Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг хэсэг болох “Шүүх эрх мэдлийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, хараат бус байдлыг хангах нь” сэдвээр Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүгч, хууль зүйн доктор Ц.Цогттой ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг үргэлжилж ард нийтийн санал асуулга явуулахаар боллоо. Таны хувьд шүүх эрх мэдлийн хүрээнд орсон зүйл заалтуудад ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Монгол Улсын иргэд аливаа эрх зүйн маргаантай асуудлаа шүүхээр шийдүүлэхэд ямар боломж бололцоо, тогтолцоо байхыг Үндсэн хуулиар зохицуулдаг. Эхнээсээ Шүүх эрх мэдлийн зохицуулалт шүүхийн хараат бус байдлыг хангасан, хариуцлагагүй хүмүүсээс салах зүйл рүү зорьсон Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэж ойлгож байгаа. Энэ өөрчлөлтийг дэмжихгүй шүүгч, хуульч, иргэн, улстөрч үгүй байх. Шүүхийг институцийнх нь хувьд биеийг нь даалгах, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, хариуцлагатай ажилладаг, хариуцлага хүлээдэг байх тогтолцоог бий болгохыг зорьж байгаа.

Нөгөө талаас Үндсэн хуульд шүүх эрх мэдлийн хэсэгт өөрчлөлт оруулах шаардлага байсан уу, үгүй юу гэх асуулт гарч ирнэ.

1992 оны Үндсэн хуулийг боловсруулж байхад тухайн үеийн НҮБ-ын хүний эрхийн комиссоос олон улсын шүүх судлалын экспертүүд манайд зөвлөгөө өгч байсан баримт байдаг. Энэ баримтад тухайн үеийн хурлын тэмдэглэл, гадныхны өгсөн зөвлөгөөнд юу, юу хэлж ярьж байсан нь бий. Тэдгээр экспертүүдийн манайд өгч байсан гол зүйл нь ШЕЗ-ийн байгууллага нь шүүхийг улс төрөөс бусад институциэс бие даалгаж ажиллуулах, шүүхийн хараат бус байдалд асуудал үүсвэл хамгаалах үүрэгтэй гэх зөвлөгөө байв. Нарийн яривал ШЕЗ нь хамгаалж тулалдах үүрэгтэй институци. Энэ институциэ хэн байгуулах, яаж байгуулах, хэрхэн хамгаалах, тэр тусмаа хамгаалахын тулд өөрөө хэнээс хараат биш байхыг нарийн тодорхой зааж өгөхгүй бол шүүхийн хараат бус байдалд асуудал үүснэ гэдгийг ч анхааруулж байсан. 1992 оны Үндсэн хуулиар энэ асуудлыг тодорхой тусгаж өгөөгүй. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн үндсэн чиг үүрэг нь шүүхийн бие даасан, хараат бус байдлыг хамгаалахад оршино. Тэрнээс бусад асуудал нь дараагийн асуудал. Үүнийг зааж өгөөгүйгээс болоод 1992 оноос хойш шүүх өөрөө төрийн бусад институциэс бие дааж үйл ажиллагаа явуулахад хүнд байсан.

-2013 онд шүүхийн шинэчлэл хийгдэж байсан санагдаж байна?

-Зөвхөн 2013 онд шүүхийн шинэчлэл хийгээд өнгөрсөн юм биш. 1992 оноос эхлээд шинэчлэл хийгдэж байсан, шүүхийн шинэчлэл тасралтгүй үргэлжилдэг зүйл. 2013 онд ШЕЗ-ийг харьцангуй бие даалгая гэж байсан. Одоо ч шинэчлэл хийх гэж байна. Эцсийн бүлэгтээ Их хурал дээр дарга нарын набор болгож өөрчлөх гээд, Ерөнхийлөгч түүнийг нь буруу гэж хориг тавьсан атлаа зөрүүлээд ШЕЗ-ийн бүх гишүүнийг Ерөнхийлөгч томилдог болчихсон. Үндсэн хуульд тодорхой зохицуулалт байхгүйгээс ердийн хуулиар Ерөнхийлөгч, парламент хэн байх, ямар байдалтай бүрдэх, ямар зорилготой байна зэргээс хамаараад ШЕЗ-ийг хүссэнээрээ бүрдүүлэх, өөрчлөх боломж байсан. Энэ үйлдэл ч хэд хэдэн удаа давтагдсан. Ихэнхдээ ШЕЗ-ийн асуудал шүүхийг өөрийн удирдах байгууллага болохын хувьд бие даалган ажиллуулах гэхээс илүүтэй түүнийг бүрдүүлж, томилоход нөлөөтэй байх тал руу явсаар ирсэн.

-Шүүхийг хараат бус, бие даасан байх гол зүйлс нь тусгагдсан гэж та харж байна уу?

-Хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр шүүх эрх мэдлийн хүрээнд тодорхой заалтууд дэмжигдсэн. Нэгдүгээрт, ШЕЗ-ийг ердийн хуулиар нааш цааш нь болгож савчуулахаас сэргийлж байна. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд ШЕЗ-ийг яаж байгуулахыг зааж өгөхдөө шүүхийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, шүүхийг бусад улс төрийн байгууллагуудаас бие даалгаж, хамгаалах байгууллага учраас шүүгчдийн өөрсдийнх нь оролцоог баталгаажуулж байна. ШЕЗ-ийн бүрэлдэхүүн Ерөнхийлөгчөөс, эсхүл парламентаас томилогдоод байхаар яаж тэднээс шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хамгаалах юм. Хамгийн гол хамгаалалт бол эдгээр таван шүүгч-гишүүн нь сонгогдсоноороо ШЕЗ-ийн гишүүний эрх нь хэрэгжээд явахад байгаа юм. Ухаан нь сонгогдсоны дараа аль нэг улс төрийн байгууллага, албан тушаалтнаас дахин зөвшөөрөл, батламж, томилгоо шаардлагагүй болох юм. Тэгэхээр тэрхүү мөн чанарыг дор хаяж 50 хувийг нь шүүгчдээс бүрдүүлдэг байх зохицуулалтыг хийж өгч байгаа нь гавьяа гэж харж байгаа.Шүүхийн зөвлөлийг байгуулдаг Евро-модель бий. Энэ нь Европын улсууд шүүхийн зөвлөлийг бүрдүүлэх хэв. Гол зарчим нь ШЕЗ-ийн 50+1 хувь нь шүүгчид байх ёстой. Үлдсэн хэсэг нь мэргэжлийн байгууллагын төлөөллүүд байхыг зөвлөдөг.Өөрөөр хэлбэл ШЕЗ-ийн арван гишүүний үлдсэн нь олон талын төлөөллөөс бүрдэх ёстой. Ерөнхийлөгч, парламент, шүүгчдийн холбоо, Засгийн газар, хуульчдын холбооноос бүрдэх ёстой. Мөн нээлттэй нэр дэвшүүлэх гэсэн зарчим орж ирж байгаа нь авууштай, аль нэг даргын халааснаас нэр гарч ирсэн хүн биш болзол шаардлагыг хангасан хүн бүр нэр дэвших, нээлттэйгээр өрсөлдөн томилогдох боломж нээгдэнэ. Тэрнээс дахиад л тав нь улс төрийн нэг институциэс давамгай байдлаар бүрдэж болохгүй байх үзэл баримтлалаар төсөл өргөн баригдсан. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн хувьд өөрчлөлт оруулахдаа үзэл баримтлалын хувьд хангалттай тодорхойлсон, хэлэлцүүлгийн тэмдэглэл, төслийн тайлбаруудад суулгаад өгчихсөн.

Харин дагаж гарах шүүхийн тухай хууль бол энэ үзэл баримтлалаар л гарах ёстой. Ингэж байж ШЕЗ гэх байгууллага бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангасан өөрчлөлт гарч ирнэ. Бодит байдал дээр Үндсэн хуульд оруулсан заалтыг үзэл баримтлалынх нь хүрээнд шүүхийн хуулиудад зааж өгөх, хамгаалж, хангаж ажиллах хүмүүс томилогдож байж хэрэгжинэ. Хэрвээ энэ зохицуулалт хүчин төгөлдөр болвол Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах чиг үүрэгтэй энэ байгууллага хэрхэн ажиллах нь шүүгч нараас маш их хамаарна. Зөв хэрэгжүүлээд явбал ШЕЗ-ийн бүрэлдэхүүн хэрхэн зохион байгуулагдахыг зааж өгсөн нь маш том дэвшил авчрах гарц. Хэдийгээр анхны эрдэмтэн судлаачдын санал болгож, боловсруулж байсан төсөл шүүгчийн томилгоотой асуудал бүрэн дүүрэн шийдвэрлэгдэж чадаагүй ч энэ ШЕЗ-ийн хэсэгт ахиц гарна гэж бодож байгаа.

-Шүүх засаглалын бие даасан байдлыг хангах талаар анхны төсөлд шүүхийн хэсгийн зүйл заалтууд нэлээд дэлгэрэнгүй тусгагдсан байсан. Хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр нэлээд ерөнхий болж орж ирж байгаа. Хэтэрхий хумигдчихав уу?

-Анх өргөн барихаас өмнө яригдаж байсан төсөл дээр шүүхийн тогтолцооны асуудлыг тодорхой болгоё гэх санал явж байсан. Гэхдээ энэ санал өргөн баригдсан төсөлд тусгагдаагүй. Монгол Улсын шүүхийн тогтолцоо засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжээс хатуу хамааралтай байх асуудлыг өөрчилье гэж байсан юм.

Ерөнхийлөгч хэлэлцүүлгийн явцад энэ асуудлаар өөрийнхөө саналыг гаргасан. Энэ саналд шүүхийн тогтолцооны гажуудлыг засъя гэдэг санал гаргасан. Шүүх байгуулах ажил эдийн засаг, хүн амын төвлөрөл, нүүдэл шийдлийн байдлаас хамаараад хүндээ хүрч үйлчлэхүйцээр тухай бүртээ уян хатан шийдэгддэг байх ёстой. Түүнд нь нийцүүлж шүүхийн тогтолцоог тухайн цаг үед нь хэрэг маргааны гаралт зэргээс хамаараад өөрчлөн байгуулах боломжийг хязгаарлачихсан байсан. Энэ нь тогтолцооны гажуудал засагдах боломж руугаа орчихлоо гэсэн үг. Үүний цаана Монгол Улсын иргэн шүүхээр асуудлаа шийдүүлэх гээд очиход боломжит байдлыг нь хангахад чиглэсэн тогтолцоог бүрдүүлэх үүд нээгдсэн, ийм зохицуулалт юм. Иргэдийн зүгээс шүүхийг хараат бус байхыг хүсч байгаа. Нөгөө талаас ч шүүгчид ч үнэхээр хараат бусаар ажлаа хийхийг хүсч байна.

-Сахилгын хороо гэж байх нь зөв үү?

-Шүүгчид хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцоо Үндсэн хуулийн түвшинд хуульчлагдлаа. Сахилгын хороо гэх нэршилтэйгээр хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр шийдэгдлээ. Парламентын өргөн барьсан төсөл дээр шүүхийн хариуцлагын хороо гэдэг нэртэй байсан. Нэршил л өөр болохоос энэ хоёрын чиг үүрэг яг ижил. Сахилга алдсан шүүгчийн асуудлыг шийддэг тогтолцоо нь ШЕЗ-өөс, шүүхээс харьцангуй бие даан ажиллах төдийгүй, шүүх, шүүгчийн намнах улс төрийн манипуляцын хэрэгслэл болохооргүй байх ёстой. Хэрэв энэ байгууллага дахиад л нэг улс төрийн байгууллага, улстөрч нэг институциэс хараат байвал шүүхийн хараат бус байдал үгүй болно. Энэ сахилгын асуудлаар далимдуулаад шүүх шүүгчийн итгэл үнэмшил, хуулиараа шийдвэр гаргах боломжгүйд хүргэх аюултай байдаг. Ийм байдалд хүргэхгүйн тулд анхны өргөн баригдсан төсөл нь олон талаас бүрдсэн, бүрэлдэхүүн улстөрчдөөс хамааралгүй, мэргэжлийн бүрэлдэхүүн шийддэг байх гэсэн үзэл баримтлалаар өргөн баригдсан учраас энэ үзэл баримтлалын дагуу ердийн хуульдаа суух ёстой юм. Хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн дараа энэ зохицуулалт ерөнхий байдлаар дэмжигдлээ. Бүрэлдэхүүнийг нь хуулиар зааж өгнө гэсний дагуу нэг улс төрийн байгууллагын дор эсхүл дан шүүгчээс бүрдүүлчихвэл дахиад л хол явахгүй.

Түүнчлэн сахилгын хорооны шийдвэр гарлаа гэхэд сахилгын хорооны шийдвэрийг зохих ёсоор хянуулдаг тогтолцоо байх ёстой. Нэгдүгээр хэлэлцүүлгээр шүүхийн сахилгын хорооны шийдвэрийг Цэцээр хянуулдаг байхаар заачихсан байсан. Хөндлөнгийн хяналтын зохицуулалт байхгүй бол шүүгчийг хэлмэгдүүлэх, айлгах, хариуцлага гэдгээр далимдуулах тогтолцоо болж хувирахыг үгүйсгэхгүй. Мөн шүүх хараат бус ажиллах нэг үндсэн шалгуур шүүгчийг хугацаагүйгээр томилох гэж үздэг. Шүүгчийн ажлыг эрхлэх тэр эх сурвалж нь мэргэжил, туршлага, ёс зүй гэсэн гурван зүйл байдаг. Энэ гурван заалт алсуураа шүүхийг бие даалгах, шүүгчийг хариуцлагажуулах, иргэдийн шилжилт хөдөлгөөн хэрэг маргааны гаралттай уялдсан шүүхийн тогтолцоотой болоход хүргэх учиртай. Одоо яриад байгаа сахилгын хороо иргэдийн хүсээд байгаа шүүхийг хариуцлагажуулахтай холбоотой Үндсэн хуулийн түвшинд анхаарч үзэж байгаагийн бодит илрэл. Шүүхийг хараат бус, бие даалгаж ажиллуулахтай холбоотой асуудал ШЕЗ-ийн заалтаар зохих хэмжээнд тусгагдсан. Шүүхийн хараат бус бие даасан байдал гэдэг шүүгчийг хамгаалах гээд байгаа зүйл ердөө биш. Шүүхээр хэргийг нь шийдүүлж байгаа иргэн, хуулийн этгээд, бизнес, компаниуд, татвар төлөгчдийг аливаа нөлөөлөлгүйгээр, хэргийг нь шийдэж буй шүүгч нь дарамтад орохгүй асуудлаа шийдүүлэх вакум орчинг л бүрдүүлж өгч байгаа юм.

