийх цаг хугацаа нь мөн үү, нөхцөл, боломж нь бүрдсэн үү гэдэг нь чухал. МАХН буюу одоогийн МАН 46 суудалтай байхад 2011 онд Ж.Сүхбаатар нарын 32 гишүүний өргөн мэдүүлсэн төслийг ТББХ-оор хүртэл хэлэлцэж эхэлсэн ч нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлж амжаагүй сонгууль тулсан. Ардчилсан нам 34 буюу хамгийн олон суудалтай байхад 2015 онд Н.Батбаяр гишүүний ахалсан ажлын хэсгийн боловсруулсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэн ч мөн хэлэлцэж амжаагүй. Тухайн үед цаг хугацаа, нөхцөл боломж нь бүрдээгүй байсан болов уу. Нэг нам одоогийнх шиг үнэмлэхүй биш ердийн олонх болсон 2008-2012 онд ч, аль ч нам олонх болж чадаагүй 2012-2016 онд ч тэр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хүсэл зориг тухайн үеийн улстөрчдөд байсан ч болоогүй. Гэхдээ нийгмийн шаардлага байна гэдэг эндээс харагдаж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэх нь зөв, эсхүл буруу гэдэг асуудал яригдахаас илүү цаг хугацаа, нөхцөл боломж нь бүрдсэн үү, үгүй юу гэдгээс хамаарах асуудал гэж бодож байна. Энэ удаагийн Их хурал эхлээд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэхийг судлах ажлын хэсэг байгуулан ажиллуулж, дараа нь зөвлөлдөх санал асуулга явуулж, үүндээ үндэслэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг байгуулан, 21 аймаг, нийслэлд иргэдээр төслийг хэлэлцүүлж, олон процессыг дамжсаны эцэст төслийг өргөн мэдүүлсэн. Судлаачдыг ч энэ ажилд өргөнөөр оролцуулсан. Одоо нэг дэх хэлэлцүүлэг хийгдэж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг засч, сайжруулаад батлуулахын төлөө ажиллана. Гэхдээ олонхоороо хүчилж шийдэх боломжгүй. Төслийн ач холбогдол нь төрийн эрх мэдлийн хоорондын харилцан хяналт тэнцлийг хангах, Засгийн газар үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулахад оршиж байгаа. Төр засаг тогтвортой урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлснээр эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг хурдасгаж, иргэдийн аж амьдралд сайнаар нөлөөлнө.

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой ганц заалт оруулсан, ингэхдээ нас зааж 55 нас хүрсэн байна гэсэн. Энэ заалттай санал нэгдэж байгаа юу?

-Ажлын хэсгээс Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаа хүн дахин сонгогдохын тулд улс төр хийдэг, олон нийтэд таалагдах зорилготойгоор үйл ажиллагаа явуулдаг, Ерөнхийлөгчөөс буучихаад улс төрд эргэн орж ирдэг зэрэг сөрөг талуудыг хаах зорилгоор ийм зохицуулалт оруулсан байна лээ. Ерөнхийлөгчийн насны босгыг нэмэгдүүлэх саналыг дэмжиж байгаа. Харин зөвхөн нэг удаа сонгогдох тухайд нэгэнт Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдөхгүй, нийт ард түмнээс сонгогдож, парламент хуулиараа баталгаажуулдаг учраас дахин сонгогдож болно гэж бодож байна. Насны босго болон бүрэн эрхийн хугацааг нэмэгдүүлсэн учраас дээр дурдсан сөрөг үр дагаврыг багасгах боломжтой.

-Сонгуулийн тухай хуулийн талаар ямар бодолтой байгаа вэ. УИХ-ын сонгуулийн тогтолцоо, журмыг хуулиар тогтооно хэмээсэн заалт орсон. Үнэхээр гишүүдийн яриад байгаа шиг хуулиар сонгуулийн тогтолцоог тогтоож, пропорцианаль тогтолцоотой болгох гээд байна уу. Энэ хууль манайд хэр тохирох вэ?

-Энд хоёр ялгаатай асуудал байна гэж харж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд сонгуулийн тогтолцоог хуулиар тогтооно гэсэн агуулгатай зохицуулалт тусгасан. Сонгуулийн можаритор буюу олонхын, пропорцианаль буюу хувь тэнцүүлсэн, холимог буюу энэ хоёр тогтолцоог хослуулсан гэх нийтлэг хэлбэрүүд байдаг. Үндсэн хуульд сонгуулийн тогтолцоог хуулиар тогтооно гэсэн заалт оруулснаар ямар тогтолцоотой сонгууль явуулахыг зөвхөн Сонгуулийн хуулиар шийддэг болно. Энэ бол нэг асуудал. Гэхдээ Сонгуулийн хуульд мажоритар, пропорцианаль, эсхүл холимог гэсэн дурын тогтолцоог заан хэрэглэж болох уу гэдэг өөр асуудал. Үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн “Улсын Их Хурлын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно” гэдэг заалтыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслөөр хөндөөгүй, хэвээрээ байгаа. 2016 онд Үндсэн хуулийн Цэц пропорцианаль тогтолцоо нь “Улсын Их Хурлын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд шууд сонгоно” гэсэн дээрх заалтыг зөрчсөн байна гэж үзсэн учраас Сонгуулийн тухай хуулийн холбогдох заалтыг Их Хурал 2016 оны ээлжит сонгууль болохоос хоёр сарын өмнө хүчингүй болгосон. Өөрөөр хэлбэл шууд сонгоно гэдэг үгийг можаритор тогтолцооны сонгуулиар УИХ-ын гишүүнийг сонгоно гэж Цэц үзсэн. Сонгуулийн тогтолцоог хуулиар заана гэсэн нь Үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн шууд сонгоно гэсэн зарчмын хүрээнд байх уу, эсвэл сонгуулийн тогтолцоог хуулиар тусгайлан заахаар Үндсэн хуульд өөрт нь тусгасан “шууд сонгоно” гэдэг сонгуулийн тогтолцоотой огт хамаагүй асуудал уу гэдэг асуулт үүснэ. Мэдээж Үндсэн хуулийн хоёр заалт нэг нэгийгээ үгүйсгэсэн байж болохгүй. Энэ асуудал Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэлэлцүүлгийн шатанд илүү тодорхой болох байх. Манайд тохирох тогтолцооны хувьд сонгогч бүр яг ижил санал өгч байсан ч сонгуулийн нэг тогтолцооны хувилбараас гарах үр дүн, нөгөө тогтолцооны хувилбараас гарах дүнгээс ялгаатай байдаг. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчилнө гэдэг зүгээр нэг техник, зохион байгуулалт, саналын хуудасны өөрчлөлтийн асуудал биш учраас няхуур хандах учиртай. Хууль, эрх зүйн орчин ямар байхаас үл харгалзан можаритор тогтолцоо, цэвэр пропорцианаль гэхээсээ илүү холимог тогтолцоо манайд тохирно гэж үздэг.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хуульч А.Эрдэнэцогттой ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийн талаар хэлэлцэж буй. Энэхүү өөрчлөлтүүд иргэдэд ямар үр ашигтай байна вэ?

-Өнөөдрийн хэлэлцэж байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд тасралтгүй яригдсаар хуримтлагдаж ирсэн зүйл шүү дээ. 2000 оны Үндсэн хуульд оруулсан долоон өөрчлөлтөөс хойш анх удаа олон нийтийн маргаан шүүмжлэл хүлээлт болж гарч ирж байгаа. Миний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл ард түмний санаа бодолд нийцсэн төдийгүй 27 жилийн хугацаанд хуримтлагдсан асуудлуудыг шийдэх гарцыг бүрэн дүүрэн тодорхойлж чадсангүй гэж үзэж байгаа. Ард түмний санаа бодол, өнөөгийн нийгмийн шаардлага, цаашдын тэр үйл хэрэгт тохирсон нийгмийн захиалгад бүрэн нийцсэн төслийг барьж чадсангүй. Мэдээж манай улсын төрийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, эрх мэдэл хоорондын тэнцвэрт харилцааг сайжруулах чиглэлээр нааштай өөрчлөлт тусгаж байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ард түмний эрэлт шаардлагад нийцэж байгаа зүйл алга. Нийгмийн өмнө тулгамдаж байгаа асуудлуудыг судлахад тодорхой хэмжээний эр зориг хэрэгтэй. Өмнөөс ирж байгаа улс төрийн үр дагаварт автагдахгүй, явцуу ойрын сонирхолд захирагдахгүй, асуудлыг дорвитой, бүрэн гүйцэд нийгмийн эрэлт хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн байх ёстой байсан. Зарим нэгийг нь харахад шууд сонгууль руу чиглэчихэж байгаа мэт хардахаар заалтууд ч байна. Энэхүү өөрчлөлтийн 50-иас илүү хувь нь нийгмийн эрэлт хэрэгцээнд төдийлөн шаардлагагүй, тохирохгүй төсөл байна гэж хэлж болно. Парлемантынхаа засаглалыг боловсронгуй болгоё гэдэг дээр олон нийт болоод хуульчид санал нэгдэж байгаа.

Ямар байдлаар боловсронгуй болгох вэ гэдэг тал дээр бид хэд хуваагдаж байна. Нэг хэсэг нь эрх мэдлийн тэнцвэрийг сайн хангадаг тогтолцоо буюу сонгодог парламентын тогтолцоог авч хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь хоёр танхимтай парламенттай болгох гэж байна. Харин гурав дахь хэсэг нь одоо байгаагаа сайжруулчихад болно гэх гурван хандлага байгаа юм. Сүүлийн олон жилийн хэлэлцүүлгийн явцад Монгол Улс сонгодог парламентын засаглалаа гүнзгийрүүлэх хэрэгтэй гэдэг дээр судлаачдын байр суурь, олон нийтийн хандлага нэгдсэн.

-Хууль санаачлагдын зүгээс супер Засгийн газарт харин ч нийцсэн гэж үзээд байгаа. Японы засгийн газартай илүү дүйцэж байна гэж ярьж байна л даа?

