Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Чимид сангийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэгтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт Ерөнхийлөгч өөрийн төсөл, саналаа танилцуулсан. Ерөнхийлөгчийн зүгээс нэгдүгээр хэлэлцүүлэгт дурдагдаагүй төсөл, саналыг оруулсан нь хууьчид болоод иргэдийн анхаарлыг татаж байгаа. Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал, төслийн талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газар хууль санаачлах эрхтэй. Гэхдээ Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 11.3.4-т чуулганаар урьдчилан тогтсон зөвхөн нэг төсөл хэлэлцэнэ гэж заасан. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн нэгдүгээр хэлэлцүүлэг яваад дуусчихсан. Зөвхөн нэг төсөл хэлэлцэнэ гэдэгтэй давхцаж болохгүй. 11.3 дээр өөр өөр үзэл баримтлалтай хэд хэдэн төслийг саналын түвшинд харгалзан үзэж болох ба харин бие даасан байдлаар зэрэгцүүлэн хэлэлцэхийг хориглоно гэж заасан. Ерөнхийлөгчийн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг албан ёсоор хэлэлцэх боломжгүй. Саналын түвшинд хэлэлцэгдэнэ л гэсэн санаа. УИХ-ын гишүүд хууль тогтоох бүрэн эрхэд оролцож байгаагийн хувьд Ерөнхийлөгчийн саналыг ишлэх, харгалзан үзэх боломжтой. Мөн 13.3-т нам эвслийн бүлэг санал дүгнэлт гаргаж болно гэсэн заалт бий. Байнгын хороо болон түүний гишүүн мөн нам эвслийн бүлэг нь төсөлд тусгагдаагүй шинэ хэсэг заалт нэр томьёоллыг санал дүгнэлтдээ оруулж болохгүй гэсэн байгаа. Анхны төсөлд тусгагдаагүй заалтууд хэлэлцэгдэхгүй гэсэн үг. Давхцаж байгаа хэсгүүд нь харгалзан үзэх шинж чанартайгаар УИХ дээр авч үзэх нь байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд 2.4-т Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалыг өөрчлөх буюу нийт зүйлийн 35 түүнээс дээш хувийг өөрчлөх эсвэл түүнтэй тэнцэх тоо хэмжээний нэмэлт оруулахаар байвал Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх буюу хянан үзэхэд хамаарна гэж заасан. Одоогийн нэмэлт өөрчлөлтөд бид 35 хүртэлх хувьд хамаарах зүйл заалтын тоонд анхаарч ирсэн. Ажлын дэд хэсгүүд, УИХ-ын Тамгын газар, хуульч гишүүд 35 хувиас гадна Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг өөрчилж байгаа зүйл байгаа эсэх дээр анхаарал хандуулж байгаа. Тоон чанараас агуулга чанар руу шилжиж байна шүү дээ.

-Ерөнхийлөгчийн шинээр оруулж байгаа төсөл хэлэлцэгдэхгүйгээр харгалзан үзэх маягаар явах юм байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс гаргасан төсөл, санал дотор Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалттай зөрчилдөж байгаа зүйл бий юү?

-Журмын тухай хууль дээр Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг зөрчиж болохгүй гэж нэг тусдаа зүйл болгож бичээд, мөн тусад нь Үндсэн хуульд оруулж болохгүй зүйлийг бас тусад нь биччихсэн. Үүнийг УИХ-ын гишүүд хольж, сольж ойлгох буюу нэг зүйл гэж бодох аюул учраад байгаа юм. Журмын тухай хуулийн 5.2.1-т Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд харшлахгүй байх. Харин 5.2.2-т дээр нэмэлт өөрчлөлт оруулж үл болох заалтууд гээд тус тусад нь заачихсан. Үндсэн үзэл баримтлал бол өргөн хүрээний асуудал. Богд хаант засаг төрөө тунхагласны дараа Цэвээнжамсран эрдэмтэн Үндсэн хуулийг ярьснаас эхлээд өнөө хүртэлх, бүр дээшилбэл Чингис хааны засгийн төрийн үзлийн тухай, Богд хаант засгийн төрийн үзлийн тухай, 1922 онд Магсархурцын ахалж байсан ажлын хэсгийн тухай авч үздэг. 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулийг зарим судлаачид шүүмжилдэг боловч энэ бол манай түүхийн нэг хэсэг. 1992 оны Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын талаар Ерөнхийлөгчийн зүгээс анхаарах ёстой. Үндсэн хуулийг шинээр батлахыг шаардаж ардчилсан хөдөлгөөний манлайлагч Монголын ардчилсан холбоо үндсэндээ дөрвөн зүйлийг тусгахыг санал болгосон байдаг. Энэ дотор нэг намын тогтолцоог халах, хүний эрхийг хангах, Ардын их хурлыг байнгын ажиллагаатай парламент хэлбэрт оруулж ажиллуулах, Үндэсний аюулгүй байдал улс төр, эдийн засгийн асуудлыг ард түмнээр хэлэлцүүлэх, Орон нутгийн ашиг сонирхлын асуудлыг оршин суугчдын саналыг авч шийдвэрлэж байх гэсэн байгаа юм.

Ерөнхийлөгчийн засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийг өөрчлөхөд иргэдийн саналд үндэслэн гэдгийг хассан нь анхны ардчилсан холбооноос барьж байсан үзэл баримтлалттай зөрчилдөж байгааг Ерөнхийлөгч ойлгох хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын хэлж буй санаа нь нэгдмэл улс юм бол ийм байх ёстой гэж байна. Харин ч ийм өөрчлөлт хийснээрээ холбооны улсын хэв маягийг санал болгож, эсрэгээр нь яриад байгаагаа анхаарах ёстой. Монголын ардчилсан холбооны тавьж байсан дөрвөн зүйл яах аргагүй Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын нэг хэсэг мөн. Гэтэл Ерөнхийлөгч үүнийхээ эсрэг санал оруулж ирсэн, ойр байдаг хуульчид, судлаачдаасаа асуугаасай гэж залбирч сууна.

– Та нутгийн удирдлагын дэд ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа. Нутгийн удирдлагын хэсэг дээр ямар зүйл заалтууд Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг зөрчиж байна вэ?

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн саналууд зөвхөн нутгийн удирдлагын хэсэгт гэхэд 57.2-т улсын болон орон нутгийн харьяалалтай хот тосгоны эрх зүйн үндэс тэдгээрийн өөрийн удирдлагын болон засаг захиргааны зохион байгуулалтын зарчмыг хуулиар тогтооно гэж оруулах санал явж байна. Тэгтэл үндсэн үзэл баримтлал нь 57.1 дээр нь бий. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа 57.1 дээр хотын тухай огт хөндөөгүй. Ингээд Үндсэн үзэл баримтлалаа хөндөөгүй байж, хоёр дахь хэсгийг өөрчлөх гэхээр үндсэн үзэл баримтлалтайгаа зөрчилдөж байгаа юм. Тухайлбал, 57.1-т Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд, аймаг нь суманд, сум нь багт хуваагдана гэж байгаа. 57.1-т хот гэдэг үг оруулаагүй болохоор 57.2-ын зүйл заалттайгаа зөрчилдөж байна. Хот засаг захиргааны нэгж болох боломжгүй гэсэн үг. 60 дугаар зүйл дээр сум, дүүргийн Засаг даргын сонгуулийн журмыг хуулиар тогтооно, сумын Засаг даргыг иргэдээс нь сонгоно гэж төсөлд байгаа. Гэтэл Үндсэн үзэл баримтлалд сумын Засаг даргыг төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр тухайн суманд ажиллаж байгаа субьект гэж заасан. Тэгэхээр субьектыг заавал төв Засгийн газрын төрийн удирдлагаас томилох шийдвэр гарна. Гэтэл иргэдээс сумын Засаг даргыг сонгохоор нутгийн өөрийн удирдлагын хэв шинжийг агуулсан иргэдээс сонгогдсон субьект гараад ирнэ. Төв засгийн газрын чиг үүргийг хэрэгжүүлэх хүнийг төв Засгийн газар нь томилох байтал ард иргэдээс сонгохоор өөрийн удирдах ёсны байгууллагын хэв шинжийг агуулсан субьект гараад ирж байгаа юм. Энэ хоёр хэрхэн нэгдэж явах вэ гэхээр 59.1-т Монгол Улсын засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулах үндсэн дээр хэрэгжинэ гэж байгаа. Засаг дарга нь өөрөө удирдах ёсны төлөөлөл болж орж ирээд, төрөөс нь хийж байгаа зүйлийг гүйцэтгэх гээд олон нийтээс сонгогдож болно гэж бодъё. Олон нийтээс сонгогдож байгаа этгээд маань Засгийн газраас хэрэгжүүлэх гэж байгаа бодлогыг хэрэгжүүлэх мэргэжлийн чадавхтай байх эсэх асуудал гарч ирнэ ээ дээ. Ингэхээр сумын Засаг даргад ямар нэгэн шаардлага тавих болно.

Гэтэл энэ байдлыг нь одоогийн төсөлд заагаагүй учраас засаг захиргааны нэгжийн хууль, сумын тухай хууль шинээр бичээд явахаар Үндсэн хуульдаа шаардлагыг нь тавиагүй учраас Үндсэн хууль зөрчсөн хууль баталж байна гэх үндэслэлээр дараа дараагийн гарах хуулиуд ҮХЦ дээр унана. Хуульчдын хамгийн их санаа зовоож байгаа зүйл бол Үндсэн хуулийн зүйл заалтууд ямар концепци буюу үзэл баримтлалтай орж ирж байгаа нь тодорхойгүй учраас дараа нь хэрхэн хуульчлах тал дээр ихээхэн асуудал үүснэ. Ялангуяа нутгийн удирдлагын хэсэг дээр. Улстөрчид нэг санаа гаргаад Үндсэн хуульд оруулдаг, дараа нь хуульчид л бичнэ шүү дээ. Гэтэл ямар үзэл баримтлалтай гэхээр заалтууд нь хоорондоо зөрчилдөөд байдаг.

-Иргэдийн зүгээс сумын засаг даргыг иргэдээс сонгохыг дэмжиж байгаа хэмээн гишүүд ярьж байсан. Мөн Ерөнхийлөгчийн зүгээс засаг захиргааны нэгжийг өөрчлөхдөө нутгийн хурал, иргэдийн саналыг үндэслэн гэдгийг хасаад шууд Засгийн газар, УИХ-д оруулж баталдаг болгохоор оруулж ирсэн байна. Иргэдийн саналыг үндэслэхгүй байх нь хэр зөв юм бэ?