ХХАА-ийн сайд асан Р.Бурмаатай ярилцлаа.

---

-Халх голын байлдааны 80 жилийн ой саяхан боллоо. Та салбарын сайдаар ажиллаж байхдаа энэ бүс нутагт нэлээн анхаарч байсан?

-Халх голын байлдаан бол Монголын тусгаар тогтнолд онцгой хамаатай, өнөөдөр ч дэлхий дахинаа түүхэн ач холбогдлоо алдаагүй хэвээрэй байгаа үйл явдал. Энэхүү түүхт ойг тохиолдуулан ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.В. Путин Монгол улсад айлчиллаа. ОХУ-ын төрийн тэргүүний айлчлал олон чухал үйл явдлуудаар дүүрэн байсан.

-Таны хувьд сайдаар ажиллаж байхдаа Халх гол үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс төслийг санаачилж байсан. Энэ талаар яриагаа эхэлье?

– ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.В. Путины 2019 оны 9-р сарын 03-04-нд Монгол улсад хийсэн албан ёсны айлчлалын нэгэн томоохон хэсэг бол ОХУ-ын Төрийн Думын эмэгтэй гишүүдийн “Женское собрание парламенского клуба” байгууллага анх удаа Монголд “Стратегийн төсөл”-өө танилцуулж, Олон улсын диалоги явуулсан үйл явдал юм. ОХУ-ын Элчин сайдын яам, РЦНК-Монгол дахь Оросын ШУ соёлын төв, ОХУ-ын Россотрудничества байгууллага, ОХУ-ын Төрийн Думын “Женское собрание парламенского клуба” байгууллагууд хамтран зохион байгуулсан энэхүү Олон улсын диалагид миний бие уригдан, өөрийн санаачлан эхлүүлсэн Халх гол ҮБББ-ийн талаар илтгэл тавьсан. Халх гол-Орос монгол эрэлхэг дайчдын халуун амь бүлээн цусаар хамгаалагдсан нутаг. Үүнээс хойших Халх голын бүтээн байгуулалттай холбоотой түүх зөвхөн өнөөдрийн л ярьж байгаа түүх байсангүй. ЗХУ-ын Коммунист нам 1967-1980 онуудад Халх голд атар газар эзэмших талаар Монгол-Оросын хамтарсан атарын судалгааны экспедици томилон ажлуулсан байдаг. Анхны эрчимжсэн аж ахуйн ТЭЗҮ-г ЗХУ, БНМАУ-ын эрдэмтэд хамтран хийж Халх голын бүс нутгийг хөгжүүлэх, Хөдөө аж ахуйн эрчимжсэн аж ахуй байгуулахаар хөгжлийн схем төлөвлөгөө гаргаад үүний дүнд анхны аж ахуй байгуулагдаж байсан түүхтэй. Дорнодын мухар улаанд үүлдэрийн 5 мянган үхэр, 2 мянган барга үйлдэрийн хонь бордох цогцолбор барих төлөвлөгөө гаргаад эхний үйл ажиллагаа явагдаж байсан байдаг. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар хадгалж ирсэн энэ газар нутгийн зориулалтыг сүүлийн жилүүдэд эрчимтэйгээр газрын тос, уул уурхайд ашиглуулахаар өгч байна. 2016 оны байдлаар Халх голын сумын нутаг, дархан цаазат газраас бусад хэсэгт буюу Дорнод аймгийн нутаг дэсгэрийн 44 хувийг газрын тосны хайгуул, олборлолт хийгдэхээр олгосон байдаг. Гэтэл тухайн нутагт газрын тосны олборлолтоос сум орон нутагт хөгжил авчирсан зүйлгүй. Жилээс жилд экспорт нэмэгдэж байгаа ч Монгол улсад тэр тусмаа орон нутагт өгөөж муутай байгаа. Намайг Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Сайд байх үед Буйр 22 талбайг Петро Чайна Дачин Тамсаг компани хайгуулын лизензтэй байсныг түр буцааж эргээд олборлолтын лиценз болгохоор тухайн үеийн Уул уурхайн сайд Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж байтлуулах гэж байсан. Тодруулж хэлбэл 784 мянган га газрыг уул уурхай, газрын тосны ашиглалтын лизеценз болгож Петро Чайна Дачин Тамсаг компанид ашиглуулахаар бэлдэж байсан гэсэн үг. Энэ сиймхийгээр тухайн үеийн хуулийн гаргалгаар ХАА-ын Чөлөөт бүс болгож улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Өөрөөр хэлбэл бид Халх голын бүс нутгийг уул уурхайгаас хамгаалж Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглахаар ногоон тамга дарж, улсын хамгаалалтад авсан гэсэн үг. Тэр үед орон нутгийн иргэд чөлөөт бүс гэдэгт нэлээд эмзэглэсэн учраас дараа нь газрын тухай хуульд өөрчлөлт орсноор Хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс болгож улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Намайг сайдаар ажиллаж байх үед Халх голын бүс нутгийг газрын тос олборлох зорилгоор ашиглах гэж байгааг иргэд эсэргүүцэж байсан. Халх голын бүс нутагтэрчимжсэн ХАА-н зориулалтаар үйл ажиллагаа явуулна гэж аль эртнээс төлөвлөгөө судалгаа нь гараад бэлтгэгдчихсэн газрыг газрын тос, уул уурхайд өгч байгаа юм. Би тухайн үед 500 мянган га газрыг ХАА-н зориулалтаар улсын тусгай хамгаалалтад авч хуулиар хамгаалж чадсан. Халх голын бүтээн байгуулалтын бүсэд юу хийхийг зорьж байна ямар зорилготойгоор бүтээн байгуулалтын бүс гэж нэрлэж байгаа талаараа удаа дараа олон нийтийн сүлжээ, радио телевиз, сонин хэвлэлд ярилцлага өгч байсан. Мөн уржигдар зохион байгуулагдсан олон улсын диалогт уригдан очиж танилцуулга хийлээ. ОХУ-ын эмэгтэй гишүүдийн женское собрание байгууллага нь монголд хамтын ажиллагаагаа эхлүүлэх гэж байна. Уг байгууллага нь дэлхийн 40 гаруй улсад хамтын ажиллагаа явуулдаг. Энэхүү хамтын үйл ажиллагаандаа монголыг төлөөлжнамайг төлөөлж ажиллач г гэж урьсан. Миний хувьд УИХ дахь эмэгтэйчүүдийн бүлгэг байгуулагдахад өмнөх парламентад идэвхтэй ажиллаж байсан. Энэ хугацаанд хийсэн үйл ажиллагаа туршлагаасаа танилцуулсан. Сонгуулийн хуулийг ажлын хэсгийн ахлагчийн хувьд эмэгтэйчүүдийн илүү сонгогдох боломж бололцоог олгох квот мөнгөний хүчин зүйлээс бага байлгах зэрэг нэлээн хуулийн шинэчлэлтүүдийг хийсэн.

-Уг төслийг яагаад Халх голд эхлүүлэх болсон бэ?

-Монголын газрын зургийг харахад Баян-Өлгийн Цагаан нуураас эхлээд Дорнодын халх голын ХАА-н бүтээн байгуулалтын бүс хүртэл хойд хэсгийг харах юм бол мал аж ахуй ХАА зонхилсон бүс нутаг. Үүнийгээ ногоон хөгжлийн коридор гэж нэрлээд энд уламжлалт мал аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуй түүнийгээ дэмжсэн хүнс хөнгөн үйлдвэр хойд бүсдээ байх хэрэгтэй болж байгаа юм. Энэ хэсгийгээ Монгол улс Төрийн бодлогоор ХАА-н ногоон коридор гэж зарлаад энэ бэлчээр нутгаа уул уурхайгаас хамгаалах хэрэгтэй байгаа юм. Монгол улсын хөгжлийн тулгууруудын нэг бол яалт ч үгүй Хариуцлагатай Уул уурхай. Үүнийгээ зөв бодлогоор удирдан зохион байгуулж чадвал улс орон хөгжилгүй яахав. Бүх газартаа нийтлэг лицензийг олгож байгаа нь буруу юм. Тухайлбал Халх гол орчимд 1967 оноос хойш үе үеийн эрдэмтэд хамтарсан судалгаа хийж ХАА-н зориулалтаар тус бүс нутгийг ашиглах нь зүйтэй гэж дүгнэсэн байдаг. Тийм ч учраас хөрсний болон бусад шинжилгээнүүдийг иж бүрэн цогцоор нь хийж холбогдох ТЭЗҮ, загвар аж ахуйн загварчлалыг нь бэлэн болгож ирээдүйд ашигдах үүц газар хэмээн хадгалж авч үлдсэн байдаг.Угтаан бол ХАА салбар бол Монгол улсын хөгжлийн гол тулгуур багана юм. Тэгэхээр би бол Уул уурхай ХАА зэрэгцэн хөгжихдөө Ногоон хөгжлийн коридор хэсэг болох хойд нутгаа уул уурхайгаас зааглах нь зүйтэй гэсэн бодолтой байдаг. ХХАЯ дээр ХАА-н эдэлбэр газар нутгийн талаарххийгдсэн судалгаанууд байдаг. Тэдгээрийн нэг нь Эрчимжсэн болон хагас эрчимжсэн МАА, ХАА-н эдэлбэр газар нутгийг тодорхойлсон хөгжлийн судалдаа юм. Уг судалгаагаар хамгийн тохиромжтой байршлуудын нэг нь Халх голын бүс нутаг гэж гарсан байдаг. Бид ХАА-н тэр дундаа газар тариалан МАА-н хөгжүүлж нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж бүс нутгийн хүсний хэрэгцээг бүрэн хангах боломжтой. Үүнийг дагаад ХАА-н үйлдвэрлэлийн бүс бий болж тэнд ажлын байр нэмэгдээд зогсохгүй ХАА-н экспорт хөгжих бүрэн боломжтой.

-Ямар зориулалтаар төрөлжүүлж ашиглах боломжтой байсан бэ. Тухайн үед нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан?