-Бид Үндсэн хуулиа боловсронгуй болгоё гэж байгаа бол эрх мэдэл хоорондын харилцааны тэнцвэрийг хангасан байх ёстой. Бусад улс орны жишгүүдийг судалж түүнийгээ сайн хангасан засаглалын тогтолцоогоо боловсронгуй болгох чиглэлээр томоохон алхам хийх шаардлагатайг өнгөрсөн 27 жилийн турш харлаа шүү дээ. Энэ байдлыг бэхжүүлж чадах юм бол 20 гаруй жил Үндсэн хуульд гар хүрэх шаардлагагүй. Гэтэл Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлж байгаа гэдэг далбаан дор их хурлын эрх мэдлийг багасгаж байгаа гэж ярьж байна. Их хурлын эрх мэдэл бол төрийн эрх мэдэл дотроос далай шиг их. Тэндээс хэдээр ч шанагадаж Засгийн газарт өгөөд дундрахгүй. Зарим нэг эрх мэдлийг Ерөнхий сайд, Засгийн газарт шилжүүлснийгээ их хурал эрх мэдлээ Засгийн газарт өгчихлөө, тэнцвэржчихлээ гэж ярьж байгаа нь өрөөсгөл ойлголт. Хамгийн түрүүнд бид энийг засах ёстой байхгүй юу. Жижиг сажиг засвар хийгээд өнгөрөх гэж байгаа нь өнөөдрийн 27 жилийн хүлээлтийг бүрэн гүйцэд тусгаж чадахгүй. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй. Гэхдээ зарим нэг заалт нь хэрэгжихэд түвэгтэй, хэрэгжих боломжгүй ч заалтууд байна.

-Тэдгээр нь ямар заалтууд байна вэ?

-Орон нутагтай холбоотой зүйл дээр сумыг онцгойлж авч үзсэн. Сумын Засаг даргыг иргэдээс нь сонгоод ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Дэндүү популист маягийн заалтыг Үндсэн хууль руу оруулж байгаа юм. Хэрэгжих ямар ч боломжгүй. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдсөн. Суманд амьдарч байгаа 2000 хүрэхтэй, үгүйтэй хүнд татварын эрх, өмчийн эрх олгоод сум биеэ дааж хөгжих боломжгүй шүү дээ. Тэгээд л нэг юм уу, хоёр жил ажиллуулчихаад огцруулах асуудал тууштай явагдах нь. Дээрээс нь аймгийн Засаг дарга нь өөр хүн томилчих гээд байгаа юм. Тэгэхээр иргэд сонгосны хэрэг гарахгүй. Засаг даргыг огцруулахын төлөө эцэс төгсгөлгүй өрсөлдөөн Үндсэн хуулиар бий болох нь байна. Үндсэн хуулийн суурь зарчим гэж бий. Нутгийн өөрөө удирдах хэсэг төрийн удирдлагатай хослуулах зарчим. Энэ зарчмын гол агуулга нь Засаг даргыг нэр дэвшүүлж томилох. Хурлаас нэр дэвшүүлээд томилж, орон нутгийн ашиг сонирхол, төрийн ашиг сонирхол хоёрыг тэнцвэрийг хангаж өгч байгаа юм. Мөн Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн суурь зарчмаа зөрчиж байна.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдэх ч, Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг багасгаж байгаа гэж ойлгож байгаа?

-Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл дээр нэг зүйл хэлмээр байна. Сонгодог парламентын засаглал руу орж байгаа тохиолдолд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хязгаарлагдах нь зүйтэй. Шүүхийн асуудал Ерөнхийлөгчтэй холбоотой байдлаар томьёологдож ирсэн. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг бүрдүүлэх асуудлыг Ерөнхийлөгчийн мэдлээс гаргаад их хурал руу шилжүүлсэн байгаа. Нэг ёсондоо Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг багасгаж болно. Хариуд нь ямар тогтолцоо механизмыг бий болгох гэж байгаа вэ гэдэг чухал. Харилцан бие биедээ эрх мэдлийн хяналттай парламентын засаглалыг боловсронгуй болгох хэрэгтэй шүү дээ. Энэ зүйлсийг хийж чадаагүй байж Ерөнхийлөгчөөс баахан эрх мэдлийг нь аваад хэнд ашигтай юм. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт орлоо гэхэд Ерөнхий сайдын эрх мэдэлд дорвитой өөрчлөлт гарахгүй. Манай улсын хувьд нэн тэргүүнд шийдэх ёстой асуудал бол их хурлыг тараах байдаг. Парламент өөрөө тардаг байх ёстой. Манай Үндсэн хуулийн нэг согог нь парламентыг ерөөсөө тарахгүй байхаар хуульд заачихсан. Парламент өөрийнхөө саналаар тарвал тарна. Мөн эрх мэдлүүд нь тэнцвэртэй байх механизмуудыг яриад байгаа.

Ерөнхий сайдын өргөн мэдүүлсэн төсвийг батлахгүй гацаагаад байвал Ерөнхий сайд их хурлыг тараах санал гаргах ёстой. Монголын төсвийг 76 тийш татаж чангааж байхаар манай улсын нэгдсэн бодлого, төлөвлөлт, хөгжил ухарна. Ийм байдалд манай улс 27 жил явлаа. Засгийн газраас УИХ-д хурал өргөн барьсан төсвийг дураараа өөрчилдөг. Ийм байдлыг таслан зогсоох ёстой. Улс орны хөгжил сайжрахгүй байгаагийн нэг шалтгаан энэ.

-Үндсэн хууль энэ чигээрээ батлагдвал дорвитой орж ирж байгаа өөрчлөлт юу байна вэ?

-Манайх мажоритар сонгуулийн тогтолцоотой оронд нэг нам дийлэнх суудлыг авах магадлал ихтэй. Мажоритар систем дээр том хоёр нам эрх авдаг. МАН, АН ээлжлээд парламентад олонх болоод явна. Манай нөхцөлд энэ тохиолдолд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт үзүүлэх нөлөө бага. Засгийн газар, ерөнхий сайд хоёр аль нь эрх мэдэлтэй байх нь төдийлөн ач холбогдолтой биш. Хүчтэй өөрчлөлт мэдрэгдэхгүй гэсэн үг. Төсвийн зүйл анги хооронд янз бүрийн зүйл хийвэл хориглохоор заалт орсон байна лээ. Өмнөхөөсөө жалгаар нэг тараадаг төсвийг сааруулахад нөлөөтэй. Төсвийн зарлагын зүйл хооронд Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төсөв дээр шинэ зарлагын зүйл анги нэмэхийг хориглоно гэсэн заалт байгаа юм. Эрх мэдэл хоорондын тэнцвэрийг боловсронгуй болгох нийгмийн эрэлт хангагдаагүй гэж харж байгаа.

-Эрх мэдлийн балансыг тэнцвэржүүлэхийн тулд ямар заалт оруулж өгөх ёстой юм бэ?

-Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төсвийг хугацаанд нь батлахгүй бол их хурлыг тараах эрхийг Ерөнхий сайдад олгох ёстой. Японы жишиг шүү дээ. УИХ-ыг тараах асуудал Үндсэн хуульд суух хамгийн эхний зүйл. Эрх мэдлийнхээ тэнцвэрийг боловсронгуй болгож байж цаашид удаан хугацаанд тэнцвэртэй ажиллах боломжтой. Нийгмийн талаас, Үндсэн хуулийн эрх зүйн талаас Үндсэн хуулийг өөрчлөлтөд оруулах эхний шаардлага. Үүнийг оруулахгүй бол зарчмийн томоохон өөрчлөлт гарахгүй. Ийм өөрчлөлт оруулахаас их хурал эрх барьж байгаа МАН ухарч байна. Нийгмийнхээ шаардлагын өмнөөс эрсдэл хүлээхээс айж байна гэсэн үг. Ард түмнийхээ өмнө эрсдэл хүлээж улс орныхоо төлөө явахгүй. Харин ямар ч маргаангүй өөрт нь эрсдэл бий болгохгүй зүйл заалтаар оролдоод Үндсэн хуульд өнгөцхөн өөрчлөлт хийж байгаа юм. Үндсэн хуулийг ард түмнээрээ хэлэлцүүлнэ гэж байсан бол сүүлдээ ард нийтийн санал асуулга болж хувирсан. Энэ хоёр зарчмын ялгаатай. Ноднин Үндсэн хуульд байхгүй зөвлөлдөх санал асуулга гэж саналыг нь авчихсанаа хэлэлцүүлчихсэн гэж тооцоод байна. Өргөн барьсан төслөө их хурлын дэг дээр хэлэлцээд эхэлчихэж байна. Тэгэхээр ард түмэн биш 76 хэлэлцээд батлах зүйл болчихоод байгаа юм. Нэг намын олонх давамгайлсан ямар ч шүүлтүүр байхгүй ард түмнээр хэлэлцүүлсэн зүйлгүй батлагдах вий. Цэцийн асуудал Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нэн тэргүүний асуудал биш. Эрх мэдлийнхээ суурь асуудлыг хөндөөгүй байж ийм зүйл рүү гүйж орж жижигхэн өөрчлөлтүүд хийх нь хортой. Үндсэн хуульд өөрчлөлт орууллаа гэхэд хэдхэн жилийн дараа суурь асуудал хөндөгдөөд л гараад ирнэ. Парламентын тэнцвэрийг хангах чиглэлээр гүйцэд дорвитой алхам хийсэн өөрчлөлтийг өнөөдөр хийхгүй юм бол хожимдоно. Таван жилийн дараа үүнээс ч өөр зүйл яригдана. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслөө буцааж татаж дахиж боловсруулах хэрэгтэй. Суурь асуудлаас нь шийдэх эхлэх ёстой. Өнгөцхөн үл ялиг өөрчлөлт оруулчихсан. Магадгүй дараагийн удаа Үндсэн хуулийг үндсээр нь өөрчлөх асуудал яригдана. Нэг, хоёрхон жилийн явцуу эрх ашигт Үндсэн хуулиа захируулж болохгүй. Цаад гүнд нь олон асуудал хуримтлагдаад байж байна. Энийг хэн, хэзээ шийдэх юм.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Цэцээс Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуулийн хугацааг зарласан тогтоол нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн. Энэ шийдвэрт та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Дөрвөн хүн янз бүрийн асуудлаар өргөдөл өгсөн юм билээ. Үндсэн хуулийн Цэц хоёрдмол утгатай улс төрийн шийдвэр гаргалаа гэж харж байна. Тэр тусмаа Д.Гантулгатай холбоотой асуудлаар ҮХЦ маргаан үүсгэх ёсгүй байсан. УИХ-ын гишүүн сайн дураараа чөлөөлөгдөх эрх нь Үндсэн хуульд бий. Үндсэн хууль дээр ҮХЦ-д зөвхөн Үндсэн хууль зөрчсөн асуудлаар маргаан үүсгэнэ гэж заасан байдаг. Өргөдөл өгсөн асуудлаар маргаан үүсгэнэ гэсэн заалт байхгүй. Тэгэхэд энэ асуудлаар маргаан үүсгэж байгаа нь улс төрийн захиалга гэж харж байгаа. Их хурлын гишүүн байх эсэх нь өнөөдөр нээлттэй. Харин гишүүн болох шалгуур нь сонгуулиар ялах. Хууль батлагдаж байхад л анхнаас нь би тодорхой хэлж байсан. Аливаа нам сонгуульд ялах гэж л байгуулагддаг. Нам бүртгүүлсэн бол 180 хоногийн дотор сонгууль явуулж болохгүй гэж байгаа. Энэ бол Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл. 180 хоног зүгээр сууж бай гэдэг маш бүдүүлэг шийдвэр байсан. Улс төрийн намыг хооронд нь ялгаварлан гадуурхсан шийдвэр юм. Тийм учраас аливаа намыг сонгуульд оруулахгүй байгаа нь Үндсэн хууль зөрчсөн байна. Харамсалтай нь ҮХЦ хэт нэг талд үйлчиллээ. Дарангуйллын систем бий болчихож.