-Иргэд сумын Засаг даргыг иргэдээсээ сонгох нь зөв хэмээн үзэж байна гэж улстөрчид ярих өөр, нөгөө талаас хуулиар зохицуулах үндсэн үзэл баримтлал өөр шүү дээ. Үндсэн хуулийн 59.1-ээ нэгдүгээр хэлэлцүүлэгт хөндөөгүй тохиолдолд хэлэл-цэх боломжгүй. Хэлэлцээд баталлаа гэхэд логик алдаатай, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд харшилсан зүйл заалт гарах магадлалтай. Эргээд Үндсэн хуулийн журмын тухай хуулийн 2.4-т заасан 35 хувь тоон чанараасаа гадна агуулга руу харахаар агуулгын зөрчил гараад байгаа юм. Ингэхээр шинэ Үндсэн хууль ярих, батлах үед нутгийн удирдлагын хэсгийг шинээр зохицуулах боломжтой, эсхүл журмын тухай хуулийн 2.4-өө хүчингүй болгож таарна. Гэтэл шинэ Үндсэн хуулийг тухайн улс нь шинэ эрхзүйн ухамсар соёл төлөвшлийг эзэмшүүлэх зорилго тавихад баталдаг. Манайх “Эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно” гэж Үндсэн хуульд тунхагласан байдаг. Бид, ерөнхий утгаараа дэлхий нийт үүнээс илүү зорилго хараахан олоогүй. Нутгийн удирдлагын хэсгийн нэгийг нь сугалахаар нөгөөх нь заавал хөндөгддөг байдлаар биччихсэн. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал гэдэг энгийн нэгэн сэтгэл зүй, гэнэт санагдсан төдий сэтгэгдэл биш. Хууль зүйн шинжлэх ухаанд нийгмийн эрхзүйн ухамсрын дээд түвшинд эрэмбэлэгдэж цэгцэрсэн онолын баримтлал байдаг. Сумын засаг даргыг иргэдээс сонгохыг зөвшөөрөөд, хотыг засаг захиргааны нэгжийн түвшинд аваад үзье гэхээр дөрвөн жилийн дараа сумын засаг даргыг сонгодог байдал иргэдэд таалагдахгүй бол яах вэ. Дахиад Үндсэн хуулиа өөрчлөх үү. Ингээд үзэхээр нэгдүгээрт, онолоор болохгүй байна. Хоёрдугаарт, практикаар туршигдаж үзээд болохгүй гэвэл дөрвөн жилийн дараа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад маш их хүндрэл гарна. Миний бодлоор энэ удаад Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтөд нутгийн удирдлагын хэсгээ орхих хэрэгтэй. Асуудал яриад байдаг, шийдэлгүй байж болохгүй биз дээ. Гэвч гарц бий. Манай улс нийслэл аймаг, сум дүүрэг, баг хороо гэх гурван түвшнээр нэгжээ зохицуулдаг. Тэгэхээр тус тусад нь хотын тухай хууль, дүүргийн тухай хууль, аймгийн тухай хууль, сумын тухай хууль, хорооны тухай хууль, багийн тухай хууль зэргээр задлах хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн эрх баригч Б.Чимид багш болоод Үндсэн хуулийн талаар судалж байсан хүмүүс тухайн үедээ манай засаг захиргааны нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийг хэт ерөнхий бичигдсэн. Ингэж ерөнхий бичигдэхээр аймгийг нийслэлтэй, сумыг дүүрэгтэй, багийг хороотой зэрэгцүүлж ойлгоод байна. Энэ хэсгийг өөрчлөн тус тусад нь хууль гаргая гэж олон жил бичсэн байна. Үндсэн хуулийн 57.3-т засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийг өөрчлөх асуудлыг эдийн засгийн бүтэц, хүн амын байршлыг харгалзан тухайн нутгийн хурал иргэдийн саналыг үндэслэн УИХ шийдвэрлэнэ гэж байгаа. Гэхдээ 57.3-ын энэ зүйл заалт нэгдүгээр хэлэлцүүлэгт ороогүй. Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ хэсэг дээр иргэдийн нутгийн хурал иргэдийн саналыг үндэслэн гэдгийг хасаад шууд Засгийн газар, УИХ-д оруулж баталдаг болгохоор оруулж ирсэн. Иргэдийн саналыг үндэслэхгүй нь маш том асуудал болно. Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалтай ч зөрчилдөнө. Монгол Улс нэгдмэл улс гээд иргэдийн эрхзүйн байдлыг дордуулж яавч болохгүй.

-Нутгийн удирдлагын хэсгийг хөндөхгүй орхилоо гэхэд аймгийг хот болгоно хэмээн сонгогчдодоо амласан гишүүдийн зүгээс эсэргүүцэлтэй тулах байх?

-Манайх холбооны улс биш. Хуульд чиг үүргийн зарчим буюу функциональ зарчим гэж байдаг юм. Юуг өөрчлөөд юунд хүрэх гэж байгаа нь тодорхой байх ёстой. Эрдэнэт хот, Дархан хот гэж нэр өөрчилснөөр юу ч өөрчлөгдөхгүй. Хот гэдэг л нэр зүүнэ. Эдийн засгийн хувьд өөрчлөгдөхгүй. Газар нутаг нь ч томрохгүй. Засаг захиргааны шинэчлэлт хийнэ гэвэл тэнд засаг захиргаа байж л байгаа. Хот тосгоны эрхзүйн байдлын тухай хуулийг одоо болтол шинэчлээгүй. Энэ хуулиа шинэчлэх хэрэгтэйг байнга ярьдаг. Энэ хуулийг сайжруулснаар иргэдэд төр хүрч үйлчлэхэд асуудал гарахгүй. Заавал Үндсэн хуульд оруулах шаардлагагүй. Хот гэдэг инженерийн шугам сүлжээтэй нийгэм, эдийн засгийн цогцолбор. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж нь засаг захиргаа эдийн засаг, нийгмийн цогцолбор байдаг. Үүн дээр нэмээд хот инженерийн шугам сүлжээтэй, өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлдэг нэгж. Эрдэнэтэд ГОК байдаг амьдарчихна гэж төсөөлж болохгүй. Гокулсынх болохоос Эрдэнэтийнх биш. Мөн хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа эмч, багш нар цалингийн нэмэгдэл авах эсэх дээр асуудал үүснэ. Харин ч бүр зарим нэг хэсэгтээ багасах магадлалтай. Тухайлбал, Эрдэнэтийн асуудлыг ярихад Жаргалант сумыг Булганд буцаагаад өгөх үү, эсвэл Эрдэнэт хотын нутаг гээд явах уу гэх зүйл дээрч маргаан гарч эхэлнэ. Одоогоор нэн тэргүүнд хот, дүүрэг, аймаг, сумын тухай хуулийг тус тусад нь хийх ёстой. Засаг захиргааны нэгж түүний удирдлагын тухай ерөнхий хуулиа задлах ёстой болчихсон. Үндсэн хуулиа ойлгож, ердийн хуулиа батлаагүйгээс болж, улс орон даяар том төөрөгдөл яваад, түүнийгээ дагаж хуйлраад байна.

-Ерөнхийлөгч парламентын засаглалыг унагаах, Засгийн газраас эрх мэдэлтэй байгууллага байгуулж байна. Шүүх эрх мэдлийг хараат болгож байна гэх шүүмжлэлүүд явж байна?

-Гол нь шүүх эрх мэдлийг хараат бус байдлыг идэвхжүүлэх талаар орсон зүйлүүдийг хассан байна. Анхны хэлэлцүүлгээр орсон Шүүх эрх мэдлийн хэсгээс Ерөнхийлөгчийнх дордсон байна гэдэг шүүмжлэл үнэн. УИХ энэ зүйлсийг дахиад судлах байх.

УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Ардчилсан нам Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт оролцохгүй гэдгээ мэдэгдлээ. Ямар шалтгааны улмаас ийм шийдвэрт хүрч байна вэ?

-Би 21 аймгаар ажиллаад ирлээ. АН-ын үзэл баримтлалын Үндэсний гуравдугаар аяны нэгдүгээр үе шат дууслаа. 21 аймгийн намын хорооны гишүүд дэмжигчидтэйгээ уулзалт хийн, сургалт зохион байгуулсан. Энэ үеэр аймаг орон нутгийн иргэдтэй санал бодлоо солилцсон юм. Иргэдээс Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн талаар ямар мэдээ мэдээлэлтэй байгааг асуусан. Гэтэл энэ өөрчлөлтийн талаар иргэд ямар ч бодит мэдээлэл аваагүй байна. Ихэнх аймгийн иргэд энэ талаар ямар ч ойлголтгүй байгаагаа илэрхийлсэн. Иргэддээ хангалттай мэдээлэл хүргээгүй атлаа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж байгаа нь ойлгомжгүй юм л даа. Иргэдийн зүгээс санал нэгдэхгүй байгаа зүйлсээ хэлж байсан. Өнөөдөр ёс зүйгүй парламент бий болсноос гадна эрх барьж байгаа нам ямар ч ёс зүйгүй байгааг хэлж байна. Эрх барьж байгаа намын 64 гишүүнээс 50 гаруй нь хэрэгт холбогдчихсон. Магадгүй цаашдаа ч нэмэгдэх магадлалтай. Наад зах нь л гэхэд ЖДҮ-ийн сангаас өчнөөн тэрбумыг идчихсэн. Мөн концессийн гэрээ гээд 820 гаруй тэрбум төгрөгийн асуудалд холбогдсон хүмүүст одоо хүртэл хариуцлага тооцогдоогүй. 60 тэрбумын схемээр төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн бус аргаар авчихсан. Энэ өөрөө төрийн эсрэг ноцтой гэмт хэрэг. Маш олон зүйлсийг үндэслэн харгалзан үзэхээр өнөөгийн эрх баригчид Үндсэн хуульд гар хүрэх, өөрчлөлт хийх эрх алга. Хуулиар заасан тоо нь хүрч байгаа ч нэн тэргүүнд улс орны хэмжээнд бүх ард түмний санал бодлыг тусгасан, улс төрийн бүх нам, төрийн бус байгууллагууд, сонирхогч бүх этгээдүүдийн санаа оноог суулгаж, тэдэнд тодорхой мэдээлэл өгч байж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой.

Гэтэл өнөөдөр олонх гэдгээрээ түрий барьж, хандах юм бол Үндсэн хуулийн өөрчлөлт дорвитой болж чадахгүй. Магадгүй олонхын хүч түрсэн байдал яваандаа Үндсэн хуулийн хямрал руу аваачихыг үгүйсгэхгүй.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг боловсруулж байх хугацаанд АН болоод бусад намаас санаа бодлыг нь сонсож, дэмжсэн гэх зүйл яригдаж байсан шүү дээ?

-Бидний зүгээс дэмжсэн байр суурь ердөө ч илэрхийлээгүй. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн ажлын хэсэгт АН-аас УИХ-ын дэд дарга Я.Санжмятав, Бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат нар багтаж байгаа. Би тодорхой хэмжээнд уулзаж ярилцан санал бодлоо солилцсон. Санал бодол солилцох түвшинд ямар ч ажил хэрэг яригдаж болно. Маш олон шалтгааны улмаас Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцүүлэг эхлүүлэх үед бид оролцохгүй гэдгээ илэрхийлж байгаа.

-Одоогийн өөрчлөлтөд Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдсөн зүйл заалт юу байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийн суурь зарчим бол гүйцэтгэх засаглал хууль тогтоох, шүүх эрх мэдэл, ерөнхийлөгчийн засаглал тус тусдаа харилцан эрх зүйн уялдаатайгаар тогтоогдсон байдаг. Гэтэл өнөөдрийн орж ирж байгаа төсөлд эрх мэдлийн гэхээс илүү эрх мэдлийн хоорондын зохицуулалт, хяналт, хариуцлагын тогтолцоог алдагдуулсан хэд хэдэн заалт орж ирсэн байна лээ. Хоёрдугаарт, төрийн албанд улстөржиж орсон өнөөдрийн хариуцлагагүй төрийн албаныхан гарах хаалгыг хаасан заалтыг оруулж ирсэн. Төрийн босго өндөр байх ёстой. Орох хаалганыхаа төрийн босгыг өндөрсгөлгүй, гарах хаалгыг хааж байна. Алдааг дахин давтаж болохгүй. Төрийн албан тушаалтанд шалгуур байх ёстой. Энэ зүйл нь Үндсэнд хуульд зайлшгүй тусгагдах ёстой байтал тусгагдахгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг алдагдуулж байна. Энэ хуулийн өөрчлөлт дордуулсан гэх долоон өөрчлөлтөөсөө дор болохыг үгүйсгэхгүй. Өнөөдөр оруулж ирж байгаа өөрчлөлтүүд Үндсэн хуулийн нэмэлт гэхээсээ илүү Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн хэмжээнд хүрчихсэн байна. Үүний цаана хариуцлага хүлээх боломж багатай тэтгэврийн хэдэн хүмүүсийг зүтгүүлээд байна. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн хямрал үүсч, эргээд нийгэмд эдийн засаг, улс төрийн сөрөг үр дагавар дагуулж 2000 оны долоон өөрчлөлттэй адил болчихвол хариуцлагыг хэн хүлээх вэ гэдэг асуулт үлдэнэ. Төрийн үйл ажиллагаа хэвийн тогтмол тасралтгүй үргэлжилж байх ёстой. Үндсэн хууль нь хямралд орж зөрчилдөөн үүсгээд эхэлбэл гарах сөрөг уршгийг хэн хариуцах юм. Үндсэн хуулийн асуудал эрх барьж байгаа ганц намын асуудал биш. Энэ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний аюулгүй байдлын гол баталгаа болсон бичиг баримт. Хэн дуртай нь гар дүрэх нь зөв зүйтэй гэж бодохгүй байна. Бидний зүгээс Ерөнхийлөгчид албан тоот явуулсан. Албан тоотдоо үндэслэлүүдээ тодорхой тусгасан байгаа. Энэ орж байгаа өөрчлөлтүүд орон нутгийн өөрөө удирдах хэсгийн эрх хэмжээг хэт хязгаарласан. Мөн сөрөг хүчнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээг хэт хязгаарласан байна. Заавал давхар дээлтэй албан тушаал хаших ёстой гэж үзээд байгааг ойлгохгүй байна. Ганцхан Ерөнхий сайд байхад болно биз дээ. Парламент нь парламентынхаа ажлыг, Засгийн газар нь Засгийн газрын ажлаа хийхэд болно. Энэ өөрчлөлтөө хамгаалаад авч үлдэж байна. Үнэхээр Үндсэн хууль ард түмэнд үр өгөөжөө өгөх ёстой гэж харсан бол дордуулсан долоон өөрчлөлтөөсөө эхэл л дээ. Үндсэн хуулиар баталгаажсан хяналтын механизм гаргаж ирээд ямар хэрэгтэй юм бэ. Манайд өнөөдөр хяналтын механизм дутаагүй. Цагдаа, авлигатай тэмцэх газар, прокурор, шүүх, гааль, татвар, мэргэжлийн хяналтаас эхлүүлээд л дандаа хяналттай. Үүний үр дүн дахиад л орон тоо бий болж, нүсэр төсөв зарцуулагдах болно. Төрийн албан хаагчийн тоог бууруулъя төсвөө үр дүнтэй зарцуулъя гэдэг хэрнээ нөгөө талаараа дахиад л орон тооны зүйл хийчихсэн явж байна. Эрх баригчдыг ийм шалдар булдар зүйлээр хөөцөлдөнө гэж бодоогүй. Би МАН-д хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн. 30 жил улс төрд явахдаа Монголд тэргүүлэх улс төрийн хүчин гэж хүлээн зөвшөөрдөг. Өөрийн гэсэн өнгө төрхтэй, боловсон хүчин сайтай улс төрийн хүчин гэж бодож явсан. Гэтэл 2008 оноос хойш энэ намыг ойлгохоо больсон. Сүүлийн арав гаруй жил нам биш болчихжээ. Ашиг сонирхлын зөрчил дээр нэгдсэн хэсэг бүлэг хүмүүсийн бөөгнөрөл болчихож гэж харж байгаа. Боловсон хүчний нөөц чадвар болоод бодлого стратеги алга. Эрх мэдэл, албан тушаал, хөрөнгө мөнгөний төлөө зодоон хийж байна. Гадагшаа зодолддог байсан бол сүүлдээ дотооддоо зодолддог болсон. Нэг намын дотоод зодоон нь одоо төрийн хямрал болж хувирч байна. Сүүлдээ Үндсэн хуульд гар хүрч Үндсэн хуулийн хямрал руу аваачих нь.

-Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдвал дахин найман жил хөндөгдөхгүй гэж хуульдаа заасан байдаг шүү дээ?

-Үндсэн хуулийн зөрчилтэй, процессийн алдаатай байдлаар нэмэлт өөрчлөлт орсон гэж үзвэл хүчингүй болгож болно. Учир нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг зөрчсөн байвал энэ нэмэлт өөрчлөлт тодорхой хэмжээнд хүчингүй болох бүрэн боломжтой. 1992 оны Үндсэн хуулийг батлахад тэр үеийн улс төрийн хүчнүүд, төрийн бус байгууллагууд, нийт ард түмний 30-40 хувь бодитоор оролцож, төслийг боловсруулж батлахад 400 гаруй депутат болоод нийгмийг өргөн хамарч зөвшилцөлд хүрч байж баталсан. Гэтэл одоо эрх баригч нам дангаараа хүч түрээд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа нь маш буруу.

-Гишүүд өөрсдийн тойргийн иргэддээ Үндсэн хуулийн талаар танилцуулаад ирсэн. Иргэдээс гарсан санал санаачилга юу байна вэ?

-Иргэдтэй уулзалт хийж байхад зааланд сууж буй 500 гаруй хүний 30-40 нь л энэ өөрчлөлтийн талаар дутмаг мэдэж байсан. Үндсэн хуульд 1999 онд өөрчлөлт оруулсан боловч процедурын алдаа гаргасны улмаас Үндсэн хуулийн Цэцээс хүчингүй болгож, 2000 онд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг Их хурал дахин баталж байсан гашуун түүх бий. Дахиад ийм процесс болохгүй гэх баталгаа байхгүй. Үндсэн хуулийн Цэц байр сууриа яагаад илэрхийлэхгүй байгааг зарим иргэд асууж байсан. Цэцийн үйл ажиллагааны зарчим бол ямар нэг гомдол хүсэлтээр маргаан үүсгээд үүссэн маргаан дээр шийдвэр гаргадаг, тайлбар өгдөг. Маргаан гомдол иргэнээс гараагүй байхад өөрсдөө сайн дураараа болж буй процесст үнэлэлт дүгнэлт өгөх эрх байхгүй. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 5.2.4-т Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрх зүйн актын хэлбэрийг зөвхөн хууль байхаар заасан. Гэтэл энэ процесс явагдаагүй. Цагаан цаасан дээр бичээд тэрийгээ Үндсэн хуульд хүчээр суулгах гээд байгаа юм. Журмын тухай хуульд зохицуулалт маш нарийн тусгагдсан. Чимид гуай тухайн үед энэ Үндсэн хуульд хэн дуртай нь хүрч болохгүй шүү гэж хэлж байсан. Би Үндсэн хууль санаачилж батлуулсныхаа хувьд биш ээ. Энэ том хоёр гүрний дунд манайх шиг улс ямар нөхцөлд аюулгүй байх, тусгаар тогтнолоо баталгаатай авч явах, улс төр нийгэм эдийн засгийн эрх зүйн онцлог боломжуудыг тусгасан төрийн институци хоорондын харилцаа зохицуулалтыг маш нарийн хийсэн хууль шүү гэж хэлж байсан. Үндсэн хуулиар хамаагүй оролдвол тусгаар тогтнол, үндэсний эрх ашигт маш ноцтой үр дагавар авчрах нөхцөлүүд үүсэхийг сануулж байсан юм.

УИХ-ын гишүүн асан, хуульч Ж.Сүхбаатартай ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт гурван парламент дамжин яригдан өнөөдөр дахин хэлэлцэгдэж байна. Та Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах эсэхийг судлах ажлын хэсгийн ахлагчаар 2011 онд ажиллаж байсан. Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Товчхондоо төслийн үндсэн зорилго, санаачилгыг дэмжиж байгаа. “Дордуулсан долоон өөрчлөлт” гэх өмнөх заалтуудаа эргэж харъя, парламентын ардчиллаа төгөлдөршүүлье, УИХ-ын төсөв, томилгооны зарим эрх мэдлийг хязгаарлаж, хяналт, хариуцлагыг нь нэмье, сонгууль, намын ардчилсан чанарыг тодруулъя, Ерөнхий сайдад бодлогын багаа бүрдүүлэх боломжийг нь хангая, төрийн жинхэнэ албаны мэргэшсэн тогтвортой байх зарчмыг үндсэн хуульчилъя, Цэц, шүүгч нарын томилгоо, хариуцлагын механизмын шаардлага, шалгуурыг тодорхой зааж шүүх эрх мэдлийн иргэдэд үзүүлэх шударга ёсны үйлчилгээг цоо шинэ шатанд гаргая, нутгийн удирдлагыг боловсронгуй болгож орон нутгийн ардчиллыг хөгжүүлэх том алхам хийх зэргийг хамруулж байгаа юм. Гурван үгээр бол “Хариуцлага, Хяналт-тэнцэл, Тогтвортой байдал” гэж томьёолсон байна лээ. Үндсэн хууль гэдэг том сэдэв. Нэг амьсгаагаар задлах боломжгүй. Сайн сайхан зорилго тавих нэг хэрэг, түүнд хүрэх зохистой зохицуулалтыг талбар бүрээс нь эерэг үр дүн, сөрөг уршгийг сайтар тооцож томьёолж тусгах нь маш түвэгтэй. Нарийн чимхлүүр шаардсан улс төр, хууль зүйн ажиллагаа л даа. Тэр тусмаа Үндсэн хуульд нэмэлт засвар хийх нь нийгмийг өргөн хамарсан идэвхтэй оролцоо, хэлэлцүүлэг, улс төрийн хүчнүүдийн хамтын зөвшил, ойлголцол, эрх баригчдын нэгдмэл сахилга, улс төрийн хүсэл зориг шаардсан төрийн том бодлогыг нэгтгэн боловсруулж хөдөлгөх нүсэр хөдөлмөр, зүтгэл. Үр дагавар нь шууд, шууд бусаар арван жилээр тогтохгүй улс орны амьдрал болоод иргэдийн ахуй орчинд нөлөөлнө. Миний бие өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын мэдээлэл арга зүйн ажлын дэд хэсэгт гишүүнээр орсон. Хэд хэдэн удаагийн ажлын хэсгийн хуралд оролцож, санал зөвлөмжөө илэрхийлэн ажиллаад явж байна. Гурван парламент дамжиж боловсрогдсон 10 жилийн тасралтгүй ажлын бүтээл гэсэнтэй санал нийлж байна. Мэргэжлийн судлаач, эрдэмтдийг олноор татан оролцуулж тэдний хүч дэмжлэгийг сайн авчээ. Гэхдээ төслийн агуулга гүн, салаалах утга өргөн, олон шинэ зохицуулалт орсон болохоор Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдсөн, хэл найруулга, томьёоллын алдаатай, тодорхой бус, онол-арга зүйн томоохон маргаан дагуулах, засах шаардлагатай заалтууд цөөнгүй үзэгдэж байна. Ялангуяа нутгийн удирдлагын хэсэгт.

-Нутгийн удирдлагын хэсэгт анхаарах шаардлагатай ямар асуудлууд байна вэ?

-Сум, дүүргийн Засаг даргыг хуульд заасан үндэслэлээр ажлаас нь огцруулсан бол үлдсэн хугацаанд аймаг, нийслэлийн Засаг дарга томилно. Сум, дүүргийн ИТХ-ыг үндсэн байгууллага гэх, түүнээс салбарлаж аймаг, нийслэл, баг, хорооны хурлууд ажиллах, баг, хорооны Засаг даргыг дээд шатны Засаг дарга шууд томилох тогтолцооны өөрчлөлт хийсэн заалтууд байсан. Маргаантай санал шүүмжлэлүүд өрнөж л байна. Муу зүйл биш. Сайн. Би ажлын хэсэгт саналаа хэлсэн. Ер нь манай Үндсэн хуульд нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, Засаг даргын асуудлыг хэтэрхий тодорхой зохицуулсан нь нутгийн удирдлагын олон талт байдал, өвөрмөц байдлыг тооцон бусад хуулиар зохицуулах, тохируулах боломжийг алдагдуулсан согог бий. Сумын түвшинд Засаг дарга төрийн төлөөлөгч ч гэлээ сум иргэдтэй хамгийн ойр ажилладаг. Тиймээс иргэд өөрсдөө мэдэн сонгох эрх эдлэх нь жам ёсноос гажсан зүйл болохгүй. Харин дүүргийн Засаг даргыг сумтай адилтган иргэдээс сонгуулахаар оруулж ирсэн нь буруу. Заримыг нь эс тооцвол нэг дүүрэг гэхэд 200, 300 мянган хүн амтай засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж. Тэгэхээр дүүргийн Засаг даргын сонгуульд 100 мянга хүртэл сонгогчийн санал авахад хүрч УИХ-ын гишүүн, нийслэлийн Засаг даргаасаа илүү давуу төлөөлөх бүрэн эрх, хууль ёсны шинжтэй болж ирэх нь. Би энэ дээр эсрэг байр суурьтай байгаа. Хорооны засаг даргыг иргэдээс сонгох нь зүйтэй. Харин дүүргийн Засаг даргыг сонгох зарчмаар бус томилгооны зарчмаар явах хэрэгтэй. Хороог бэхжүүлэх томруулах чиглэлээр ажиллах хэрэгтэй байтал тэдний ажлыг иргэдэд ойртуулж байгаа нэрийдлээр улам жижиглэж байна. Зүй нь бол хороо гэдэг цаашлаад хотхоны хэмжээнд хөгжих ёстой. Хорооны статустай тосгон хотхон, дүүргийн статустай хотууд байна шүү дээ. Тэгэхээр хотхон яваандаа өөрийн удирдлагын эрхтэй субьект болж болохоор төлөв харагдаад байгаа. Нийслэлд одоо хороо үндсэн нэгж болж байна. Энэ асуудлыг хэлэлцүүлгийн явцад анхаарах ёстой. Бодлоор шийдэх бус төрийн болон нутгийн удирдлагын онолын үүднээс авч шийдэх ёстой. Төсөл дээр хот, тосгоныг өөрөө удирдлагын засаг захиргааны зарчмыг хуулиар тогтооно гээд улсын, орон нутгийн харьяалалтай гэж тусгагдсан. Өмнөхөөсөө өөрчлөгдсөн тодорхой агуулга бага гэж би шүүмжилж байгаа. Миний хувьд хот, тосгон өөрийн дүрэмтэй, удирдлагатай, аж ахуйтай, төсөвтэй, эдэлбэр газартай, оршин суугч хүн амтай байна гэж заагаад өгчихвөл хот, тосгоныг амилуулах үндэс бүрдэнэ гэж боддог. Одоо хот, тосгоны муугүй хуультай ч амилахгүй, хуулиудын дунд эрх хэмжээний хуваарилалт хийхгүй байгаа. Хот, тосгон гэдэг улсаас авч байгаа дэмжлэг нь л улс, орон нутгийн төсөвт сууна уу гэхээс өөрийнх нь үндсэн сан төсөв тэдгээр төсөвт хамаарахгүй. Нутгийн удирдлагын асуудал дээр онолын шинэ хандлага, загварыг шаардаж байна. Манайд өдгөө хэрэгжиж буй загвартай төстэй улс тун ховор.

-2000 онд Үндсэн хуульд оруулсан долоон өөрчлөлтийг дордуулсан долоон өөрчлөлт гэж ярьдаг. Санал хураалт ил байсныг буцаад нууц болгох, УИХ-ын хуралдах хугацаа, ирц, давхар дээл зэрэг асуудлуудад өөрчлөлт орж байгаа гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Тодорхой өөрчлөлтүүд орсон байна лээ. УИХ-ын ээлжит чуулган 75-аас доошгүй ажлын өдөр чуулна гэснийг 2000 онд 50 болгосон. Үүнийг сэргээхийг дэмжиж байгаа. Бидний үед 50-иас доошгүй долоо хоног чуулна гэж заасан ч чуулган ихэнхдээ үүнээс илүү сунадаг байсан. 2000 онд УИХ өөрчлөлт оруулахдаа 1999 онд эрх баригч Ардчилсан холбоо эвсэлтэй хамтран хийсэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн саналыг тэр хэвээр баталсан нь өмнөх улс төрийн зөвшилцлөө эвдэхгүй гэсэн зорилго байсантай холбоотой. Ажлын өдрийг багасгасан нь УИХ хууль тогтоох тасралтгүй ажиллах нөхцөл шалгуурыг дордуулж гишүүдийн үндсэн ажлыг үндэслэлгүй хөнгөрүүлсэн гэж шүүмжлэгдэж байсан. Манайх хагас жилд 75 ажлын өдөр гэхээр жилд 150-иас доошгүй өдөр хуралдах юм. Ирц дээр 2000 оны өмнөх заалтыг сэргээгээд зогсохгүй УИХ-ын нийт гишүүний олонхоор хууль баталж байхаар шинээр тусгасан нь хуулийг өнөөгийн нөхцөлд 20 гишүүнээр шийдэж болох босгыг 39 хүргэж нэмсэн нь хуулийн чанар чансаа болон цөөнхийн оролцоо, хяналтыг нэмсэн, гишүүдийн төлөөллийн үүргийг өндөржүүлсэн чухал механизм болж гэж үзэж байна. Харин хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх нь дэмжсэн бол нууц санал хураалт явуулж болохыг заасан нь саналаа чөлөөтэй гаргах боломжийг нэмж, намын хяналтыг сулруулж болох боловч гишүүд нөхцөл байдалд тааруулж дур зоргоор шийдэх эрх үүсч байгаа юм. Иргэд өөрийн төлөөллөө хянах, хариуцлага тооцох боломж хязгаарлагдах ёсгүй. Иймд томьёоллыг нь хаалттай хуралдаанаас бусад ямар шаардлагаар хуралдаанд оролцсон олонх дэмжсэн бол санал хураалтыг нууцаар явуулахыг зөвшөөрч болохыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Мэдээж үндэсний аюулгүй байдал, төрийн нууц, гадаад бодлоготой холбоотой асуудлууд дээр ойлгомжтой. Цаад санаа нь УИХ-ын томилгоо, нээлттэй хэлэлцсэн ч зарим үед саналаа нууцаар хураах тохиолдолд яригдах болов уу. Өөр нэг асуудал нь УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүний албан тушаалыг давхар хаших асуудалд Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүн байж болно гэдгийг батлуулж чадвал том ололт, иргэдийн хүчтэй тавьж буй шаардлага биелэлээ олно. Учир нь манайх 76-хан гишүүнтэй давжаа парламент. УИХ-ын олон гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр хавсраад ирэхээр гишүүдийн ажил цалгардахаас гадна Засгийн газар хууль тогтоох байгууллагаа ноёлж, УИХ-ын хяналт суларч төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим алдагдаад байгаа. Ерөнхий сайдыг оролцуулаад дээд тал нь таван гишүүн Засгийн газарт байх нь нийт УИХ-ын гишүүдийн 10 хүрэхгүй хувьд очих болохоор сөрөг нөлөө бага.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдэл, хариуцлагыг нэмж байгаа гэсэн. Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдсэнээр Засгийн газар УИХ, Ерөнхийлөгчтэй харилцахад ямар ахиц өөрчлөлтүүд гарна гэж та үзэж байна вэ?

-Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайдын өргөн мэдүүлснээр УИХ хүн нэг бүрээр хэлэлцэж санал хураадаг байсныг УИХ, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд томилж, чөлөөлж, огцруулна гэж туссан байгаа. Энэ нь зарчмын хувьд бусад улсуудын Ерөнхий сайдын эдэлдэг эрх мэдэлтэй ижил болно гэсэн үг. Бусад орны жишгээр Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайд өөрөө сонгон УИХ-д танилцуулж, Ерөнхийлөгчөөр батламжлуулсны дараа хуулийн биелэлтийг улс даяар хангах үүргийг Ерөнхий сайд хариуцаж Засгийн газар хангадаг учраас Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ чин шударгаар биелүүлнэ гэдгээ Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ УИХ, Ерөнхийлөгчийн өмнө тангараглаж, хариуцлага хүлээхээ илэрхийлдэг байх нь зохимжтой. Энэ нь манай улсыг парламентын удирдлагатайг бататгах зүйл болно гэж үзэж байна. Сайд нарын бодлогын багаа Ерөнхий сайд бүрдүүлж байгаа ч УИХ-д Ерөнхий сайдыг томилох, огцруулах эрх үлдэж байгаа. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорно. УИХ бусад хуулиар Засгийн газрын үйл ажиллагааны тайланг авч хэлэлцэх, Засгийн газрын гишүүдийн ажил байдлыг хянан шалгах, үнэлэлт өгөх, санал дүгнэлтээ Ерөнхий сайдад тавьж шийдвэрлүүлэх боломж нээлттэй үлдэнэ.

Төслийн 39.3-т Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Ерөнхий сайд УИХ-д өргөн мэдүүлэхдээ Засгийн газрын бодлогын хөтөлбөрийн үндсэн чиглэл, түүнтэй уялдуулсан тайлбар бүхий мэдэгдлийн хамт оруулдаг байх нь хүнд тохируулсан яам, сайдын сандал суудал гаргадаг явдлыг арилгах үндэс болно. УИХ уг бодлоготой уялдсан эсэхийг харгалзан шийддэг байх нь олон жил явж ирсэн архаг дутагдлыг засна гэж үзэж байгаа. Бид сайн төр, Засгийн газар, намын тухай их ярьж байгаа. Үүнийг ардчилсан улс орнууд төвлөрсөн илүү эрх мэдлээ танах, хязгаарлуулах, байвал зохих газар луу нь шилжүүлэх, хуваалцах тухай хүрээнд ойлгодог. Манай сонгуулийн мажоритар хуучирсан тогтолцоо, төсвийн хэлэлцүүлгийн хязгаарлалт сул байгаагаас шалтгаалж Засгийн газрын төсвийн төлөвлөгөөг эвдэж нэгдсэн хөгжлийн бодлогын бус УИХ-ын гишүүдийн тойрогчилсон зардлын задаргаатай төсөв батлагдах болсноор улсын өр, төсвийн алдагдлыг бууруулах боломж тэр бүр хангагдахгүй байгаа. Тэгэхээр Засгийн газрын бодлогыг эвдүүлэхгүйн тулд Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зарлагыг нэмэгдүүлэхгүй гэх чухал заалт шинээр тусгагдсан байна. Томьёоллын хувьд нэг дутуу зүйл байна лээ. Зардлын шинэ төрөл үүсгэж, зардал нэмэгдүүлэхгүй гэж байгаа. Тэгэхээр зардлын шинэ төрөл үүсгэхгүйгээр зарлага нэмэгдүүлж болох юм шиг ойлгогдох учраас зардлын шинэ төрөл үүсгэх эсхүл зарлага нэмэгдүүлэхийг хориглоно гэж бүрэн заах ёстой. Ингэснээр УИХ төсөв батлах эрхээ Засгийн газарт алдаж байгаа бус парламентын олонх нь бодлогын хөтөлбөрийг нь дэмжиж байгуулсан Засгийн газрынхаа бодлогоо шингээсэн төсвийг УИХ дэмжих, эс дэмжихийг үндсэн үзүүлэлтүүдээр нь хагалан шийднэ гэсэн үг. Мөн Ерөнхий сайдыг өргөн мэдүүлснээс хойш 30 хоногийн дотор томилж чадаагүй бол Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргадаг байсан. Одоо энэ өөрчлөлтөөр УИХ-ын анхдугаар чуулган эхэлснээс хойш 45 хоногийн дотор эсхүл Ерөнхий сайдыг шинээр томилох нөхцөл үүссэн өдрөөс хойш 30 хоногийн дотор буюу нас барсан, огцорсон, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон үед гэж ойлгохоор тодруулан зохицуулсан байна. Ерөнхийлөгчийн УИХ-ыг шахах, тараах чиглэлд эрх мэдэл нэмсэн мэт. Хуульч, судлаачийн өнцгөөс харахад бусад оронд Ерөнхийлөгч парламентыг хуульд заасан хугацаанд томилж чадахгүй үед аль болох зөвшилцөлд хүргэх, улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахыг эрмэлздэг. Иймд үндсэн хугацаа дуусвал нэмэлт хугацаа өгөх боломж Ерөнхийлөгчид байдаг. Ингэхээр Ерөнхийлөгч тараахаа урьтал болголгүй нэмэлт хугацааг өгөх хэрэгтэй. Ингэснээр Ерөнхийлөгчийн улс төрийн зуучлалын үүрэг биелэгдэх, дэмжих дэмнэх нөхцөл бүрдэнэ. Үүнээс харахад бусад улсад үйлчилдэг механизм дутуу суучихав уу даа гэж харж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хоригийг Ерөнхий сайдыг томилсон, огцруулсан болон Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл зэрэг бусад шийдвэрт тавих боломжийг үгүйсгэсэн заалт оруулахгүй бол УИХ-ыг тараах, улс төрийн зөрчилдөөнийг хурцатгах, тоглолт хийх цаг хугацааны боломж бий болчих хийдэл харагдаад байгаа.

-УИХ-ын сонгуультай холбоотой заалтаар яг юуг шийдэж чадах вэ?

-УИХ-ын сонгуулийн тогтолцоо, журмыг хуулиар тогтооно, ээлжит сонгуулийн өдрөөс өмнөх нэг жилийн дотор сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахыг хориглох санал төсөлд туссан. Үүний гол зорилт нь сонгуулийн хувь тэнцүүлэх аргыг хэрэглэх боломжийг нээх, сонгууль тулсан үед дүрмээ гэнэт өөрчилдөг тодорхойгүй байдлыг зогсоох явдал. УИХ-ын 2012 оны ээлжит сонгууль бидний зориглон зүтгэж хийсэн сонгуулийн шинэ тогтолцооноос бусдаар дан мажоритар системээр томсгосон, эсхүл жижиг тойргоор явж ирсэн. Одоо байгаа байдлаа хар л даа. Намаа, багаа, бодлогоо бэхжүүлсэн, эрүүлжүүлсэн зүйлгүй. Ирээдүйгээ харж, хувь тэнцүүлэх зарчмыг хэрэглэх боломжийг заавал нээх ёстой гэж үзэж байгаа. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж өгч буй амин сүнс заалтуудын нэг яах аргагүй мөн. Намын тухайд эхний заалтыг нь хасмаар юм билээ. Авууштай нь, намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн, намын хөрөнгө, орлогын эх сурвалж болон зарцуулалт нь нийтэд ил тод байна. Намын зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа, санхүүжилт, ил тод байдал, төрөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх болзлыг хуулиар тогтооно гэсэн заалтыг найруулаад батлуулж болохоор байна. Ер нь Монголын хамгийн том ялзрал дархан цаазат байгууллага болох нам болсон. Намд өөрийн хяналт сул. Намын дүрэм, хяналтын байгууллагын шийдвэрээ үл ойшоох, үгүйсгэх, хэрэгсэхгүй байх, эсхүл даргын дохио зангаагаар ажиллах явдал түгээмэл. Төрөөс тавих хяналт нэр төдий. Бүртгэл, аудит, сонгуулийн үед зарим хуулийн шаардлага тавигдах гээд л зогсоно. Шүүхэд хуулиар хандах боломж нь хязгаарлагдсан. Иргэдийн зүгээс мэдээлэл авах, хяналт тавих нь маш хомс. Нэгэнт дотно, гадна талаас хяналтгүй, хаалттай болчихоор хариуцлага тооцох боломжгүй. Эцэстээ намын дотоод ардчилал устаж намууд доройтолд орсон нь нууц биш шүү дээ.

-Дээд шүүхийн шүүгчийг 12 жилээр сонгох нь хараат бус байдалд нь эрсдэл дагуулна гэж үзэж байсан. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Шүүх эрх мэдэл гэдэг тухайн нийгмийнхээ ардчилсан, шударга ёсны хамгийн том шүүлтүүр, хүний эрхийн хамгийн том баталгаа. Шүүгчээр ажиллах гэж буй хүмүүсийн баталгаа өндөр түвшинд яригдах нь зүй ёсных. Ихэнх оронд шүүгчийг бүх насаар буюу тэтгэвэрт гарах нас хүртэл нь хугацаагүй томилдог. Зарим оронд сонгох ёс үйлчилдэг нь ч бий. Миний хувьд нийгэм улс төрийн авлигын бохир орчноос улбаалаад тодорхой хугацаатай болгохыг дэмжиж байгаа. Хэт богино хугацаанд томилогдох нь мэдээж шүүгчид учрах элдэв эрсдэлийг нэмнэ. Дээд шүүхийн тухайд 12 жил байх нь өнөөгийн нөхцөлд ухаалаг шийдэл зохицуулалт болно. Манай улс 512 шүүгчтэй гэсэн сүүлийн үеийн тоо бий. Үүнээс 17 шүүгчийг сая түдгэлзүүлээд шалгаад эхэллээ гэсэн. Шүүгчид маш их шүүмжлэлд өртсөн. Хоорондоо хуйвалдан тохирдог, шударга бусаар шүүдэг, хуулиас гадуур үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн хардлага хүчтэй байдаг нь бултах аргагүй үнэн. Мөн улс төрийн захиалгат томилгоо, зүйл бус оролцоогоор шүүгчдийн хаалттай орчинд ялзрал бий болсон. Аливаа улс төрийн хэрэг маргаан, бохир байдлыг шүүх ариутган цэвэрлэх ёстой. Дээд шүүхийн шүүгчид тэтгэврийн насанд хүртлээ томилогдон дархлагдаж, хариуцлага тооцох боломж сул байгаа нь бодит байдал. Магадгүй Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөр томилогдож, Шүүхийн хариуцлагын зөвлөлөөр хариуцлага тооцуулдаг том байгууллагын хяналт хариуцлагатай ажиллах байх. Гэхдээ эргээд манайд олон тохиолдолд ШЕЗ нь тодорхой хүрээнд асуудлуудыг хаалттайгаар шийддэг учраас хяналт тэнцвэр нь хангагдахгүй нөхцөл байдал үүсвэл өнөөдрийнх шиг ҮАБ-ын зөвлөмжөөр шүүгчийг түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргадаг хүчилсэн зүйл дахин бий болох магадлалтай. Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд УИХ нэмэлт заалт оруулсан. МАНАН-ын шүүгчдээс сална гэх үүднээс хариуцлага тооцох зүйл оруулж ирсэн. Ad hoc буюу тодорхой хугацаанд тодорхой асуудлыг шийдвэрлэх нөхцөл байдал. Энэ бол шүүхэд цэвэрлэгээ хийх ядсан алхам. Энэ нь хэсэг хугацаанд үр дүнтэй зөв байж болохоос удаан үргэлжилбэл шүүх эрх мэдлийн бие даасан байдалд халтай. Магадгүй Үндсэн хуулийн хямрал руу аваачихыг үгүйсгэхгүй.

-Тэдгээр 17 шүүгчийг түдгэлзүүлэхдээ ҮАБЗ-ийн шийдвэрийг үндэслэсэн гэж байгаа. ҮАБЗ-ийн шийдвэрт тулгуурлаж олон шүүгчдийг нэгэн зэрэг түдгэлзүүлэх заалт бий юу?

-Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлтээр бөөн маргаан болж оруулсан заалт бий. Төслийн шүүхийн хүрээний зүйл заалтууд харьцангуй сайн болсон. Гэхдээ эерэг, сөрөг гарч болох бүх үр дагавруудыг тал талаас нь авч үзэх хэрэгтэй. Шүүх эрх мэдлийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүгчийн хариуцлагын зөвлөлийн хүрээнд сонгон шалгаруулалт, томилгоо, хариуцлага, шүүхийн бие даасан байдлыг даатгаж байгаа. Томилгооны явцад УИХ, шүүхүүдийн оролцоо байгаа. Шүүгчийн хариуцлагын зөвлөлд иргэдийн төлөөлөл байна гэсэн. ШЕЗ шийдвэрээ хэрхэн гаргах журам тодорхойгүй байна. Нэг бүрэн эрхийн хугацаанд дөрвөн жил ажиллах энэ зөвлөлийн гишүүдийн сонирхлын зөрчлийг хязаарлахгүй бол захиалгат шүүгчийн томилгоо одооныхоос хумигдахгүй. Улам далд хэлбэрт орох аюултай. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ хэлэлцэн шийдвэрлэсэн тохиолдолд тухайн асуудлаар найман жилийн хугацаанд дахин өөрчлөлт оруулж болохгүй болно. Тиймээс нухацтай хандалгүй дутуу хэлэлцээд мөлийлгөж орхин, шийдэх ёстой асуудлаа шийдвэрлэхгүй орхивол удирдлагын хувьд хүсээгүй дэглэм рүү ч гулсаж орох өндөр эрсдэлтэй.

УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхантай ярилцлаа.

-Таны хувьд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж дэмжсэн гишүүдийн нэг. Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг батлах нь гэх шүүмжлэл явж байна?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухайд МАН сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан улс төрийн амлалтуудынх нь нэг байсан. Ард түмэндээ амласан амлалтдаа хүрэх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр нэн тэргүүнд өнөөдрийн нийгэм, улс төрийн тулгамдсан асуудлууд болоод нийгэмдэх улс төрийн талцал хуваагдлыг арилгасан, шударга ёсыг тогтоосон өөрчлөлтүүд хийх ёстой гэж үзэж байгаа. Үндсэн хуульд тусгаж буй нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг маш сайн хэлэлцэх ёстой. Хэлэлцүүлгийн явцад зүйл, заалт бүрээр нь ярих ёстой. Аль нэг улс төрийн нам олонх байж Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг явуулна. Өмнөх парламентууд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг санаачилж байсан хэдий ч улс төрийн өнцөг, эрх мэдлийн тэмцлээс шалтгаалж бүтэж байгаагүй. Одоогийн нэмэлт өөрчлөлтөд хэрэгтэй олон зүйл заалтууд бий.

-Шүүхийг улс төрөөс хараат бус байлгахын тулд ямар заалтууд оруулж өгч байгаа вэ?

-Үндсэндээ шударга ёсыг шүүхээс шаардаж байна. Сүүлийн үеийн томоохон хэргүүдийг нэр бүхий гишүүд 23 зүйлд багцалж Улсын ерөнхий прокурор, АТГ-ын удирдлагуудад хүргэсэн. Үүний дагуу уг байгууллагууд дээр ажлын хэсэг ажиллаж, эхнээс нь хэргүүдийг боон шүүх рүү шилжүүлж байна. Өнөөдөр бид нийтээрээ шүүхээс хамааралтай болчихсон. Шүүхийг хэрхэн ажиллахыг эндээс харна. Өнгөрсөн хугацаанд шүүх засаглал яаж ажилласан нь иргэдэд тодорхой. Шүүх шударга бус ажиллаж, авлигад идэгдэж байгааг шүүмжилдэг. Тиймээс хариуцлагажуулах хэрэгтэй учраас шүүхийн хариуцлагын зөвлөлийг бий болгохыг Үндсэн хуулиараа зааж өгөх юм. Шүүхийн томилгоог нэлээн сайн хуульчилж өгсөн. Ямар зарчмаар хэрхэн томилох зэргийг тодорхой гаргаж өгч байгаа. Гэхдээ Дээд шүүхийн шүүгчийг 12 жилээр томилно гэдэгтэй санал нийлэхгүй байгаа. Шүүхийн хариуцлагын зөвлөлтэй болчихлоо. Шүүхийн хариуцлагын зөвлөлөөс ямар нэг асуудлын үндэслэлийг гаргах бол 12 жилээс өмнө хэзээ ч чөлөөлөгдөж болох эрх зүйн орчин байж тухайн хүн ажилдаа шударга хариуцлагатай байна. Үндсэн хуульд 12 жил гээд заачихвал хэн ч өөрчлөх эрхгүй болчихно. Нэг хүнийг 12 жилээр сонгоно гэдэг өндөр эрсдэлтэй. Мөн Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнийг есөн жилээр сонгоно гэж байгаа.

Зургаан жилээр байдаг хэрнээ халдашгүй дархан эрхийн цаана ард түмний бухимдлыг төрүүлсээр байна. Зарим нь бүр сугардаггүй нэр авчихсан. Хуулийн байгууллага иргэдээс асуудал үүсгээд байхад сугарч өгдөггүй. Есөн жил болчихвол яах вэ гэдэг асуулт гарна. Ядаж одоогийн зохицуулалтаараа зургаан жил хэвээрээ үлдсэн нь зөв гэж үзэж байгаа. Мөн 21.4-т сонгуулийн тогтолцоо, журмыг хуулиар тогтооно гэж оруулсан. Өмнө нь журмыг хуулиар тогтооно гэж байсан. Тогтолцоо гэж оруулснаар шууд пропорцианаль намын жагсаалтаар сонгогддогийг хуулиндаа оруулж өг гэж байгаа юм. Ингээд хуульдаа оруулаад өгчих юм бол тэр нь Үндсэн хуулийн зөрчил биш болчихно. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн тогтолцоог хуулиар зохицуулна гээд заачихсан. Хэдий гишүүдийг ард түмэн шууд сонгоно гэдэг заалт нь хэвээрээ ч хоёр дахь заалтаараа тогтолцоог хуулиар зохицуулна гээд оруулсан учраас Үндсэн хуулийн зөрчил биш байна гэнэ. Одоогийн намын нэрсийн жагсаалтын цаана сонгогддог заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэх Цэцийн дүгнэлт бий. Энэ дүгнэлтийн хуулийн үйлчлэл нь шууд зогсоно. Улс төрийн намын шинэчлэлийг хэлэх нь зүйтэй байх. Улс төрийн нам бол нийт ард түмний нийтлэг эрх ашигт нийцэж ажиллана гэж Үндсэн хуульд заасан. Үүнийг зөрчсөн хуваагдал, талцал, нийтлэг эрх ашигт нийцээгүй явцуу зорилготой улс төрийн нам Үндсэн хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болох юм. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааг ил болгохыг Үндсэн хуульдаа заана гэдэг нь улс төрийн намын санхүүжилтийн цаана төрийн шинэчлэлийн асуудал нягт уялдаатай байдгаас шалтгаалж байгаа. Улс төрийн намуудаар дамжуулж төрийн эрхийг барьдаг тогтолцоо манайд үйлчилж байна. Бизнес бүлэглэл өөрсдийн төлөөллийг улс төрийн намаар дамжуулж төр лүү оруулдаг, тэр нь эргээд бизнес бүлэглэлдээ үйлчилдэг. Ийм зүйл яваад байдаг. Угтаа улс төрийн нам иргэдийг төртэй холбох ёстой байтал бизнес бүлэглэлийг төртэй холбодог шинж чанартай болчихоод байгаа юм. Бизнес бүлэглэлүүд улс төрийн намаар дамжуулж төр лүү хүнээ оруулдаг гол шалтгаан нь далд санхүүжилтээр улс төрийн намыг тэтгэдэг юм. Энэ бол төрийн хямрал. Улс орон буруу явж байгаагийн нэг жишээ. Намын санхүүжилтийг ил болгоно гэдэг энэ зүйлийг таслан зогсоож байгаа хэлбэр юм.

-Сум дүүргийн Засаг дарга нар иргэдээс сонгогдоно гэдэг дээр эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл үүсэх үү?

-Санал нэг байна. Аливаа томилсон субьект нь өөрөө чөлөөлдөг эрх зүйн орчин байдаг. Сум дүүргийн Засаг даргыг иргэдээсээ сонгогдоно гэж заасан. Харин тухайн хүнийг хэн нэгэн дээд шатны дарга нь чөлөөлнө гэдэг бол энэ зарчимд нийцэхгүй. Тиймээс сум дүүргийн иргэдийн хурлын саналаар дээд шатны Засаг дарга нь чөлөөлдөг заалт оруулж байгаа. Яагаад иргэдээс сонгуулах гээд байна гэхээр сонгогдсон хүн нь иргэдийн хурлын хэдхэн хүнд үйлчлэхгүй, нийт иргэддээ үйлчилдэг улстөрждөггүй байлгахын тулд юм. Гэтэл тухайн хүнийг томилдог хүмүүс нь намын хүмүүс болчихоор иргэдээсээ мандатаа авчихсан хэрнээ ажлаасаа чөлөөлөгдөхгүйн тулд намдаа үйлчилдэг хоёрдмол заалт орж байгаа. Энэ тал дээр анхаарч засах ёстой гэж үзэж байгаа. Сум дүүргийн Засаг даргыг иргэд сонгоод нийслэл дүүрэг аймгийн Засаг дарга нь 15 хоногийн дотор батламжилна гэж заасан. 15 хоног бол дэндүү урт хугацаа. Иргэдээсээ сонгогдсон хүнийг гурав хоногийн дотор батламжлахад ямар ч асуудалгүй. Аймаг нийслэлийн Засаг даргыг тухайн шатны иргэдийн хурал нь нэр дэвшүүлж Ерөнхий сайд томилно гэж байгаа. Харин энэ тал дээр Ерөнхий сайд тэд хоногийн дотор томилох ёстой гэсэн хугацаатай заалт оруулж болно.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлж байгаа. Ерөнхий сайд өөрөө танхимаа бүрдүүлснээр дэвшилтэт зүйл юу байна гэж харж байгаа вэ?

-Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал нь нийт гишүүдийн 1/4-ийн саналаар эрх нь хадгалагдаад үлдэж байгаа. Харин хэлэлцэх хугацааг нь богинохон болгосон. Хэлэлцэх хугацаа нь долоо хоногийн дотор байнгын хороо, дараа нь чуулган гээд Үндсэн хуульд 15 хоногийн дотор эцэслэн шийдвэрлэнэ гэдгийг гурав, гурав хоногоор болгож хугацааг нь заасан. Ерөнхий сайд огцорвол танхим нь бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорно гэдэг заалт нь хэвээрээ. Ерөнхий сайд Ерөнхийлөгчтэй зөвшилдөөд сайд нараа нэг нэгээр нь чуулганаар оруулж томилдог байсан бол УИХ болон Ерөнхийлөгчид мэдэгдээд сайд нараа өөрөө томилон, чөлөөлөх эрхтэй болж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, танхимын зарчмаар ажиллах боломжийг нь өгөх хэрэгтэй гэж байгаа юм. Улс төрийн нам шахалтаар танхимаа бүрдүүлдэг тогтолцоо одоо хүртэл байгаа. Тэр тогтолцоо яг шууд удирдлагад бус шахааны хүн орж Засгийн газрын нэр хүндийг унагааж байна. Хэдий Ерөнхий сайдыг 19 гишүүн санал гаргаж огцруулах болон дараагийн Ерөнхий сайдын нэрийг өргөн барихаар байгаа ч дараагийн Ерөнхий сайдыг нь зэрэг хэлэлцээд явна гэсэн үг. Ингэхээр төрийн ажил цалгардахгүй, эрсдэлд оруулахгүй гэх үндэслэлтэй гэж ойлгож болно.

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг заалт орсон. Энэ нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумьсан зүйл болж байна уу гэх зүйлс яригдаж байна л даа?

-Ерөнхийлөгч зургаан жилд нэг удаа сонгогдоно гэдэгтэй санал нэг байгаа. Хоёр удаа сонгогдохоор өнгөрсөн практикаас харахад дараагийн дөрвөн жилдээ дахин сонгогдох үйл ажиллагаагаа явуулаад эхэлдэг. Улс төрийн аливаа намаас түдгэлзээд иргэдийн төлөөлөгч болдог боловч тогтолцоо нь улстөржүүлэхийг шаарддаг. Намаас сонгогдохын тулд намын эрх ашигт нийцэж ажилладаг. Нэг удаа сонгогддог болчихвол улс төрийн эрх ашигт бус улс орны нийт эрх ашгийн төлөө ажиллана гэдэг талаас харж байгаа юм.

-Байгалийн баялгийг төр иргэдэд тэгш хүртээнэ гэж байгаа. Байгалийн баялгийг ард түмний эрх мэдэлд оруулах заалт бий юу?

-Одоогийн 6.1-т байгаль эх газрын хэвлий дэх баялаг ард түмний хяналтад төрийн өмч байна гэдгийг илүү тодотгож тэгш шударга хүртээх зохицуулалтыг нь оруулж өгсөн. Баялгийн сан байгуулж орлогын дахин хуваарилалтын асуудлыг Үндсэн хуулиар боломжийг нь нээж өгч байна гэсэн үг.

-Хоёр дипломатчдын хар тамхины асуудал одоо ямар шатандаа явж байна вэ?

-Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны хуралдаанд сайд мэдээлэл хийхдээ маш нууц дардастай ирүүлсэн учраас хаалттайгаар хэлэлцэхээс өөр аргагүй байсан. Миний хувьд нээлттэй хэлэлцүүлнэ гэж бодож байсан. Байнгын хорооноос чиглэл өгөх тухай тогтоол батлагдсан. Энэ тогтоол нь нууц биш. Миний хувьд байнгын хорооны даргаар ажиллах хугацаандаа хар тамхи, тамхи бусад хэргүүдэд дипломатч төлөөлөгчдийн газруудын ажилтнууд нэр холбогддог асуудал дээр нэлээн шийдэмгий ажиллаж, таслан зогсооно гэж бодож байгаа. Үүний дагуу тогтоолуудаа шахаад хэрэгжүүлээд явна.

Хуримтлал үүсгэхийн тулд юуны өмнө бид орлого, зарлагаа хянаж сурах хэрэгтэй. Хүн өдрийн төгсгөлд “цаасан дээр худалдан авалтаа бичнэ дээ” гэж бодох нь шаардлагагүй худалдан авалт хийх нь эрс багасдаг гэсэн судалгаа байдаг аж. Хүнд долоон төрлийн хадгаламж хэрэгтэй гэнэ. Хамгийн эхэнд Emergen­cy Fund буюу түргэн тус-ламжийн хадгаламж Сард төлдөг лизинг, байр ус цахилгааны төлбөр, бүтэн сарын хоол хүнсний зардал, энтертайнмэнт зардал зэрэг энгийн хэмнэлээр амьдрахад 30 хоногт хэдэн төгрөг зарцуулдаг гэдгээ тооцно. Тэгээд түүнийгээ дор хаяж зургаан сараар үржүүлэн хуримтлуулна. Энэ нөхцөлд ямар нэгэн эрсдэл гарахад хагас жилийн турш ямар ч асуудалгүйгээр үргэлжлүүлэн хэвийн хэмнэлээрээ амьдрах боломжтой гэсэн үг. Тиймээс энэ бол хамгийн чухал хадгаламж юм. Хоёрдугаарт, Төлөвлөгдөөгүй зардлын төлөвлөсөн хадгаламж Мөнгө үрэхгүй гэж шийдсэн өдрүүдэд ихээр зардал гарах үе байдаг. Ийм нөхцөл байдалд тохирсон, олон дараалсан баярын дараа ч санхүүгийн хувьд асуудалгүй хэвээрээ байхад зориулсан хадгаламж юм. Гуравдугаарт, Зорилтот хадгаламж буюу мөрөөдөл зорилгоо биелүүлэх хадгаламж Аялалд явах, шинэ утас худалдаж авах зэрэг богино хугацааны зорилго юу ч байж болно. Гагцхүү түүндээ зориулсан хадгаламж нээгээд мөнгө шилжүүлээд байгаарай. Хадгаламжинд нэр өгөх, зорилго тодорхойлж өгөх нь үр дүнг хэд дахин нэмэгдүүлдэг гэнэ. Эцэст нь Тэтгэврийн хуримтлал Орчин үед тэтгэвэрт гарах магадлал маш бага болсон. Хувиараа бизнес эрхэлж, алсын зайнаас ажиллаж, олон газраас орлогын эх үүсвэрээ бүрдүүлж байна. Яг одоо ажиллаж байгаа шигээ 60 настайдаа ч ингээд сууж байхгүйн тулд тэтгэврийн хуримтлалыг одооноос эхлээрэй. Хэдэн арван жилийн дараа ч үнэ цэнэтэй хэвээрээ байх тэр хөрөнгө оруулалтыг одоо олж харах нь ирээдүйн толгойны олон өвчнийг намдаах ухаалаг шийдвэр юм.

Орчин цагт таны амжилтыг эд зүйлсээр биш, дансны чинь үлдэгдэл хэдэн тэгтэй байгаагаар тодорхойлно шүү.

УИХ-ын гишүүн О.Содбилэгтэй ярилцлаа.

-Та чуулганы хуралдаанд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөлд санал өгсөн ч тусгагдахгүй байна гэх шүүмжлэлийг хэлсэн. Үүнээс төсөл боловсруулагчид өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн санал санаачилгыг нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад байна уу гэх хардлага төрж байна л даа?

-Гишүүдээс гаргасан саналыг ажлын хэсэг жагсаалтаар бүртгэж авсан юм билээ. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалыг өөрчлөх буюу нийт зүйлийн 35, түүнээс дээш хувийг өөрчлөх, эсхүл түүнтэй тэнцэх тоо хэмжээний нэмэлт оруулахаар байвал энэ нь Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх буюу хянан үзэхэд хамаарна гэж заасан байдаг. Одоогийн төсөл 28 хувийг хөндсөн гэж байгаа юм. Энэ хувьдаа багтаагаад гишүүдийн саналыг хуваарилсан юм билээ. Тиймээс зарим саналыг багтаах боломжгүй болж таарсан юм билээ. Ажлын хэсгийн ахлагч хоёр дахь хэлэлцүүлгээр миний гаргасан саналыг оруулна гэж хэлж байгаа. Хоёр дахь хэлэлцүүлгээр саналууд тусгагдах байх.

-Таны зүгээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар саналууд тусгах бодолтой байна вэ?

-Үндсэн хуулийн 27.2-т “УИХ-ын ээлжит чуулган хагас жил тутам нэг удаа 50-иас доошгүй ажлын өдөр чуулна” гэснийг “75-аас доошгүй өдөр чуулна” хэмээн Үндсэн хуулийн одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулахаар тусгасан. Ажлын өдөр нэмэгдэж байгаа учраас хуваарь гаргаж ажиллах шаардала үүсч байна гэж үзсэн. Их хурлын үйл ажиллагааг яамд, Засгийн газар, улс орны байдал зэрэг бүгд хамаарч байдаг учраас их хурал хариуцлагатай, ажил хэрэгч байх хэрэгтэй. Энэ үүднээс ээлжит чуулганыг жил бүрийн долдугаар сарын 29-нөөс эхлүүлж, харин хаврын чуулганыг гуравдугаар сарын 1-нээс эхлүүлдэг байхаар санал гаргасан. Учир нь Монгол Улсад олон намын оролцоотой анхны парламентын сонгууль долдугаар сарын 29-нд болж байсан. Харин гуравдугаар сарын 1-нийг Эх орончдын өдөр гэдэг утгаар сонгосон юм. Өнгөрсөн намрын чуулганы үеэр бид хуульд заасан хугацаагаараа хангалттай хуралдаж чадаагүй. УИХ хэлэлцэх ёстой асуудлуудаа цаг тухайд нь хэлэлцэж амжаагүй. Засгийн газрын асуудал яригдаж байсан учраас бусад хуваарьт асуудлуудыг хэлэлцээгүй үлдсэн.

Иймд Их хурлыг илүү ажил хэрэгч болгох үүднээс энэ саналыг өгсөн. Мөн Их хурлын гишүүнийг таван жилээр сонгодог болох саналыг ч өгсөн. Улсын их хурлын гишүүдийг таван жилээр сонгох нь өнөөдрийн бид өөрсдийгөө авч үлдэх гээд байгаа санаа биш ээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төсөлд энэхүү саналыг тусгалаа гэхэд 2024 оноос хэрэгжих хугацаатай гэж ярьж байгаа.

-УИХ-ын гишүүнийг таван жилээр сонгодог болох нь ямар давуу талтай вэ?

-Хэдий нэг жилийн ялгаатай юм шиг боловч ихээхэн өөрчлөлт гарна. Нэг жилийн ялгааг би ажлын хэсэгт өгсөн танилцуулгадаа оруулсан. Нэгдүгээрт, манайд олон сонгуулийн мөчлөг явагддаг. Их хурлын гишүүд ажлаа бүрэн хийж байх ёстой. Ерөнхийлөгчийн сонгууль, орон нутгийн сонгуулийн үеэр гишүүд тойрогтоо очиж ажилладаг. Хоёрдугаарт, Хөгжлийн төлөвлөгөөг таван жилээр хийхэд илүү тохиромжтой байгаа юм. Францын парламент хөгжлийн төлөвлөгөөг хэдий хугацаанд үргэлжлүүлбэл үр дүнтэй талаар туршлагаасаа үндэслэн ярьсан байсан. Энэ нь гурваас найман жилийн хугацааг харахад таван жилийн хөтөлбөр төлөвлөгөө хамгийн зөв шийдэл гэснийг тодотгосон байсан. Хэрвээ ийм бодлого нэвтрүүллээ гэхэд түүний хэрэгжилтэд алдаа дутагдал байвал засах боломжтой. Мөн үр дүнг нь харж, хянах боломжтой. Энэ үүднээс таван жилийн хугацаанд дунд хугацааны бодлого хэрэгжүүлэх боломжтой гэж харж байгаа. НҮБ болон ихэнх олон улсын хөтөлбөрүүд таван жилийн мөчлөгөөр ажлаа төлөвлөдөг. Тухайлбал, тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг тав, таван жилээр дүгнэж байгаа. Энэхүү мөчлөгт нийцүүлж манайх бодлогоо уялдуулж болно гэж үзсэн л дээ.

-Та санал дотроо намын бүлэг, тэр тусмаа намын даргын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн байсан?

-Намын бүлэг гэх субьектийг илүү тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Нам нэртэй ч яг ямар эрх мэдэлтэй, ямар ажил хийхийг илүү тодруулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Олон нийтийн дунд төрийн дээр нам гарчихсан гэх шүүмжлэл байна. Угтаа нам гэдэг өөрөө төрийн нэг байгууллага. Намын бүлэг илүү эрх мэдэлтэй байх шаардлага бий. Бүлгээс шийдсэн асуудлаараа үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй. Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж байгаа хүн УИХ-ын гишүүн хүн байх ёстой гэж үзэж байгаа. Парламентын засаглалаа зөв болгоно, Ерөнхий сайдаа хүчтэй болгоно гэж ярьж байгаа бол тэр хүн нь гишүүн байснаар Засгийн газар тогтвортой ажиллах нэг суурь болж өгнө. Яваандаа намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог соёл тогтоно. Бидний мэддэг Англи, Герман улсын парламенттай ижил болох нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм. Ангела Меркель ерөнхий сайд хэдий ч намынхааа эвслийн даргаар ажилладаг. Дээрээс нь парламентынхаа гишүүнээр сонгогддог. Энэ нь ард түмнээс сонгогдсон гэсэн үг. Олонхын намын дарга нь Ерөнхий сайд болдог жишиг бий болгох гээд байгаа юм. УИХ-ын 43.1 буюу Засгийн газрын асуудлыг Их хурлаар хөндөж ярих үед УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар хэлэлцдэг болъё гэж байгаа. Засгийн газрыг огцруулъя гэх санал орж ирэхэд УИХ-ын ээлжит чуулган завсарлаж, ээлжит бус чуулган зарлан Засгийн газар өөрийн ажлуудаа хэлэлцсэнээр буцаад ээлжит чуулгандаа орно. Их хурал байнгын ажилтай байна гэсэн үг. Засгийн газрын асуудлууд хөндөгдөөд эхлэхээр хуралдаа суухгүй, хийх ёстой ажлаа Их хурал хийхгүй байна гэдэг үүднээс ээлжит бус чуулганаар эдгээр асуудлыг зохицуулаад явж болно гэж үзсэн. Ээлжит бус чуулган тодорхой хугацаа авахаар байвал ээлжит чуулганы хугацаа нь хойшлогдоод явна гэсэн үг. Ээлжит бус чуулганы асуудлыг иргэд таатай хүлээж авах байх. Ээлжит чуулганаар хэлэлцэх асуудлууд тасалдахгүйгээс гадна чуулганы хугацааг оновчтой тогтоодог болно. Заасан хугацаандаа их хурал ажлаа хийдэг болно. Хамгийн гол нь Засгийн газар тогтвортой ажиллах юм. УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага учраас илүү ажил хэрэгч байж хариуцлагатай ханддаг байх тал дээр түлхүү анхаарсан.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтүүд дотор санал нийлэхгүй зүйл байгаа юу?

-Ерөнхий сайд улсын төсөв, бодлогын асуудлаар өөрт нь итгэл хүлээлгэх гэх заалтыг тэр чигээр нь хасах саналтай байгаа. Санал болгож байгаа Үндсэн хуулийн заалтуудтай авцалдахгүй байгаа юм. Төсвөө батлуулах гэж итгэл үзүүлнэ. Тэр нь унах юм бол Ерөнхий сайд нь огцорно гэж байгаа. Ерөнхий сайд Их хуралтайгаа оруулсан төсвөө зөвшилцөж батлах үүрэгтэй. Итгэл үзүүлэх санал хураалт Японд байдаг.

Нэр хүнд нь өндөр, тэгээд жижиг эвсэлтэй байгаа бол гол нам нь шууд итгэл үзүүлэх санал хураалт явуулж өндөр хувь авах тохиолдолд парламентаа тараан ахиад сонгууль зарладаг. Эвсэлгүйгээр парламентдаа орж бодлогоо хэрэгжүүлдэг учраас энэ заалт манайд хараахан тохиромжгүй гэж үзэж байгаа. Мөн 39.1 дүгээр зүйл дээр Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна. Засгийн газар тогтвортой байхын суурь нь Засгийн газрын гишүүдийн ихэнх нь Их хурлын гишүүд байх ёстой. Хүчтэй Ерөнхий сайдыг бий болгож, ажлаа хийх боломжийг нь олгоё гэж байгаа бол хэдэн Их хурлын гишүүнийг Засгийн газрын гишүүнээр сонгохоо Ерөнхий сайд шийдэх эрхтэй. Ерөнхий сайд намын дарга байна гэдэг ойлголт цаанаа явж байгаа юм.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлнэ гэж байгаа ч 19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах санал гарган, шинээр томилогдох Ерөнхий сайдын нэртэй цуг өргөн барьж болно гэж заасан. Ингэхээр эрх баригч намаас сонгогддог Ерөнхий сайдын байр суурь байхгүй болж байна уу. Нөгөө талаараа Ерөнхий сайдын албан тушаал тогтворгүй болчихож байгаа юм биш үү?

-Илүү дэгтэй болгох санаа юм л даа. Засгийн газрыг огцруулна гэвэл улс төрийн том үйлдэл болно биз дээ. Ийм заалт оруулж байгаа бол дараагийн Ерөнхий сайдад гарах хүн нь тогтвортой байх хэрэгтэй. Нөгөө талаар Ерөнхий сайд өөрөө каминатаа бүрдүүлнэ гэдэг намын дарга давхар байна гэдэг санаа. Сонгуульд тухайн нэр дэвшигчийг дараагийн Ерөнхий сайд болохоос гадна каминат байгуулна гэх ойлголттойгоор ирээдүйг харсан сонголтыг иргэд хийнэ гэсэн санаа юм.