– ХАА-н Халх гол үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсийн судалгаагаар Хагас эрчимжсан Мал аж ахуй, бэлчээрийн зориулалтаар 51 хувь, Газар тариалангийн зориулалтаар 27 хувь, Аялал жуулчлалд 16 хувь, Үйлдвэр үйлчилгээний бүс нь 5 хувь байхаар төлөвлөж байсан. Хамгийн гол нь тэнд алс хязгаар нутагт энэ бүтээн байгуулалтын бүс бий болсноор ажлын байр ихээр бий болох байсан. Эхний судалгаагаар 1000 гаруй ажлын байр бий болно гэсэн судалгаа гарсан байдаг. Сургалт судалгаа үйлдвэрийн төвүүд болон жишиг загварын бүс болно. Хамгийн гол нь хил орчмын нутгууд эзэнгүй байна. Эзэнгүй байдлыг далимдуулж хууль бусаар орж ирэх газар нутгийг гадныханд эзэмшүүлэх байдал гарч ирж байсан. Тухайлбал халх гол орчимд 30 мянган га газрыг солонгосуудад хууль бусаар өгчихсөн. Мөн хятад иргэний эзэмшилд олон мянган га газрыг өгчихсөн байсан. Тухайн орон нутгийн засаг дарга орон нутгийн удирдлагууд нь хууль бус зүйл хийсэн байсан. Би тэнд очиж судалгаа мэдээллүүд олж авснаар хууль бус үйл ажиллагаануудыг таслан зогсоосон. Улс өөрийн тусгай хамгаалалтад 500 мянган га газраа авснаар хууль бус хулгайг таслан зогсоож байгаа юм. Малчдыг яаж орлоготой болгох вэ гэж ярьдаг ч бэлчээрийн даац өсөөд байна. Төв зам дагуу малчид маань малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ зарахын тулд төв газраа барааддаг. Ингээд бэлчээрийн доройтол үүсдэг. Нийслэл хотод орж байж зарж борлуулахаас өөр замгүй. Сүүлийн үед мах хятад эзэнтэй ченжүүдийн гарт орлоо гэдэг. Би ХХАА-н сайдаар ажиллаж байхдаа махны экспортын чиглэлээр олон ажил эхлүүлсэн. Тухайлбал шүлхий өвчин их гээд манайхаас түүхий мах авахгүй хоригтой байсан. Үүнийг бүсчлээд баруун таван аймгаа эрүүл бүс гэж тогтоолгоод БНХАУ-ын түүхий мах гаргах экспортлох эрхийг авч байлаа. Мэдээж үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан мах байх ёстой учраас үйлдвэрүүдээ олон улсын стандартад нийцүүлэх аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжиж хөнгөлөлттэй зээлд хамруулах адестачлалд оруулснаар өмнө нь нэг ч компани эрх аваагүй байсан бол найман компани вьетнам руу хонь ямааны мах, Хятад улсруу 20 гаруй ОХУ-руу 26 компани мах экспортлох эрхтэй болгосон. Төвийн аймгуудаа дараагийн эрүүл бүсэд оруулах бэлтгэл ажлыг хийж байсан. Зүүн бүс нэлээд шүлхий гардаг. Дээр нь зэрлэг амьтдын нүүдэл ихтэй учраас урьдчилан сэргийлэх вакцинжуулах ажлаа эрчимтэй явуулсан. Харамсалтай нь сонгуулийн дараа эрүүл бүсэд хүртэл хяналтаа алдчихсан. Ахиад Монгол Улс хорио цээрийн дэглэмтэй болчихсон. Малчид болоод бэлчээрийн даацаа бодсон ч тодорхой хэмжээний малаа эргэлтэд оруулж байх ёстой. Ер нь бол Малын гаралтай эцсийн бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр олон улсын худалдаанд гаргах боломжтой байгаа юм. Ингэхийн тулд хэсэгчилсэн малын эрүүл бүсүүдийг бий болгох шаардлагатай байгаа юм. Халх голын бүс нутагт Малын өвчингүй хэсэгчилсэн эрүүл бүсүүдийг бий болгож угэрүүлжүүлсэн бүсэд малчид малаа өгөн эрүүлжүүлээд, шахаж бордоод, мах махан бүтээгдэхүүн, арьс бусад бүтээгдэхүүнийг эцсийн байдлаар боловсруулаад тэр бүс нутгаа хангахаас гадна экспортод гаргах боломжтой байгаа. Энэ бүс нутагт махны эрэлт хэрэгцээ маш өндөр байгаа. Сүүлийн жилүүдэд газрын тосны үнэ байнга буурч байхад махны үнэ байнгын өсөлттэй байгаа. Эдгээр байдлыг харж үзээд хил орчмын хязгаар нутагт эрчимжсэн малын эрүүл бүсийн цогцолборыг бий болгох шаардлагатай. Ийм газруудыг Халх гол гэлтгүй бусад газруудад байгуулая гээд Хятад улсаас өгөх 1 тэрбум төгрөгийн зээлээс 12 мах боловсруулах түүнийг дагалдуулсан малыг эрүүлжүүлэх, шахаж бордох цогцолборыг байгуулахаар шийдвэр гаргаад орон нутагт нь сонгон шалгаруулалт явуулаад Монгол компаниуд аж ахуй эрхлээд явуулахаар зохион байгуулаад дараагийн Засгийн газар үлдээсэн. Харамсалтай нь дараагийн Засгий газар өмнөх үйл ажиллагааг бүгдийг нь зогсоосон. Хил орчимд 12 үйлдвэр байгуулагдаж, махаа эрүүлжүүлээд эцсийн бүтээгдэхүүн болгоод гаргаж байсан бол өдийд малчид маань орлоготой, ажлын байр шинээр бий болж, аж ахуй нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж, хүнсний аюулгүй байдал сайжирч, гадаад худалдаа, ХАА-н экспорт нэмэгдэх байлаа. Нам гэлгүйгээр өмнөх Засгийн газрын хийж байсан чухал үйл ажиллагаануудыг үргэлжлүүлэх явах нь зүйтэй гэж би үздэг. Мөн аялал жуулчлалын бүс байгуулагдсанаараа түүхэн дурсгалт газрууд болоод суманд ажиллаж байгаа хүмүүст боломжууд гарах байсан. Зүүн бүсэд ХАА-н Аялал жуулчлалыг хөгжүүлж чадвал Газар тариалан, Мал аж ахуй, Хүнсний үйлдвэрээсээ дутахааргүй ашиг орлоготой байх судалдаа хүртэл хийгдсэн байдаг. Халх гол маань эмзэг хөрстэй учраас хөрсөнд нь тааруулсан газар тариалан эрхлэх, жимс жимсгэнэ, ногооны аж ахуй эрхлэх газар тариалангийн технологийн журам стандартуудыг бий болгосон байсан. Тиймч учраас бид тухайн үед Тариалангийн тухай хуулийг шинээр батлуулж улмаар хөрсний эвдрэл, элэгдэл, цөлжилтөөс хамгаалах тухай заалтуудыг уг хуульд тусгасан.

Ер нь зүүн бүс тэр дундаа Дорнод аймгийн Халх гол суманд орон нутаг дураараа газар олгодог байсныг таслан зогсоосон учраас, ЗГ-ын зөвшөөрөлгүй атар газрыг дур мэдэн хагалж газар тариалангийн үйл ажиллагаа эрхэлж байсныг нь зогсоосон учраас тухайн үед бидний эсрэг худлаа ташаа мэдээлэл тарааж эсэргүүцэл зохион байгуулж байсан.Үүний ард зарим нэг улстөрийн нам, нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс гүтгэлийн шинжтэй мэдээлэл тарааж ард иргэдэд буруу ташаа мэдээлэл түгээх үзэгдэл их байсан. Тийм ч учраас намайг ТЕГ, АТГ, цагдаа, шүүх прокурор гээд бүх л хянуулж болох газарт өгсөн байдаг. Би ч тэдгээр байгуулагуудаар нь шалгуулж үнэн зөвийг шалгуулсан. Хууль хяналтын байгууллагууд шалгаж үзээд гүтгэлэг гэдгийг тогтоогоод хуулийн дагуу холбогдох хүмүүст нь торгууль ноогдуулж арга хэмжээ авсан байдаг.

-Халх гол бүтээн байгуулалтын бүсийн үйл ажиллагаа хэрэгжээд эхэлхэд хэзээнээс үр ашгаа өгөх байв?

-ХАА-н бүтээн байгуулалт бол бидний чадах л ажил. Тариалан эрхлээд 60 жил болж байна. Бусад газартай харьцуулахад Халх голын бүс нутаг нь илүү дулаан бас чийглэг сайхан уур амьсгалтай. Тийм ч учраас дээр үед Халх голын сангийн аж ахуй байгуулна гээд үхэр хонины аж ахуй байгуулж байсан байдаг юм. Тэрний үлдэгдэл ч өнөөдөр байж л байдаг. Нэг жилийн дараа гэхэд хорио цээрийн бүсээ байгуулаад цахилгаан, ус, боловсруулах үйлдвэр, зам эрчим хүчний ТЭЗҮ хийгдээд 2017 оноос дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт эхлээд аж ахуй нэгжүүд нь үйл ажиллагаа явуулж эхэлнэ. 2018 оноос худалдааг нэг цонхны бодлогоор явуулна гэсэн төлөвлөгөө гарсан байсан л даа. Харамсалтай нь Засгийн газар солигдоод зогсонги байдалд орсон. Ганц халх гол гэлтгүй 12 аймагт ХАА-н бүтээн байгуулалтын цогцолборууд, мал боловсруулах үйлдвэрээ түшиглээд хийгдэнэ гэсэн төлөвлөгөө байсан. Төвлөрлийг сааруулаад аль болох орон нутагт ХАА-г бүтээн байгуулалтыг ихээр бий болгоё гэж зорьсон. Ер нь бол төрд тогтвортой бодлого хэрэгтэй байна. Нэг нам солигдоод өмнөх ажлаа үгүйсгэмээргүй байгаа юм.

Улс төр судлаач О.Машбаттай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг эхэлчихлээ. Энэ нэмэлт, өөрчлөлтийн зорилго, ач холбогдол нь юу вэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах болсон суурь шалтгаан гэж бий. Энэ шалтгаан нь гишүүдийн тоо, байгалийн баялгийн асуудал ердөө биш, энэ бол сая шинээр сөхөгдөж байгаа сэдэв. Хамгийн гол хоёр асуудал бий. Нэгд, засгийн газрыг ажлаа хийдэг болгох: хоёрт, шүүхийн хараат бус, хариуцлагатай байдлыг хангах. Энэ хоёр асуудлыг шийдэхийн тулд гурав гурван зохицуулалт хийхээр төсөлд тусгасан, өөрөөр хэлбэл зургаан чухал заалт бий гэж анхны төслийг нь гардан боловсруулсан бидний хэсэг хүмүүс үздэг юм.

Засгийн газар тогтворгүй байгаа болохоор авлигын сүлжээ үүрлэх таатай боломж үүссэн, шүүгч нар хараат бус байж чадахгүй болохоор шударга бусын хонгил үүссэн. Улс төрийн авлигыг устгая, шударга бусын хонгилыг нураая гэвэл Ерөнхий сайд Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлж, тогтвортой ажиллах боломжийг олгож, шүүгчийн сонгон шалгаруулах, томилох, огцруулах асуудлыг эрхэлдэг байгууллагыг харилцан тусдаа байлгах ёстой юм.

-Тэр зургаан зохицуулалт нь юу юм бэ?

Засгийн газрыг ажлаа хийдэг болгохын тухайд хамгийн чухал гурван заалт нь нэгд, Засгийн газрыг тэнхимээрээ ажилладаг болгох тухай, хоёрт, Ерөнхий сайдыг огцруулах журмыг тодотгох тухай, гуравт, улсын төсвийг хэлэлцэхэд парламентын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх тухайд юм. Шүүхийн хараат бус, хариуцлагатай байдлыг хангахын тухайд хамгийн чухал гурван заалт нь нэгд, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тухай, хоёрт, шүүхийн хариуцлагын зөвлөлийн тухай, гуравт, Үндсэн хуулийн Цэцийн тухайд юм. Энэ асуудлууд үндсэндээ 20 гаруй жилийн турш хамгийн их судлагдсан сэдэв. Шийдлийнх нь гаргалгааг ч бараг 10 шахуу жил судалсан, тэгээд ч гурван парламентаас байгуулагдан ажилласан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийн гишүүд санал нэгдээд ирсэн.

Гэхдээ эдгээр заалт УИХ-аар батлагдаж чадах эсэхийг би сайн мэдэхгүй байна. Үндсэн хуулийн Цэцтэй холбоотой заалтыг Зөвшилцлийн ажлын хэсэг шаардлагагүй гээд хасахаар шийдсэн гэсэн. Төсвийн хариуцлагыг дээшлүүлэх тухай заалтыг хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр баталчихсан. Засгийн газар тэнхимээрээ ажиллах тухай заалт эхний санал хураалтаар уначихсан. Би үүнд санаа их зовж байна. Бусад заалт яахыг одоогоор мэдэхгүй байна.

-Яагаад энэ заалтыг чухал гэж үзээд байгаа юм бэ?

-Өнөөгийн Монголын нийгмийн гол асуудлуудыг шийдэх түлхүүр нь энд байгаа гэж үзээд байгаа юм. Энэхүү Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт Монголд төр байх эсэхийг шийднэ. Монголд төр алга болчихлоо гэж хүмүүс яриад байна. Энэ бол үнэн. Хоёр жил тутам Засгийн газар огцорч байхад төр байгаа гэж үзэхэд үнэндээ л хэцүү болчихоод байгаа юм. Төрийн ажлыг УИХ хийхгүй, Ерөнхийлөгч хийхгүй, Засгийн газар л хийнэ, тэгэхээр ажлаа хийх ёстой гол этгээд чинь хоёр жил тутам солигдоод байхаар ажил явахгүй, хөгжил урагшлахгүй байгаа юм.

Яагаад Засгийн газрын ажил нь явахгүй, байн байн огцроод байна вэ гэдэг асуулт ургана. Үүнд хоёр шалтгаан байна. Нэгд, Засгийн газар Ерөнхий сайдын удирдлага дор нэгдэж чаддаггүй нэг зовлон байна. Ерөнхий сайдыг УИХ-аас томилдог, Засгийн газрын гишүүн нэг бүрийг бас л УИХ-аас томилдог. Засгийн газар яагаад эрх мэдлээ Ерөнхийлөгчид алдаад байна гэхээр Ерөнхий сайд тэнхмээ өөрөө байгуулж чаддаггүйд байгаа юм. Сайд нэг бүрийг Их хурлаас томилохоор өөрийнх нь баг биш, фракцуудын төлөөлөл орж ирдэг. Фракцуудын төлөөлөл дотор Ерөнхийлөгчийн төлөөлөл байнга байдаг. Ингээд дотроосоо үймэлдээд нэгдсэн бодлого гардаггүй, зохион байгуулалтад орохгүй, нэг удирдамжаар хөдөлж чадахгүй байгаа юм. Засгийн газар ингээд ирэхээр Ерөнхийлөгчид эрх мэдэл нь төвлөрөөд эхэлж байгаа юм. Барих ёстой хүн нь барьж чадахгүй учраас задарчихаад байгаа юм. Ийм л үйл явц сүүлийн 30 жил болсон. Ялангуяа сүүлийн 20 жил хүчтэй явсан Манайхаас өөр ингэж явдаг парламентын засаглалтай улс байхгүй шахуу.

Энийг өөрчилье гэж байгаа юм. Ерөнхий сайдыг УИХ-аас томилж, Ерөнхий сайд нь Засгийн газрын бусад гишүүнээ өөрөө томилдог байна. Гэхдээ өглөө босоод л үзэмжээрээ томилчихгүй, заавал УИХ, Ерөнхийлөгчид нэг бүрчлэн танилцуулж байх ёстой. Ингэснээр УИХ-ын өмнө Ерөнхий сайд хариуцлага хүлээнэ, харин Ерөнхий сайдын өмнө Засгийн газрын гишүүн нэг бүр хариуцлага хүлээнэ. Мөн хариуцлагын шугам маш тодорхой болж, Ерөнхий сайдын дор Засгийн газар нэгдэж ажиллах боломж бүрдэнэ. Парламентын засаглалтай бүх орон ийм зарчимтай, үүнийг тэнхимийн зарчим гэж нэрлэдэг.

Хоёр шалтгааны нөгөөх нь бол Засгийн газрын тогтвортой байдал. Хоёр жил тутам Засгийн газар огцорч байна, тэр тоолон бодлого тасарч байна. Нэг ийм тохиолдол бий. Нэг сайд салбарынхаа ажилчдад зориулсан орон сууцны байшин бариулах гээд эхний жилд нь зураг төсөл, газрын зөвшөөрөл, төсөв гэх мэт бүх бэлтгэлээ базааж улсын төсөвт суулгаж хөрөнгийг нь шийдүүлж байгаа юм. Дараа жилийнх нь хавар барилгын ажил эхэлж, гадна талаа бүгдийг нь босгоод байхад нь Засгийн газар огцорчихсон. Дараагийнх сайд ирээд тэр ажлыг үргэлжлүүлээгүй, балгас болоод хоцорсон. Ийм балгас маш олон, хэрэгжээгүй тасалчихсан төсөл, хөтөлбөр бүр ч олон бий. Орхиод явсан ажлыг нь дараагийнх нь сайд үргэлжлүүлэх эсэх нь түүний хүсэл зоригоос хамаарна. Тасарчихсан ажлын төлөө шинэ Засгийн газар ч, УИХ ч, Ерөнхийлөгч ч хариуцлага хүлээхгүй.