-Цэцийн шийдвэр хэр бодитой гэж харж байна вэ. Нөхөн сонгууль болохгүй гэсэн үг үү?

-ҮХЦ зарчмаа алдаж байна. ҮХЦ Үндсэн хууль зөрчөөгүй асуудлаар өргөдөл өгч байхад маргаан үүсгэсэн. Д.Гантулгын өмнөөс өргөдөл өгнө гэдэг өөрөө Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал байхгүй юу. Энэ бол улс төрийн солиорол. Цэц дээр очоод хошин шог хийгээд байна. Тэрийг нь Цэц хүлээж аваад маргаан үүсгэж байгаа нь буруу. Ардчилсан нам өмнө нь маш утгагүй хууль баталсан. Тухайн үед би үүнийг буруу гэж хэлж байсан. “Өөдөө шидсэн чулуу өөрийн толгой дээр” гэдгийн адил энэ хуулиараа гогцоолдуулаад сууж байна.

-Цэц хэт нэг талыг барьсан шийдвэр гаргалаа гэж байна. Цэцийн дээр хөх тэнгэр л байдаг гэдэггүй бил үү?

-Цэцийн дээр хэзээ ч хөх тэнгэр байгаагүй юм. Харин дээр нь нэг томилсон нам, явуулсан дарга л байсан. Дандаа л ийм байсан шүү дээ. Цэцэд олон өргөдөл өгдөг. Хүсвэл маргаан үүсгэнэ, хүсэхгүй бол үүсгэхгүй. Тогтолцоогоороо тоглосон тоглоом чинь сүүлдээ гацаанд ордог байхгүй юу.

Нөхөн сонгууль болох ямар ч боломжгүй болсон. Сонгуулийн тухай хуульд хавар, намар сонгуулийг зарлана гэж байгаа. Хавар нь зарласан.

Одоо ахиж зарлахын тулд сонгууль болохоос нэг сарын өмнө гэж заасан байдаг. Хүчингүй боллоо гээд дахиад шинэчлээд хийхээр хугацаа байхгүй. Намар болохоос наашгүй. Намар гэхээр сонгуулийн жил нь болчихсон. Нэг ёсондоо Хэнтийн 42 дугаар сонгуулийг бүхэлд нь бойкотоллоо. Сонгууль явуулахгүй байх үйлдлийг МАН, АН-тай нийлээд хийчихлээ.

-МАН, АН нийлээд нөхөн сонгуулийг явуулах боломжгүй болголоо гэлээ. АН-ын хувьд харин ч энэ сонгуулийг явуулах хүсэлтэй байх юм биш үү?

– АН энэ хуулийг баталсан. АН-ын баталсан хууль нь өнөөдөр өөрсдөд нь гогцоо болчихоод байна. Тухайн үедээ жинхэнэ хуйвалдаан хийж байсан. Ямар ч хамаагүй малчин хүнээр өргөдөл бичүүлээд ҮХЦ-ийг бужигнуулаад улс төрийн зорилгоор ҮХЦ гэдэг байгууллагагүй болгочихсон. Тэрнийхээ горыг амсаад явж байна. Үүнийг нь МАН үргэлжлүүлээд л явж байна. МАН-ын баталсан хуулиар яваагүй. Жүжиг нь дуусахгүй байна. АН нэг сарын турш жагсаал хийнэ гэсэн. Наадмаар жагсах юм байна гэж ойлгосон.

Ийм жүжиг битгий тавиад байгаач ээ. Ард түмэнд бодитой, нотолгоотой, баримттай, үндэслэлтэй, сэтгэлийн хөөрөлгүй үнэн юмыг яриач ээ гэж хэлж байгаа юм. МАН арай хэтэрч байна. Монголын ард түмэн залхчихаад байна.

-Хуулийн хугацаанд ажлын 15 хоногт УИХ чуулгаанаараа Цэцийн шийдвэрийг хэлэлцэх ёстой байдаг…

-УИХ-аар хүлээж авах, үгүй нь сонин биш. Нөхөн сонгууль болохгүй л гэсэн үг. МАН 65-уулаа. Үндсэн хууль өөрчилж болно. УИХ хуулийг бүхэлд нь хүчингүй болгоод шинэ хууль баталж, эсвэл зөвхөн 42 дугаар тойрогт зориулаад шинэ хууль баталж болно шүү дээ.

-1.2 сая еврогийн хахууль авсан гэх сайдын талаарх асуудал юу болж байна вэ?

-Франц улсад өөрийнхөө компанид эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Үүсгэхдээ энэ нь Монголын нэг сайдад 1.2 сая еврогийн хахууль өгсөн гэдгээр шалгагдаж байгаа юм байна. Энэ талаар би байр сууриа илэрхийлсэн. Маш ноцтой асуудал. АТГ-аас гадаад хэргийн яамаар дамжуулаад Францын талаас, прокуроор дамжуулж мөн тэнд байгаа манай элчин сайдаар дамжуулаад энэ талаар асуух боломж бий шүү дээ.

-Хууль зүйн байнгын хорооны даргад Л.Мөнхбаатар, Х.Нямбаатар нарын нэр яригдаж байгаа гэсэн. Үүнээс ч үүсэн багагүй улс төр өрнөж байгаа гэх юм. Энэ тухайд?

-Энэ бол намын асуудал. Яахав, хулгайч хүнийг Хууль зүйн байнгын хорооны даргаар тавьбал тавь л даа. Би Х.Нямбаатарт “Залуу хүн байж яагаад хулгай хийгээд байгаа юм, болиоч” гэж хэлсэн.

Эрүүл саруул ухаанаар харвал иймэрхүү хэл амтай хүнийг даргаар тавих хэрэггүй. Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгч зөвшөөрч байгаа юм уу. Эд нар чинь Ерөнхийлөгчийн карманы хүүхдүүд шүү дээ.

Казахстаны залуу дуучин Димаш Кудайбергеновын од болох зам 2015 онд Беларусийн “Славянский базар” олон улсын наадмаас эхэлсэн бөгөөд 2017 онд Хятадын “I’m a Singer” шоугаар дэлхий дахинаа танигдаж эхэлсэн юм. Тэрбээр “Азийн Грэмми” шагнал хүртэж, Азийн хамгийн алдартай дуучин болж, сүүлийн хоёр жил “Дэлхийн хамгийн царайлаг 100 залуу” жагсаалтад багтаж байна. Түүний гайхамшигтай хоолойг шүтэн биширдгээ Лара Фабиан, Жеки Чан, Ева Лонгория зэрэг одод илэрхийлээд байгаа билээ.

Казахстаны залуу дуучин, хөгжимчин, дуу зохиогч Димаш Кудайбергенов нь 1994 оны тавдугаар сарын 24-нд тус улсын Актобе хотод төржээ. Аав Канат Кудайбергенули Айтбаев нь Актобе хотын Соёл урлагийн газрын дарга, ээж Светлана Айтбаева нь Актобе хотын Филармоний дуучин, “SAZ” хүүхдийн студийг үүсгэн байгуулагч, өвөө эмээ нь мөн урлагийн авьяастай хүмүүс байдаг аж. Урлагийн гэр бүлээс гаралтай Димаш анх хоёр настайдаа тайзан дээр гарч, таван наснаасаа эхлэн төгөлдөр хуур, дуулаачийн дугуйланд явах болсон байна. Урлаг төдийгүй спортоор хичээллэх сонирхолтой тэрбээр усан сэлэлт, таэквондогоор хичээллэдэг. Дээд, доод бүх өнгөөр түвэггүйхэн дуулдаг тэрбээр төрөлх Казах хэлнээсээ гадна англи, орос, хятад хэлээр чөлөөтэй ярьж, дэлхийн 12 орны хэлээр дуулдаг. Дуулахаас гадна төрөл бүрийн хөгжим тоглож, дуугаа өөрөө зохиодог авьяаслаг залуу. Дэлхийн хэмжээний дуучин болоход аав нь хамгийн их дэмжиж тусалсан бөгөөд одоо продюсероор нь ажилладаг байна. Мөн түүний дүү Раушан нь дуулдаг аж.

Димаш 2014 онд А.Жубановын нэрэмжит хөгжмийн коллеж төгссөн. Дараа нь Астана хотын Казахстаны Үндэсний их сургуульд элсчээ.

Тэрээр TC Candler-ийн “Дэлхийн хамгийн царайлаг 100 залуу” чансаанд 2017, 2018 онд дараалан багтсан. Мөн “Men’s Health”, “South­ern Metropolis Daily”, “Chic Teen” сэтгүүлүүдийн нүүрэнд зураг авахуулж байв. 2017 онд Хятадын нисэхийн нэгэн компани онгоцоо түүний зургаар чимсэн байлаа. Энэ онгоц Шанхай – Бээжингийн чиглэлд ниссэн юм.