Энэ байдлыг өөрчилж, Засгийн газрыг байн байн огцруулаад байдаггүй болгоё гэж байгаа юм. Ерөнхий сайдыг огцруулахын тулд орных нь Ерөнхий сайдыг хамт нэр дэвшүүлэх ёстой гэсэн шаардлагыг нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд тусгаж байгаа юм. Ер нь парламентын засаглалтай цөөнгүй улс ийм шаардлага тавьдаг, Засгийн газар нь ч тогтвортой ажилладаг юм байна.

-Тэгэхээр эдгээр өөрчлөлт батлагдахгүй бол өнгөрсөн 20 гаруй жилийн замнал үргэлжлэх нь, тийм үү?

-Үргэлжлэх л байх. Амьхандаа л бид Үндсэн хуульдаа хөгжлийн бодлого тогтвортой байна гэж заах гэж байгаа. Засгийн газар тогтворгүй байхад хөгжлийн бодлого тогтвортой байна гэж хичнээн бичээд нэмэргүй, тэртэй тэргүй хэрэгжихгүй.

Өнөөдөр энэ өөрчлөлтүүдийг хийж чадахгүй, дахиад найман жилийн турш Засгийн газар үлгэн салган, байн байн огцроод байвал нийгэм маш хүнд байдалд орно. Ажил хийдэг Засгийн газрыг хүмүүс хүсэмжилж байгаа, тэр нь хүчтэй Ерөнхийлөгчтэй болчихвол Засгийн газар ажил хийдэг болох байх гэсэн төсөөлөл рүү хөтлөөд байгаа. Энэ бол ардчиллыг ч устгаж чадах аюултай хандлага.

Засгийн газартай холбоотой өөр нэг том асуудал бол төсөв. Төсөв гэдэг төрийн бодлогын мөнгөн илэрхийлэл. Улс орноо хөгжүүлэх тооцооны мөнгөн илэрхийлэл нь төсөв. Сангийн яаманд байгаа мэргэжлийн хүмүүс бүтэн жилийн турш тоо бодоод тэнцүүлээд оруулаад ирсэн тооцоог УИХ-д санхүүгийн талаар төсөөлөл байхгүй гишүүд өөрчилчихдөг байсан. Засгийн газрын оруулж ирсэн төсвийг нэмж болохгүй гээд төслийн заалтыг маш дажгүй байдлаар УИХ баталчихлаа. Хүчтэй Ерөнхий сайдыг гаргаж ирж байж л улс орны ажил явна. Харамсалтай нь энэ концепцийг унагаачихаж магадгүй байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдах байх. Гэхдээ яг зорилгодоо хүрч чадахыг мэдэхгүй байна.

-Зөвшилцлийн ажлын хэсгээс оруулж ирсэн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн зүйл заалтууд хэр зөв шийдэл байсан бэ. 62 гишүүний өргөн барьсан нэмэлт, өөрчлөлтийн анхны хувилбар нэлээд өөрчлөгдсөн байдлаар орж ирж байгааг шүүмжилж байсан?

Зөвшилцлийн ажлын хэсэг 62 гишүүний өргөн барьсан төслийг бүхэлд нь өөрчилчихлөө гэж зарим гишүүн ярьж байгаа. Асуудлыг дутуу ойлгосон хүний яриа. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөл дээр зөвшилцлийн ажлын хэсэг ажиллаад нэгтгэж болохыг нь нэгтгээд, илэрхий зөрчилтэйг нь хасаад, нэлээн чамбайруулсан. Гэхдээ зөвшилцлийн ажлын хэсгийн нэгтгэсэн томьёоллыг хажуугийн санал гэж үзнэ, харин 62 гишүүний өргөн барьсан төсөл чуулганаар хэлэлцэх үндсэн төсөл хэвээрээ байгаа. Өөрөөр хэлбэл эхэлж, 62 гишүүний өргөн барьсан төслийн томьёоллоор санал хураасны дараа зөвшилцлийн ажлын хэсгийн томьёоллоор хураана. Алийг нь дэмжих вэ гэдэг бол УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхийн л асуудал.

-Шүүх засаглалын тухай заалтууд хэрхэн уялдаж орж байгаа вэ. Шүүхийн хараат бус хариуцлагатай байдал, шүүхийн тогтолцоо, дээд шүүхийн зөв, ончтой, чиг үүргийн хуваарилалт биеллээ олж батлагдах болов уу. Зарим хуульчдын зүгээс гол хоёр зорилго дэмжигдэхгүй нь гэх шүүмжлэл байна?

Өргөн барьсан төслийн санаа бол сонгон шалгаруулалт, томилгоо, хариуцлага тооцох гэсэн гурван чиг үүргийг өөр өөр байгууллагад өгье гэдэгт бий. Ерөнхийлөгч томилгоо хийдэг хэвээрээ, харин сонгон шалгаруулдаг ШЕЗ, хариуцлага тооцдог Шүүхийн хариуцлагын зөвлөл хоёрыг бие даасан, нээлттэй, сонирхлын зөрчилгүй байгуулъя гэсэн юм.

Ерөнхийлөгч шүүхийн хэсэг дээр чанга байсан, тэр нь хуульчдын эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм. Зөвшилцлийн ажлын хэсэг ажиллаж, нэлээн дэлгэрэнгүй заасан байсан анхны долоо, найман заалтыг хумьж гурван заалт болгоод байгаа. Гэхдээ анхны агуулгаа бүрэн хадгалж байгаа, үүн дээр хоёр тал зөвшилцсөн.

-Гишүүдийн тоог нэмэх шаардлага бий гэж та үзэж байна уу?

УИХ 99 гишүүнтэй болчихвол сайн,140 гишүүнтэй болбол бүр сайн. Гэхдээ УИХ-ын гишүүний тоог нэмэх шаардлага одоохондоо тулгамдаагүй гэж үзээд өмнөх ажлын хэсгүүд цөмөөрөө өргөн бариагүй.Үүнийг Ерөнхийлөгч өргөн барьсан.

-Тэгэхээр Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан нь төрийн, нийтийн өмч мөн” гэж томьёолох нь хэр зөв юм бэ?

-Өмчийн тухай асуудалд шууд тийм гэж хэлэхэд хэцүү. Өмчийн асуудлыг иргэний эрх зүй гэдэг салбараар судалдаг, би ийм салбар эрх зүйн хүн биш. Энэ бол цэвэр нарийн мэргэжлийн асуудал. Нүдний эмч хүн цөсний тухай ярих гэж байна шүү дээ.

Байгалийн баялагтай холбоотой Үндсэн хууль дахь 1992 оны анхны заалт нь зөв.

Хүмүүс Үндсэн хуулиа уншдаггүй болохоос зарчмын заалт нь 6 дугаар зүйлийнхээ 1 дэх хэсэгт өмнө нь байгаа. Бүх баялаг мэдээж ард түмний мэдэлд байна, тэрийг нь хамгаалах үүрэг нь төрийнх байна гээд л заачихсан. Хамгийн чухал зарчим нь тэнд бий. Одоо маргаад байгаа 6 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт төрийн өмч гэх үү, төрийн нийтийн зориулалттай өмч гэх үү гэдэг бол хууль зүйн хувьд шууд үр дагаваргүй шахуу.

– Нам Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлийн 10-т заасны дагуу байгуулагдаж, улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулна гэх заалт дэмжигдсэн. Парламентын мөрдөн шалгах хяналт, хэмжээ хязгаарыг тогтоох гол зорилго байсан. Парламентын ардчиллыг төлөвшүүлж, ард түмний засаглах эрхийг хангахтай холбоотой саналын томьёоллуудад та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Улс төрийн намын тухай зохицуулалт Үндсэн хуульд байдаг. Үндсэн хуулийн түвшинд намыг зохицуулдаг гурван төрлийн заалт байдаг. Нэгдүгээрт, намын зорилгыг заадаг. Хоёрдугаарт, намын бүтэц зохион байгуулалт ардчиллын зарчимд суурилах ёстой. Гуравдугаарт, намыг тараах нөхцөлүүдийг заадаг. Тэрнээс биш хэдэн хүн нэгдэх ёстой гэх зэрэг заалтууд ердийн хуулиараа зохицуулагдах асуудал. Ийм зүйлийг Үндсэн хуульдаа заасан улс орон байдгийг би мэдэхгүй байна. Намын тухайд хоёр өөр асуудал яригдах ёстой. Эхнийх нь, хүний эрхийн тухай асуудал. Хүн эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй. Энэ эрхийг хязгаарлаж болохгүй. Харин дараа нь төрийн эрхийг барих зорилгын тухай асуудал.Төрийн эрхийг авах гэж байгаа бол сонгуульд ороод ард түмний дэмжлэгийг ав гэх нь зүйтэй. Хүмүүс хичнээн олноороо эвлэлдэн нэгдсэн ч гэсэн сонгуулиар санал авч чадахгүй бол төрийн бус байгууллага шиг хэвээрээ л үлдэнэ. Ард түмний дэмжлэг аваагүй 20 гаруй нам УИХ-ын гадна талд одоо ч байж л байна. Байж л байг. Энэ чинь гол асуудал шүү дээ.

-УИХ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгээ явуулчих юм бол Ард нийтийн санал асуулга явуулах нь зөв үү?

-Үндсэн хуулийн 68,69,70 дугаар зүйл дээр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг ард нийтийн санал асуулгаар шийдэж болно гэж байгаа. Заавал хийх ёстой гэж байхгүй. Их хурал өөрийнхөө мэдэлд шийдэх ёстой гэж заасан. Хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр энэ асуудлыг гуравдугаар хэлэлцүүлгээр батлах уу, эсвэл ард нийтийн санал асуулга явуулах эсэхийг шийднэ. Энэ бол Их хурлын шийдэх асуудал.

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа Хан-Уул дүүргийн Цэцээ гүн цогцолборын 60 дугаар сургуулийг 1999-2006 онд суралцан төгссөн 8б ангийг онцолж байна. Нэг анги, нэг сургуульд хамт суралцан, “А” үсэг, “Арвын тоо” зэрэг сурсан манай ангийнхан гэх нэгэн бүлд ижилдэж, үерхэн нөхөрлөж, хөгжин баясаж явсан хүүхэд ахуй цаг мөч мартагдашгүй. Нөгөө л насан туршдаа “нэг ангийнхан” шүү дээ. Найман жилийн турш “Б” бүлгээр овоглож ирсэн бид 40-үүлээ байлаа. Бага ангийн багшийг Ц.Мажигсүрэн гэдэг. Харин дунд ангид ороод Х.Янжин, Т.Эрдэнэ-Очир гэсэн хоёр багшийн нүүрийг үзсэн. Одоо ч бидний бахархал болсон хүмүүс бий. Ангийн дарга И.Чагцалдулам сурлага, урлаг спортоороо шилдэг ёстой л төрөл бүрийн авьяастай мундаг охин байв. Бид хоёр дунд ангиас найзалж эхэлснээр өдгөө амьдралын найзууд болчихсон явна. Манай ангийн хөвгүүд математикийн хичээлдээ их сайн. Хөвгүүдээ ирээдүйн инженерүүд гэж үнэлнэ. Мөн ангийн хөвгүүн Б.Батдэлгэр, Н.Пүрэвдорж, Г.Гантунгалаг нар зураг хачин гоё зурна. Б.Батдэлгэр бүх охидод хоч өгнө, шооч хүү байсан. Харин Н.Пүрэвдорж цаанаа нэг буурьтай. Манай ангийн хөвгүүд, охидоо их хүндэлнэ. Харин бид бүтэн чихэр иднэ л гэдэг гонжийнжоо байлаа. Булаагаад авчихна.

Саяхан манай ангийнхан сургуульд анх элссэнээс хойш 20 жилийн дараах уулзалтаа зохион байгуулсан юм. “А” үсэг заасан багш маань ирж дурсамж хичээл оров. Хүүхэд насанд хүргэж өгдөг галт тэргэнд бид эргээд суусан мэт сэтгэгдэл төрж байсансан. Бидний уулзалтын гол сэдэв чимэг болсон сурагч насны дурсамж минь байлаа. Уулзалтын үеэр Мажигсүрэн багш “Та нар их сахилгагүй байсан. Янжин энэ ангийг үнэхээр дийлэхгүй нь ээ гэж ярьж байсан шүү” гээд бүгдийг инээлгэж билээ. Тийм сахилгагүй анги байсныг би бараг санадаггүй юм. Тэгсэн хэрнээ л анги дааж байсан багш нараа бүгдийг нь уйлуулж байсан гэхээр овоо гарууд байж таарч байна. Гэхдээ хичээл тасалж, алга болно гэж үгүй. Янжин багш маань бидэнд хичээл заахаас илүү бие биенээ хайрлах хүндлэх ухааныг зааж сургасан. Ар гэрийн шалтгаанаас болоод хичээлдээ ирж чадахгүй байгаа хүүхэд байвал хоёр, хоёр хүнд даалгаж өгнө. Хоцорсон хичээлийг нь зааж өгөх, хичээлдээ ирэхийг нь дэмжихийг зааж сургасан. Тэр ч утгаараа бид багшийнхаа зааж сургаснаар бие биенээ дэмжин, тусалсаар өдийг хүрсэн. Хамт олны эв нэгдэл манай ангиас хамгийн түрүүнд ханхална. Бие биенээ гэсэн ангийнхны минь сэтгэл одоо ч хэвээрээ. Т.Эрдэнэ-Очир багш манай ангийг дааж аваад удаагүй байхад ангийн хөвгүүд биднийг нэг нэгээр нь самбарын урд гаргаж байгаад дээш нь шидээд л барьж авч тоглоод байв. Гэтэл нэг өдөр ангийн хөвгүүн Энх-Амгаланг дээшээ шидэж таарахад хэн нэгэн нь багш ирж байна гээд гүйгээд ороод ирж. Багшийн сургаар нөгөөдүүл дээшээ шидчихээд суудал суудал руугаа гүйчихдэг юм. Ингээд Энх-Амгалан шалан дээр унаад бөөн уйлаан майлаан. Удалгүй өвөө эмээ нь ирээд хөвгүүдийг самбарын өмнө гаргаад загнуулж байгаа юм даа. Энх-Амгалан маань хэд хоног хичээлдээ ирээгүй. Тэрнээс хойш ангийн хөвгүүд сар анги угаах шийтгэл багшаас авсан юм. Эхний өдөр анги угаах гэж гурван цаг үргэлжилж. Сар дуусахад аравхан минутанд ангиа угааж дуусгачихаад гарч байсан даа хэмээн тэд инээлддэг юм.

Манай ангиас сургуульдаа нэгт жагсах дууны хамтлаг төрсөн. Ангийн охид болох И.Чагцалдулам, Г.Ганжавхлан, Э.Номин, З.Ундармаа нар “Инээмсэглэл” гэх хамтлагтай. Энэ дөрөв маань хоолой салгаад ёстой гоё дуулна. Манай ангийнхан бүх дууг нь мэднэ. Тайзан дээр дуулж байхад нь дагаад л дуулна даа. Дөрвөн охин маань сургуулиа төлөөлж улс, дүүргийн уралдаан, тэмцээнээс олон шагнал, медаль хүртэж байсан. Манай Г.Ганжавхлан цангинасан маш гоё хоолойтой. Тэр ч утгаараа сургуулиас жил бүр зохиогддог “Дуут жагсаал” тэмцээнд ангийнхаа командлагчийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Э.Номин маань онц сурч, гоё дуулахаас гадна ном их уншина. Бидэнд уншсан номынхоо талаар ярьж өгнө. Харин Ундармаа бол дайчин охин байсан. Түүнчлэн ангийн охид Г.Туул, И.Дуламсүрэн, Б.Уянга, Ц.Болортуяа, Б.Гүнжлхам нар ч сүрхий сурлагатай. Ангийн хөвгүүдийн хайрыг татсан охин бол Гүнжлхам. Түүнд бүх л хөвгүүд сайн байсан гэхэд хилсдэхгүй болов уу. Саяхан бид ойн уулзалтаараа хөгжилтэй зүйлсээ ярьж суулаа. Тэгтэл манай ангийн хөвгүүн Хүрэлсүх Гүнжлхамд Пүрэвдорж, Намсрайхүү хоёроор захиа зөөлгөж л дээ. Мань хоёр ч Гүнжлхамд сайн учраас замдаа захиаг нь уншиж шидчихээд Хүрэлсүхэд очоод зөвшөөрөхгүй гэнэ ээ гээд хэлчихсэн байгаа юм. Үүнээс гадна ч олон хөвгүүд Гүнжлхамд сайн байсныг би мэдэх юм. Харин ангийн хөвгүүн Л.Алтангэрэлд ангийн охид мөн л сайн. Бүр нөгөө ангийн охид сайн болсноос болж өөр ангийн хөвгүүд зодох гэж ирнэ. Бид ч ангийн хөвгүүдээ өмөөрөөд л тэр дунд нь явж байна. Арван жилийн дурсамжтай салшгүй холбоотой нэг зүйл бол дурсгалын дэвтэр. Дурсгалын дэвтэр дээр хэнд сайн нь тодорхой харагдана. Ил шулуухан сайн хүний нэрээ биччихнэ дээ.

Сургуулийн шилдэг хамтлагийн дөрөв болох И.Чагцалдулам Дулааны цахилгаан станцад машинч, Г.Ганжавхлан сэтгүүлч мэргэжлээр төгссөн бол Э.Номин Тайвань улсад сурч, З.Ундармаа ЖДҮД төвд Ерөнхий нягтлан бодогчоор ажиллаж байна. Манай ангиас цөөнгүй хэд нь хилийн чанадад ажиллаж, амьдарч байгаа. Үүнд ангийн охин Болортуяа Японд, С.Лхагвацэнд Унгарт, ангийн хөвгүүн Хүрэлсүх Солонгос улсад сурч хөдөлмөрлөж, ажиллаж, амьдарч байна. Мөн манай ангийн Б.Гүнжлхам Хаан банкинд ахлах теллер, Энх-Наран Голомт банкинд теллер, И.Дуламсүрэн нь СБД-ийн “Эрдмийн хөтөч” цогцолбор сургуульд англи хэлний багшаар ажиллаж байна. Ангийн хөвгүүн Б.Батдэлгэр ЦЕГ-ын мэдээлэл шуурхай удирдлагын төвд, Н.Пүрэвдорж Төрийн тусгай хамгаалалтын албанд, Б.Бадамсүрэн МЭАЦ лабораторид шинжлэгч их эмч, Г.Хишигбаяр IT инженер, Т.Туул Хил хамгаалах ерөнхий газрын хими лабораторийн шинжээчээр тус тус ажиллаж байна. Ангийн нөхөд болох Л.Алтангэрэл, М.Азбилэг, М.Батбилэг, С.Баянзул Б.Бадамжаргал, П.Гантунгалаг, Т.Доржсүрэн Л.Отгон-Өнөр, М.Оюунчимэг, Л.Уянга, Г.Цэндмаа, Ж.Мөнгөнжавхаа, Отгонжаргал, Цолмонбаяр, М.Сайнбуян, С.Намсрайхүү, О.Энх-Амгалан, А.Доржням, С.Машбат, У.Бямбасүрэн, Наранзул нар хувиараа ажил хөдөлмөр эрхлэн ажиллаж байна. Манай ангийнхан сурлага, хүмүүжлээрээ тэргүүний, бие биедээ тусархаг, хамтач сэтгэлгээтэй хүүхдүүд байсныг он жил улиран өнгөрөх бүр улам тодруулан баталж байгааг харахад бахархалтай санагддаг. Өдгөө бид өөр өөрсдийн эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллаж, хөдөлмөрлөж урагш тэмүүлсээр явна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дуусах шатандаа явж байна. Гэтэл гишүүдийн ирц бүрдэхгүй байгаагаас чуулган хоёр өдөр хуралдсангүй. Таны хувьд үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Миний хувьд итгэл үнэмшлийн хүрээнд эхнээс нь л сүүлийн 20, 30 жилийн хугацаанд үүссэн асуудлыг засах, зөв шийдлийг гаргаж ирэх үүднээс Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийх ёстой, гэхдээ зөв шийдэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Харин бидний зүгээс ямар нэг алдаа гаргах ёсгүй. Ирээдүйн 20, 30 жилийн хугацаанд үүсч болох асуудлыг харж, зөв гарц шийдлийг олох үүднээс маш хариуцлагатай хандах ёстой.

Олон нийт ч ийм байр суурьтай байна. Эргэлзээ, тээнэгэлзээ байна. Буруу зөрүү хийчих вий, шүүх засаглалын бие даасан, хараат бус байдлыг бэхжүүлэхтэй холбоотой заалтууд яг зөв үү, Их хурал дээр томилгоо гарч байгаа нь зөв үү, томилогдохоосоо илүү сонгогдох зарчим руугаа явах ёстой ч гэдэг юмуу өөрсдийн байр сууриа илэрхийлж байна. Иргэдийн дунд ойлголцол, мэдээлэл бага байгаа нь нийтлэг байдлаар ажиглагдаж байна. Тэгэхээр иргэдийн оролцоо, санал, санаачилга нэмэгдүүлэх үүднээс бидний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал, асуулгатайгаар хийх ёстой гэсэн зарчмын байр суурьтай байна.

Ер нь Үндсэн хууль гэдэг аливаа улс орны тусгаар тогтнолыг баталгаажуулдаг эрх зүйн чухал баримт бичиг. Тийм ч учраас бусад улс орнууд энэ баримт бичигтээ дураараа гар дүрээд байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр оруулсан нэг үг, үсэг, өгүүлбэрийн өөрчлөлтийг хийхэд дахиад хэдэн жил шаардагдана. Наанадаж энэ удаагийн төслөөр өргөн барьсан Гүйцэтгэх засаглал, Нутгийн удирдлага, Шүүх засаглал, Цэцтэй холбоотой өөрчлөлтийг хийхэд дахиад найман жил өөрчлөх эрхгүй болно. Тэгэхээр ард нийтийн дунд ч тэр, улс төрийн нам, иргэний байгууллагын дунд ч тэр урт хугацааны баримт бичиг дээрээ зөвшилцөл, ойлголцол бий болгох ёстой. Бүх нийтээрээ ярьж хөөрч, хэлэлцэх ёстой. Буруу зүйлээ бид засч залруулах ёстой. Эх орныхоо ирээдүйд санаа зовж явдаг хүн бүр саналаа, дуу хоолойгоо гаргах ёстой гэж үзэж байна.

-Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хурал дээр хэлэлцээд, чуулган эхлэх боломж нь бүрдчихсэн байтал чуулганаа хуралдуулж чадахгүй хоёр өдөр болсон. Энэ нь гишүүд бүрэн зөвшилцөлд хүрээгүй байна гэдгийг илэрхийлж байна. Гишүүд яг ямар зүйл заалтад санал нэгдэхгүй байсан юм бэ?

-Харин хэлэлцүүлгийн явцад нэг харамсмаар зүйл анзаарагдлаа. Үндсэн хуулиар дамжуулж өөрсдийн эрх ашгийг хангах, байр сууриа бэхжүүлэх хандлага ажиглагдаж байна. Хэрэв тийм явцуу эрх ашгийн бодлого хөндөгдөх бол энэ маш буруу, тийм зүйлийг бид хэрхэвч зөвшөөрч болохгүй. Харин миний хувьд энэ нэмэлт өөрчлөлтийг улс, орны хөгжил, ирээдүйд хэрэгтэй байдлаар хийе гэсэн байр суурьтай байгаа. Тэрнээс аль нэг нам бүлэг болон хоёрдогч эрх ашгийн үүднээс хандах зүйл байх ёсгүй. Тэрнээс нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудалд бид эрх ашгийн эрэмбээр хандаж чадвал ямар ч асуудлаар зөвшилцөл, ойлголцол, зөв гарц шийдэлд хүрч чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Өөрөөр хэлбэл ийм чухал асуудалд бид хэн нэг хүний, аль нэг бүлэглэл, намын эрх ашиг, бодлого чиглэл гэдэг юм уу, эсхүл тухайн бодлогод нийцүүлнэ гэсэн зүйл байж болохгүй. Мэдээж зарим нэг гишүүд 62 гишүүний анх өргөн барьсан хуулийн төсөл сүүлийн хоёр сард зарим талаараа танигдахгүй болтлоо өөрчлөгдсөн гэдэг нь үнэн. Зарим талаараа буруудаад байгаа зүйлүүд ч байна. Тийм асуудлуудаа хэлэлцүүлгийн явцад ч засч залруулах ёстой.

-Түүнчлэн чуулган хуралдахгүй байгаагийн нэг шалтгаан нь шүүх засаглалтай холбоотой зүйл заалтуудтай гишүүд санал нэгдэхгүй байгаа гэх зүйл яригдаж байна. Та шүүхийн шинэчлэлийн асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнөөдөр шүүх засаглал хараат болсон, тиймээс хараат бус, бие даасан байдлыг бэхжүүлэх шаардлагатай гэж байгаа нь үнэн. Гэхдээ өнөөдөр ШЕЗ-ийн гишүүдийг тав байсныг нь 10 болгоод дөрвийг нь УИХ, Засгийн газар томилно гэж байгаа нь маш буруу. Энэ нь илүү тухайн засаглалд, томилсон албан тушаалтандаа, муугаар яривал улстөрчдөд, улс төрийн намд үйлчилдэг тогтолцоог бий болгох гээд байна.

Шүүхийн хараат бус байдал, бие даасан байдал гэдэг бол хүн гэхээс илүүтэй үйл ажиллагаанд хамаарах асуудал гэж би ойлгодог. Тэрнээс томилгооны эрхийг нэгээс нөгөөд шилжүүлснээр, хэн гэдэг шүүгчийг хэн гэдэг дарга томилох вэ гэдгээс илүүтэй ёс зүй, хариуцлагыг нь дээшлүүлэх нэмэлт өөрчлөлт бидэнд хэрэгтэй байна. Асуудлынхаа суурь шалтгааныг шийдэхгүйгээр Ямар ч гоё тогтолцоо хууль, байшин барилга байгаад хүн нь муу бол нэмэргүй. Дахиад л нөгөө шавхайтай гуталтай нөхөр дураараа туучаад ороод ирдэг бол бид мянга өөрчлөлт хийгээд ямар хэрэг байх вэ дээ.

-Байгалийн баялгийг төрийн нийтийн өмч гэх томъёоллыг дэмжсэн. Энэ хэр зөв шийдэл вэ?

-Гишүүдийн дунд анх өргөн барьсан томьёололтой холбогдуулаад нийт уул уурхайг ашиглахдаа тухайн уул уурхайн баялаг бол төрийн өмч байна. Үүнийг төр ашиглах, шийдвэр гаргахдаа тухайн улс орны хөгжил болоод урт хугацааны бодлогод нийцүүлж, ашигладаг байна гэсэн өгүүлбэр орсон байсан. Логик талаасаа өнөөг хүртэл уул уурхайг ашиглаж ирсэн жишиг маань ард нийтийн санал хүсэлт дээр үндэслэж байсан. Тухайн багийн хурал хуралдаад, эсвэл байгаль орчны байцаагч дэмжихгүй бол бид ашигладаггүй. Бид өнгөрсөн хугацаанд хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлсэн чигээрээ хадгалж, авч үлдэх ёстой. Энэ удаагийн ҮХ-ийн нэмэлт өөрчлөлт Монгол Улсад хариуцлагатай уул уурхайг төлөвшүүлэх талаасаа эерэгээр нөлөөлөх өөрчлөлт болох ёстой.

-Гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэмэгдүүлж байгаа талаар та ямар байр суурьтай байна. Мөн Засаг огцрох асуудал яригдаж байгаа. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Аливаа сенсацийг дарах гэж сенсаци гаргадгаа болих хэрэгтэй. Засаг энэ тэр гэсэн асуудлаас чухал хийх ажил бидэнд их байна. Яаж засаглал өөрчлөх вэ, бэхжүүлэх вэ гэдэгт анхаарвал зохино. Харин 1992 оноос хойших улс төр, нийгмийн тогтолцоо дандаа улс төрийн нам, улстөрчдөд үйлчилдэг болж өөрчлөгдөж ирснийг бүгд мэдэж байгаа. Үүний бодит жишээ нь дан, давхар дээлийн асуудал байна. Үндсэн хууль дахь “Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь парламент байна” гэсэн заалтыг ашиглан хэт эрх мэдлийг өөрсдөдөө олгож байгаагийн бодит жишээ бол энэ байх.

Яагаад заавал гишүүд сайд болох эрх зүйн орчныг хэвээр үлдээх гээд байгаа юм. Энэ асуудлыг бид нэмэлт өөрчлөлтөөр засвал зассан шиг засаж парламент, Засгийн газар нь 100 хувь тусдаа байх нөхцөл, бололцоог бий болгох хэрэгтэй. Парламентын засаглалтай орон гэж Засгийн газрын тэргүүнийгээ парламент нь томилдог орныг л хэлдэг болохоос парламент нь Засгийн газрынхаа өмнөөс засаглахыг хэлэхгүй байх. Монгол Улс шиг Засгийн газрынхаа эрх, үүрэг рүү хэт ордог байдал манайхаас өөр төлөвшсөн парламенттай улс орнуудад байдаггүй юм байна лээ. Тэгэхээр энэ өөрчлөлтийг зоригтой, тууштай хийж парламентын засаглалыг илүү бэхжүүлж, гүйцэтгэх засаглалаа бие даалгах боломжийг олгох нь зүйтэй.

Харин нөгөө талдаа бид гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг нэмэгдүүлж байна гээд гүйцэтгэх засаглалд тавигдах үүрэг, хариуцлагыг давхар орхигдуулж болохгүй. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүд гэдэг юм уу, аль нэг Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр төсвийн хэлэлцүүлгийн үед төсөв нэмэхгүй гэх зүйлийг нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд оруулж ирсэн. Гэтэл зөвхөн УИХ, гишүүд л ганцхан эрх мэдлийнхээ хүрээнд зардал нэмээд байгаа юм биш хяналт, хариуцлагын тогтолцоо нэлэнхүйдээ байхгүй учраас, өнөөдрийг хүртэл төсвийг үр ашиггүй захиран зарцуулаад байна.

Тэгэхээр төсвийн хариуцлагын хүрээнд УИХ, УИХ-ын гишүүдээс гадна давхар Засгийн газар, Ерөнхий сайд, Сангийн яам, Сангийн сайд зэрэг төсвийн шийдвэр гаргахад оролцдог субьект болгон улсын төсвийн өмнө хариуцлага хүлээдэг тогтолцоо бий болгох хэрэгтэй. Одоогийн хүчин төгөлдөр төсөв, санхүүгийн эрх зүйн зохицуулалтаар УИХ нь ч тэр Засгийн газар, Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Сангийн яам нь ч тэр улсын төсвийн буюу нийтийн төсвийн өмнө хариуцлага хүлээдэггүй. Ийм учраас төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй захиран зарцуулдаг олон зөрчлүүд гарч ирсэн. Хэрэв зөрчсөн тохиолдолд Сангийн сайд огцорч, Ерөнхий сайд нь сануулга авч, УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо дарга өөрчлөгддөг санкцууд байх ёстой. Гэвч энэ байхгүйгээс болоод төсвийн төсөл боловсруулахдаа зөрчдөг, амьдралд хэрэгждэггүй, төсвийг үрэн таран хийдэг жишиг бий болоод байна.

Тэгэхээр бид эрх мэдлийг нь нэмэгдүүлэхээс гадна үүрэг, хариуцлага давхар шигтгэхгүй бол өмнөх 30 гаруй жилийн алдаа дахиад давтагдана гэдгийг сайтар ойлгох хэрэгтэй.

-Гишүүдийн тоог Ерөнхийлөгчийн зүгээс 108 гэж оруулж ирсэн. МАН гишүүдийн тоог хоёр оронтой тоонд багтаах нь зүйтэй гээд 99 болгосон. Энэ тухайд?

-Миний хувьд УИХ-ын бүрэн эрхтэй холбоотой хэд хэдэн асуудалд эсрэг байр суурьтай байгаа. Сонгуулийн холимог системийн асуудал нэлээд яригдаж байна. Гишүүдийн тоо 108 байх уу, 99 байх уу тэдний 50 хувь нь холимог системээр орж ирэх үү зэрэг намын жагсаалтын асуудал хөндөгдөж байна. Өнөөдөр Монголын нийгэмд ард түмний өмнөөс нам төрийг захирч байгааг бид мэдэж байгаа. Энэ тогтолцоог халах цаг нь болсон. Энэ томилдог тогтолцооноос сонгодог тогтолцоо руу шилжих ёстой. Холимог тогтолцоо буюу намын жагсаалтын ард нуугддаг, тойроггүй, буцаж очих эзэн хаяггүй гишүүд бидэнд хэрэггүй гэдгийг ард түмэн хэлж байгаа.

Мөн энэ гишүүдийн тоог нэмэх асуудал хөндөгдөж байна. Гишүүдийн тоог нэмээд ард түмний амьдрал дээшилнэ гэж байхгүй. Тоо, хугацаа, жагсаалт нэмээд ахиц дэвшил гарахгүй, амьдрал сайн сайхан болохгүй байх. Эсвэл үнэхээр хүн амынхаа тоотой нийцүүлж өсгөж байгаа бол яагаад 150 биш юм. Үндсэн хуулийн аливаа нэмэлт өөрчлөлт нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг л авчрах ёстой. Тэрнээс ямар нэг судалгаагүй, үндэслэлгүй, эерэг зүйл авчирна гэх баталгаагүй бол фэнгшү маягаар өөрчлөөд нэмээд байх шаардлагагүй.

-Таны зүгээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд ямар зүйл заалт оруулж ирэх ёстой гэж үзэж байсан бэ?

-Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдийг эргүүлэн татах асуудал оруулж ирээгүй. Би оруулж ирэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Эргүүлэн татах тухай асуудлыг тодорхой болгох ёстой. Энэ бол миний зарчмын байр суурь.

Дээрээс нь УИХ-ын гишүүдэд тодорхой насны босго, хязгаарыг тавих ёстой. Цэцийн гишүүдийн насыг 40, шүүгчийн насыг 30, Ерөнхийлөгчийн насыг 55 гэж зааж оруулж ирсэн. Гэтэл иргэдийн өмнө хамгийн ил байдаг УИХ-ын гишүүдэд насны босго, мэдлэг боловсрол, ажил мэргэжил, мэргэшлийн шаардлага тавигдах ёстой. Бусдад тавигдах болзол шаардлагыг өндөрсгөж байгаа бол өөрчлөлтийг өөрсдөөсөө бас эхэлье.

Миний бодлоор нийт гишүүдийн гуравны нэгд ядаж мэргэжлийн хуульчид, олон жилийн туршлагатай, мэдлэг, чадвартай шилдэг хуульчид орж ажиллах ёстой. Харин үлдсэн гуравны хоёр нь магадгүй 10-аас доошгүй жил аль нэг салбарт тууштай ажилласан, тухайн салбарынхаа асуудлаа мэддэг, дуу хоолой нь болох бололцоотой хүмүүс баймаар байна. Ядаж аль нэг салбарыг төлөөлөх бүрэн бололцоотой. Мэдлэг боловсрол, мэргэжлээрээ мэргэшсэн байх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Ингэж байж УИХ чадамжтай, чадвартай, ёс зүйтэй болно. Бид тооны хойноос хөөцөлдөөд чанар төдийлөн сайжрахгүй болов уу. Тооноос илүү чанарт, ёс зүйд суурилсан тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй байна. Олон жил ярьсан, олон нийт хүсч байгаа, тэгэхээр хийх л хэрэгтэй байна.

Ерөөсөө энэ нийгэм хариуцлага дээр тогтоно. Харин энийгээ орхигдуулсан мянга гоё хууль хийгээд нэмэргүй гэдгийг л хаана хаанаа ойлгох хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр МАН-ын бүлэг хуралдсан. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар байр сууриа нэгтгэсэн үү?

-Бүлгийн хурал дээр Ө.Энхтүвшин дарга зөвшилцлийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байгаагийн хувьд АН-аас өргөн барьсан төслийг танилцуулж, МАН-ын зүгээс өргөн барьсан төсөлтэй холбоотой өгсөн хариултыг танилцуулсан.

-Их хурлаас гаргасан ажлын хэсэг дотор шүүхийн ажлын хэсэгт та ажиллаж байгаа. Шүүх засаглалд орж буй нэмэлт, өөрчөлтүүд зөвшилцлийн ажлын хэсгээр хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа вэ?

-Шүүх засаглалыг хараат бус, шударга, бие даасан байлгах тал дээр гурван Их хурал дамнаж ярьсан. Түүнчлэн Их хуралд шүүх засаглалыг хараат бус, бие даасан, шударга шүүх засаглалыг бий болгох түүхэн үүрэг ногдож байгаа. Судалгаанаас харахад иргэдийн 90-ээс дээш хувь нь шүүх засаглал ыг зайлшгүй өөрчилж, хараат бус болгох хэрэгтэй гэсэн байдаг. Шүүх ямар нэгэн байдлаар эрх ашигт тулгуурласан, авлигажсан шүүх засагтай болчихоод байгаа талаар олон нийт шүүмжилж байна.

-МАН-ын бүлгийн зүгээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Ерөнхийлөгчийн саналыг хэр тусгаж байгаа вэ?

-Ерөнхийлөгчийн гаргасан саналыг бүлгийн хурал дээр нэг бүрчлэн ярьж саналуудаа өгч байна. Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал дээр гурван зүйл хэлэх нь зүйтэй байх. Шүүх засаглалтай холбоотой Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал дээр гурван зүйл хэлмээр байна. 62-ын гишүүний өргөн барьсан төслийн ихэнх санал дээр Ерөнхийлөгч хасах саналтай байсан. Зөвшилцлийн ажлын хэсгээс гаргасан томьёоллууд нь санаанд нийцэхгүй байна. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуульд орон тооны бус гэж нэр томьёолол байдаггүй. Шүүхийн бие даасан, хараат бус байдал, шүүхийн сахилга хариуцлагыг хариуцах орон тооны бус шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг УИХ-аас байгуулна гэж байгаа. Орон тооных уу, орон тооны бус байх уу гэдгийг Үндсэн хуульд биш бусад органик хуулиар зохицуулж болно.

Хоёрдугаарт, орон тооны бус Шүүхийн ерөнхий зөвлөл УИХ-аас байгуулагдах бөгөөд Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргална гэж байгаа юм. Энэхүү зөвлөлийг Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргалж хэрхэвч болохгүй л дээ. Учир нь өнөөдөр шүүхийн ерөнхий зөвлөлд бүх эрх мэдлийг өгчихсөн. Тэр нь өөрөө хүссэн хүсээгүй хэн байхаас үл хамаараад “мангаа” болчихсон гэх шүүмжлэлүүд гарч байгаа.Монголд 1993-1996,2002-2013 онд Улсын дээд шүүхийн дор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл /ШЕЗ/-ийг аваачиж үзсэн. Ингэж туршиж үзсэн чинь ШЕЗ хэрээс хэтэрсэн нэг субьект буюу Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид бүх эрх мэдэл нь төвлөрсөн байсан.

Бүх эрх мэдэл гэхээр менежмэнт бодлого, санхүү, байр,шүүгчийг томилох, огцруулах, цалингийн хариуцлага тооцох зэрэг үндсэндээ бүх л зүйлс нэг гарт төвлөрчихөж байгаа юм. Дэлхийд ШЕЗ-д байгаа эрх, үүргийг ямар нэг байдлаар тараан байршуулдаг. Шилж сонгох үүргийг нь өөр газар, цалин бууруулах огцруулахыг нь нэг субьект хариуцдаг. Харин байр, төсөв мөнгө менежмэнт нь дахиад өөр хэсэгт байгаа юм. Энэ нь Хойд Европын орнуудад /Швед, Финлянд /зонхилсон бүтэц буюу ШЕЗ-ийн функцыг гурав хуваачихсан бүтэц. Хоёр дахь хувилбар нь төв Европын Итали,Испани зэрэг улс хоёр хуваачихсан. Шилж сонгох, огцруулах,боловсон хүчний бодлогыг ШЕЗ нь мэдэж байдаг. Хууль зүйн яам нь төсөв мөнгө,байр сав, менежмэнтийг нь хариуцаад явдаг. Манайх шиг бүх эрх мэдлийг нь нэг субьектэд өгчихсөн газрууд нь пост коммунист болон Латимн Америкийн улсууд байсан. Харин одоо эдгээр улсууд энэ төвлөрлийг сааруулж байна.

Нэг газар хэтэрхий их эрх мэдэл төвлөрөөд ирэхээр авлигал, хээл хахууль, үндсэндээ хонгилын түлхүүрийг хэн атгах вэ гэдэг тэмцэл өрнөдөг. Тэгэхээр эрх мэдлийн хуваарилалт нь жигд тэгш төвлөрөл нь саарчихсан байдалтай болчихвол ямар нэг эрх ашгийн зөрчил гарахгүй. Энэ нь өөрөө Венецийн комиссоос гарч байгаа бүх зөвлөмжинд заасан байдаг. Макс Бланкийн институт, дэлхийн бүх орны хуульчдыг нэтгэдэг Венецийн комиссын өгч байгаа зөвлөмж нь дандаа төвлөрлийг сааруулах тухай байдаг. 2010 онд гарсан Киевийн зөвлөмж нь ямар нэг байдлаар нэг байгууллагад эрх мэдлийг төвлөрүүлж болохгүй, аль болох хуваарилах ёстой гэсэн зөвлөмж гаргасан.