Өргөн цар хүрээтэй, зургаан октавтай хоолой нь баритон хоолойны хамгийн доод цэг хүрч, тэгснээ дээд сопранд хүрдэг болохоор Казахстаны дуурийн томчууд Димашт дуурийн театртаа дуулахыг санал болгоход орчин үеийн хөгжмөөр карьераа өсгөнө хэмээн сонгодог урлагаас татгалзжээ. Димаш “Би Казахстаныг дэлхийд танилцуулахыг хүсч байна” гэсэн нь нутаг нэгтнүүдээс нь маш их хүндэтгэл авчирсан байна.

Димаш Кудайбергенов нэгэн ярилцлагадаа Майкл Жексон, Ермек Серкебаев, Селин Дион, Лара Фабиан, Лучано Паваротти нарыг шүтдэг гэж хэлж байв.

Тэр алдарт хит дуу дуулахаас гадна өөрөө ч дуу зохиодог. “Өкiнiш”, “Война и мир”, “Сөз соны”, “Теттi елес”, “Селем”, “Үмытылмас күн”, “Көркемiм” гэсэн долоон дуутай.

Димаш гадаад, дотоодын олон уралдааны шагналыг хүртэж байлаа. Анхны шагналаа 2000 онд хүүхдийн “Айналайын” уралдаанаас авч байсан юм. 2010 онд олон улсын “Звонкие голоса Байконура” уралдаанд түрүүлж, 2012 онд Казахстаны залуу дуучдын “Жас канат” тэмцээний Гран При хүртсэн. Тэр жилээ телевизийн “Восточный базар” уралдаанд тэргүүлж, жилийн дараа Кыргызстаны “Мейкин Азия”-д түрүүлжээ. 2015 онд Беларусийн “Славянский базар” олон улсын наадамд түрүүлснээр Орос орон даяар танигдсан юм. Тэрээр тус наадмын Гран При шагналыг авах мөчид Димаш “Энэ шагнал олон залуусыг зоригжуулж, өсөн дэвшихэд нь маш их урам хайрласан гэж бодож байна. Учир нь ямар нэг дэмжлэггүйгээр, дан ганц авьяасаар хүн зорьсондоо хүрч чадахгүй” хэмээн хэлсэн байдаг.

Мөн Димаш 2017 онд Хятадын “I am a singer” уралдаанд хоёрдугаар байр эзэлснээр Хятад төдийгүй дэлхий нийт түүний авьяас, чадварыг гайхан бишрэх болсон юм. Түүний дуулахыг сонссон хүмүүс нулимс унагах нь энгийн үзэгдэл байдаг билээ.

“Top Chinese Music Awards”-ийн “Азийн хамгийн алдартай дуучин”, MTV Glob­al Chinese Music Awards-ийн “Гадаадын оны шилдэг дуучин” шагнал хүртэж байв. Тэрээр хамгийн сүүлд “The World’s Best” уралдаанд оролцож байв.

Димаш Өвөр Монголын алдарт дуучин Тэнгэртэй хамтран Өвөр Монголын ардын дуу “Хун галуу” дууг монгол, хятад, казах хэлээр Хятадын шинэ жилийн гала тоглолт дээр дуулсан нь монголчуудад ихэд таалагджээ.

2019 онд Димаш Хятад, Их Британи, ОХУ, Казахстанд тоглолтоо хийнэ. Дэлхийн олон оронд түүний фэн бий. Димаш фэнүүдээ “Dears” гэж нэрлэдэг. Түүний фэн клуб Казахстан, ОХУ, Беларусь, Их Британид байдаг бөгөөд 18-65 насны янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүс байдаг аж. Нийт таван сая фэн энэ клубүүдэд харьялагддаг гэсэн тоо гарчээ. Түүний “Грешная страсть” дууны бичлэг “Россия 1” сувгийн 2018 оны хамгийн их үзсэн клип болсон юм. Сар гаруйн өмнө Димаш Испанид “Любовь уставших лебедей” дууныхаа клипийг хийсэн юм.

Увс аймгийн арван жилийн дунд сургуулийг 1993-2003 онд төгссөн нэгэн үеийнхний төлөөлөл манай энэ удаагийн “Нэг анги” буланд зочиллоо. Тухайн үеийн аймаг сумын арван жилийн сурагчид нийлсэн 900 гаруй хүүхэд төгсөж байжээ.

Нэгэн үеийнхний төлөөлөл Ж.Бурмаа ярихдаа “Тухайн үед бид төгсөлт гэхээс илүү анги хамт олондоо маш эв нэгдэлтэй байсан. Аливаа уран сайхан урлаг спортын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохоос гадна нэгэн үеэрээ олон тэмцээнд хамт оролцож, хүч чадлаа сорьдог байсан. Хамгийн гол нь биднийг нэгтгэж байгаа зүйл бол идэвх санаачилга, хүсэл тэмүүлэл. 1993-2003 онд төгссөн нэгэн үеийнхний маань нэгдсэн арга хэмжээ эхлээд жил гаруй хугацаа өнгөрчихсөн байна. Бид олуулаа цуглаж чаддаг нь ямар эв нэгдэлтэйг тод харуулж байгаа байх. Аливаа нэгэн үйл ажиллагаа зохион байгуулахад хамгийн багадаа 200 гаруй хүн ирдэг. Идэвх санаачилга сайтай хүмүүс нэгдсэн байдаг юм” хэмээн хуучиллаа.

Эл төгсөлтийнхнөөс өдгөө олон алдартай хүмүүс байдаг аж. Монгол Улсын аварга С.Мөнхбат, Монгол Улсын гарьд Ж.Өлзий-Орших, МУБИС-ийн математикийн багш доктор Чойсүрэн, MNB телевизийн Монголын радиогийн диктер Б.Бурмаа, ИЗОУИС-ийн хуулийн багш Я.Батханд, Содон констракшны ерөнхий захирал Хүдэрбаатар, Сareer хөгжлийн төвийн захирал Булгаа, Хаанбанкны содон салбарын захирал Нямдорж, Jet сургуулийн захирал Алтансор, Хөх толбо компанийн захирал Оргил зэрэг салбар салбартаа төлөөлөл болсон залуучууд олон байгааг тэд хэлж байв. Хамгийн гол нь нийгэмд өөрийн гэсэн байр суурийг бий болгож, хүмүүсийг удирдан зохион байгуулаад явж байгаа хүмүүс олон байгааг хэлж байлаа. Банк санхүү, эрүүл мэнд, урлаг спорт, улс төр, нийгмийн салбарт өөр өөрсдийн өнгө төрхийг бий болгож, салбар бүртээ амжилттай яваа залуучуудын төлөөлөл бий гэдгийг тодотгож байлаа. Мөн тэдний үеийнхэн аймаг сумдын иргэдийн төлөөлөгчөөр ихэнх нь ажиллаж байгааг дуулгав.

Нэгэн үеийнхэн ярихдаа “Анх бид Career хөгжлийн төвөөр дамжиж залуучуудад хандаж сургалт хийснээр нэг нэгнийгээ мэдсэн. Бид аливаа нэг эхлүүлсэн ажлынхаа ард нь гарч байж санаа амардаг тууштай. Бид уулзаад ярьдаг юм. Саяхан л жоохон байна шүү дээ гэцгээдэг юм. Дэлхий ямар хурдан хөгжиж байгаа билээ. Зүгээр суух завгүй нас шүү дээ. Бидний залуучууд үнэхээр шижигнэсэн залуучууд байдаг. Тухайн үед манай тэнд хоёр гуравхан жил болоод шилжсэн хүүхдүүд чинь мөн л бид нартай нэгдчихсэн явж байгаа юм. Ингээд харахаар бид ямар эв нэгдэлтэй болохыг харж байгаа юм л даа” хэмээн хуучлав.

Нэгэн үеийнхэн “Залгамж 2003” нэртэй төрийн бус байгууллага байгуулж байгаа аж. Тэд энэхүү төрийн бус байгууллагаараа нийгэмд хандсан олон үйл ажиллагаа хийхээр төлөвлөж байгаагаа дуулгалаа. Тус аймгийн төгсөлтүүдийн хооронд урлаг, спортын тэмцээн их болдог гэнэ.

Эл төгсөлтийнхөн Б.Чойжилсүрэн гишүүний төгсөлтийн 40 жилийн ойг тохиолдуулан волейболын тэмцээнд энэ үеийнхэн “Маамуу нааш ир” нэртэйгээр анх удаа оролцон цомыг нь авч түрүүлж байжээ. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард нэгэн үеийнхэн Тэрэлжид сагсны тэмцээн зохион байгуулж мөн цомыг нь авсан талаараа ярьж байв. 15 хоногийн дараа тэмцээн болно гээд бид хоорондоо ярилцаж байхад нэг ч хандивын сан байхгүй хэрнээ хүн бүр сэтгэлээрээ хандаж 12 сая төгрөг цуглуулж чадсан. Манай төгсөлтөөс хамгийн их нь ирсэн. Тэмцээнд оролцоогүй нь хайлмаг, боорцог цайгаа бариад хүрээд ирж байгаа юм. Үнэхээр нэгдэж нийлсэн хүсэл тэмүүлэлтэй хүмүүс байгааг хараад бид ч өөрсдөө бахархдаг. Хамт олон гэдгийг өөрсдөөсөө л орж хардаг юм. Мөн Тэрэлжид хоёр хоног зохион байгуулсан сагсан бөмбөгийн тэмцээний үеэр манай төгсөлтийн тогооч найз маань нялх хүүхдээ дагуулаад тусдаа гэр авч, бидний хоол цайг хийж өгсөн. Аливаа зүйлд сэтгэл зүрхээрээ ханддаг тийм хүмүүс нэг үеийнхэн болчихсон юм” хэмээв.

Тэд үргэлжлүүлэн “Бидний албан ёсны анхны арга хэмжээ энэ жил эхэлж байгаа. Нийгэм рүү чиглэсэн олон үйл ажиллагаа явуулахаар бэлдэж байна. Өнгөрсөн намар бидний хэсэг хүмүүс мод тарих үйл ажиллагаанд гэр бүлээрээ оролцсон. Маш олуулаа нэгдэж нэг санаа зорилго дээр тулгуурлан ажиллаж байгаа учраас нийгэмдээ сайн сайхан зүйлийг хийхээс гадна залуучуудыг зөв зүйлд уриалан дуудсан ажлууд санаачлан зохион байгуулах төлөвлөгөөгөө гаргаад ажиллаж байна. Бидний үеийнхний хийж бүтээх цаг ирчихсэн байна шүү дээ. Зарим хүмүүс бидний үеийнхнийг гайхаж байгаагаа хэлдэг юм. Яаж энэ олон хүнийг нэгтгэж чадаж байна аа гэдэг. Үнэндээ бол хүсэл зорилго нэгтэй хүмүүс байгаа шүү дээ” хэмээн ярьцгааж байв.

Энэхүү төгсөлтийнхөөс олон хосууд төрсөн гэнэ. Тэд арван жилд байхаасаа үерхэж өдгөө нэгэн гэр бүл болсон хүмүүс олон байгааг дурсацгаасан юм.

Тэдний төлөөлөл болсон хэдэн гэр бүл хамтран мод тарьж, түүнийгээ тордож байдаг гэнэ. Мөн энэ төгсөлтийнхөн Хан-Уул дүүргийн номын санг тохижуулж байжээ. Мод тарихаас эхлүүлэн нийгэмдээ хэвшил болгох ёстой зүйл шүү дээ. Эхлэл нэгээр тавигдвал нэлээн хэд болох нь тодорхой байдаг хэмээн ярьцгаав.

Тэд хүүхэд нас, арван жилийн тухайгаа дурсахдаа “Бидний арван жилд инээд хөөртэй олон сайхан дурсамж байдаг. Тэр жил математикийн олимпод оролцох гээд манай үеийн хэдэн хөвгүүд зэргэлдээх сум руу явж л дээ. Нөгөө сумандаа очоод таних айл байхгүй. Гэтэл жолооч нь хээр гадаа хүүхдүүдийг орхилтой нь биш гээд нэг айлд оруулж өгч л дээ. Нөгөө хэд маань 13-ын түмпэнгээр дүүрэн боорцгийг нь идээд дуусгачихсан байсан гэдэг. Тэр нь бас л манай төгсөлтийн охиных байсан байгаа юм. Намар бид хэд уулзаж яриад бөөн инээдэм болж билээ” хэмээн хөхрөлдөв.

Бидэн дотор Х.Баянмөнх аваргын тахилын авдрыг сийлдэг сийлбэрчин залуу байдаг. Тэр маань шинэхэн байгуулагдаж байгаа төрийн бус байгууллагын тамга тэмдгийг хийж өгч байгаа юм” хэмээн сонирхууллаа. Тэд “Нөхөрлөлөөр манлайлъя” гэсэн уриатай аж. Ажлын хэсэг байгуулж хамт олноо удирдан чиглүүлж явдаг гэнэ. Ажлын хэсэгт Монгол Улсын аварга С.Мөнхбат, Монгол Улсын гарьд Ж.Өлзий-Оршихоос эхлүүлээд шижигнэсэн 12 залуучууд байгааг хэлж байлаа.

Тэд нийгэм рүү чиглэсэн үйл ажиллагаа эхлүүлж өөр өөрсдийн салбартаа анхаарлаа хандуулж ажиллах талаараа дурдаж байв. Нэгдэж нийлж чадаж байна гэдэг олон зүйлийн эхлэл болно гэдгийг ч тодотгож байлаа. Нэгэн үеийн үлгэр жишээ болсон эл төгсөлтийнхөн удахгүй шинэ үйл хэргээрээ дахин уулзахаа хэлсэн юм.

Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай Оюу толгойг тойрсон асуудлаар ярилцлаа.

---

-Оюу толгойн шалгалтын эргэн тойрны асуудал нэлээдгүй газар авлаа. Эдийн засгийн байнгын хороон дээр ч энэ асуудал яригдаж шуугиан дэгдээсэн. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Төрийн өмчийн оролцоотой стратегийн орд дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд УИХ хяналт тавих эрх нь нээлттэй байх. Гэвч УИХ дээр нэгдсэн байр суурь байхгүй гэж харагдаж байгаа. Ажлын хэсэг дотроо үл ойлголцол байна гэж харсан. Ажлын хэсгийн ахлагч нь гишүүд ирэхгүй байна гэдэг. Гишүүд нь ажлын хэсгийн ахлагч хурлаа зарлахгүй байсаар, сүүлд нь бараг хүчээр гарын үсэг зуруулах гээд байна гэдэг. Эндээс төрийн түшээд аливаа асуудалд яаж хандаж байгаа нь харагдаж байна л даа. Ажлын хэсэгт орсон зарим гишүүний ярьж байгааг хараад харамсал төрсөн. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон Дубайд зурагдсан Далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөөг уншаагүй, ойлгоогүй юм байна гэж харагдсан.

Оюу толгой хот байгуулах, цахилгаан станц барих үүрэг хүлээсэн гэж байх юм. Гэрээгээ хараагүй л хүний үг. Процессын алдаа л гэж байна. Яг хаана ямар процесс нь алдагдчихсан юм. Энэ төслийг босгож ирэхэд маш их хувь нэмэр оруулсан хүмүүс эргээд төслөө хэт үгүйсгээд байгаа нь сонин.

Бизнесээс болон төрөөс төрсөн тэрбумтан гэж хэлж болохоор хөрөнгө чинээтэй, бэлтэй улстөрчид нэг зүйлийг ердөө ойлгохгүй байгаа харагдах юм. Энэ төслийг зогсоогоод, хөрөнгө оруулагчаа хөөгөөд гаргачихвал ажилгүйдэл өснө. Дагаад банкны сектор савлана. Зөвхөн дунд давхарга ч биш, ер нь эдийн засаг хямарвал хор хохирол нь хамгийн түрүүнд эмзэг бүлэгт очно. Доллар ч хомсодно.

Хор хохирлыг үл хайхраад хувиа хичээн, зөвхөн сонгуульд зориулж, мэдлэг дутмаг, мэдээлэл муу жижиг тойргийн сонгогчид руу чиглэсэн популизм л улам газар авах нь. Үндсэн хуулийн дараа орох Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гээд баримт бичиг бий. Гаднаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтыг аль болохоор тэнцвэртэй байлгаж, нэг улсаас хараат байлгаж болохгүй гэж заасан байдаг. Гуравдагч хөршийн том хөрөнгө оруулалтаа ад үзээд байгааг нь ойлгохгүй байна.

-Оюу толгойг ингэж ухаж төнхөж шалгаж байгаа нь зөв үү?

-Шалгах эрх бүхий байгууллагууд олон бий. Гэтэл УИХ-ын гишүүд шалгаад байгаа нь ерөөсөө маш том асуултын тэмдэг.Зарим гишүүд ус хулгайлаад аваад явчихсан юм шиг ярьж байна. Монгол Улс маань өөрөө Усны тухай хуультай. Байгаль орчны яам болон орон нутаг ОТ-д хатуу хяналт тавьдаг. Усныхаа төлөвлөгөөг батлуулдаг, шалгуулдаг. Усны ай сав газрынхан буюу төрийн эрх бүхий байгууллагынхан нэхэмжлэхээ өгөөд тэр дагуу Оюу толгойн арван тэрбум төгрөг жил бүр төлөөд ирсэн байсан. Тэр бүхэн вэб хуудсан дээр нь байна. Энэ чинь уг нь олоход их хялбар, маш энгийн зүйл шүү дээ. “Эрдэнэс Оюу толгой” гээд Оюу толгойн 34 хувийг хариуцдаг компани байна, дээр нь толгой компани болох Эрдэнэс Монгол гээд байна. Эд нар хяналт тавих ёстой. Эд нарыгаа ажиллуул л даа. Манай татвар, гааль ч гэсэн бүгд л маш сайн хянаж байгаа. Татварын маргаан гарвал маргаан таслах зөвлөл гэж бий. Тэрэн дээр шийдвэр гарчихсан байна. Бас манай улсын шүүхээр эвлэрлийн гэрээ байгуулж байсан юм билээ. Эхэлж монголчуудаасаа, засгийн газрын харьяа байгууллагуудаас бодитой мэдээлэл зөв авчих л даа. Цаад хөрөнгө оруулагч нар нь аргаа бараад мэдэгдэл энэ тэр гаргаад байгаа шүү дээ. Жишээ нь, Техник эдийн засгийн үндэслэлээр үр өгөөжийг тооцдог. Тогтсон жишгээр таван жил тутам тодотгож байх ёстой. 2010 онд эхний ТЭЗҮ-г хүлээж авсан байдаг. 2015 онд тодотгол орсон. 2020 он гараад дараагийн тодотгол орох хуулийн хугацаа нь болчихож байгаа юм. Хөндлөнгийн шинжээчдийг томилоод нөгөө талынхныг суулгаад ТЭЗҮ санхүү эдийн засгийнхаа тооцоолол дээр хамт суу л даа. Бэлэн ашиглачих тогтолцоо, механизм нь байна. Өөрөөр хэлбэл чиглэл, чиглэлээр хяналт тавьдаг төрийн байгууллагууд хангалттай байна. Тэдэнтэйгээ л эхэлж уулз л даа. Дотроо нэгдсэн ойлголттой болох хэрэгтэй. Гэтэл гишүүд дотроо бие биеэ гаднын тагнуул, урвагчаар дуудаад байгаа нь илүү зүйл шүү дээ. Энэ жил долларын ханш яах нь мэдэгдэхгүй, олон улсын харилцаа хүндэрчихсэн, хятад америкийн худалдааны дайн гүнзгийрэх шинжтэй болчихсон, зэс нүүрсний үнэ унах төлөвтэй болчихсон ийм хүнд үед яагаад Оюу толгойгоор улс төр хийгээд байгааг ойлгохгүй байна. Хэвлэлээр дайн хийж байхаар Эрдэнэс Оюу толгой, Эрдэнэс Монголын захирлуудаа дуудаж авчраад тэндээ хаалттай ярь л даа. Дубай дээр очоод таван тэрбумын өрөнд оруулчихлаа гэх юм. Үгүй шүү дээ. Харин ногдол ашиг хойшлох эрсдэл бий юу гэвэл бий. Учир нь 2010-2012 онд зардал хэтэрсэн. Тэр хэтрэлт мэдээж ногдол ашигт нөлөөлнө. Дээр нь 2014-2015 онуудад зэсийн үнэ огцом унаж байсан. Зэсийн түүхэн дундаж үнэ ер нь л их бага байж ирсэн шүү дээ. Тэгэхээр үнэ унасан үед мэдээж аль, аль талын ногдол ашиг хойшилж таарна. Далд уурхай хойшилбол мөн л ногдол ашиг хойшилно. Байдал маш хүнд байх үеийн төсөөлөл, таамаглалыг сонсчоод Дубайн төлөвлөгөөтэй наагаад байгаа нь хоосон улс төр. Хөрөнгө оруулалтыг гадны санхүүжилтээр хийдэг нь бизнест байдаг л жишиг. ЖДҮ-ийн сангаас зээл авсан сайд, гишүүд олон байгаа. Тэд нар татвар төлөгчдийн мөнгөөр бүрдсэн сангаас гурван хувийн хүүтэй зээл авсан. Оюу толгой ч тэр хөрөнгө оруулагчтайгаа нийлээд,хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд заасан механизмын дагуу л бага хүүтэй зээл аваад ирж байгаа юм. Тэгэхээр гишүүд сайд нар ЖДҮС-гаас зээл авахаар зөв, тэр мөнгөөрөө ард түмэнд мундаг бүтээн байгуулалт хийж харуулж болдог. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалттай, төрийн өмчийн оролцоотой монгол компани гаднаас санхүүжилт татаад хөрөнгө оруулалт хийхээр Монгол Улс өрөнд орлоо гэх юм. Нэг юмыг хоёр янзаар хэлээд байгаа байхгүй юу.