Гуравдугаарт, ШЕЗ-ийн бүрэлдэхүүний асуудал байдаг. Бусад улсын шүүх тогтолцоон дээр энэ зөвлөмжийг өгч байдаг.Бүрэлдэхүүний хэсэг байна. Энэ бүрэлдэхүүний хэсэгт 62 гишүүний өргөн барьсан санал үнэхээр боломжтой байсан. ШЕЗ-ийн УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооноос томилно. Томилгооны сонсгол хийнэ. Мөн энэ их хуралд оролцож байгаа гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүй саналаар томилно. Тэгэхээр ямар нэгэн байдлаар хаанаас ч хамаагүй 20 хүн томилчихгүй нь байна. Дээрээс нь меррит зарчим гэж байгаа юм. Хууль зүйн өндөр мэдлэгтэй мэргэшлээрээ 10-аас доошгүй жил ажилласан Монгол Улсын иргэн байна гээд заагаад өгчихсөн. Харин Төрийн байгуулалтын байнгын хороо дээр дэмжигдсэн бас нэг хувилбар байна. 62 гишүүний өргөн барьсан хувилбарыг илүү тодорхой болгосон томьёолол. Томилгооны сонсгол хийнэ. 50 хувь нь шүүгчдээс , 50 хувь нь УИХ, Засгийн газар, мэргэжлийн холбоодоос саналаа оруулна гэж байгаа юм. УИХ-ын Байнгын хороо хүнээ нэр дэвшүүлнэ.

Засгийн газрыг төсөв мөнгөө мэдэж байгаа гэдэг утгаараа хүнээ оруулна. Дээрээс нь мэргэжлийн холбоодыг оролцуулна. Энэ нь нээлттэй нэр дэвшүүлнэ. Бүрэлдэхүүн хувьд бүгдээрээ шүүгч байхаар хэн нь хэнийгээ хянах юм. Өмгөөлөгчдөөс прокуророос оруулаад ирж байгаа нь зөв. ШЕЗ дээр бүрэлдэхүүний хамгийн чухал нь ШЕЗ-ийн удирдлагыг зөвшилцлийн ажлын хэсэг улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргална гэчихсэн байгаа юм. Энэ бол буруу. Энэ хэсэгт дандаа дотроосоо даргаа сонгох нь зүйтэй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс сахилгын хороо гэж байгуулна гэж заалт орж ирсэн байсан. Энэ тухай юу хэлэх вэ?

-Ерөнхийлөгчөөс өгсөн саналд хариуцлагын хороог сахилгын хороо болгох санал оруулаад ирсэн. Сахилгын хороо гэнэ үү, хариуцлагын хороо гэж нэрлэнэ үү дурын асуудал. Хоёр дээр гурвыг нэмэхээр тавл гарна биз дээ. Нэрийг яаж ч өөрчилж болно. Үндсэн үүрэг функцыг нь өөрчлөх хэрэгтэй.

-Хоёрдугаар хэлэлцүүлэг хэзээ эхлэх вэ?

-Бид нар хүлээгээд л байж байна. Үндсэн хууль зөвшилцлийн бичиг баримт болохоос ямар нэг намын тулган шаарддаг зүйл биш. Тэр утгаараа АН, Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөнө.

-Улсын Дээд шүүх дээр ямар өөрчлөлт оруулж байна вэ?

-Дээд шүүх дээр зөвшилцлийн ажлын хэсгийн оруулж ирсэн хувилбар нь хүлээн зөвшөөрч болохгүй байна. Дээд шүүх зөвхөн шүүгчдээс бүрдэж болохгүй. Тал талын оролцоотой байх ёстой. Жишээлбэл, АНУ-ын Дээд шүүхийн дарга Жон роберт насаараа өмгөөлөгч хийсэн. Японы Дээд шүүх нь 14 хүнтэй. Тэдний таван нь шүүгч, дөрвөн нь прокурор, дөрвөн нь өмгөөлөгч, нэг нь эрдэм шинжилгээний байгууллагын төлөөлөл багш байдаг. Ингэж өөр, өөр газраас, өөр өөр эрх ашгийн төлөөллөөс бүрдэх ёстой. Зөвшилцлийн ажлын хэсгээс давж заалдах шатны шүүхэд 15-аас доошгүй жил ажилласан гэж байгаа. Дээд шүүхэд оруулж буй заалтууд дээр томьёоллын хувьд уян хатан байлгах хэрэгтэй. Дээд шүүхийн хамгийн гол функц нь маргаан шийдвэрлээд байхаасаа илүү хуулийг зөв тайлбарлах,хуулийг илүү хөгжүүлдэг, ноцтой маргаан шийдвэрлэдэг газар. Юмс бүхнийг дээд шүүх дээр аваачаад байдаг одоогийн практик буруу болчихож байгаа юм.

-Цэц дээр ямар санал дэмжигдэж байна вэ?

-Цэцийн заалтуудыг Ерөнхийлөгч огт хөндөөгүй. Зөвшилцлийн ажлын хэсэг хасна гээд оруулаад ирчихсэн. Угтаа 62 гишүүний гаргасан нэр томьёолол нь зөв. Томилгооны сонсгол оруулж ирж байгаа нь давуу тал. Нийт гишүүдийнхээ саналаар гаргаж ирнэ. Томилсон хүнээ есөн жилийн хугацаатай томилно гэж байгаа юм. Томилгооны сонсгол явуулахгүй болохоор хоёр хоногийн дотор Цэцийн гишүүнийг томилчихдог. Насан туршдаа томилчихоор Ерөнхийлөгч, УИХ-аассонгогдсон хүмүүстээ үйлчлэх гэдэг. 20 хүн шийдэхгүй нийт гишүүдийн олонхоор шийднэ гэсэн давуу талууд бий.

Монголын Үндэсний Ардчилсан намын дарга Б.Цогтгэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт гурван парламент дамжин яригдаж өдгөө дахин хэлэлцэгдэж байна. Өнөөдрийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт 20 гаруй жил тогтворгүй явж ирсэн Засгийн газрын үйл ажиллагаанд онцгой анхаарч өөрчлөлт оруулах гэж байгаа гэж ойлгосон. Одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Манай Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн сэдэв нь нэг тийм дуусдаггүй яриа л даа. Одоо шийдэх цаг нь болсон. Би чанартай өөрчлөлт хийчихээсэй л гэж бодож байна. Ард түмэн төр шиг төртэй болохыг л хүсч байгаа. Харамсалтай нь монголчууд бид хоноцын засагтай, иргэд маань морь унасан толгойгүй хүн шиг л 27 жил давхилдлаа. Энэ хөл толгойгүй бужигнаанд эцэс тавих түүхэн боломж өнөөгийн парламентад байгаа. Цаашид ойрын арван жилд ийм тохироо бүрдэхгүй. Үндсэн хууль энэ хэвээр хадгалагдаад байхыг хүсдэг, хамгаалдаг дотоод төдийгүй гадаад хүчин зүйл их байна. Энэ байдлаар олон жил болбол бид эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдана.

Өнөөдөр зам, гүүр, цэвэрлэх байгууламж, томоохон барилгын цогцолбор гээд Монголын бүх том төслийн санхүүжилт Хятадын компаниуд л зориулагддаг боллоо. Засгийн газар тогтвортой бие даан ажиллах, нөхцөл бий болгох, сонгуулийн циклийн хугацааг таван жил болгож сунгах, УИХ төсвийг хэлэлцэхдээ Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зардлын төрөл, хэмжээг нэмэхгүй байх зэрэг заалтууд нь Монгол Төрийн чадамжийг сайжруулахад чиглэж байгаа гэж ойлгож болно. Ийм өөрчлөлтийг хийх амаргүй гэдэг нь сүүлийн арав гаруй жилийн үйл явцаас харахад ойлгогдоно. Жишээ нь, С.Баяр, Ц.Элбэгдорж хоёрын үндэсний эрх ашгийн төлөө Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн төлөө эвсэж байна гэсэн сайхан уриа, ухуулгын ард бид Оюу толгойн гэрээнд маш том алдсан гэдгээ одоо ч ухаараагүй л байна.

-УИХ-ын гишүүд болон Ерөнхийлөгчийн зүгээс Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн барьж, таван удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Энэ дундаас иргэд болон намуудын төлөөллөөс гаргасан санал хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт хэлэлцэгдэх боломж байна уу?

-Улс төрийн нам, судлаачид, иргэдээс хэлэлцүүлгийн үед гарч байгаа саналуудыг багцалж харвал ерөнхийдөө Д.Лүндээжанцан нарын УИХ-ын 62 гишүүний өргөн барьсан өөрчлөлтийн төсөл, Ерөнхийлөгчийн гаргасан саналуудын хүрээнд хамрагдаж, давтагдаж байгаа. Харин гаргаж байгаа саналуудаар байр сууриа нэгтгэсэн, томьёолол зүйлчлэлийн хувьд тодорхой найруулсан саналууд бага байгаа. Ингэснээрээ саналууд сарьнаж, амин чухал өөрчлөлтөд нийгмийн анхаарлыг төвлөрүүлэх замаар нэмэлт өөрчлөлтийг илүү үр дүнтэй болгох эсхүл үр дагавар нь сөргөөр илэрч мэдэх саналуудыг унагах ажил хэрэгч ажиллагаа үгүйлэгдэж байна. Жишээ нь, сонгуулийн тогтолцоо, улс төрийн намын гишүүнчлэлийн асуудал улс төрийн намуудын хувьд төдийгүй Монгол төр байгуулагдах улс төр, нийгмийн анхдагч сурвалжийг бүрдүүлж байдаг. Гэтэл бид сөрөг хүчний намууд гээд үүнийг зөвхөн сөрөөд суух нь туйлын хариуцлагагүй алхам юм. Энэ Үндсэн хуулийг өөрчлүүлэхгүйн тулд тусгайлан нэмэлтийн тухай хууль хүртэл баталж байсан нь ямар их тусгай хамгаалалттай, дархлаатай, олон давхар цоожтой хууль болохыг харуулж байгаа юм. Хэрвээ 1970-аад онд хэдэн нөхдүүд Үндсэн хуулиа ингэж өөрчилнө гээд бичиг цаас болоод гүйлдсэн бол удаан наранд явахгүй байсан болов уу гэж би хүмүүсээс асуудаг юм. Магадгүй өнөөдрийн эзэнгүй төрийг Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох замаар эзэнтэй болгох, олон давхар дээлтэй, хяналтгүй парламентаа хоёр танхимт парламентаар солих нь гарц, шийдэл мэт харагдаж байж болно.

Монгол Үндэсний Ардчилсан намын байр суурь ч дээрх асуудлыг дэмждэг. Учир нь өнөөдрийн хуулиар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч араа, шүдгүй байна гэдэг. Уг нь араа шүднээс илүүтэй толгой, гар хоёр хэрэгтэй юм л даа. Одоо бол гаргүй байгаа. Гаргүй Ерөнхийлөгч хөлөөрөө л өшиглөхөөс аргагүй байдаг юм байна. Гүйцэтгэх эрх мэдэлгүй ерөнхийлөгч шүүх хяналтын эрх мэдлээр дамжуулж үл таалсанаа өшиглөдөг л ажил хийдэг болж таарч байгаа. Үе үеийн Ерөнхийлөгч нар шүүх, прокурор, АТГ-т хяналт тавих гэж улайрч байгааг харж байгаа. Үүнийг хонгилын түлхүүр булаалдах, араа шүдтэй болох зэргээр нэрлээд байгаа. Би бол сэлэм, ташуур хоёроо олж авах тэмцэл гэж үздэг. Уг нь Үндсэн хуулийн онолоороо Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх эрх мэдэлд хамаардаг. Манайд шүүх, хяналтын эрх мэдэлд илүүтэй нөлөөтэй болсон нь гүйцэтгэх эрх мэдэл олгоогүйтэй л холбоотой. Манай нам Парламентат төртэй, Ерөнхийлөгчийн засаглалын тухай 10 жил ярьсан. Үүнийг ойлгож хүлээж авч, нийгмээрээ нэгдсэн байр сууринд очиж Үндсэн хуулиа бүхэлд нь өөрчилнө гэдэг ганц манайхны ажил биш юм байна гэдгийг ойлгосон.

-Шүүхийг иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэчихдэг хэрнээ том хэрэг маргааныг дорвитой шийдвэрлэж чадахгүй байгааг иргэд шүүмжилдэг. Шүүх улстөрчдөөс хараат бус байх атал энэ өөрчлөлтөөр нэг хүний эрх мэдэлд орох гэж байна гэх шүүмжлэл байна. Энэ тухайд?

-Уул уурхай, эрдэс баялгийн хяналтгүй ашиглалт, орлогын урсгал оффшор, далд эдийн засаг руу урсаж байгаагаас нийгэм бүхэлдээ хууль бус, шударга бусын хонгилд живлээ. Энэ их мөнгөний бүлэглэлүүдийн нөлөөлөл дор шүүх, прокурор, АТГ, бусад хууль хүчний байгууллагуудыг байгуулж байгаагаас эрх мэдэлтнүүдийн захиалгыг биелүүлэх, энэ арга барилаа ашиглан авлига авах байдлаар мөнгөний өмнө сөгдөж байгаа нь цаашид төрдөө итгэх, шүүхэд итгэх итгэлийг мохоож байгаа нь үнэн. Улсын иргэд төрдөө шүүхдээ итгэх итгэл алдрах нь улсын тусгаар тогтнолд аюул заналхийлэл учруулдаг зүй тогтолтой.

-Зарим хүмүүсийн зүгээс намын гишүүнчлэлийн тооны хязгаарыг Үндсэн хуульд тусгаснаар шинэ нам үүсгэн байгуулагдахад тээг болж байна гэх шүүмжлэлүүд байгаа. Мөн Үндсэн хуульд улс төрийн намын талаар тусгах нь хэр зүйтэй вэ?