-Оюу толгойг ингэж шалгаж байгаа нь манайх руу орж ирэх хөрөнгө оруулалтад хэрхэн нөлөөлөх вэ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад энэ байдлыг юу гэж харж байгаа бол?

-Манай аж ахуйн нэгжүүдийн зээлдэх зэрэглэл буураад эхэллээ. Гол шалтгаан нь улстөржилт буюу сонгууль угтсан популизм гэж харж байна. Манай эрх баригчид 2011 онд эдийн засгийн өсөлтийг 12 хувь болгосон гэдэг. Одоо ч тэр эдийн засгийг сэргээж байна л гээд байдаг. Энэ бүхний цаана Оюу толгой л байгаа. Оюу толгойд итгэж байгаа учраас гадныхан бидэнтэй харьцдаг. Оюу толгойн орлогод найдаж ОУВС хөтөлбөр орж ирсэн, бас бус бондуудыг шинээр босголоо. Оюу толгой жилд 1.0-1.4 тэрбум орчим долларын экспортын орлогыг Монгол Улсад оруулж ирж байгаа. Энэ орлого байхгүй болно гэдэг манай эдийн засагт маш том шок үүсгэнэ. Рио Тинто ойролцоогоор 10 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа байх. Үүнээс долоон тэрбум доллар нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт шингэсэн гэж би хөндлөнгөөс харж байна. Ашиглалтад орсноор сүүлийн хэдхэн жилийн нийт борлуулалтын орлого зургаан тэрбум доллар байгаа байх. Өөрөөр хэлбэл 10-ыг зараад 6-г олжээ гэж болно. Хөрөнгө оруулалтаа нөхөх болоогүй байна. Монгол Улсын Засгийн газар гэтэл татвар, роялти гээд аль хэдийнэ 2.2 тэрбум доллар авчихсан. Баялгаа үнэгүй алдаж байна гэдэг дэгс үг. Гааль маш сайн хяналт тавьдаг. Лондонгийн бирж дээр байгаа жишиг үнээр тооцоод тэрүүгээрээ АМНАТ буюу роялтигаа авчихаж байгаа. Дээр нь манай төр Эрдэнэтийн 51 хувийг эзэмшдэг. Олон улсын гэрээ конвенц, худалдааны эрх зүйгээр бол аливаа нэг улсад байгаа экспортлогч нар үгсэн хуйвалдахыг зөвшөөрдөггүй. Энэ бол ерөнхийдөө дэлхийн худалдааны нэг зарчим. Эрдэнэт, Оюу толгой хоёулаа Монголын компани ч гэсэн үнэ дээрээ хуйвалдах замаар гадаадын зах зээлд нөлөө тогтоох боломжтой. Ийм учир худалдан авагч нар аль алинд нь нууцлалын хатуу нөхцөл тавьдаг. Эрдэнэт бол мэдээж дундын зуучлагчаар дамжуулж байгаа. Үнийг нь бид мэдэхгүй. Оюу толгойн хувьд эрх бүхий гаалийн байцаагч нар нь мэдэж байх ёстой. Гэхдээ УИХ-ын гишүүд мэдэх шаардлагагүй. Тэд нар чинь хууль тогтоогч нар, мөн танхимд хэлсэн үгийнхээ хариуцлагыг хүлээхгүй тул байгууллагын бизнес нууцыг задлахдаа сийхгүй шүү дээ. Гол нь манай улс роялтигаа Лондонгийн биржийн үнээр тооцож авдаг учир гэрээний үнэ ач холбогдол багатай.

-Нууцын зэрэглэлтэй мэдээлэл Рио Тинто-д оччихсон байна гээд байгаа. Нууцын зэрэглэлтэй гэхээр ямар материалыг хэлээд байна?

-Монгол Улсад Төрийн нууцын тухай хуулийн дагуу төрийн байгууллагууд аливаа зүйлийг хоорондоо нууцалж явуулж болдог. Тэр шаардлагыг хангасан байх. Нууц гэдэг нэрийн дор улс төрийн асуудал явж байдаг зүйл дэлхийн түүхэнд олон гарсанбайдаг. Оюу толгой дээр нууцын материал очсон үгүйг хэлж мэдэхгүй. Оюу толгойгоос гаргасан мэдэгдлийг харахад нууцын зэрэглэлтэй материалтай танилцаагүй гэсэн байсан. Эдийн засгийн Байнгын хороо өөрсдөө хүргүүлээд тайлбар авсан байна гэж ойлгосон.

-Оюу толгойг шалгачихаад яагаад өөрсдөд нь шалгалтын дүнг үзүүлэхгүй байгаа юм бэ. Ийм хууль зүйн акт байдаг юм уу?

-Байхгүй. Энэ зүйлд УИХ-ын гишүүд хариулт өгөх байх. УИХ мөрдөн байцаах эсвэл шүүх байгууллага биш. Байнгын хороо нь ОТ-д 47 хуудас материал өгсөн. Тайлбарыг нь авсан гэж харсан. Нууц гээд байгаа нь гишүүд улстөржүүлээд байна уу гэж харж байгаа. Гишүүд явуулсан бичиг, ирүүлсэн тайлбараа ч ил болгочих л доо. Нүүрсний үнэ өссөн, Олон улсын валютын сангаас таван тэрбум доллар зээлээд авчихсан. Эндээ хэт найдаад байх шиг байна. Үнэндээ тэр ОУВС-гийн таван тэрбум өрнөөс бодитой үлдэж байгаа зүйл байдаггүй. Ингэхээр гишүүд ирэх оны сонгуулийг бодоод нэг сэдэв барьж аваад л нүдэх чиглэлээр хоорондоо уралдаад байна. ОТ мэдээж хамгийн амттай, мөлжүүртэй сэдэв. Энэний үр дүнд ард түмэн, эдийн засаг хохирно. Оюу толгой өрөнд оруулаад байна л гэнэ. Оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр хувь эзэмшинэ гээд манайхан өөрсдөө л хуульдаа заасан. Анх 2009 онд манай улс 770 сая долларыг оруулах байсан. Даанч тэр үед мөнгөгүй байсан бололтой юм билээ. Уг нь лицензээ үнэлж болох байсан. Гэтэл 2002-2003 онд Их өрийг дарна гэдэг нэрийн дор ашиглалтын лицензүүдээ өгчихсөн гэж дуулдсан. Мордохын хазгай тэгэхэд л эхэлсэн гэмээр харагддаг. Их өр дарахыг улс төрийн шоу болгосон. Энэ шоугаа Оюу толгойд өгсөн лицензээрээ санхүүжүүлчихсэн. Ингээд л Оюу толгой анхнаасаа улстөржөөд явчхаж байгаа юм. Нэгэнт ашиглалтын лиценз авчихсан хүн 30 жилийн өмчийн баталгаатай болчихдог. Тэгээд 2009 онд хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж байх үед жишээ нь нэгдүгээр босоо ам бараг дуусаж байсан гэдэг л юм билээ. Жирийн иргэн хүн бол эхэлж ТЭЗҮ буюу техник эдийн засгийн үндэслэлээ хийнэ, дараа нь тэр санхүүгийн тооцоололдоо үндэслэн гэрээгээ хийж, эцэст нь лицензээ хөрөнгө оруулагчдаа шилжүүлэх байх. Гэтэл манай улстөрчид эхлээд лицензээ өгчихсөн. Дараа нь гэрээгээ хийгээд эцэст ньТЭЗҮ-гээ хүлээн авсан. Энэ буруу голдрил бол үе үеийн улстөрчдийн хийсэн алдаа. Ер нь 2002 оны Засгийн газар туршлагагүйтэж суурийг нь буруу тавьчихсан нь эцэс төгсгөлгүй маргааны эх болсон гэж хардаг.

-Оюу толгойн асуудал манайх руу гаднаас хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд хүндрэл үүсгэх үү?

-Маш том хүндрэл үүсгэнэ. Гаднынхан хараад, ажиглаад, гайхаад сууж байгаа. Тэдний хувьд Энхбаярын ЗГ, Баярын ЗГ, Сайханбилэгийн ЗГ, Хүрэлсүхийн ЗГ гэж байхгүй. Монгол Улсын Засгийн газар гэж л бий. Гэтэл тэр Засгийн газруудад сайд дарга, за тэгээд олон жил парламентад суусан улс төрчид нь яагаад ингээд байгааг ойлгохгүй байх. Эдийн засаг, уул уурхайн анхан шатны мэдлэггүй гэдгээ ааш аяг, асуултаараа харуулаад байгаа гишүүд яаж ийм том төслийг мэдээд шүүмжлээд шалгаад байдагт нь гайхах байх. Оюу толгой байж болох тайлбарыг өгөөд байгаа. Гадны хүний нүдээр харвал ОТ-н тайлбар, Риогийн учирласан, сүрдүүлсэн, аргадсан гэмээр мэдэгдэл илүү бодитой үндэслэлтэй харагдаж байна. Монголд өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж байж ажлын байр бий болно. Ядуурлаас гарна. Манай төгрөгийн ханш тогтворжино. Бид импортоос асар их хараат болсон тул ханш унавал амьжиргаа хэцүүднэ. Монголын төр ийм харалган байж болохгүй. Өнөөдөр үнэхээр аливаа асуудалд цогцоор нь хандаж, углуургаар нь нягталж, бодож сэтгэж, улмаар зангаргатай үг хэлээд бусдыгаа дагуулаад явчих төрийн зүтгэлтэн дутаад байна даа.

-Манай эдийн засгийн байдал ямархуу түвшинд байна вэ?

-Эдийн засгийн байдал тоо, статистсик сайхан байгаа. Гэхдээ цалингийн өсөлт үнийн өсөлтөө гүйцэхгүй байна. Энэ чинь л бүгдийг хэлчхэж байгаа юм. Аж ахуйн нэгжүүд ажлын байраа цомхотгоод эхэллээ. Албан ёсоор ажилгүйдэл буурсан гээд байгаа. Үнэндээ далд ажилгүйдэл, дээр нь ядуурал ихсэхээр иргэд бухимдана.Энэ бухимдал дээр нь оноо авахын тулд нөгөө социализмын үед гаргаж ирдэг байсан хий үзэгдэл, хий дайсан гаргаж ирж байгаа юм. Уг нь Рио Тинто зүгээр л,байдаг л нэг хувьцаат компани шүү дээ. Хувьцааг нь хэн ч авч болно. Тэтгэврийн хөгшид, мөнгөтэй оюутнууд. Хөрөнгө босгоод тэрүүгээрээ төсөл санхүүжүүлээд явж байгаа улс. Гэтэл өнөө гадны хөрөнгөтнүүд Монголыг маань сорон мөлжих гээд байгаа мэт. Эсвэл Оюу толгойгоос Рио Тинтог хөөж гаргаад буцаад социализмруугаа орох хэрэгтэй. Рио Тинто санхүүжилтээ татвал Оюу толгойд оронд нь Хятадын төрийн өмчит компаниуд л орно. Хятад эрэлт,нийлүүлэлт дээрээ монополь үүсгэнэ. Хүссэн үедээ тоглолт хийнэ. Бид яаж ч чадахгүй. Ер нь Эрдэнэт Оюу толгойн татварын ачаалал 30 хувь байгаа. Дэлхий дээр дундаж нь 10 хувь байдаг. Маш өндөр татвар төлж байгаа. Гэтэл асар их улстөржиж байна. Монголыг тэжээж байгаа хоёр үйлдвэр маань үнэхээр хүнд нөхцөлд ажиллаж байна. Дээр нь хувиа хичээсэн улстөрчид наалдчихаж байгаа юм. Эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо аварч үлдье гэж байгаа бол улстөрчид маань холын бодол, алсын хараатай баймаар байна.

Олон улсын биржид бүртгэлтэй, нээлттэй компанийн веб дээр байршсан мэдээнээс харвал 2025 оноос эхлээд Оюу толгойн мөнгөн урсгал эрс сайжрах юм билээ. Тэгэхээр өнөө “өр” гээд байгаа хойшлуулсан хөрөнгө оруулалтаа хэдхэн жилийн дотор дарах боломж харагдсан шүү. Одоо Эрдэнэс-Оюу толгой, Эрдэнэс-Монгол компаниуд ажлаа хиймээр байна. Тэд зардлаа хянаад ажиллах хэрэгтэй. Бас тэр ногдол ашгийн хуваарилалтад 34 хувийн хөрөнгө оруулалтын урьдчилгаа амлалтаа тодорхой үе шаттайгаар суутгуулаад явбал үнэхээр бодитой алхам болно. Энэ мэт ногдол ашгийг авах хугацааг наашлуулах бодит ажлын оронд хий хоосон улстөржүүлснээр бид бүр том алдагдалд хүрэх вий гэж болгоомжилж байна.

“Марал буусан шөнө”, “Сэтгэлийн булаг”, “Би чамд хайртай” зэрэг дуунуудыг эгшиглүүлэн үзэгч олноо танил болсон дуучин МУСТА Д.Хишигбаяр, Р.Дэлгэрмаа нарыг хамтран дуулахаас гадна нэгэн гэр бүл гэдгийг уншигчид андахгүй. Бид энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэхээр дуучин Д.Хишигбаярынхыг зорилоо. Биднийг зорин очиход нээгээд удаагүй кофе шопдоо ажилтай байна, ийшээ хүрээд ирэх үү гэснээр бид Зайсанд байрлах Aroma De Love кофе шопыг зорив. Улаанбаатар сувиллын хажууд орших Aroma De Love кофе шоп жазз хөгжмийн ая эгшиглүүлжээ. Гэргий нь “Сониныхон хүрээд ирэв үү” гэсээр бид өрөөнд орж тухаллаа. “Бид хоёр сүүлийн үед кофе шопдоо ихэнх цагаа өнгөрөөж байна. Өнгөрсөн намар өөрсдийн хүсэл сонирхлоороо кофе шопоо нээсэн юм. Тохижуулах зүйл их байна. Мэргэжлиййн маань онцлогоос шалтгаалаад бид амьдралынхаа ихэнх цаг хугацааг дуу шуутай орчинд өнгөрүүлдэг болохоор ч тэрүү аль болох чимээгүй орчныг хүсэмжилдэг болчихдог юм билээ. “Лантуун дохио” ТББ-ын тэргүүн Ч.Ганжавхлангийн кофены газраас нийлүүлэлтээ хийдэг. Кофе бидний хэрэглэдэг ундаа болчихсон” гэсээр гэргий кофе чанан, амттанаар дайлж бидний яриа хөөрөө эхэллээ.

Гэрийн эзэн кофе шопныхоо сувинерүүдийнхээ дэргэд зогсон “Бид хоёр 2010 онд гэр бүл болж энэ байрандаа гал голомтоо бадрааж байлаа. Өөр байранд ороод энэ байраа кофе шоп болгож ажиллуулахаар болсон юм. Манай гэр бүлийн хүн өөрөө тохижуулж, сувинер зэргийг урлагийн хүн учраас ихэвчлэн хөгжмийн зэмсэгүүдийг сонгосон.

1968 онд багшийн маань бичсэн гар бичмэлэн нот байдаг юм. Би өөрөө 2005 онд бичсэн нотоо жаазлаад өлгөх бодолтой байна. Ихэнх цаг энд өнгөрдөг дөө” хэмээн хуучлав. Тэрээр үргэлжлүүлэн уран бүтээлийнхээ хажуугаар кофе шопоо мөн “Сүүн цагаан хурим” нэртэй гэрлэх ёслолын үйл ажиллагааг цогцоор нь хийж үйлчилдэг компаниа нээж байгаа талаар танилцуулав. Кофе шопны хананд нийтийн дуучдын хошин зураг, хийл хөгжмөөс эхлээд сувинерэн хөгжмийн зэмсгүүд, номын тавиур, намуухан ая цаанаа л нэг тайван байдлыг илэрхийлсэн харагдана. Биднийг кофе уух зуур гэргий “Бид хоёр аялан тоглолтоор Германд явж байхдаа эгчийндээ хэд хоног амьдарч байсан юм. Эгч маань өглөөний цайндаа халуун кофе, халуун өндөг, халуун жүржийн жүүс, халуун талх бэлдэж бид өглөөний цайгаа уудаг байсан юм. Өглөө бүр аминдэмээ германчууд ингээд авчихдаг юм байна. Энэ өглөөний цай надад үнэхээр таалагдсан. Басхүү тэгж анх кофенд дурласан гэхэд болно. Тухайн үед манайд чанадаг кофе ховор байлаа шүү дээ. Судалгаанаас харахад манайд дийлэнх байдаг өвчлөлүүд европчуудын хувьд бага байдаг юм байна лээ. Тэр тусмаа Германд элэг, ходоодны хавдрын өвчлөлүүд маш бага байсан. Энэ нь ердөө кофены зөв хэрэглээтэй холбоотой юм байна лээ. Хавдрын вирусийг дарангуйлдаг гэж тайлбарлаж байсан юм. Ингээд л ер нь амьдралынхаа өдөр тутмын хэвшил болгосон кофе шопоо нээсэн. Байрлал нь хотын төвд биш болохоор ойр хавийнхан маань ихэвчлэн үйлчлүүлж байгаа. Аль болох эрт нээж хүмүүст өглөөний цайгаа уух боломжийг бүрдүүлэх гэж хичээж байна” хэмээн хуучилсан юм.

Гэрийн эзэн Төв аймагт төрж өссөн гэнэ. Тэрээр “Бидний үеийн хүүхдүүд социализмын нийгэмд амьдарч байлаа шүү дээ. Тэр үед баян, ядуу айл гэх давхарга байсангүй. Бүгд л тэгш амьдралтай. Бага нас маань аав, ээжийн нутаг Баянцагаан суманд өнгөрсөн. Аавын маань аав Гавж цолтой лам хүн байсан юм билээ. Нутагтаа том ах гэдэг нэртэй Манзуширын хийдийн мундаг лам байсан гэдэг. Аав маань тэр хүний арван хүүхдийн нэг нь. Манай аавын тал олон сайхан хүүтэй. Намайг төрдөг жил өвөө бурхан болсон гэдэг. Ээжийн минь аав малчин Мөнх гэдэг хүн байсан. Ээж айлын бага охин, хоёр ахтай. Хоёр ах нь хоёулаа хөдөлмөрийн баатар, нэг нь Даш гэж хүн байсан. Нөгөө нь манлай уяач Мөнхийн Данзанням гэж хүн байлаа. Түүний хүү нь Данзаннямын Даваахүү гэж уяач байна. Тэр хүний аав, манай ээж хоёр төрсөн ах дүү нар. Манай аав ганц хундага татаад ирэхээрээ сайхан дуулдаг гэж нутгийнхан ярьдаг. Аавынхаа дуулж байсныг одоо бодохоор алиа марзан дуу дуулж байсан санагддаг юм. Ээжийн талынхан уртын дууг их сайхан дуулна” хэмээн хуучиллаа.