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс нам байгуулахад 50001 иргэний гишүүний бүртгэлтэй байх нөхцөл бүхий саналыг гаргасан. Намчирхал талцал, хуваагдлыг багасгах, Үндэсний нэгдлийг бий болгох чиглэлд гаргасан болов уу гэж таамаглаж байна. Гэвч ийм юм болохгүй. Харин ч эсрэгээрээ нийгмийн хатуу хуваагдлыг бий болгож аажимдаа бид Тайланд маягийн улаан алчууртан, шар алчууртан гэсэн хуваагдал руу орж, хэтдээ дайсагнасан хатуу бүтэц рүү орно гэж эмзэглэж байна. Намчирхлыг саармагжуулъя гэвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд шалгуур хангасан иргэн нэр дэвших, орон нутгийн сонгуульд улс төрийн нам оролцдогийг болиулах, дараалан хоёр сонгуульд нэр дэвшигч нь сонгогдоогүй намыг татан буулгах гэх мэт олон арга байж болно. Жишээлбэл, төрийн албан хаагчид сонгуулийн компанид ажилд оролцох, төсвийн мөнгө хөрөнгө, унаа байр ашиглахыг хориглох заалтууд бүхий л цаг үеийн сонгуулийн хуулинд байсан. Харамсалтай нь нэг ч хүн хууль зөрчсөн хэргээр шийтгэгдэж байгаагүй. Хэрэв энэ хуулийн заалт мөрдөгддөг байсансан бол энэ их хавтгай намчирхал байхгүй байсан болов уу.

-Гишүүдийн зүгээс Ерөнхий сайдтай нийлээд дөрвөн гишүүн давхар дээлтэй байхаар төсөлд оруулж ирсэн бол Ерөнхийлөгч зөвхөн Ерөнхий сайд давхар дээлтэй байхаар оруулж иржээ. Давхар дээл зөвхөн Ерөнхий сайдад байх нь зөв үү?

-Ороо нь ороогоороо, жороо нь жороогоороо гэж монгол ардын зүйр үг байдаг. Давхар дээл гэдэг чинь гоёдсон нэр. Өөрсдөдөө бус өнөө, хойчдоо амьдрах ажиллах чадвартай сайн хууль баталж чаддаг парламенттай, хуулиа бариад сайн гүйцэтгэдэг чадварлаг засагтай байх тухай л асуудал. Хурлын завсар зайгаар хийдэг сайдын ажлаар салбар хөгжих тухай сэдэв байхгүй. Сайдаа өгөхөөр сандалдаа суучихдаг УИХ гэж хэрхэвч байж таарахгүй. Энэ асуудлаар Ерөнхийлөгчийн саналын дагуу зөвхөн Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүн байж болохоор зөвшилцлийн ажлын хэсэг тохиролцсон гэж ойлгосон. Аль алиныг нь хараат бусаар шударгаар хянаж шүүдэг шүүх дутуугүй чухал.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс гишүүдийн тоог нэмэх сонгуулийг хоёр хэлбэрээр явуулах санал оруулсан. Манайд хэр зөв шийдэл вэ?

-Ерөнхийлөгчийн саналыг дэмжиж байгаа. 20 хүн улсын хувь заяаг хууль гарган шийддэг байдлыг өөрчилж, илүү хариуцлагатай болгох, жил тутам сонгууль явагддагийг болиулж сонгуульт хугацааг таван жил болгох, УИХ-ын гишүүн улсын төлөө, нийтийн төлөө бодлого боддог, мөн сонгогч иргэнтэйгээ ойр байх хоёр шаардлага, иргэдийн сайхан амьдрах, гишүүнээ таньдаг байх хос хүслийг хангасан маш чухал саналуудыг гаргасан. Манай Монгол Үндэсний Ардчилсан нам цаг үргэлж сонгуулийн циклийг уртасгахын төлөө байсан.

Ялангуяа манай орны хүн амын тархай суурьшил, нийгмийн дэд бүтцийн өндөр шаардлага талаас онцгой чухал юм. Энэ бол Цогтгэрэл гэдэг нийгмийн зүтгэлтний хувьд төдийгүй, иргэний хувьд чухал заалт гэж үзэж байгаа. Бурханыг ч буг болгодог тогтолцоогоо тогтолцоог Үндсэн хуулиар өөрчлөх ёстой.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүгээс зарим зүйлсийг тодрууллаа.

---

-Нийгмийн анхаарлын төвд байгаа Б.Хурцын шүүх хурал зургаан өдрийн турш үргэлжилж байна. Шүүх хурлын талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би хөндлөнгөөс шүүх хурлын явцад дүгнэлт хийх эрхгүй хүн. Миний мэдэж байгаагаар 1990 оноос хойш олон жагсаал болж байсан. Ихэвчлэн хүнийг шоронгоос сулла гэж жагсаж байсан. Тухайлбал, миний санаж байгаагаар Н.Энхбаяр даргын жагсаал байна. Үхлийн шар цэцгийг шүүх рүү шидэж байсан жагсаал. Харин энэ удаагийн Төв аймагт болж байгаа жагсаалыг харахад хамгийн их гайхаж байгаа нь хүнийг шоронд хий гэдэг жагсаал байна. Хохирогчдын хоёр хөгшин энийг мэдэж байгаа юм уу, үгүй юу мэдэх юм алга. Үнэндээ Содномдаржаа, Чимгээ нарыг суллах шүүх хурал биш. Зөвхан мөрдөн байцаалтын явцад алдаа гарсан уу, үгүй юу гэдгийг шалгаж байгаа. Үнэхээр суллуулахыг хүсч байгаа бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын гадаа жагсах хэрэгтэй. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгч ямар ч асуудлаар уучлал үзүүлдэг Үндсэн хуулийн бүрэн эрхтэй. Тэгээд ч гэмт хэрэг хийгээгүй хүнийг шоронд хорьж болохгүй. Сулласны дараа гэм буруутай үгүй, цагаатгах ёстой үгүйг, эсвэл эрүүдсэн эрүүдээгүйг ярих ёстой. Энийг Батзандан маш сайн мэдэж байгаа. Ж.Батзандан хэвлэлийн хурлаа Ерөнхийлөгч рүү яагаад хаяглахгүй байгаа юм. Зөвхөн Тагнуулын ерөнхий газрын дарга байсан хүнийг шоронд хийхгүй бол жагсана гээд байх юм. Гэм буруутай, үгүйг шүүх шийднэ. Шоронд оруулахгүй бол тэмцэнэ гэдэг ямар ардчилсан нийгэм байх вэ. Үндсэн хуульд хүмүүнлэг, энэрэнгүй гэдэг үг байдаг биз дээ. Ямар ч Их хурлын гишүүн хүн хүмүүнлэг, энэрэнгүй зарчмыг дагаж бүх хүмүүст тэгш хандана гэсэн тангараг өргөдөг. Энэ үүднээс жагсаалын утгыг харахаар бухимдмаар санагдаж байна.

-Та тэр хүмүүсийг гэмт хэрэг хийсэн гэж бодож байна уу. Эрүүдэн шүүх нь буруу биз дээ?

-Та наад асуултаа ҮАБЗ-ийн гурван гишүүнээс асуусан нь зөв байх. Гүйцэтгэх ажлын материал гэж юм бий. Маш нууц хурал учраас гүйцэтгэх ажлын материалыг харсан гурван хүн хэрэг хийсэн, үгүй дээр багцаа байгаа. Мэдээж энэ хүмүүс хэрэг хийчихсэн байгаасай гэж би бодохгүй байна. Хамгийн инээдэмтэй нь энэ жагсаж байгаа нөхдүүд бүгд миний таньдаг хүмүүс. Бүгд ардаа эзэдтэй. Н.Алтанхуяг, Н.Энхбаяр дарга, Х.Баттулгын цэргүүд байна лээ. Би тэдэнд битгий хүн амины хэргээр улс төр хийгээч гэж зөвлөмөөр байна. Харамсаад байгаа зүйл нь мөрдөн байцаах нууц ажилтнаар зургаан сар хамт амьдарсан нууц тагнуулын ажилтанг шүүх хуралд оруулсан тухай сонслоо. Энэ үнэн бол жинхэнэ Монгол төрийн эмгэнэл. Цаашдаа энэ асуудал одоогийн тагнуулын даргаас эхлээд нэлээд олон хүнийг хамарсан юм дуулгах биз дээ. Өнөөдөр Монгол төрийн системд их санаа зовж байна. Монгол төр өөрийн гэсэн түүхтэй. Дэлхийн ямар ч оронд тагнуулын байгууллагаараа шоу хийж бүхэл бүтэн системээ шүүх хурал гэдэг нэрээр далимдуулан Хятад болон томоохон улс оронд тайлбарлаж, тайлагнаж байгаад харамсаж байна. Магадгүй шүүх хурал хаалттай болж байна гэж бодож байгаа. Гэтэл хаалттай шүүх хурал чинь дотоод мэдээллээ задлаад байгаа биз дээ. Төрийн маш нууц мэдээллээр шүүх хурал хийнэ гэдэг тоглоом биш.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтөөр Шүүх засаглалыг өөрчлөх боломж бий юу?

-Үндсэн хуульд оруулах, нэмэлт өөрчлөлт бараг бүтэхгүй байх.

-Яагаад?

-Гишүүд ганцхан зүйл дээр санал нэг байсан. Харамсалтай нь МАН бүлэг зургаан өдөр хуралдахад яаж ч чадахгүй байгаа биз дээ. Цаашдаа ямар нэгэн гацаа гарахыг мэдэхгүй байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сүр болоод л мэдэгдэл хийдэг. Мэдэгдэл хийх болгонд нэг зүйл болчихсон байдаг. Миний бодож байгаагаар дотроо Үндсэн хуулийнхаа тохироог хийж чадахгүй байгаа учраас Ерөнхийлөгчийн хэл гэсэн үгийг дамжуулж байгаа биз. Түүнийгээ олон нийтэд гаргадаг. Сонсоход их гоё. Олигархуудтай тэмцэх ёстой гэдэг нь үнэн. Тост, Тосон бумбыг анх тусгай хэрэгцээнд авсан хүн нь би. 2014 онд энэ сэдвээ гаргаж тавиад тусгай хэрэгцээнд авсан. Үүний уршгаар нь төрөөс өндөр албан тушаал хаших эрхгүй болчихсон. Яагаад гэвэл олигархууд байгаа. Өнөөдөр /өчигдөр/ Ерөнхий сайдын ам нь халаад нэлээн юм ярьсан. Энэ хүний хэлснээр сайдууд нь толгойгүй болчихсон. Эхлээд өмхийгөө арилга гээд Баделханд хэлсэн. Одоо гэтэл өмхий нь ч байна. Толгой нь ч байна. Улаан сайдыг махны үнэ буулга, үгүй бол толгойтой чинь ярина л гэсэн. Улааны толгойгоор бид яах юм. Махны үнэ буурахгүй. 21 аймагт махны үйлдвэр байгуулчихсан. Махны үйлдвэр ажилчдаа цалинжуулах ёстой учраас янз бүрийн аргаар мах худалдаж авна. Нэг хүний толгой байтугай нэг ялааг бяц цохиж чадахгүй хүн шүү дээ. Хоосон ам. Гэтэл хэлснийг нь харанхуй масс нь алга ташиж хүлээж авч сохроор итгэж буй жишээтэй.

-МАНАН, мафитай тэмцэж байна гэдэг. Уул уурхайн олборлолттой ч тэмцэж байгаад ард түмний дэмжлэг хэрэгтэй байх?

-За яахав. МАНАН, мафитай тэмцэж байна л гэдэг. Ингэж хэлэхээр нь инээд хүрдэг юм. Өөрөө өөрсөдтэйгөө тэмцэнэ гэж юу яриад байгаа юм. Анх МАНАН-г Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр байгуулсан. Ерөнхий менежерээр нь АН-аас Х.Баттулгыг, МАН-аас Бадамжунай байсан. Нэг нь одоо МАН дотроо нөлөө бүхий менежерээ хийгээд явж байна. Нөгөө нь Ерөнхийлөгч болчихсон. Ерөнхийлөгч болохоор МАНАН-гийн зарчмаар хүчтэй толгойлогч болох ёстой учраас нөгөө хэддээ хамаг муу муухайгаа үүрүүлэх гэж байгаа жүжиг. Жишээлбэл, Сайханбилэг, Баяр, Баярцогт эдэндээ хамаг муухайгаа үүрүүлж байгаа. Хамгийн хошин шог нь шоронд тохиролцож орсон гэж боддог. Хамгийн сүүлийн жишээ хэлэхэд ЕТГ-ын дарга З.Энхболд нээх том шүүгч болоод том том ярьсан. Ядаж байхад С.Баярын Жаран бутархай номын араас шүү. Гэтэл ганцхан тайлбар өгөөд цаадах чинь юу болов. Иймээс хулгайч хүмүүс хувьсгал хийдэггүй юм гэж би яриад байгаа юм. Тиймээс 2020 онд зөв сонголт хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл 2020 онд одоогийн төрд байгаа хулгай хийсэн хүмүүс, тэдний гарт барьцаалагдсан хүмүүсээс нэн яаралтай салах хэрэгтэй. Өнөөдөр У.Хүрэлсүх хүн амины хэрэгт холбогдсон, хүчин хэрэгт холбогдсон, концесс, 49 ЖДҮ-гийн хулгайчдыг хүлээн зөвшөөрч зарлалаа. Зарлуулсан хүмүүс өөрт нь дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Магадгүй Засаг огцрох ч юм бил үү. Үүнийгээ мэдээд тэр хүн цурам тавьсан төдий болохоос биш хэзээ ч бохир зүйлээ засах гэж яваагүй, явах ч үгүй. Би МАН-ыг маш сайн мэднэ. 2016 онд М.Энхболд ялчихаад өрөөнд нь уулзах гээд хүлээгээд зогсож байхад одоо том дуугардаг жоохон хүүхдүүд үүднээс нь эхлээд сөгдөн мөргөж ах аа гэж гүйдэг байлаа.

Энэ зарчмаар Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд тэр хүндлэлийг авч байгаа байлгүй дээ. Харамсалтай нь тэд хэнийг ч унагаадаггүй, унаж байгаа дээр нь өшиглөдөг хүмүүс. Би ийм зүйлд дургүй.