Тэрээр ардын жүжигчин, зууны манлай дуурийн дуучин Ц.Пүрэвдоржийн удирдлаган дор таван жил сурч төгсжээ. 2002 онд дуурийн театрт ангиараа уригдан очиж, тус театрт гурван жил ажиллаж байсан гэнэ. 2003 оноос эхнэртэйгээ хамтарч дуулснаар чөлөөт уран бүтээлч хэмээх тодотголтой явах болжээ.

Тэрээр том хүү Х.Болдбаатар нь цэргээс халагдаж ирсэн бөгөөд намраас их сургуульдаа сурах гэнэ. Бага хүү Х.Банзрагч нь цэцэрлэгт явдаг байна. Тэрээр би том хүүгээ эх орондоо үүргээ хүлээж цэрэгт явах хэрэгтэй гэдэг үүднээс явуулсан. Дээр үед хүмүүс цэргийн албанд хүүхдээ явуулах дургүй байлаа шүү дээ. Надад ч цэрэгт явах боломж гараагүй юм. Тэр үүднээс хүүгээ Дорнод аймгийн Халх голд цэргийн алба хаалгуулсан хэмээв.

“Хурим гэдэг хүний амьдралын хамгийн нандин дурсамжтай үе байдаг шүү дээ. Тиймээс энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулах гоё юм болов уу гэх үүднээс компаниа нээсэн. Ноднин хоёр гурван хүний хуримыг зохион байгуулсан. Ажлууд маань ар араасаа хөврөөд л явж байна. Наадайн шүлэг, Энхбаярын хөгжим Сүүн цагаан хурим” дууг бид хоёр дуулсан. Яруу найрагч, зохиолчдын зүгээс энэ дууг эзэн нэртэй болгомоор байна гэсэн санал тавьсан л даа. Оюуны өмчийнх нь дагуу энэ уран бүтээлийг бид эзэмшиж байгаа. Хүний оюуны бүтээлийг үнэлж барахгүй л дээ. Гэхдээ тодорхой хэмжээнд бид үнэлж авсан. Энэ дууныхаа нэрийг компанидаа өгөх зөвшөөрлийг аваад компанийнхаа үйл ажиллагааг эхлүүлэн ерөнхийдөө ажлууд маань жигдэрч байна даа” хэмээн гэрийн эзэн тодотгож байлаа.

Гэргий анх танилцсан үеэ дурсахдаа “Би Хөгжим бүжгийн дуулаачийн ангийг төгсөөд СУИС-д элсэн ороход Хишгээ төгсөх курс байсан юм билээ. Би оюутан байхдаа ерөөсөө Хишгээг харж байгаагүй. Ангийнх нь Мэнгэтэй Ариунбаатар ах, Парадогийн Булгаа ахыг таньдаг л байсан. Хишигбаяр төгсөөд дуурийн найрал дуунд ажиллаж байсан юм билээ. Нэг өдөр Морин хуур наадамд “Санах уу” гээд дууг МУГЖ Түвшинтөгс ахтай хамтарч дуулах уу гэдэг санал хөгжмийн зохиолчоос ирдэг юм. Мэдээж би шууд зөвшөөрсөн. Оюутан хүүхдэд гавьяаттай дуулна гэдэг маш том боломж байсан. Залуу уран бүтээлчдэд өөрөөсөө илүү амжилттай яваа дуучидтай хамт дуулна гэдэг бол томоохон боломжоос гадна тэр мундаг хүмүүсээс суралцах зүйл их байдаг. Би тухайн үед С.Жавхлантай хамтраад хоёр, гурван дуу дуулчихсан байсан. Хүмүүс намайг хальт л мэддэг байсан л даа. Ингээд “Морин хуур” наадамд оролцох гээд дуурь дээр бэлтгэл хийхээр болсон юм. Түвшээ ах дуурийн гоцлол дуучин байсан болохоор тэр бүр орж ирж бэлтгэл хийх боломжгүй. Харин Хишгээ тэр дууг нь сурчихсан байсан л даа. Ингээд Түвшээ ахын дубляр нь болоод надтай дуулж, бэлтгэл хийж эхэлсэн юм. Тэр үед би найрал дууны ийм залуу байдаг юм байна гэж бодчихоод л нээх анзаараагүй өнгөрсөн. Морин хуур наадам өвөл болдог. Тэгтэл хавар нь Хишигбаяр над руу залгаад хоёулаа хамтарч дуулах уу гэсэн санал тавьснаар Оюун гуайн шүлэг, УГЗ Г.Сэр-Од багшийн маань аялгуу “Холын хүн хүлээх сайхан” нэртэй дууг анх дуулж байсан. Түүний дараа “Зүрхний бяцхан шувуухай”, “Марал буусан шөнө” дуунуудыг дуулсан даа. Ингээд бодохоор 2002 оны намраас хамтарч дуулж эхэлсэн байгаа юм. Ингэж л хамт уран бүтээлээ хийж эхэлж, нэг л мэдэхэд харцаараа, бүх л зүйлээрээ биенээ мэдэрдэг болчихсон байсан. Бид хоёр хамт байх ёстой хүмүүс юм байна гэдгээ ойлгосон доо. 2005 онд бид хоёр нэг гэрт орж байлаа” хэмээн дурсамжаа сөхөн хүүрнэлээ.

Гэргий Увс аймгийн Зүүнговь суманд төрж өссөн гэнэ. Сумандаа 10 жилээ төгсөж, Хөгжим бүжгийн сургуульд элсэн оржээ. Багаасаа л дуучин болохыг мөрөөддөг байж. Мөрөөдлөө биелүүлсэн гэж боддог доо хэмээн хэлж байв. Гэргийн аав нь сүүний заводод ажиллаж байгаад сүүлд сургуулийн няраваар олон жил ажиллаж байсан аж. Тэрээр миний аав хачин гоё дуулдаг байсан. Тэр үед дуулсан дууг нь хальсан дээр буулгаж авч чадаагүй л дээ. Кассетэн дээр аав дуулаад бичүүлчихсэн байсан. Гэхдээ хадгалж үлдээж чадаагүй. Манай ээж ч мөн адил гоё дуулна. Хоёр талдаа л урлагийн хүмүүс байсан. Аавын маань төрсөн дүү дуу хөгжмийн багшаар олон жил ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Харин ээжийн минь төрсөн дүү драмын театрын захирал Цэрэнсамбуу гэж хүн бий. Удамд маань урлагийн хүмүүс олон бий хэмээн аав, ээжийнхээ талаар дурссан юм.

Тэрээр үргэлжлүүлэн “Би айлын ганц охин. Ээж маань намайг бага байхад хүнтэй суухаар өгнө гээд дээр үеийн Оросын хоёр хоолны сав хадгалдаг байсан. Намайг хүнтэй суухад өгч, одоо ч би хэрэглэдэг. Бага байхдаа ээжтэйгээ юм их оёдог байсан. Тэр үед хэрэглэж байсан оёдлын машин манайд байдаг байлаа. Сүүлд ээж шинэ оёдлын машин надад авч өгсөн” хэмээн ярив.

Биднийг яриа хөөрөө дэлгэх зуур кофе шопоор үйлчлүүлж буй хүмүүс ихэвчлэн notebook дэлгэн ажлаа хийж, ном уншаад сууж харагдана. Гэргийн чангахан инээх бидний яриаг инээд хөөртэй болгож байлаа.

Д.Хишигбаяр “Бид хоёр нэг удаа тайзны ард маргалддаг юм байна. Тэгж байтал зарлагдаад тайз руу гарах болж байгаа юм. Тайзан дээр гарчихаад зрителл рүү хоёр тийшээ хараад зогсоод дуулах утгагүй. Ингээд л эхний бадгаа дуулаад эхнэр лүү гээ харлаа, манай хүн чив чигээрээ харж дуулж байгаад дуусгаж байсан даа. Ингээд л тайзнаас буугаад бие бие рүүгээ инээгээд зогсож байх жишээтэй. Дуу гэдэг ийм л сайхан зүйл шүү дээ” гэв.

Д.Хишигбаяр өөрийн өрөөнд залсан бурхан багшийн зургийг заагаад “Би тэр жил Далай багшийн гурван өдрийн сургаалд суусан юм. Манай Сүхбаатарын талбай шиг том том талбай хэд хэдийг засчихсан. Далай багш сэнтий дээрээ суугаад дэлхийн буддын шашны лам хуврагууд хажууд нь суучихдаг юм билээ. Хутагт хувилгаанууд ч сууж байна. Нүсэр болдог юм билээ. Далай багш жилийн турш хийсэн ажлынхаа талаар тайлангаа тавьдаг юм билээ. Тэнд өргөл барьц барьж байгаа хүмүүс өдөржингөө үргэлжилсэн. Их сонирхолтой санагдаж байсан даа” хэмээн хуучиллаа.

Биднийг ярьж байх зуур Р.Дэлгэрмаа өөрийн гараар хийсэн бялуугаа авчрав. Кофе шоп ажиллуулж байхад өөрөө олон зүйл хийж сурдаг юм байна. Бүх зүйлийг өөрөө хийж сурч байна даа. Гадаадын орнуудаар аялаад явж байхад ямар нэгэн хоолыг Хишгээгээс өмнө би амсаж үзнэ. Энэ идэж болохоор юм байна. Энэ дэмий юм байна гээд л Хишгээд хэлнэ шүү дээ” хэмээн тэд инээлдэв.

Удахгүй шинэ бүтээлээрээ үзэгч, сонсогч түмэнтэйгээ уулзана гэдгээ тэд дуулгав.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН