Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхантай ярилцлаа.

---

-Польш улсад эрэн сурвалжлагдаж байгаа гэх 69 хүний нэрийг зарласан. Эдгээр хүмүүс дипломат алба хашиж байсан гэхээр энэ мэтийн хэрэг зөрчлүүд дипломат албанд үүрлэчихсэн байсан юм биш үү?

-Гадаад харилцааны яаманд 2009 оноос хар тамхины болон бусад хэрэг зөрчлүүд байсан юм байна. Үе үеийн сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга нар мэдэж байсан ч, хэрэг зөрчилд холбогдон эрэн сурвалжлагдаж байгаа хүмүүсийг удаа дараа, Элчин сайд хүртэлх албан тушаалд томилж ирсэн байна. Би энэ материалыг Гадаад харилцааны яамнаас шаардаж байж олж авсан. Эрэн сурвалжлагдаж байгаа хүмүүс дотор нас барсан хүмүүс байна лээ. Энэ мэт хэрэг зөрчлүүдийг таслан зогсоох үүднээс ил гаргаж, олон нийтэд нэрсийг зарласан. Эдгээр асуудлыг байнгын хороогоор хэлэлцээд явж байна. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны даргын хувьд миний хийх ёстой, таслан зогсоох ёстой асуудал мөн биз дээ.

-Үе үеийн сайд, дарга нар эдгээр хэрэг зөрчлийг мэдсээр байж томилгоо хийсээр байсан гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Д.Цогтбаатар сайд ч энэ талаар мэдэж байсан. Би байнгын хорооны даргын хувьд чиглэл, үүрэг өгч байж цагдаагийн байгууллагад хүргүүлсэн. Яагаад энэ хүмүүс өнөөдрийг хүртэл зүгээр байгаад байгаа юм бэ. Албан тушаалаас нь чөлөөл, хариуцлага тооц гэдгийг хэлсэн. Д.Цогтбаатар сайдаас би яагаад зарим хүмүүсийг нь дахин дахин томилсон юм бэ гэдгийг ч асуусан. Зүгээр нэг янжуур тамхины ганц, хоёр удаагийн тээвэрлэлт гээд орхиж болохгүй. Үүний цаана дипломат алба, Монгол Улсын нэр хүнд явж байгаа шүү дээ. Өнөөдөр Монголын дипломат албаны нэр хүнд шалдаа унаж, цаана нь улсын нэр унаж байна. Дипломат эрх ямба эдэлж байгаа хүмүүс Монгол Улсын дипломат шууданг тээвэрлэхдээ Венийн конвенцийн дагуу халдашгүй явах байтал үл итгэсэн байдалтай байнга шалгаж байна. Төрийн нэр хүндийн асуудал энд яригдана. Зүгээр нэг янжуур тамхи гэдгээр нь орхиж, өөгшүүлээд хариуцлага тооцохгүй, нам нь далдлаад яваад байхаар эцэстээ хар тамхины хэрэг зөрчил болж хувирч байна. Янжуур тамхины сүлжээн дээр суурилж хэрэг зөрчил гарсаар байна. Илүү их орлого олъё гэх үүднээс хар тамхи руу орж байна. Ял завшаад яваад байж болдог юм байна гэх ойлголттой болчихсон учраас хар тамхийг илүү далайцтай гэж үзээд энэ чиглэл рүү орчихсон байна. Үүнийг таслан зогсоох нь миний хийх ажил.

Би байнгын хорооны даргын ажлыг өнгөрсөн тавдугаар сард аваад ханцуй шамлан орсон эхний ажил энэ. Тухайн үед Герман улсын нутаг дэвсгэр дээр их хэмжээний хар тамхи тээвэрлэж байгааг илрүүлсэн хэрэг гарч байсан биз дээ. Энэ бол ганц удаагийн, ганц хоёр хүний ажил биш. Маш өргөн хүрээг хамарчихсан, газар авчихсан байгаа. Иймэрхүү хэрэг зөрчлийг нийтээрээ хамтарч байж л арилгана. Польш улсад эрэн сурвалжлагдаж байгаа 69 хүний материалыг танилцуулснаас хойш сэтгүүлчид маань их идэвх зүтгэлтэй ажиллаж байгааг харж байна. Би шаардаад тэдгээр хүмүүсийг албан ажлаас нь чөлөөлүүлж, хариуцлага тооцуулж чадахгүй байна.

-Эрэн сурвалжлагдаж байгаа 69 иргэн хар тамхи зөөвөрлөснөөс өөр ямар хэрэгт холбогдчихсон байна вэ?

-Энэ талаар мэдээлэхдээ тэрхүү мэдээллийг харах цагдаагийн байгууллагын албан ёсны сайтыг нь зааж өгснөөс гадна польш хэл дээр гарч байгаа мэдээллийг яаж англи хэл дээр харахыг ч зааж өгсөн. Ямар гэмт хэрэгт холбогдуулж эрэн сурвалжилж байгаа талаар хүн нэг бүрээр нь харж болно. Энэ дотроос дийлэнх нь бичиг баримтыг хуурамчаар үйлдсэн, ашигласан, татварын хууль тогтоомжийг зөрчсөн гэмт хэрэгт холбогдсон, мөн зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлд оролцсон гэдэг эрүүгийн хэргийн зүйл заалттай холбогдуулж эрэн сурвалжилж байна гэх мэдээллүүд байгаа юм.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгааар шийдэх шийдэлд хүрсэн ч Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Хориг тавьж байгаа шалтгааныг нь юу гэж харж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хүсэхгүй байна гэж харж байна. Олон дэвшилттэй зүйл нэмэлт, өөрчлөлтөд орж байна. Байгалийн баялаг дээр нэлээд ярьж байж ахиц дэвшилтэй зүйл заалт оруулсан. Их хурлыг хариуцлагажуулж байгаа заалтуудад чуулганы хуралдаанаар гишүүдийг эргүүлэн татах, төсвийн хараат бус байдлыг арилгах, гишүүд тойргийн зарчмаар төсөвт мөнгө тусгаж улс орны нэгдсэн бодлого алдагдаад байгааг зогсоох. Түүнчлэн зарлага нь ихдээд үүнийгээ дагаад Монгол Улсын өр нэмэгддэг. Энэ байдлыг таслан зогсоож байгаа юм. Хотуудын асуудал байна. Дархан, Эрдэнэт, Дорнодын төв Чойбалсан хот, Архангай, Цэцэрлэг гээд бүгд хотоос өөр статустай явж байгаа. Ингэхээр төв суурин газрын хөгжилд сөргөөр нөлөөлдөг. Тиймээс хотын эрх зүйн байдлыг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөрөө тусгаад өгчихсөн. Хотыг бий болгоно гэдэг суурин хөгжил болоод хотын бие даасан асуудлыг тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй. Суурин хөгжлийг бий болгох ач холбогдолтой олон жилийн гацааг арилгаж байна гэсэн үг. Шүүхийн шинэчлэл ч зорьж байсан зорилгынхоо 60 хувийг хангасан гэж бодож байгаа. Ерөнхийлөгч шүүгчдийг томилж чөлөөлдөг. Энэ эрх нь хэвээрээ үлдэж байгаа ч шүүхийн ерөнхий зөвлөл харьцангуй хараат бусаар ажиллах, шүүхийн ерөнхий зөвлөл ямар шүүгч томилуулахыг санал болгох, шүүгчид хариуцлага тооцдог зэрэг зүйл заалтыг оруулсан. Жишээ нь гэхэд, Салхитын мөнгөний ордтой нэр холбогдож байсан шүүгчдийг Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаад чөлөөлөхөд миний гаргасан шийдвэртэй холбогдуулж хэн ч шалгах эрхгүй гээд яриад сууж байгаа шүүгчид байна. Тэгэхээр шүүгчийг гаргасан шийдвэртэй нь холбогдуулж ноцтой зөрчил, авлига авсан байвал шалгуулдаг, эргүүлэн татдаг шүүхийн сахилгын хороог батлаад өгсөн. Ерөнхийлөгчөөс хамааралгүйгээр органик хуулиараа зохицуулж болох гарцтайгаар оруулж өгсөн. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулиар заасан эрхүүдтэй боловч органик хуулиараа үндсэн хуульд заагаагүй 70 гаруй эрх эдэлдэг. Эдгээр эрхийг нь болиулах ёстой гэж заасан. Үе үеийн Ерөнхийлөгчид шүүхийг өөрөөсөө хараат байлгахыг хүссээр ирсэн нь нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд хориг тавьж байна гэж үзэж байна. Гэвч хуулиараа хоригийг хүлээж авах, эс авах шийдвэрийг Их хурал гаргана. Хоригийг хүлээж авахгүй бол мэдээж ард нийтийн санал асуулга явуулна. Гэхдээ хэзээ явуулах товыг одоохондоо тогтоогоогүй байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс ард нийтийн санал асуулга явуулна гэдэг УИХ-ын шийдвэрт хориг тавьсан. Хоригийг хүлээж авахгүй гэвэл товоо тогтооно, санхүү мөнгөө ч тогтооно. УИХ-ын дараагийн жилийн сонгуультай нэгтгэж ард нийтийн санал асуулга явуулах уу, түүндээ зориулж тодорхой төсөв гаргах уу гэдгээ шийднэ. Хоригийг хүлээж авбал мэдээж ард нийтийн санал асуулга явуулахгүй болчихоор гуравдугаар хэлэлцүүлгээ Их хурал дээр хийнэ.

-АНСА явуулахгүй бол Үндсэн хууль задарчих юм биш үү. Үндсэн хууль батлагдах найдлага бага болж байна гэх зүйл яригдаж байна л даа?

-АНСА явуулахгүй бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийгдэхгүй, зогсоно гэж би бодож байна.

-Яагаад?

-Яагаад гэхээр ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжихгүй бол нэмэлт, өөрчлөлт тэр чигээрээ унана. Дэмжвэл Цэц ямар ч шийдвэр гаргах эрхгүй төдийгүй Ерөнхийлөгч ямар ч хориг тавихгүй Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хэрэгжээд эхэлнэ. АНСА явуулахгүй гуравдугаар хэлэлцүүлэг явах юм бол Цэц хориг тавьж болно. Ерөнхийлөгч ч Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт дээр хориг тавьж болно ш дээ. Ерөнхийлөгчийн хориг тавьсан үндэслэлийг хараад байхад хоригийг хүлээж аваад гуравдугаар хэлэлцүүлэг орсон ч гэсэн хориг дээр дурдсан үндэслэл нь арилахгүй юм билээ.

-УИХ-ын чуулган дээр та “Оюу толгойн гэрээг хууль бусаар хийсэн. Үүнийг АТГ нотолсон” гэж мэдэгдсэн. Энэ тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Энэ талаар удахгүй тайлбар өгнө.

-Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орлогыг ашиглахдаа байгалийн баялгийг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно гэх заалт орж байгаа. Тэгэхээр манайх Оюу толгойн гэрээний 34 хувиа нэмэгдүүлнэ гэсэн үг үү?

-Үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд зориулагдана гэсэн үг. Үр өгөөжийн дийлэнх гэдэг 50-иас дээш хувь эзэмшиж байхдаа ямар эдийн засгийн хувилбараар хувь хүртэж болох вэ зэрэг олон хувилбар байгаа. Түүнтэй дүйцэхүйц рояалти татвар байж болно. Тэр нь 15 хувь ч байж болно шүү дээ. Хөрөнгө оруулахгүйгээр шууд татварыг нь авдаг. Гэхдээ 50-иас дээш хувийн ногдол ашиг авч байгаатай дүйцэхүйц байна гэсэн үг.

ХХААХҮ-ийн сайд Ч.Улаантай ярилцлаа.

---

-Хөдөө аж ахуйн яамнаас өвлийн бэлтгэл дээр хэрхэн анхаарч ажиллаж байна вэ?

-Өвөлжилтийн бэлтгэл хангах талаар Засгийн газрын тогтоол өнгөрөгч наймдугаар сард гарсан. Бүх аймаг, сумд өвөлжилтийн бэлтгэлийн талаарх үүрэг чиглэлээ авлаа. Отор нүүдлээ хаана хийх талаар мөн хадлан тэжээлийн хэмжээг тодорхой зааж өгсөн. Орон нутагт өвөлжилтийн байдал хэрхэн хангагдаж байгаа талаар дэд сайд ахалсан ажлын хэсэг аймаг сумдаар ажиллаж байна. Энэ жил өвөлжилтийн бэлтгэл хангах ажил нэлээд өргөн хүрээнд хийгдэж байна.

-Энэ жилийн хувьд нэлээд хүйтэн өвөл болно гэсэн мэдээлэл өргөтгөсөн хуралдааны үеэр яригдаж байсан. Энэ талыг бодолцож олон ажил зохион байгуулагдаж байгаа байх?

-Цаг агаарын байдлыг мэргэжлийн байгууллагуудаас бидэнд танилцуулж байна. Олон жилийн дунджаас эрт цасан бүрхүүл тогтох, хур тунадас орох, зарим газраа хүйтэн байж болзошгүй нөхцөл байдлын талаар урьдчилсан мэдээлэл байна. Цаг агаарын байдлыг өвөлжилтийн бэлтгэл хангах ажилтай уялдуулж байна. Дээрээс нь энэ жилийн хувьд бэлчээрийн даацыг тодорхойлох арга аргачиллаа шинэчилсэн. Орон нутаг шинэ аргачлалын дагуу бэлчээрийн даацаа тодорхойлж, албан ёсны мэдээ, мэдээлэл гаргаж эхэлсэн.

Мэдээллээс харахад манай улсын бэлчээрийн 60 гаруй хувь нь өвөлжилт, хаваржилтыг хэвийн давах нөхцөл бололцоотой гэхээр бэлчээрийн даац ерөнхийдөө боломжийн байна гэсэн үг. 40 орчим хувьд нь даац нэлээд хэтэрсэн байдалтай байгаа. Энэ тухай аймаг, сум бүрээр нэг бүрчлэн гаргасан. Үүнтэй уялдуулж өвөлжүүлэх малынхаа тоо толгойг оновчтой, тодорхой тогтоох асуудал гарч ирж байна. Малчид өөрийн аймаг, сумандаа өвөлжих бодолтой байна. Ингэхээр энэ асуудлыг аймаг дотроо зохицуулах бололцоотой гэж үзэж байгаа. Цөөхөн аймгуудын хувьд асуудал амаргүй байгаа. Өмнө говь, Дундговь, Өвөрхангайн хэдэн сумд Говь-Алтайн цөөхөн сумдад зуншлагын байдал сайнгүй байсан. Энэ газруудаас отор нүүдэл хийхдээ хичнээн тооны мал явахыг нарийвчлан гаргаад отрын бүс нутгуудын хуваарийг нарийвчилж хийж байна. Энэ дагуу хаана оторлож, өвөлжих талаар аймаг орон нутгуудад чиглэлээ өгч байна.

Түүнчлэн мал эрүүл мэндийн үзлэгт орсон байх ёстой. Халдварт болон хүнд халдах өвчнөөс сэргийлсэн урьдчилан сэргийлэх вакцин тариаг хийж, оторт явах зам маршрутыг нарийвчилж тогтоосон байх ёстой. Энэ ажлууд үндсэндээ бүгд хийгдсэн. Одоогоор өвөлжилтийн бэлтгэлээ хангахад малын үзлэг, ангиллын ажил дуусах шатандаа явж байна. Шүлхий мялзангийн вакцин хийгдэж дуусах шатандаа явж байна. Энэ жилийн хувьд малын угаалга ялгалтыг нэлээд сайн хийсэн. Хадлан бэлтгэх ажлын явц 60 гаруй хувьтай явж байна. Ургац сайн ургасан. Үр тарианы хураалт 20 гаруй хувьтай. Зарим нутгуудаар бороо их орсон учраас үр тарианы болц оройтож байгаа. Богино хугацаанд үр тариагаа хураах бэлтгэл хангагдсан. Техникийн засвар үйлчилгээ хийгдээд дууссан. Шинэ техникийг ургац хураалтаас өмнө нийлүүлсэн. Аж ахуйн нэгжүүд аваад бэлдчихсэн. Аравдугаар сардаа багтаагаад үр тарианы ажлаа үндсэндээ дуусгачихна.

-Дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангах боломжтой болсон уу?

-Хурааж авах тарианы хувьд урьдчилсан баланс гарсан. Балансаар бид дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангах түүнчлэн нөөц бүрдүүлэх боломжтой гэх тооцоо гарсан. Үр тарианаас гадна хүнсний ногооны хураан авалтын ажил эхэлж төмс хураах ажил дууссан. Хадгалах сав агуулгын хүрэлцээг бодож үзэхэд экспортод гаргах бололцоо бүрдсэн. Энэ ажлыг бүс нутгуудтай ярьж байна. Хүнсний ногоо хураан авалт 60 гаруй хувьтай явагдаж байна. Энэ жил манжин, луувангаар хэрэгцээгээ 100 хувь хангана. Нарийн ногооны хувьд өөрийнхөө хэрэгцээний 60-аас дээш хувийг хангах боломжтой болсон. Арваннэгдүгээр сар гартал хүнсний ногооны өргөтгөсөн худалдааг өргөн хүрээнд зохион байгуулна. Намрын ногоон өдрүүд арга хэмжээ нийслэлд зохион байгуулагдсан. Ихэнх аймгуудад зохион байгуулагдаж байна. Энэ хүрээнд Хэнтий аймагт гэхэд 20 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийсэн байна. Нийслэлд өргөтгөсөн худалдаагаар 200 орчим тэрбум төгрөгийн худалдан авалт хийгдсэн байна. Ногооны өргөтгөсөн худалдааг залгуулаад сүү цагаан идээний өргөтгөсөн худалдааг арваннэгдүгээр сарын дунд хүртэл зохион байгуулна. Аймаг орон нутаг малчид ирээд өөрсдөө борлуулах бололцоог хангаж өгнө. Талбай лангууны түрээсийг хөнгөлөх арга хэмжээ авч ажиллаж байна. Махны өргөтгөсөн худалдааг зохион байгуулна. Бүх аймгууд хуваариараа ажиллана. Энэ жил мах бэлтгэлийг нэлээд өргөн хүрээнд зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Нийт 16 сая малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгцээ шаардлага байна. Оны эцэст 67 сая мал өвөлжих хуваарь гарсан. Энэ дагуу бэлчээр худаг ус хашаа саравчаа тогтоож байна. Махны экспорт хийх ажлыг ч зохион байгуулна. Мал бэлтгэх үйлдвэрүүдэд тодорхой шаардлагыг тавьж байгаа. Нэгдүгээрт, малын гарал үүсэл тодорхой байх ёстой. Малчны хотноос эдийн засгийн эргэлтэд орохоор мал эмнэлгийн тодорхойлолт авснаар бүртгэлд орж, хаагуур дамжив, хаана боловсрогдов, эцсийн үйлдвэрлэлд очихдоо бар кодтой очих юм. Бэлдэж байгаа хүнс аюулгүй, эрүүл байх ёстой. Малын маханд байгаа антибиотикийн үлдэгдлийг хянадаг системтэй болсон. Бүх хүнсний захууд, үйлдвэрийн газруудад хяналтын системтэй болж байгаа. Хоёрдугаарт, малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж боловсруулж байгаа бол иж бүрэн боловсруулах ёстой. Зөвхөн гулуузыг нь аваад бусдыг нь хаядаг байж болохгүй. Тиймээс бид мал боловсруулж байгаа үйлдвэрүүдэд тавьж байгаа хоёр дахь шаардлага гулууз мах хэд гарсан, гэдэс дотор дайвар бүтээгдэхүүн хэд гарсан арьс шир нь хаана байна. Байгаль дээр хаягдал хийдэг цус сэвс чинь хаана байна байгалиа бохирдуулсан уу, үгүй юу гэх шаардлагуудыг тавьж байгаа. Ийм шаардлага хангасан үйлдвэрүүдэд экспорт хийх эрхийг нь олгоно. Мах боловсруулах үйлдвэрийг хянаж шалгаж байгаа. Хууль хяналтын байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж байгаа. Мал эмнэлгийн байгууллага ажиллаж байна.

-Махны үнэ цаашдаа нэмэгдэх үү?

-Нэмэгдэнэ. Ноднин жил шаардлагатай хэмжээнд мах бэлдэж чадаагүйгээс болж махны үнэ нэмэгдсэн. Зах руу орж ирдэг махыг үйлдвэрүүд ард иргэдээс өмнө худалдаад авчихсан. Ингээд ард иргэдийн гар дээр очих мах хомсдсон. Энэ жилийн махны бэлтгэлийг дор хаяж гурав дахин нэмнэ. Нөгөө талаар зах зээл дээр байгаа гажуудал ард иргэдэд очих махыг үйлдвэрүүд өрсөлдөж авдаг байдлыг цэгцэлнэ. Нийслэлд махны хангамж тогтвортой байна. Нийлүүлэлтийг бололцооны хэмжээнд нийлүүлнэ. Нийлүүлэлт сайжруулаад ирэхээр үнэ тогтвортой болно. Үнийн асуудал ярихаар хоёр зүйл яригдаж байгаа юм. Үнийг тогтвортой байлгана гэдэг нэг талдаа хүнс бэлдэж байгаа малчид тариаланчдын бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгана. Тэдний үнийг унагаж болохгүй. Малчдаас авч байгаа үнийг өнөөгийн зах зээлийн үнээс бууруулахгүй байна. Нөгөө талдаа хэрэглэгчдэд очиж байгаа үнийг өсгөхгүй хөөрөгдөхгүй байна. Зах зээл тогтвортой болвол зах зээлийн зарчмаар махны үнэ тогтоно. Малчдаас 2000-3000 төгрөгөөр мах аваад нийслэлд 10 гаруй мянган төгрөгөөр борлуулдаг гажуудал байсан. Бид энэ байдлыг засах бололцоотой гэж үзэн ажиллаж байна. Энэ жил малчдаас таван мянган төгрөгөөс доошгүй үнээр худалдаж авна гэж бодож байгаа. Хотод нийлүүлэгдэж байгаа махны үнийг 10 мянган төгрөгөөс нэлээд доогуур тогтооё гэсэн байр суурьтай байна. Энэ хоёрын зөрүү олон шат дамждаг явдалд энэ үнэ нэмэгддэг. Аль болох цөөхөн шат дамжлагатайгаар хэрэглэгчдээ хүргэхээр зорьж байна.

-Махны экспорт өнөөдөр ямар хэмжээнд байна вэ?

-БНХАУ-д мах экспортлох нэмэгдүүлэх чиглэлээр байнга яриа хэлцэл хийж байна. Нөгөө талаар мах үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдийг сонгон шалгаруулах ажлууд ч хийгдэж байна. 60 гаруй үйлдвэр хятад улс руу мах үйлдвэрлэх саналаа тавьсан. Хятадын мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтраад энэ дотроос 25 үйлдвэрийг эхний ээлжинд сонгож авсан. Цаашдаа үйлдвэрийн тоогоо нэмнэ. Үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүнээ ч нэмнэ гэж бодож байна. Махны экспортыг манайх өнөөдөр 16 улсад экспортолж байна. Хятад улсад нийлүүлж байгаа нэг онцлогтой бүтээгдэхүүн бол дулааны аргаар боловсруулсан мах. Манайд дулааны аргаар мах боловсруулах стандарт байхгүй. Экспортод бид квот буюу хязгаар тавьж өгнө.

-Үндсэн хуулиар ард нийтийн санал асуулга явуулахтай зэрэгцүүлэн ээлжит бус сонгууль явуулах асуудал яригдаж эхэлсэн. Үүнд та ямар суурьтай байна вэ?

-Энэ асуудал яригдаад эцэслэгдээгүй байна. Ард нийтийн санал асуулга явуулъя гэхээр 30 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө шаардалгатай болж байгаа. Оны наана ард нийтийн санал асуулга явуулж 30 тэрбумыг зарлагадаад, оны дараа сонгууль явуулж 30 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулна гэвэл эдийн засагт амаргүй дарамт болно. Эдийн засгийн агуулга талаас хамтад нь явууж болдоггүй юм уу гэх санал гарсан. Миний хувьд зардал чирэгдэл багатай хувилбарыг дэмжих нь зүйтэй гэж бодож байсан. Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авахаас шалтгаалж АНСА явуулах уу, үгүй юу гэдэг нь шийдэгдэнэ.

“Ц.Нямдоржийг огцруулах хөдөлгөөн”-ий тэргүүн Т.Энхсайхантай ярилцлаа.

---

-Таны дэлгэсэн нотлох баримтууд нэг хэсэг олныг шуугиулсан. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Юуны өмнө зочноор урьж оролцуулж буй танай сонины хамт олонд баярлалаа. Яагаад заавал Ц.Нямдоржтой тэмцээд байгаа тухайгаа тайлбарлая. Монголын ард түмэн өнөөдөр хууль шүүхийн байгууллагад итгэхээ больсон. Шүүх шударга бус байна, Авлигатай тэмцэх газар ажлаа хийхгүй байна, ард иргэдийн амьдрал өдрөөс өдөрт хүнд болж байгаа тухай бүгд л шүүмжилж байна. Энэ бүхний гол зангилаа нь хууль. Өнөөдөр шүүгч нь шударга хүн байлаа гээд завхарсан хуультай газар хуулиа л барьж шийдвэр гаргана. АТГ ажлаа хийлээ гээд хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан хэргийг үргэлжлүүлээд мөрдөөд байхгүй нь ойлгомжтой биз дээ. Хууль нь өөрөө биднийг хичнээн хөдөлмөрлөөд ч амьдралыг маань сайжруулахгүй улам дордуулдаг хууль эрх зүйн орчин бүрэлдэн тогтсон байна. Тэгээд энэ бүх хариуцлагыг бид хэнээс нэхэх ёстой юм. 22 жилийн турш Хууль зүйн сайд хийхдээ ард түмний эсрэг хуулийг санаатайгаар завхруулж, Монголын төрийг авлигачдын үүр уурхай болгож, МУ-ын Тусгаар Тогтнол, Аюулгүй байдлын эсрэг заналхийлсэн хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаагаа явуулж буй Ц.Нямдоржоос хариуцлага нэхэх ёстой. Тийм учраас би энэ хүнийг Монголын төрийн бодлогоос үтэр түргэн холдуулахыг шаардаж тэмцэл өрнүүлээд хэдэн сарын нүүр үзэж байна. Энэ хугацаанд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хандаж Ц.Нямдоржид хариуцлага тооцон огцруулж, Хөөн хэлэлцэх хугацааны тухай хуулийг яаралтай засахыг шаардсан шаардлага, хүсэлтүүдийг хүргүүлсэн. Ц.Нямдорж сайдад өөрт нь шаардах бичиг хүргүүлэх гэх зэрэг удаа дараа олон албан бичиг хүргүүлж, жагсаал цуглаан хийсэн. Гэвч Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх чигчий хуруугаа ч хөдөлгөхгүй суусаар өнөөдөр Жастын Батхүүгийн Хөөн хэлэлцэх хугацааг дуусгачихлаа. Энэ юуг харуулж байна гэхээр өнөөдөр бид төлөөлөх ардчиллын замаар төрийн эрхийг шууд хэрэгжүүлнэ гэдэг ардчилсан нийгмийн гол үзэл санааг өнөөгийн төр баригчид устгасан байна. Ард түмнээ нулимдаг, дээрэмддэг, дур зоргоор авирладаг мафижсан төр аль дээр бий болсон байна. Бид сонгоод явуулсан УИХ-ын гишүүддээ доромжлуулж, дээрэмдүүлдэг, Ц.Нямдорж шиг эрхтэн дархтанууд мянга хулгай хийгээд шийтгүүлдэггүй, хариуцлага хүлээдэггүй, ард түмнийг улайм цайм доромжилж, шоронжсон, Цагдаа нь иргэдийнхээ эсрэг ажиллагаа явуулдаг харгис хэрцгий мафижсан нийгэм бий болсон байна. Ялангуяа залуу хүмүүс энэ эгзэгтэй цаг үед хэрхэвч энэ мэт төрийн дээр зайдлаад суучихсан хулгайчдад Монгол Улсынхаа хувь заяаг даатгачихаад хараад суугаад байж болохгүй цаг үе ирсэн байна гэдгийг ойлгож ухамсарладаг болсон байна шүү дээ. Залуу үе сэрж байна. Энэ бол сайн хэрэг гэж би хувьдаа харж байгаа.

-Эмэгтэй хүн жагсаал цуглаан хийгээд, тэмцээд явахад мэдээж хүндрэлтэй, бэрхшээлтэй асуудлууд олон байх. Дарамт шахалт гээд л …

-Би анх жагсаал, цуглаан хийхдээ миний төсөөлж байсан төр болон нийгмийн харилцаа тэс өөр байсан байна лээ. Монголын төр ард түмнээ жаахан ч гэсэн сонсдог байх гэж боддог байсан. Гэтэл эсрэгээрээ хэдэн олигарх нөхдүүд бидний дээр сандайлаад суучихсан, Хууль зүйн сайд нь өөрийнх нь эсрэг жагсаж цугласан иргэнээ цагдаагаараа хөөлгөж туулгадаг, баривчилж хорих гэж араас нь элддэг, зөрчлийн хэрэг үүсгэж торгодог, хэрэг үүсгэж шалгах нэрийн доор тарчлаан зовоодог, ар гэрийнхнийг нь ажил амьдралгүй болгодог. Ийм л нийгэмд бид амьдарч байна. Би өнгөрсөн хугацаанд Хууль зүйн сайд Ц.Нямдоржийн эсрэг бослого, тэмцэл гаргасныхаа төлөө энэ бүх дарамтыг бүгдийг нь даван туулж явна. Харин нөгөө олигархууд нь харсаар, үзсээр, мэдсээр таг дуугай.

-Таныг яасан гэнээ?

-Жагсаад жагсаад Ерөнхий сайд нь хариу урвал үзүүлэхгүй учраас би Ц.Нямдорж сайдын огцрох үндэслэлүүдийг баримт нотолгоотойгоор олны өмнө гаргаж тавьж эхэлсэн. Ерөнхий сайд үүнийг үзээсэй гэж бодож хийсэн. Би тэнд олныг хамарсан жагсаал цуглаан хийгээд байдаг. Ерөнхий сайд нь тоож ч авч хэлэлцэхгүй байдаг. Тэглээ гээд би шантраад болихгүй. Энэ чинь тэмцэл биз дээ. Тийм учраас дараагийн замыг сонгосон. Ингээд Ц.Нямдорж гэж хүнийг огцруулах хангалттай үндэслэл бүхий нотлох баримтууд дэлгэгдээд ирэхийн цагт Ц.Нямдорж сайд сандраад өөрийнхөө утсан хүүхэлдэй Цагдаагийн удирдах албан тушаалтнуудыг дуудаж үүрэг өгсөн юм билээ. 570-ын хэргийг дэлгэнгүүт “Тэр Т.Энхсайханыг ямар ч хамаагүй аргаар дуугүй болго. Нөхрөөр нь дамжуулж дарамтал. Бүр болохгүй бол наад хүүхэн дээрээ хэрэг үүсгэж шалгаж дарамтал, хүн л болсон хойно юм олдоно” гэж үүрэг өгсөн гэсэн мэдээлэл надад ирсэн. Ингээд Ц.Нямдорж сайд Цагдаагийн нэр бүхий удирдлагуудыг нөхөр рүү маань турхираад “Эхнэрээ болиулахгүй бол хэрэг тохогдоод шалгагдаад ирэхээр өөрт нь л муу юм болно шүү” гэж надад хэлүүлсэн. Манай нөхөр хариуд нь “Энхсайхан бол миний хүүхдүүдийн маань эх, олон жил ханилсан эхнэр минь. Би тэр хүний үзэл бодлыг хүндэтгэж үзэх ёстой. Хэдийгээр тэр хүний тэмцэл надад хамаагүй боловч би Энхсайханыг боль гэж хэлж чадахгүй” гэж хариулсан юм билээ. Ингээд нөхрийн маань хариуцдаг албан дээр гурав хоногийн гэнэтийн иж бүрэн шалгалт оруулж баахан шалгаж шалгаж факт илрүүлж чадаагүй. Ингээд нөхөрт маань зориулж ЦЕГ-ын 17 удирдах ажилтнаас хууль тогтоомжийн шалгалт авч нөхөр маань дээрээсээ гуравдугаар байранд орж А үнэлгээ авсан юм байна лээ. Магтаж байгаа юм биш шүү. Миний нөхөр хурандаа Д.Очгэрэл бол эрдэм мэдлэг, боловсрол туршлагаараа Монголын Цагдаад ховорхон, төр түмнийхээ төлөө ариун үйлсэд амь биеэ зориулж яваа шижигнэсэн хурандаа нарын нэг л дээ. Ч.Ойдов шиг хулгайч биш л байхгүй юу.Мөн над дээр Эрүүгийн Цагдаагийн Газрын Эдийн Засгийн Гэмт Хэрэгтэй Тэмцэх Хэлтэст хаанаасаа ч юм нэг хэрэг гаргаж нээгээд шалгаж байгаа нэрийдлээр миний таньдаг мэддэг, дуртай, дүргүй янзан бүрийн хүмүүсийг дуудаж аваачиж миний эсрэг мэдүүлэг авч эхэлсэн дээ. Монголын Цагдаа шууд миний эсрэг ажиллаж эхэлсэн. Ингээд олж цуглуулсан мэдээллээ дээшээ Цагдаагийн Ерөнхий Газрын дарга Ц.Нямдоржийн хамаатан С.Баатаржав руу мэдээлэл дамжуулдаг. Баатаржав нь цаашаа Нямдорждоо мэдээллэдэг. Ийм байдлаар эд нар нэг хэсэг ажиллаад намайг муучлах юм гаргаж ирж чадаагүй юм.

-Цагдаагийн албан хаагч, тэр тусмаа Ц.Нямдорж сайдын хүргэнтэй холбоотой ноцтой баримтуудыг дэлгэсэн. Үүнтэй холбоотойгоор танай гэр бүлийн хүнийг шалгаж дарамталж байна гэж ойлгож болох уу. Мөн Ц.Нямдорж сайдын хүргэн Ч.Ойдов хэр хэмжээний хээл хахуулийн хэрэгт орсон юм бол?

-Өнгөрөгч есдүгээр сарын 17-ны өдөр хятадуудаас хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож өгнө гэж 30 сая төгрөгийн хахуулийг Ц.Нямдоржийн зараалаар авах гэж яваад газар дээрээ АТГ-д баригдсан гэх хүргэн хүү Цагдаагийн ахмад Ч.Ойдов, Ц.Нямдоржийн дүү Мөнхшүр нарын талаар мэдээлэл хийчихсэн л дээ. Ч.Ойдов АТГ-т нийт 500,000 сая төгрөгийн хэргээр Эрүүгийн хэрэг үүсчихсэн шалгагдаж байгаа мөртлөө Цагдаагаас одоо болтол халагдаагүй ажлаа хийж байгаа. Сайд нь, Цагдаагийн Газрын дарга нь хоёулаа түүний хамаатан юм чинь. Ч.Ойдовын талаар мэдээлэл цацагдсанаас хойш хоёр хоногийн дараа буюу есдүгээр сарын 19-ний өглөө үүрээр гэнэт Эрүүгийн Цагдаагийн Газрын Эдийн Засгийн Гэмт Хэрэгтэй Тэмцэх Хэлтсийнхэн манай компанийн нягтлан бодогчийг гэрээс нь баривчилж байцаасан асуудал гарсан. Мөн тэр өдөр Цагдаагийн Ерөнхий Газрын дарга гэнэт хуралдаад миний нөхөр Цагдаагийн хурандаа Д.Очгэрэлийг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлчихсөн. Малын хулгайг 85 хувь өсгөсөн гэдэг үндэслэлээр гэнээ. Миний нөхөр хурандаа Д.Очгэрэл Монголын Цагдаад малын хулгайг бүртгэдэггүй байхад нь харин бүртгэлжүүлсэн. Мэдээж бүртгэдэггүй замбараагүй байсан юмыг бүртгээд ирэхээр хоосон байсан юм мэдээж өссөн харагдана биз дээ. Ингэж миний нөхрийн Монголын Цагдаад байгуулсан том гавьяаг нь өөрийнх нь эсрэг ашиглаж ажлаас нь чөлөөлөх үндэслэл болгож тавьсан байгаа юм. Миний нөхөр бол олон жилийн турш хүн амины гэмт хэрэг дээр ажилласан Монголын Цагдаагийн байгууллагад энэ чиглэлээр мэргэшсэн “Онц Хүндийн Очгэрэл” гэдэг алдартай Эрүүгийн Цагдаагийн хурандаа хүн л дээ. Ц.Нямдорж сайд, өөрийн хамаатны дүү ЦЕГ-ын дарга С.Баатаржавтайгаа бүлэглэн үнэнч шударгаар төр түмнийхээ төлөө зүтгэсэн миний нөхөр шиг Цагдаагийн албан хаагчдийг зайлуулж, өөрийн хүргэн Ч.Ойдов мэтийн авлигын сүлжээний хулгайчдаар Монголын Цагдаагийн Удирдах албыг дүүргэж байгаа нь хэдийгээр Ц.Нямдоржид ашигтай ч Монголын ард түмэнд хохиролтой байхгүй юу. Нөхөр маань ямартаа ч үлдсэн ээлжийн амралтын хоногуудаа нөхөж аваад одоо гэртээ ажилгүй сууж байна. Шоокноосоо арай гараагүй л байгаа болов уу. Надаас болоод гэх үү, эсвэл эхнэр нь энэ харгис бурангуй нийгмийн эсрэг тэмцсэнээс болоод гэх үү. Нөхөр маань нас залуу, цус шингэн, эрдэм боловсролтой, харьцангуй ажлын туршлагатай хүний хувьд мэдээж дотроо шаралхаж байгаа.

-Одоо байдал хэр байна?

-Ер нь бол байдал аль хэдийнэ хурцадсан. Ядаж байхад хоолой өвдөөд 10 гаруй хонолоо. Бүр таг болтлоо сөөчихсөн. Халуураад антибиотек эмчилгээ хийлгээд өчигдрөөс харин бага зэрэг юм ярихтайгаа болж байна. Хоолой гэснээс би танд нэг сонин юм ярих уу. Сүүлийн үед Ц.Нямдорж сайд бид хоёрын байдал хурцдаж Цагдаагийнхан миний эсрэг шууд ажиллагаа явуулж эхэллээ шүү дээ. Нөхрийг маань хууль бусаар албан тушаалаасаа буулгаж байхад хоолой маань сөөгөөд таг болчихсон байсан учраас юу ч ярьж чадахгүй бүлтийтлээ хараад суух шиг эмгэнэлтэй юм гэж байдаггүй юм байна лээ. Фэйсбүүк хаягийг маань хүртэл хакердчихаж байгаа байхгүй юу. Би бол Цагдаагаас энэ ажиллагааг зохион байгуулсан гэж хардаж байгаа. Пост тавьж нийтэлж болохгүй, шэйр, коммент бичиж болохгүй болгочихсон. Ц.Нямдоржид муу муухай хорон юмыг нь хийдэг бэлэн зэлэн Цагдаагийн байгууллага байна ш дээ. Монголын Цагдаагийн байгууллага хүний эрхэд улайм цайм халдаж болохгүй. Тэгээд би ядаж хэвлэлийн бага хурал ч зарлаж чадахгүй, хоолой таг болчихсон. Эрүүгийн Цагдаагийн газраас намайг дуудаж байцаасан юм. Бие муу, хоолой яг сөөж эхэлж байсан үе. Бие муу байгааг харсаар байж дөрвөн цагийн турш мэдүүлэг авч байна гээд яс суулгачихсан. Ямар удаан тамладаг этгээд вэ л гэж бодсон. Сүүлдээ бүр хоолой гарахгүй таг болж байгаа юм. Анх орж ирэхэд та үүдэнд цүнхээ, гар утсаа шкафанд хийж түгжээд ороод ир гээд байсан юм. Би бага зэрэг гайхаад өнгөрсөн л дөө. Гэтэл удаан суулгаад байсан учир нь аахар шаахар юм асуугаад суулгаж байх хоорондуур өөрсдөд нь байдаг илүү түлхүүрээрээ нөгөө шкафыг онгойлгоод гар утсыг маань аваад тагнаж чагнадаг аппликэйшн суулгачихсан байсан. Яаж мэдсэн бэ гэхээр кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэст ажилладаг байсан нэг хуурай дүү маань үзчихээд надад хэлсэн. Үнэхээр энэ үнэн бол Монголын цагдаа иргэнийхээ эсрэг хууль бусаар тагнах чагнах ажиллагаа нууцаар явуулдаг болсон байна.

-Эрүүгийн цагдаагийн газраас таны хувийн бизнестэй холбоотойгоор шалгаж байгаа гэсэн үү?

-Манай компанийн 10 жилийн туршид бүх санхүүгийн тайланд шалгалт оруулж байгаа. Яасан гэхээр энэ Т.Энхсайхан 10 жилийн турш бизнес эрхлэхдээ аливаа хууль зөрчсөн үйлдэл гаргасан эсэхийг Монголын Цагдаа Ц.Нямдоржийнхоо зараалаар шалгаж байгаа юм гэнээ. Манай компани дээр нэг хөрөнгийн маргаан явж байгаад Иргэний Хэргийн Шүүхээр миний талд шийдэгдсэн нэг хэрэг байдаг юм. Манай нэг Япон бид хоёр байнга хөрөнгөө булаацалдаж муудалцаж байдаг. Компани л болсон хойно эд хөрөнгийн, бизнесийн маргаан аль ч компанид байдаг л зүйл. Гэтэл аль дээр Иргэний Шүүхээр шийдэгдсэн манай компанийн хөрөнгийн маргааныг барьж аваад Эрүүгийн хэрэг мэт болгож намайг яллах гээд байгаа юм байх аа. Би Эрүүгийн хэрэг үйлдээгүй, үйлдэх ч гүй. Тэр тусмаа Ц.Нямдорж шиг Монголын ард түмний хөрөнгийг, төрийн мөнгийг ах дүү, хамаатан саднаараа нийлж хулгай хийж идэж уугаагүй л дээ

-Цагдаагаас мөрдөн байцаалтын шатанд Төрийн байгууллагаас албан бичгээр авсан мэдээлэл хүртэл ФБ-ээр явж байна лээ. Энэ бүгдийг ил гаргаад олон нийтийн сүлжээгээр тараагаад байгаа нь өөрөө хууль зөрчөөд байгаа юм биш үү?

-Цагдаагийн Албаны Тухай Хуулийн 68.5-д “Хуульд зааснаас бусад тохиолдолд цагдаагийн алба хаагч хувь хүний нууцтай холбоотой мэдээллийг хайх, цуглуулах, хэрэглэх, тараахыг хориглоно”. 69.1.3-Т “бусдын эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхол, нэр төрд хохирол учруулж болзошгүй мэдээ, мэдээллийг нийтэд болон бусдад мэдээлэх”-ийг хориглоно. 69.1.4-т “төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуульд заасан үндэслэл, журмаас гадуур бусдад задруулах, удирдах албан тушаалтны зөвшөөрөлгүйгээр албан ажлын мэдээллийг нийтэд болон бусдад мэдээлэхийг хориглоно” гэж заасан байдаг. Гэтэл Монголын Цагдаа яаж байна. Над дээр гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж тагнаж туршаад миний бизнесийг булаах сонирхол бүхий этгээдүүдийг хайж олоод, хэнээр нь ч юм гүжирдэж гүтгүүлээд Цагдаад өргөдөл өгүүлээд, миний таньдаг мэддэг хүмүүсийг дуудаж мэдүүлэг авч байгаа нэрийдлээр миний эсрэг мэдээлэл цуглуулж Ц.Нямдорж руугаа өгөөд байна шүү дээ. Одоо манай компанийн нууцтай холбоотой хамаг юм мэдээллийн хэрэгслээр явж байна цаана чинь. Цагдаа ингэж л ажиллаж байна. Энэ завшааныг ашиглаад Монголын Цагдаад үүрлэсэн Нямдоржийн бууны нохдуудад хандаж хэлэх үг байна. Та нар хуульч хүнтэй үзэлцэж байгаа гэдгээ хатуу санаж яваарай. Монголын Хууль зүйн салбарт Ц.Нямдоржийн чинь хоногийн тоо дуусах үед Хууль зүйн салбарын шинэчлэлийг явуулж, их цэвэрлэгээг бидний үеийнхэн эхлүүлэх болно. Тэр цагт та бүхэнд хамгийн түрүүнд хуулийн хариуцлага тооцуулна гэдгээ албан ёсоор хэлчихье. Эдгээр Цагдаагийн ажилтнуудын нэр ус, баримт нотолгоог би байдал улам хурцдах үед ил гаргаж тавина гэж бодож байгаа.

-Тэмцэл улам бүр л олны анхаарлыг татсан. Зарим нэг талаараа төрийн томчуудын хууль бус үйлдэл нь ил болж, сандарч эхэлж байна. Ер энэ бүгд эцэстээ яаж төгсөх бол?

-Цагдаа хүчний байгууллагад ажилладаг болон ажиллаж байсан хүмүүсийн зүгээс надад ингэж анхааруулж байна. Наад Ц.Нямдорж чинь хэнийг ч хилс хэрэгт гүтгэж шоронд хийж чадна. Цагдаа, шорон хоёр Ц.Нямдоржийн гарт байгаа. Эдгээр байгууллагууд бол мафийн далд бүтэц, зохион байгуулалтаар ажилладаг. Муу юм их хийдэг хүмүүс. Ц.Нямдоржийн шоронг хариуцдаг бүлэглэл нь шоронгийн хоригдлуудыг сэм гаргаж явуулаад гэмт хэрэг үйлдүүлээд буцааж оруулаад байдаг. Эцэстээ хэрэг нь илэрдэггүй. Яагаад гэвэл хэрэг гарах өдөр тухайн хоригдол шорондоо байсан гэдэг тодорхойлолт гаргаад өгчихдөг. Эд нар чамайг нухъя гэвэл маш амархан. Худлаа хэрэг үүсгэж шалгаж байгаа нэрийдлээр оргон зайлж болзошгүй гээд аваачаад хорьчихно. Тэгээд шорон дотор элдэв юм уулгаж идүүлээд л хороочихно. Яг тэр шүүгч эмэгтэйг алсан шиг амиа хорлосон болгочихно шүү. Одоо байдал хурцадсан учир маш болгоомжтой байх хэрэгтэй гэж зөвлөж байна. Т.Энхсайхан миний эрх, эрх чөлөө, амь насанд аюул заналхийлж байгаа гэж үзэж өнөөдрөөс эхлээд Олон Улсын хүний эрхийн байгууллагууд болон Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, мөн Ардчилсан Намд хандаж намайг хамгаалалтдаа авахыг хүсч албан ёсоор хүсэлт хүргүүлж байна.

-Ц.Нямдорж сайдаас гадна түүний хүү, бэр, хүргэнтэй холбоотой олон асуудал ил болж байна. Албан тушаалын наймаа, өнөөх хар тамхи, Lexus 570-ын хэрэг гээд л?

-Ц.Нямдорж хэрхэн өөрийн хүү, бэрээ албан тушаалд аваачид нөгөө хэд нь хууль бус томилгоо, наймааг хэрхэн хийдгийг олон хүн ил болгоод ярьж эхэлж байна. Хөх хотын Консуль асан Мөнх-Эрдэнэ гэдэг залуу маш тодорхой ярьсан. Бэрээ хүртэл Засгийн Газрын Хэрэг Эрхлэх Газрын Хүний Нөөцийн Албаны даргаар томилоод амжсан байна. Нөгөө танихгүй мэдэхгүй гээд байдаг Германд хар тамхиар хоригдож байгаа Т.Мөнхбатын найз гэдэг нь ч ил боллоо. Хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр Lexus 570-ыг оруулж ирээд Германд хар тамхиний хэргээр саатуулагдаж, шүүх хурал нь саяхан болсон Т.Мөнхбат нь мэдүүлэгтээ Н.Анхбаярын сайн найз, дипломат эрх яамба авсан энэ тэр гээд мэдүүлгээ өгсөн байна лээ. Энэ мэтчилэнгээр Ц.Нямдорж гэдэг хүний бузар булхай, төрийн албыг төрлийн алба болгосон ургийн мод нь өдөр ирэх тусам тод томруунаар ил гарч ирсээр байхад сэлмээрээ толгойг нь тасалдаг МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн сэлэм хуйндаа байсаар байгааг л гайхаж байна. Ц.Нямдоржийн толгойг эсвэл цавчиж чадахгүй мохой сэлэмтэй, шүдгүй арслан болсон юм уу У.Хүрэлсайд аа гэж асуумаар байна.

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дууслаа. Таны хувьд Үндсэн хуульд тусгагдсан зүйл заалтуудад ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үндсэн хуульд хэд хэдэн чухал өөрчлөлт орж байгаа. Үндсэн хуулийг хэдэн Их хурлын гишүүд дур мэдээд хийчихдэг ажил биш. Олон жилийн судалгаанд үндэслэгдэж байгаа. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт дээр иргэдийг нааштай хандаж байгаа гэж ойлгож байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ард түмэнд хүртээлтэй, төр нийгмийн тогтолцоотой холбоотой заалтууд, Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулах зэрэг олон сайн зүйл заалтууд тусгагдсан. Одоогийн хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа Үндсэн хуульд Засгийн газрыг ирц нь бүрдсэн тохиолдолд гишүүдийн олонх нь огцруулчихдаг. Одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулахын тулд нийт гишүүдийн олонхоор огцруулна гэдэг заалт оруулж ирсэн. Ингэхээр 39 гишүүнээр огцруулна гэсэн үг. Энэ нь Засгийн газар тогтвортой ажиллахад гол суурь болох юм. Түүнчлэн Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмж өгч байгаа нь авууштай зүйл болж байна. Улсын төсөвтэй холбоотойгоор Ерөнхий сайдын оруулж ирсэн улсын төсвийг зардал нэмэхгүй байх заалт оруулж байгаа нь төсвийн сахилга бат сайжруулах төсөв тогтвортой байх гол зохицуулалт болно. Мөн Ерөнхий сайдыг огцруулахдаа дараагийн Ерөнхий сайдын нэрийг цуг өргөн барих заалт оруулж ирж байгаа. Энэ маш чухал заалт. Түүнчлэн Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлэх асуудал оруулж ирсэн нь УИХ-д Ерөнхий сайд өөрөө өөртөө итгэл үзүүлэх талаар асуудлаа тавьж болно. Хэрвээ их хурал дэмжихгүй бол Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцох заалт орж ирж байна. Дараагийн чухал асуудал бол давхар дээл. Их хурлын гишүүд Засгийн газрын ажлыг хийхээ больё, зөвхөн хуулиа баталдаг бусад онцгой эрхээ хэрэгжүүлээд явъя гэх үүднээс давхар дээлтэй байх шаардлагагүй гэх зүйл заалтыг би дэмжсэн. Тийм учраас Их хурлын гишүүн давхар дээлтэй байхад зохимжгүй гэдэг дээр саналаа өгсөн. Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр таван Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гэсэн заалтаар явахаар боллоо. Миний бодлоор давхар дээлийг 100 хувь тайлах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байсан. Парламентын тогтолцоотой улсад хамгийн хүчтэй эрх мэдлийг Засгийн газартаа өгөх ёстой. Засгийн газартаа эрх мэдэл өгч байж ажил урагшилна. Тэр үүднээс Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайд нь өөрөө томилдог байх нь зүйтэй. Өнөөдөр Монгол Улсад тийм ёс зүй байна уу гэдгийг харах хэрэгтэй. Гэхдээ энэ санал унасан. Дээр нь Шүүхийн асуудал. Шүүх засаглалтай холбоотой Их хурлын гишүүдийн өргөн барьсан төсөл дээр нэлээд том заалтуудыг оруулж ирсэн. ШЕЗ, шүүхийн хариуцлагын зөвлөл, Улсын дээд шүүхийн шүүгч нарт тавьдаг шалгуурууд зэрэг тодорхой заасан байсан. Хариуцлага сахилга баттай байя, хуулийн засаглалын дор амьдаръя гэж бодож байгаа бол шүүх засаглалыг гарцаагүй сайжруулахаас өөр аргагүй. Шүүхийн засаглал амин чухал асуудал. Өнөөдөр манайд шүүх засаглал хараат байдлаар ажиллаж байгаа нь үнэн. Угтаа хараат бус ажиллах ёстой биз дээ. Ерөнхийлөгчийн шүүгчийг томилдог, чөлөөлдөг. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр энэ тал дээр дэвшил гарсан. Бүх шатны шүүхийн шүүгчийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор Ерөнхийлөгч томилно. Шүүгч ямар нэгэн ёс зүйн алдаа, ажлын хариуцлага алдсан зүйл гарвал сахилгын хороо түдгэлзүүлдэг, огцруулдаг болж байгаа. Энэ бол шүүхэд гарч байгаа том дэвшил. Ер нь шүүхийн ерөнхий зөвлөл, шүүхийн сахилгын хороог Үндсэн хуульдаа тусгаад өгөх нь зөв л дөө. Харин одоо шүүх засаглалыг улам сайжруулахын тулд 30 гаруй органик хууль эхний ээлжинд шинэчлэгдэх байх. Энэ хуулиуд дээрээ шүүх засаглалтай холбоотой нарийн зохицуулалтуудыг Их хурал хийж баталж өгөх хэрэгтэй. Энэ үүднээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ард түмэнд ээлээ өгнө.

-Ард нийтийн санал асуулга явуулахтай зэрэгцүүлэн засаглалын хэлбэр асуух санал гаргаж ирсэн. Энэ тухайд?

-Ард нийтийн санал асуулга өөрөө хуультай. Хуулийн дагуу л явуулна. Үндсэн хуулийн нэг, хоёрдугаар хэлэлцүүлэг батлагдаад дууссан. Хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дууссаны дараа ард нийтийн санал асуулга асууж болно гэж хуульд заасан байдаг. Ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах уу, үгүй юу гэх асуултыг л асууна. Давхардуулж засаглалын хэлбэрийн тогтолцоог асуудаг тийм зүйл заалт хуульд байхгүй.

-Байгалийн баялагтай холбоотой заалт ямар байдлаар орж байна вэ?

-Үндсэн хуульд орсон томоохон өөрчлөлтийн нэг бол байгалийн баялагтай холбоотой заалт. Байгалийн баялагтай холбоотой заалтад нэлээд олон гишүүн санал гаргасан. Бид санал бодлоо солилцоод стратегийн орд байгалийн баялгийн 51 хувийг төр ард түмэн эзэмших нь зүйтэй гэсэн дээр санал нэгдэж хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр дэмжигдсэн. Байгалийн баялгийн дийлэнх нь ард түмний мэдэлд байна. Ард түмний мэдэлд байна гэхээр баялгийн сан байгуулах болно. Баялгийн санд хуримтлал үүсгэнэ. Баялгийн сан байгуулаад одоогоор 300 орчим тэрбум төгрөг хуримтлуулчихсан байна. Баялгийн сандаа мөнгө хуримтлуулснаар нийгмийн салбар, ажилгүйдэл, ядуурал иргэдийн аж амьдралыг дээшлүүлэхтэй холбоотой асуудлыг шийдэхэд манайд маш дөхөм болох юм. Мөн Ирээдүй хуримтлалын өв сан гэх сан байгаа. Бидний ирээдүй болсон үр хүүхдэдээ тодорхой хэмжээний бодит орлогыг үлдээх нь зүйтэй гэж үзсэн.

-МАН Их хурлыг хугацаанаас нь өмнө тараахаар гарын үсэг зуруулж байгаа талаарх мэдээлэл яваад удаж байна. Та гарын үсгээ зурсан уу?

-Миний хувьд гарын үсэг зураагүй. Энэ асуудалд нухацтай хандах ёстой гэж үзэж байгаа. Батнасан гэх хувь хүн талаасаа илүү би ард түмнээсээ сонгогдсон. Сонгогчдоосоо асуух ёстой. Сая тойрогтоо ажиллаж байхад УИХ тарахыг дэмжиж байгаа хүмүүс ч байна. Хамгийн гол нь төрийн ажлыг явуулахад сэтгэлийн хөөрөл, хувийн эрх ашгийн үүднээс тарна, тарахгүй гэдэг асуудлыг хэлэхэд эрт. Энэ асуудлыг нухацтай судалж хандах нь зүйтэй гэж бодож байгаа.

-Ээлжит бус сонгууль явуулахыг та дэмжих үү?

-Дэмжих, дэмжихгүйгээ сонгогчдоосоо асуумаар байна. Cудалгаа ч явуулмаар байна. Үнэхээр нийгэмд шударга ёс тогтооё, Их хурал тарах нөхцөл байдал хэдийнэ болсон, дараагийн Их хурлыг сонгох нь зүйтэй гэсэн судалгаа, тооцоо баримтлал гарч ирвэл надад татгалзах зүйл алга. Ард түмэн хүлээн зөвшөөрөхгүй Их хурлыг тараа гэж байгаа бол тарж болно. Их хурал тарах, ээлжит бус сонгууль явуулах чинь хоёр өөр асуудал. Их хурал тарна гэдэг гишүүдийн өөрсдийнх нь эрхийн асуудал. Их хурлын гишүүдийн 51 хувь нь их хурлыг тараагаад дараагийн ээлжит бус чуулганыг хийнэ гэж байгаа бол зөв зүйтэй асуудал байх. Хэн нэгэн хүний хэлснээр Их хурал тардаг тогтолцоо байхгүй.

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд асан Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

---

-Энэ цаг үед Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар олон нийт анхаарлаа хандуулж байна. Хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр ард нийтийн санал асуулга (АНСА) явуулахаар боллоо. Таны хувьд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Засаглалын түвшинд засч залруулах асуудлууд байна. Эдгээр асуудлаа шийдье. Ялангуяа Ерөнхий сайд болоод гүйцэтгэх засаглалын бие даасан үйл ажиллагаа явуулах боломж их хомсхон. Их хурлаас бүрэн хараат байгаа талаар яриа гараад удаж байгаа. Хоёрдугаарт, бодлого төлөвлөлт хийхэд хүнд, тогтвортой ажиллах боломж бүрдэхгүй байна.

Мэргэжлийн хүмүүсээр Засгийн газрыг бүрдүүлж болохгүй байна гэдэг. Гуравдугаарт, хуулийн байгууллагын бие даасан байдал түвэгтэй байна. Тэр тусмаа Ерөнхийлөгчийн институциэс шууд хамааралтай хуулийн байгууллага хажуудаа АТГ гэх мөрдөх газартай болчихсон. Мөрдөх алба, прокурор, шүүх нэг хүний шууд удирдлагад байх нь их осолтой байна. Өрсөлдөгч улстөрийн хүчний өөр үзэл санааг нугачин дарах боломжийг олгож байна гэх гурван зүйл дээр фокусалсан.

Дөрөв дэх нь мэдээж хэрэг эдийн засаг өсөхгүй, хөрөнгө оруулалтын орчин болж өгөхгүй байна. Тиймээс хувийн өмчийг илүү эрхэмлэдэг хуулийн зүйл заалтыг яаж хийх вэ гэдэг. Энэ асуудлууд зөвхөн Үндсэн хуулиас ургаж гараагүйг хүн бүр мэдэж байгаа. Улстөрчдийн ёс зүйтэй их холбогдоно. Улстөрчдийн ёс зүй үе солигдож байж хэрхэн өөрчлөгдөхийг харах учиртай. Харамсалтай нь улс төрийн намууд клентийн тогтолцоо буюу нэг үгээр хэлбэл тодорхой хэсэг хүмүүсийн барьцаанд байна гэж ч ярьдаг шүү дээ. Улс төрийн намаар дамжин орж ирж байгаа залуу үед итгэх итгэл хүчтэй биш гэдэг шалтгаанаас улстөрчдийн ёс зүй ойрын үед өөрчлөгдөхгүй гэх дүгнэлтээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд яригдсан. Өөрөөр хэлбэл, хуулиар улстөрчдийн ёс зүйг маш тодорхой болгож өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр дурдсан дөрвөн асуудлыг шийдэх учиртай. Харамсалтай нь өнөөдрийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэлэлцүүлгийн нөхцөл байдлыг харахад хэтэрхий хүрээгээ тэлсэн, олон зүйлийг нэг дор шийдэх гэж оролдсон, олон байр суурийг нэгтгэх гэж хичээснээс болж эдгээр асуудлыг шийдэж чадсангүй. Жишээ нь, байгалийн баялгийг төрийн нийтийн өмч гэсэн нэр томьёо оруулчихлаа. Аль аль байр суурийг оруулах гээд хүн ойлгохгүй зүйл заалт гаргаж байна.

-Парламентын гишүүдийн ёс зүйг хуулиар хөндөх байсан гэлээ. Гишүүд хэр ёс зүйтэй байна вэ?

-Ёс зүй гэдэг хууль тогтоох эрх мэдэл надад байна гэдгээ бүрэн гүйцэд ойлгох хэрэгтэй. Надад болоод надаар дамжиж парламентад байна. Хууль тогтоох эрх мэдэл өөрт нь байгаа үед гүйцэтгэх засаглал руу шунаж болохгүй. Яагаад гэхээр тогтоож байгаа хүн нь гүйцэтгэж байгаа хүн рүүгээ тэмүүлээд аль алиных нь дүрд тоглохоор бүх зүйлийг будлиантуулж харагдуулж байна. Хамгийн гол асуудал нь сайд болгоныг Их хурлаар хэлэлцдэгт л алдаа байдаг. Их хурал хууль тогтоох байгууллага атал бүрэн эрхт лоббичид буюу төлөөлөгчдийг гүйцэтгэх засаглал руу шахаж оруулдаг. Гадна талдаа фракц гэж нэрлэдэг шүү дээ. Ингэхээр танхимын нэгдсэн бодлого алдагдаж, Ерөнхий сайд хүчгүй болж байна гэсэн үг. Гүйцэтгэх засаглал хүчтэй байхын тулд Ерөнхий сайд кабенитын гишүүдээ өөрөө сонгодог, Их хурлаар ордоггүй байх ёстой. Их хурлын гишүүн байх, эсэх нь дараагийн асуудал. Хамгийн гол нь Ерөнхий сайд өөрөө Засгийн газраа удирдах хэрэгтэй.

-АНСА явуулахтай уялдуулаад засаглалын хэлбэрийг асуух санал Ерөнхийлөгчийн зүгээс гаргасан. Парламентын засаглалын тухайд та юу хэлэх вэ?

-Парламентын засаглал Монгол Улсад маш тохиромжтой. Яагаад гэхээр олуулаа ярьдаг. Би түрүүнд хэлсэн. Асуудал хаана байна гэхээр нэгжээд явбал улстөрчдийн ёс зүйнд байна. Хууль улстөрчдийг буруу бай гэж хэлэхгүй байгаа. Үндсэн хуульд парламент төрийн эрх барих дээд байгууллага гээд заагаад өгчихсөн. Харамсалтай нь парламентын гишүүдийн ёс зүйн асуудал парламентад эргэлзэх эргэлзээг бий болгож байгаа юм. Ёс зүйгээс улбаалаад эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл парламентыг муухай харагдуулж байна. Нэг үгээр хэлбэл сайд болох уралдаан өрнөдөг. Манайд шууд сонгууль явдаг, тойрог жижигхэн. Энэ нь төсөв санхүүд хүндрэл учруулдаг. Энэ асуудлуудаа шийдэх шийдлийг олох ёстой.

Парламентын томилгооны эрх мэдлийг хязгаарлаад гүйцэтгэх засаглалын бие даасан байдал, парламентын засаглалыг бэхжүүлэх нь үндсэн суурь. Гүйцэтгэх засаглал биеэ дагаад явж байхад парламент хуулиа ярьж байх л хэрэгтэй шүү дээ. Хууль Монгол Улсад засаглаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл хууль батлах байгууллага Засгийн газрын хоорондын эрх мэдлийн төлөөх нэгдэл нь юу ч биш болгож байгаа юм. Юу ч биш гэдэг нь парламентын засаглалтай юм уу, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай юм уу гэх эргэлзээг парламент өөрөө бий болгодог. Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл нь Шүүх засаглалд очиж халддаг. Энэ халдварлаж байгаа процесс парламентын засаглалыг явуургүй юм шиг харагдуулдаг. Шийдэл нь их тодорхой. Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ томилно. Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг хашихгүй гэсэн ганцхан өгүүлбэр байхад болно. Засгийн газрын импичментийг Их хурал ярьж болно. Тэр нь дараагийн асуудал. Ерөнхий сайдыг огцруулахдаа тодорхой квотоор огцруулна гэснийг өөрчлөлтөд оруулсан байна лээ. Гэхдээ дээд талын хоёр нь байхгүй тохиолдолд гурав дахийг хийлээ гэхэд сэглэж байгаа л хэрэг байхгүй юу. Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл парламентад дахиад үлдэнэ ээ л гэсэн үг. Улс төр цэвэршихгүй. Парламентын бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэх өөрчлөлт явсангүй. Ингэхээр нөгөө талаас нь тэгвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалыг санал болгооч гэж байна. Парламент өөрийгөө бэхжүүлэх алхмаа хийж чадахгүй гүйцэтгэх эрх мэдэл рүү шунахаар өмнөх алдаануудаа давтаад байна. Энэ алдаанууд нь Ерөнхийлөгчийг илүү товойлгож харагдуулаад байгаа юм. Угтаа парламент хуулиа тогтоогоод, гүйцэтгэх засаглал гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлж чадвал Ерөнхийлөгчид оролцох нүх сүв гарахгүй юм л даа. Одоогийн хуулиар Ерөнхийлөгч гадаад талдаа эх орноо төлөөлдөг, шүүх засаглалыг удирддаг, эв нэгдлийг эрхэмлэгч үндсэн байр суурь дээрээ л үлдэх юм. Парламент өөрөө эрх мэдэлд хүрэхийн тулд гүйцэтгэх засаглалд нөлөөлөхийн тулд, мөнгө хийхийн тулд Ерөнхийлөгчийн оролцоог хүчтэй болгож байгаа юм. Парламент өөрийгөө идэвхжүүлж чадах хүртлээ одоогийн хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа энэ хуулиараа явах нь зүйтэй.

-Манайд төрийн дархлаа гэгч байна уу?

-Монгол Улсын төрийн дархлаа гурван зүйлд бий. Нэгдүгээрт, Монголын их түүхэнд байгаа юм. Монгол их түүхтэй орон. Тэр хооронд жаргал ч, зовлон ч бий. Хоёрдугаарт, Монголын ардчилал. Ардчилал эрх чөлөө бол монгол төрийн дархлаа. Гуравдугаарт, Хувийн өмч. Монголчууд үем дамжсан хөрөнгө бүтээж байна. Капитал, ноухау оюуны өмчийг бүтээж байна. Эдгээр чинь л төр оршин тогтнох баталгаа.

-АНСА явуулах нь зөв гэж үзэж байна уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг ард нийтээс асууя гэж байгаа бол хийсэн төсөл нь өөрөө бүрэн шийдэл болох хэрэгтэй. Бүрэн шийдлээ олоогүй байж асууна гэдэг ёс зүйн дээд хэмжээний доголдолд орсны илэрхийлэл. Бид ингэж парламентын засаглалыг бэхжүүлэх үү, харин ингэж үү гэх асуулт тавих ёстой. Ерөнхий сайд Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлэх үү, парлемант санал хурааж томилох уу гэвэл асуулт мөн. Одоогийн өөрчлөлтөө зөв үү, буруу юу гэж асуух нь юу хийж байгаагаа мэдэхгүй хүмүүсийн үйл хэрэг. Ард нийтийн санал асуулгыг миний хувьд тулгалт гэж харж байгаа. Ямар ч шийдвэргүй зүйлийг тулгаж байна.

-Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд орсон заалтууд улстөрчдөөс хараат бус бие даасан байж чадахаар байна гэж та харж байна уу?

-Аливаа юм дарааллаараа явах ёстой. шүүх эрх мэдэл Яагаад шүүх эрх мэдэл одоо яригдаад байгаа шиг нэг хүний контрол руу тэмүүлээд байна гэхээр хууль тогтоох байгууллагынхан гүйцэтгэх засаглал руу хутгалдаад ирэхээр шүүх эрх мэдлийг Ерөнхийлөгчийн хүчтэй нөлөөнд аваачих суурь нь болоод байна. Бид үндэсгүй ургамал шиг харж болохгүй л дээ. Шийдэл хийх гээд өнгөцхөн харагдаж байгааг л өөрчлөх гэж байгаа бол урт хугацаандаа ямар ч явуургүй. Парламентын засаглал бэхжихгүйгээр шүүх засаглал хараат бус байх боломжгүй. Сүүлийн жилүүдэд шүүх тогтолцооны шинэчлүүд нэлээд хийгдэж амжилтад хүрсэн зүйл олон шүү. Наад зах нь шүүхийг тэр чигт нь контролдож чадахгүй учраас хонгил гэх яриа гарч байна шүү дээ.

-АН-ын дотоод байдал нэлээд зөрчилдөөнтэй байгаа нь нийгэмд тод харагдаж байна. АН-ын шинэчлэл хийв үү. Үзэл санаа нь юу байна вэ?

-Ардчилсан Намын үзэл санаа их тодорхой болсон. Баруун төвийн нам байна. Яг энэ цаг үед өөрийгөө баруун төвийн нам гэж өөрийгөө зарлах нам олдохгүй байх. АН хүмүүсийн язгуур эрх ашиг, эрх чөлөөг хамгаална, түүний төлөө тууштай явна гэдгээ хэлсэн. Үүнээс болоод тодорхой хүмүүс энэ намд байх сонирхолгүй болж эхэлнэ. Энэ бол тодорхой. Тэр хүмүүс нь ч гараад явж байна. Баруун төвийн үзэл санаа Монгол Улсад амьдрах уу гэвэл амьдрана. Монголчууд энэ үзлийг дэмжих үү гэвэл дэмжинэ. АН өөрийнхөө үзэл санааг 30 жилийн дараа дахин хурцлаад илүү ил тод болгож, төөрөгдөл багатай болохоор үүндээ уялдуулсан улс орны хөгжлийн платформыг гаргаж ирэх юм бол дэвшил болно. Энэ үзэл санаагаар зэвсэглэхгүй болохоор ялсан, ялагдсан үед ч улс төрийн нам эрх мэдэлд хүрэх гэсэн хүмүүсийн бөөгнөрөл бий болчихоод байгаа юм. Дутагдал нь энэ. Энэ алдаа дутагдлыг АН зассан. Үүнтэй санал нийлэхгүй хүмүүс тойроод давхиад байгааг харж байна л даа. Нэг ёсондоо АН маш тодорхой шинэчлэл хийсэн. Үзэл санаа нь их бүдэг байсан. Үнэт зүйлээ ярих биш. Дандаа ажил хийдэг Засгийн газрын нам болж хувирсан. Ингээд ирэхээр янз бүрийн үзэл санаатай хүмүүс цугладаг. Төрөл зүйлийн үзэл санаатай хүмүүс нэг дээвэр дор орохоор дандаа будлиан үүсдэг. Гаргаж байгаа шийдвэр нь ямар үзэл санаан дээр суурилж гарч байгаа нь тодорхойгүй болдог. Одоо их тодорхой болж байна л даа. Бид баруун төвийн үзэл дээрээ шийдвэрээ гаргана. Өөр үзэл философиор битгий хандаарай. Зүүний нам шиг аашлахгүй, тийм шийдвэр ердөө гаргахгүй гэдгээ тодорхой болгосон. АНд хийх ажил асар их байна.

-АН одоогийн парламентад сөрөг хүчин байж чадаж байна уу?

-Сөрөхийн тулд сөрөх шаардлагагүй. Цөөхөн суудалтай нам сөрөхийн тулд сөрөөд байх утгагүй. Ядаж 20 суудалтай байвал өөр хэрэг. Сөрөг хүчин гэдэг ялахын төлөөх үйл хэрэг биш. Ялахын төлөөх үйл хэрэг гэдэг Монголоо биш, намаа бодож шийдвэр гаргадаг л зүйл. АН намаа бодсон үйлдэл хийхээс илүү Монголоо бодсон үйлдэл хийж байна гэж харж байгаа.

-Ардчилал бидэнд юу өгсөн юм бэ?

-Дээр хэлсэнчлэн Ардчилал бидэнд төрийн дархлааг илүү баяжуулсан. Монголчуудад ирээдүйг өгсөн. Ирээдүй гэдэг нь монголчуудын хөгжил дэвшлийг хэлж байгаа юм. Монгол Улс хөгжих цорын ганц боломж бол ардчилал, эрх чөлөө.

-Бүх зүйлийн бурууг Ардчилал руу түлхдэг шүү дээ. Юуны учир тэр юм бол?

-Хэн гэдгээс хамаарна. Буруу гэдэг асуудал байна гэсэн үг. Асуудлынхаа мөн чанарыг таниагүй хүмүүс бурууг юу руу ч чихэж болно. Аливаа зүйлийн учир олдог, ном сонин уншдаг, ертөнцийг таньсан, оюун ухаантай хүмүүс ардчилал руу хэзээ ч буруу чихэхгүй. Хүмүүсийн эрх чөлөөг хэзээ ч буруу зүйл гэж хэлэхгүй. Мунхаг харанхуй явцуу эрх ашигтай улс төрийн хожоо хайсан хүмүүсийн л үг. Тэр хүмүүсийн үгийг монголчуудын үг юм шиг хүлээж авч болохгүй л дээ. Монголд ямар ч дарангуйлагч төрж чадахгүй. Амьдрах хугацаа нь маш богинохон. Ордон дотроо л дарангуйлагч байж магадгүй. Ордноос гараад хэн ч биш. Ардчилал ирээдүйг авчираад өгчихсөн. Айдас хүйдэс алга. Маш ойлгомжтой зүйлийг шүүж болохгүй ш дээ. Тийм биз дээ. Хүн амьдрахад ус хэрэгтэй. Түүн шиг Монгол Улс хөгжихөд ардчилал хэрэгтэй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяртай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын чуулган дээр Т.Аюурсайхан гишүүн “Ерөнхий сайд асан С.Баяр Оюу толгойн гэрээг хууль бусаар хийсэн. Үүнийг АТГ нотолсон” гэж мэдэгдсэн. Тантай тэр өдөр ярилцлага хийе гэтэл та “Аюурсайхан юун нотолгоо яриад байгааг мэдчихээд ярилцъя” гэсэн. Юун нотолгоо ярьсныг та мэдсэн үү?

-Мэдсэн. Т.Аюурсайхан гартаа нэг хавтас барьчихаад чуулганы хуралдаан дээр сүржин мэдэгдэл хийсэн. Гартаа барьсан зүйл нь надад үүсгэсэн эрүүгийн хэргийн материал юм билээ. Мөрдөн байцаалтын явцад хийсэн шинжээчийн дүгнэлт. Хавтаст хэрэгт байгаа материалыг УИХ-ын гишүүн тэр залуу яаж ч юм олоод авчихсан, чуулганы танхимд дэлгэж үзүүлээд байсан. УИХ-ын чуулганыг шүүх хурал шахуу болгон, намайг яллаад унасан. Шүүх хурал юм бол намайг ингэж “эчнээ” яллах учиргүй. Тэр шүүх хуралд нь би бас оролцож, үгээ хэлэх эрхтэй баймаар. Ерөөс хэргийг шүүхэд биш УИХ-д шилжүүлдэг, тэгээд УИХ-ын аль нэгэн гишүүн хэрэг шүүдэг, ялладаг болж байгаа юм уу. Хууль тогтоогч хуулиа ингэж завхруулж болох уу?

-Т.Аюурсайхан гишүүн хэлэхдээ “230 хуудас энэ хавтаст материалыг Монголын төрд дөрвөн хүний нэр дээр ирүүлсэн. Гэтэл энэ дөрвөн хүнээс нэг нь ч энэ тал дээр дуугараагүй. Би энэ хавтаст хэргийн араас явж явж, саяхан олж авсан” гэж байсан. Тэр дөрвөн хүн гэдэг нь хэн хэн юм бол, та мэдэх үү?

-Би яаж мэдэх билээ. За, хэн ч байлаа Аюурсайханыг бодвол, юун дээр дуугарах, эс дуугарахаа мэддэг хүмүүс бололтой. Ер нь бол, мөрдөн шалгаж байгаа хэргийн материалыг ийш тийш илгээдэг, тэрнийг нь олж аваад аль нэг албан тушаалтан элдэв мэдэгдэл хийдэг ийм гаж ёс гэж үгүй. Тэгэх тусмаа “араас нь явж, олж авдаг” хэргийн материал гэж байх учиргүй.

Надад эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгаж байна. Асуудал АТГ дээр байгаа. Шалгаж гүйцлээ гэж үзвэл хэргийн материалыг шүүхэд шилжүүлэх учиртай. Тэрний өмнө надад танилцуулах естой. Би тэрнийг нь үзэж танилцах эрхтэй. Гэтэл энэ материалууд надад биш, аль нэг албан тушаалтан дээр очиж байна. Бүр цаашлаад хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хүрч, гүтгэлэгт нийтлэлийн сэдэв болж байна. Ийм байж таарахгүй. Дахин хэлъе. Энэ бол хуулийн завхрал. Үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулж сайжруулъя, ардчилсан тогтолцоогоо бэхжүүлье гэж яриад байгаа. Гэтэл ардчилсан тогтолцооны суурь нь “хуулийн өмнө бүгд эрх тэгш” гэсэн зарчим юм шүү дээ. Суурь энэ зарчмаа зөрчиж, нулимж байгаа бол ямар ч гоё Үндсэн хууль нэмэр болохгүй.

-Та энэ асуудлаар гомдол гаргасан уу?

-Гаргасан. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль гэж бий. 29.3 дугаар зүйлд нь “Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын нууцлал”-ын тухай тодорхой заасан. Би энэ заалтын дагуу гомдол, хүсэлтээ холбогдох байгууллагад нь гаргасан. Надад хариу өгөх естой. Хүлээж байна. Хэргийн баримтыг задалж, тарааж байгаад хэн нэгний булайг дуудуулж, муу муухай бүхнийг түүн рүү чихэж байгаад ялладаг арга сүүлийн үед нэвтрээд байна. Энэ бол явуургүй арга, бүтэхгүй оролдлого гэж хэлье.

-Т.Аюурсайхан гишүүний харуулаад байсан тэр материалыг та үзэж танилцсан уу?

-230 гаруй хуудас шинжээчийн дүгнэлттэй мөрдөн байцаагчийн зөвшөөрсний дагуу би танилцсан. Хуулбарлаж авах хүсэлт гаргахад боломжгүй гэсэн тул уншиж зарим зүйлийг нь тэмдэглэсэн. Юм юм хамж бичсэн дүгнэлт байна билээ. Холбогдох хуулиа, байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээг буруу, дутуу ойлгож тайлбарласан, дүгнэсэн асуудал цөөнгүй байна гэж би харсан, одоо нарийвчлан судалж байна. Ер нь тэгээд, надтай холбоотой хэргийг сонинд нийтлээд, УИХ-ын чуулган дээрээс зарлаад байгаа юм бол уг материалыг нийтэд бүрмөсөн ил болговол зүгээр юм биш үү? Мэргэжлийн болон сонирхож буй бүх хүмүүс нь үзээд, судлаад өөр өөрийн дүгнэлтээ хийг л дээ. Тэгээд Ерөнхий сайд асан С.Баярыг яг ямар баримтаар, юу гэж яллаад байгааг олон түмэн ойлгож мэднэ биз.

-Т.Аюурсайхан гишүүний ярьснаар “Наад захын хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийг даах 50 сая ам.долларын хөрөнгөгүй гадны этгээдүүд, өөрөөр хэлбэл халаас нь хоосон луйварчид хүрч ирээд хэдэн тэрбумаар тооцогдох Оюу толгойн орд газрыг маань авчихсан байна” гэж чуулган дээр хэлсэн. Тийм юм уу?

-Оюу толгойн гэрээг бага ч атугай судалсан хүн бол ийм мангар юм ярьж, өөрийгөө эвгүй байдалд оруулахгүй. Муулахын тулд муулж, үүн дээрээ “тодрох” гэсэн хүмүүст нийтлэг нэг дутагдал бий. Суурь баримт огт уншаагүй, эсвэл уншаад ойлгоогүй хэрнээ элдвийн юм ярьдаг. Т.Аюурсайхан бол тэдний нэг нь. Баримт түшиж ярья. Нэгдүгээрт, Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээг Ерөнхий сайд асан С.Баяр гэдэг хүн ганцаараа дур мэдэн хийсэн юм биш. Энэ гэрээний төслийг Засгийн газар, ҮАБЗ, УИХ-аар хэд хэдэн удаа хэлэлцсэн. Муу ч, сайн ч Монголын төрийн энэ хэдэн байгууллага нийлээд “халаас хоосон гадны луварчидтай” гэрээ арай хийхгүй, тийм үү. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах үед буюу 2009 оны аравдугаар сар хүртэл нийтдээ 1.1 тэрбум ам.долларын хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн байсан гадны хуулийн этгээдтэй бид гэрээ байгуулсан. Хоёрдугаарт, Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ энэ байна. Энэ гэрээний 9.5-д “Хөрөнгө оруулагч нь энэхүү Гэрээний 3.6-д заасан Техник, эдийн засгийн үндэслэлд (ТЭЗҮ) тусгасан дөрвөн тэрбум ам.долларын нэмэлт хөрөнгө оруулалтыг Оюу толгой төсөлд хийхээр төлөвлөж байна. Тооцоолсон эхний хөрөнгө оруулалтыг таван жилийн хугацаанд хийх бөгөөд хөрөнгө оруулалтын зардлын энэ хуваарийг ТЭЗҮ-д тусгана” гэсэн байна. Түүнчлэн, уг гэрээний 3.10-т Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийг бүрдүүлэх, санхүүжилт бүрдсэн нөхцөл гэдэгт юуг ойлгох, энэ талаар Засгийн газарт мэдэгдэх, үйл ажиллагааг эхлүүлэх хугацааг тодорхой заасан байгаа. Өөрөөр хэлвэл, үйл ажиллагааг эхлүүлэх санхүүгийн хангалттай эх үүсвэр бий болгосноор Оюу толгой төслийн үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр хоёр тал тохиролцсон. Гэрээний эдгээр заалт болон ТЭЗҮ-ийн дагуу хөрөнгө оруулалтыг үе шаттайгаар хийсээр ирсэн. Нөхцөл байдал, бодит баримт ийм юм. Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдаад 10 жил болж байна. Гэтэл гэнэт “бүхнээс ухаантай”, “Монголдоо аймаар их хайртай” нэгэн гарч ирээд “халаас хоосон гадны луварчидтай” гэрээ хийлээ гэх “нээлт хийж”, сүржигнэх нь зөөлөн хэлэхэд утгагүй. Тэгээд ч Т.Аюурсайхан нь одоо жирийн нэг гишүүн биш, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны даргаар сонгогдсон юм билээ. Ийм том алба хашиж байгаа хүн тэгэх тусмаа ярихаасаа өмнө бодох, яллахаасаа өмнө судлах хэрэгтэй. Хувь гишүүний нэр хүндээс гадна, бүхэл бүтэн парламентын нэр хүнд цаана нь байна гэдгийг ухаарвал таарна.

-Цааш ярихдаа “Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах үед хөрөнгө оруулагч нь хайгуулын зарим талбайн тусгай зөвшөөрлийн эзэмшигч биш байсан. Зарим талбайн тусгай зөвшөөрлүүдийн нөөцийн тайлан, ТЭЗҮ батлуулаагүй байсан нь хууль зөрчсөн үйлдэл” гэж хэлсэн. Энэ талаар та юу гэхсэн бол?

-Бас л нөгөө гэрээг уншаагүй, эсвэл ойлгоогүй хүний яриа. Уул уурхайн том төсөл бол хууль журмын дагуу батлагдсан талбайн нөөц, ТЭЗҮ, төлөвлөгөөний дагуу, дараалсан үе шаттай хэрэгждэг. Оюу толгойн төсөл нэлээд том газар нутаг дээр хэрэгжиж буй бөгөөд энэ нь ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл бүхий хэд хэдэн талбайд хуваагдана. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж байх үед эдгээр талбайн аль дээр нь ашигт малтмалыг олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаа явуулах эрх нээгдсэн, аль дээр нь ийм эрх нээгдээгүй, эдгээр талбайг гэрээний үйлчлэлд хэрхэн хамруулах, эс хамруулах асуудлыг хоёр тал зааглаж тогтоосон. Ашиглах, олборлох ийм эрх нь нээгдээгүй байгаа талбайн нөөцийн тайлан, ТЭЗҮ-г ямар хугацаанд хүргүүлэх, тэдгээрийг нь ямар хугацаанд хэлэлцэж бүртгэх тухай гэрээнд тодорхой заасан. Хуулинд заасан бүх нөхцөл бүрдсэн талбайг гэрээний үйлчлэлд хамруулж, олборлох, боловсруулахүйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь нээх, мөн тус талбайд Засгийн газар 34 хувийг эзмшихээр тохиролцсон байдаг. Өөр бусад нарийн зохицуулалт ч Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд орсон байдаг. 54 хуудас энэ гэрээг Монгол Улсын геологи, уул уурхайн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагын олон мэргэжилтэн, Засгийн газар, ҮАБЗ болон түүний ажлын алба, УИХ болон түүний байнгын хороод хэлэлцэж дэмжээд, Засгийн газар байгуулсан. Эрхбиш аль нэгэн шинжээч, аль нэгэн гишүүнээс дутахааргүй мэдлэг, туршлага бүхий олон олон байгууллагын хүмүүс хоёр, гурван жил тал талаас нь “нухаж” байгуулсан гэрээ юм шүү дээ.

-Оюу толгой энэ төслөөс болж та юм юм л үзэж байх шиг байна. Энэ төслийг хөдөлгөх нь зөв байсан уу. Огт хөдөлгөхгүй байсан нь дээр байж гэж танд бодогддог уу?

-Хааяа тийм бодол орж ирэх нь ирдэг. Гэтэл энэ төслийг тухайн цагт нь эхлүүлээгүй бол “Алтан сайхан боломжийг С.Баярын Засгийн газар л алдсан. Оюу толгойн гэрээг тухайн цагт нь хийлгүй улсаа хохироосон” гэж одоо байдгаараа зүхүүлээд, хараалгаад сууж байх байсан биз. Зүхэж хараагсдын тэргүүн эгнээнд хэн жагсаж, хэн намайг яллаж байх байсан бол гэж төсөөлж бодохоос инээд хүрэх шиг (инээв).

-Оюу толгойн гэрээний эдийн засгийн болон геополитикийн үр дүн нь юу вэ?

-Би энэ тухай олон удаа ярьж, бичиж байсан учраас одоо товчхон хариулъя. Нэгдүгээрт, Оюу толгойн гэрээ байгуулснаар Монгол Улсын “гурав дахь хөршийн” бодлого маань бодитоор хэрэгжиж эхэлсэн. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь (4.2 тэрбум ам.доллар) уламжлалт хоёр хөршийн нийлбэр дүнгээс (3.1 тэрбум ам.доллар) давж гарсан.Энэ бол чиний асуусан геополитик тал нь.

Эдийн засаг талаасаа Монгол Улсын эдийн засаг тэлж, 2001 онтой харьцуулахад 2011 онд 10 дахин томорч, эдийн засаг бизнесийн үсрэнгүй хөгжлийн “бүүм” эхэлсэн. Оюу толгой төслөөс улсын болон орон нутгийн төсөвт 2.1 тэрбум ам.долларыг татвараар хуримтлуулсан. Энэ бол шууд нөлөө. Оюу толгой төслийн дам нөлөө гэж бас байна. Энэ төсөлд ханган нийлүүлэгчээр манай 700 орчим аж ахуйн нэгж ажиллаж, өнгөрсөн 10 жилд нийлүүлсэн бараа, үйлчилгээнийхээ төлбөрт 3.2 тэрбум ам.доллар авчээ. Тэрнээсээ улсад төлсөн татвар нь хэд болсныг би хэлж мэдэхгүй байна. Түүнчлэн Оюу толгойн гэрээ байгуулснаар Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл, өрсөлдөх чадвар гэх үзүүлэлтүүд үлэмж сайжирсан. Манай улсаас нэг ч төгрөг зараагүй төсөл гээд цааш яривал зөндөө юм бий ч ингээд зогсъё.

-Оюу толгойн 34 хувийг манай улс авсан нь буруу гэж ярьдаг хүмүүс бий. Шууд татвараараа явах нь үр дүнтэй гэдэг. Энэ тухай та юу хэлэх вэ?

-Энэ сэдвээр ч би олон удаа ярьсан, бичсэн. Оюу толгойн гэрээний том согог нь энэ. УИХ-аас Засгийн газарт үүрэг болгосон алдарт 57 тогтоол гэж бий. “Оюу толгой ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн хувьцааны төрийн эзэмшлийн доод хэмжээг 34 хувиар тогтоосугай. Анхны хөрөнгө оруулалт нөхсөний дараа төрийн эзэмшлийн хувьцааны хэмжээг 50-иас доошгүй хувь хүргэж нэмэгдүүлэхийг үүрэг болгосугай” гэсэн үгтэй тогтоол. “Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн хувьцааны 34 хувь” гэх хар дарсан зүүд шиг, намайг шөнө гэнэт сэрээсэн ч энэ хэдэн үгийг би цээжээр хэлэх биз. Оюу толгойн төсөлтөй холбоотой биднийг хамгийн их зовоож буй асуудал бол энэ 34 хувь мөн.

-Төрийн эзэмшлийн хэмжээг 34 хувиар тогтоосон ийм заалттай тогтоол УИХ яагаад гаргасан юм бэ. Тэр үед та намын дарга байсан. Арай өөр шийдэл олж болоогүй юм уу?

-Учир шалтгаан олон байлаа. Нэгдүгээрт, 2006 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хууль нь ийм заалттай байсан. Тэрнийг нь өөрчлөх гээд манай Засгийн газар байдгаараа үзээд хүч хүрээгүй. “Энэ 34 хувь гэдэг бол алсын ирээдүйд л ашгаа өгнө. Харин ойрын зайдаа бол бөөн зардал, бөөн хэрүүл маргаан үүсгэнэ. Дээр нь уул уурхайн болон үнэ ханшны бөөн эрсдэл үүрнэ. Татвар, роялти аваад сууж байвал дээр биш үү” гэж бид их ятгасан. Бараагүй. УИХ-ын гишүүд маань гэдийгээд суучихсан. Хуулийн заалтаа өөрчилж чадаагүй учраас дагаж мөрдөхөөс өөр яах билээ. Хоердугаарт, уул уурхайн ийм том төсөл хөдөлгөж байсан туршлага бидэнд үгүй байлаа. Хувьцаанаас нь хувьтай юм чинь ногдол ашгаараа ойрын хугацаанд их мөнгө олно гэж найдаж байж. Тэр найдлага маань талаар болсон. Гарсан зардал, авах татвар дээр байнгын маргаан. Дээр нь үнийн хэлбэлзэл зовооно. Уул уурхайн төсөл амаргүй. Болж өгвөл үгүй дээ гэхэд энэ 34 хувиас хэлэлцээр хийж байгаад салчихмаар байгаа юм.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт батлагдвал үүнээс хойш гарах гэрээ хэлэлцээр, стратегийн орд газартай холбоотой хуулиуд стратегийн орд газрын үр өгөөжийн 50+1 хувь ард иргэдэд ногдох энэ зохицуулалтаар явна гэж байгаа. Тэгэхээр Оюу толгойн гэрээний 34 биш, 51 хувийг эзэмшинэ гэсэн үг үү?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн энэ заалт эцэстээ яг ямар томьёололтой болсныг би үзээгүй байна. Гэхдээ “хувьцааны төрийн эзэмшлийн хувь”, “орд газрын үр өгөөж” гэдэг нь хоёр өөр ойлголт. Оюу толгойн орд газрын Монголын талд ногдох үр өгөөж 54 хувь байхаар хоёр тал тогтсон байдаг. Гэсэн хэдий ч хуулинд, тэгэх тусмаа Үндсэн хуульд эдийн засгийн ямар нэгэн шалгуур, хязгаарлалт оруулдаг практик байхгүй. Гадаадын ч бай, дотоодын ч бай бизнес сонирхлыг бууруулна. Нөгөө өрсөлдөх чадвар маань доошилно л гэсэн үг. Гэхдээ би төсөлд орж байгаа эцсийн томьёоллыг нь мэдэхгүй учраас өөр юм ярих боломжгүй байна.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр ард нийтийн санал асуулга /АНСА/ явуулахаар болсон. АНСА-ыг явуулах нь зүйтэй гэж та үзэж байна уу?

– УИХ төслөө боловсруулж хэлэлцээд АНСА явуулна гэж шийдэж байгаа бол үүнд буруу юу байх билээ.

-Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийн зүгээс ард нийтийн санал асуулга явуулахдаа засаглалын хэлбэрийг асуух санал гаргасан. Үндсэн хуульд төрийн эрх барих дээд байгууллага Их хурал мөн гэж заасан байдаг. Тийм атал засаглалын хэлбэр ард нийтээс асууна гэдэг нь Үндсэн хуулиа зөрчиж байгаа зүйл биз дээ. Төрөөр ингэж тоглож болох юм уу. Төрийн дархлаа манайд байна уу?

-За, ярьж байгаа асуудал маань бүр халиад явчихлаа. Бид хоёр ийм өргөн хүрээнд ярилцана гэж тохироогүй. Тэгээд ч Төрийн ордонд болж байгаа явдлын наад, цаад учир шалтгааны талаар надад тодорхой мэдээлэл алга. Мэдэхгүй байж мэдэмхийрэх би дургүй.

–Ярилцсанд баярлалаа.

-ХӨӨН ХЭЛЭЛЦЭХ ХУГАЦАА, ШҮҮХЭЭС ХЭРЭГ БУЦААХ ГЭДЭГ ХОЁР ЗААЛТЫГ ХУУЛИЙНХАН АВЛИГА АВАХ, ХЭРЭГ ЦАВЧИХДАА ХАМГИЙН ИХ АШИГЛАДАГ-

Хуульч Баттөмөрийн Энхбаяртай ярилцлаа.

---

-Та дэд сайдаар ажиллаж байхдаа Хөгжлийн банканд шалгалт хийж, 1.3 их наяд төгрөгийн зөрчил илэрсэн тухай мэдээлж байсан. Эдгээр хэрэг эхнээсээ хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан гэдгээр хэрэгсэхгүй болж байгаад иргэд шүүмжлэлтэй хандаж байна?

-2012-2016 оны үед эдийн засаг, улс төр, хуулийн агуулгаараа хамгийн их дуулиан болж яригдсан асуудал бол бондын зарцуулалт. Бондуудын зарцуулалт үр ашиггүй, авлига их байна. Хууль дүрэм үйлчлэхгүй байна, хоёр гурван төсөвтэй болсон байна гэх зүйлсийг маш их ярьсан.

Тухайн үед сөрөг хүчин байсан МАН ч их ярьж байсан. Тэр ч утгаараа 2016 оны МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт бондын зарцуулалтыг шалгаж хуулийн хариуцлага ногдуулна гэдэг зорилт тавьсан.

Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт ч орсон. Засгийн газар дөнгөж байгуулагдсан даруй 2016 оны наймдугаар сард анх Хөгжлийн банкийг шалгасан. Тухайн үед дэд сайдын ажлаа аваад маргаашаас нь Хөгжлийн банкны шалгалтын ажлын хэсгийг ахалж ажилласан.

Монгол банк, Хууль зүйн яам, Эрүүгийн цагдаагийн газар, Сангийн яам, Мэргэжлийн хяналт зэрэг маш өргөн бүрэлдэхүүнтэй баг орж ажилласан.

Үр дүнд нь хууль эрх зүйн орчин ерөөсөө болохгүй байна гэж үзээд хууль эрх зүйн орчныг нь тэр дор нь бичээд өөрчилчихсөн. Тэгээд арваннэгдүгээр сард Хөгжлийн банкны хуулийг шинэчилж баталсан. Ингээд Засгийн газар, УИХ дээр шалгалтын дүнг танилцуулсан.

Хөгжлийн банк дээр үндсэндээ гурван их наядын зээлтэй холбоотой асуудал хөндөгдсөн. 1,500 гаруй аж ахуйн нэгжид олгосон зээл, түүний үр ашиг зарцуулалт гээд иж бүрэн хяналтын нэгдсэн шалгалт хийсэн.

Шалгалтын дүнгээр 1.3 их наядын дүн бүхий багц 19 зөрчлийг хууль хяналтын байгууллагаар дахин нарийвчилж шалгуулах шаардлагатай төдийгүй гэмт хэргийн шинжтэй гэж хуулийн байгууллагад шилжүүлсэн. Хуулийн байгууллагад шилжүүлснээс хойш гурван жил болчихлоо.

Энэ дотроос Амгалангийн станцтай холбоотой Эрчим хүчний сайд байсан Сономпил авлига авсан хэргээр анхан шатны шүүхээс ял авах шиг боллоо. Бусад нь үндсэндээ алга болчих шиг боллоо. Сая АТГ эдийн засгийн хөгжлийн сайд асан Батбаяр, УИХ-ын гишүүн асан Гарамгайбаатар нарт холбогдох хэрэг хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хэрэгсэхгүй болголоо гэж мэдээлсэн.

-Тухайн үед шалгалтын дүнг яагаад нууцалсан юм бэ?

-Би сүүлийн хагас жил энэ асуудлыг ярьж байна. Танай сонинд өмнө нь өгсөн ярилцлагадаа ч хэлсэн. Хэвлэл мэдээллүүдээр ч ярьж байгаа. Тухайн үеийн шалгалтын дүнг яагаад нууцалсан гэхээр санхүүгийн үзүүлэлт нь нь Хөгжлийн банк үндсэндээ дампуурсан гэсэн дүгнэлт гарсан. Хөгжлийн банкны эргэлтийн зээл нь гурван их наяд төгрөг.

Хөгжлийн банк гадаад эх үүсвэрээс нэн хөнгөлөлттэй байдлаар зээл авч дотоодоо санхүүжүүлдэг. Тэгэхээр дампуурсан гэх сигнал өгөхөөр нэгдүгээрт, гадаад нөхөд нь хөрөнгөө татаж эхэлбэл бүр хүнд байдалд орох гээд байсан. Хоёрдугаарт, манайх валютын сангийн хөтөлбөрт орох хэлэлцээр явагдаж байсан. Улс орноороо дампуурчих гээд болдоггүй.

Ийм санхүүгийн асуудалтай байсан учраас шийдвэр гаргагч нарт хаалттай байдлаар танилцуулахаас өөр аргагүй болсон. Хуулийн байгууллагад шилжүүлсэн зөрчлүүдийг нь нууцлаагүй. Тухайн үед би хэвлэлийн бага хурал хийж энэ талаар мэдээлж байсан.

-Бусад зөрчлүүд нь хуулийн байгууллагаар шалгагдаад явж байгаа юу?

-Би одоо ямар шатанд явж байгааг мэдэхгүй байна. Тухайн үед шалгалтын 150 гаруй хуудас эх материал болоод зөрчил дутагдлыг яагаад гэмт хэргийн шинжтэй гэж үзэж байгаа дүгнэлтүүд илтгэх хуудас буюу 25 хүний гарын үсэг зурсан эх материалыг тэр чигээр нь шилжүүлсэн.

-Эдгээр зөрчлүүд эхнээсээ хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдгээр хэрэгсэхгүй болох нь гэх хардлага байгаа. Хөөн хэлэлцэх хугацааны заалт хэргээс мултрахад нөлөө үзүүлж байгааг шүүмжилж байна л даа?

-Хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хэрэгсэхгүй болгоно гэдэг хэргийг шууд хаана гэсэн үг. Мэргэжлийн хяналтынхны авлигын бичлэг гарснаар хөөн хэлэлцэх хугацаа болохгүй юм байна гэдгийг анзаарч эхэллээ.

Энэ хуулийг хэрэглэж байгаа мэргэжлийн хуульчид, шүүх, прокурор, мөрдөгч, байнгын мониторинг хийж байсан ажлын хэсэг байсан. Анх хөөн хэлэлцэх хугацааг гэмт хэрэг илрүүлэнгүүт хэрэг үүсгээд зогсоодог, тоолохоо больдог байсан.

УИХ дээр шүүхийн шийдвэр гартал хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолно болгоод өөрчилчихсөн. Тэгэхээр шалгаж байгаа хугацаа, шүүхийн процессууд явж байгаа хугацаа тоологдоод тэр хугацаанд нь хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусаад хэргүүд хэрэгсэхгүй болоод байгаа юм.

2017 оны зун энэ тухай хууль батлагдаад долдугаар сарын 1 -нээс нь хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлсэн. Есдүгээр сард нь С.Бямбацогт сайд байнгын үйл ажиллагаа мониторинг хийх, дүгнэлт гаргах ажлын хэсгийг надаар ахлуулж байгуулж байсан.

Тэр ажлын хэсэг хамгийн эхэнд энэ зүйлийг өөрчилье гэдэг саналаа бэлтгэсэн. Х.Нямбаатар гишүүн 2018 оны хавар 400 гаруй хуульчдын зөвлөгөөнөөр үүнийг өөрчилье гэдэг саналыг хууль зүйн сайдад өгсөн одоо хүртэл өөрчлөхгүй байгаа талаар ярьж байсан.

Миний хувьд энэ хуулийг боловсронгуй болгох хуульд өөрчлөлт хийх ажлын хэсгийг яаман дээрээ ахалж байсан. 2018 оны хавар, зун нь бэлдээд сайдын ширээн дээр тавьчихсан төсөл байхгүй юу. Ганц хөөн хэлэлцэх хугацаа ч биш.

Засгаас 2016 онд боогоод өгчихсөн төслийг УИХ дээр өөрчилчихсөнөөс болоод асуудал гараад эхэлсэн. 2018 оны хавар л хөөн хэлэлцэх хугацааг засах төсөл бэлтгэгдсэн байсан гэхээр бүтэн жил хагас дарчихсан байна.

Дөнгөж өчигдөр л Ц.Нямдорж сайд УИХ-д хуулийн төслөө өргөн барьсан мэдээ гарлаа. Энэ хугацаанд өдөр бүр шахуу авлигын хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусаад байна. Эцсийн дүндээ шударга ёс ярих, авлига хээл хахуультай тэмцэх, ёс суртахууны ч улс төрийн ч эрхгүй болж хувирч байна. Ээлж дараагаараа нүдэн дээр хэрэгсэхгүй болж байна.

Энэ хуйвалдаанд хуулийнхан ч орж байна гэж үзэж байгаа. Яагаад гэхээр хэн хэний ямар хэрэг хөөн хэлэлцэх хугацаа хэзээ дуусах гэж байгааг олон нийтэд нээлттэй хэлдэггүй. Нууж байгаад хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусаад хэрэгсэхгүй болчихсон гэж тайлбарладаг.

“Жаст”-ын Батхүүгийн хэрэг энэ сард хугацаа нь дуусна. Бараг хугацааг нь дуусгаж байгаад хуулийг нь өөрчлөх төслийг өргөн барьж байх шиг байна.

Үүний цаана хуйвалдаан байгаа гэж харж байгаа. Анхнаасаа зохион байгуулалттай хуулийг өөрчилсөн, Засгаас оруулж ирсэн хуулийн хөөн хэлэлцэх хугацааг өөрчилсөн, авлигачдад ашигтай болгож хувиргасан. Үүний үр дагавраар Хөгжлийн банкныхны хэрэг хэрэгсэхгүй болж байна. Мөнгөн дүн нь маш их шүү дээ. Мөн төмөр замынхны хэрэг хэрэгсэхгүй л болж байгаа байх.

Сая чуулган дээр “Жаст”-ын Батхүүгийн хэргийн ард Олон овоот-Алтан-Нямдорж гэсэн схем явж байна гэж ярьж л байсан. Зохион байгуулалттай их наяд төгрөгийн авлига албан тушаалтай холбоотой мөнгө идсэн хэргийг хэрэгсэхгүй болгох зорилготой хуулийнхан, улстөрчид, бизнесийнхэн оролцсон хуйвалдаан явж байна.

Энэ бол нэн ойлгомжтой болсон. Өнгөрсөн хавраас эхлээд хөөн хэлэлцэх хугацаа болохгүй байна өөрчлөх ёстой гээд яриад л байсан. Гишүүд, сайдууд нь зүгээр яриад л байгаа байхгүй юу. Үйлдэл хийхгүй.

-Хөгжлийн банктай холбоотой зөрчил илрүүлсэнтэй холбогдуулан гишүүд таныг дарамталж байсан гэдэг?

-Хөгжлийн банкийг шалгасны дараа чамайг намынхнаар чинь зайлуулна гэж занаж байсан нь биеллээ оллоо гэж танай сонинд ярилцлагадаа хэлж л байсан.

Тэр хүмүүс хүнээ явуулчихсан, хэргээ хэрэгсэхгүй болгочихсон юм чинь тэд одоо ялчихсан л с байгаа биз дээ.

-Хөгжлийн банкны зөрчлүүдийг нууцаас гаргаж ил тод мэдээлэхэд гацаагаад байгаа зүйл юу гэж та харж байна вэ?

-Засгийн газар хүссэн хэргээ нууцаас гаргаад байгаа биз дээ. Ц.Нямдорж сайд өөрөө улсын нууц задалсан.

Цензургүй ярианд орохдоо нууц шүүхийн шийдвэрийг камерын өмнө гаргаж уншаад Монгол Улсын тагнуулын гүйцэтгэх ажилтны нэрийг зарлачихсан.

Ингээд өөр дээр нь эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Тэгэнгүүт нөгөө шүүхийн шийдвэрийг улсын нууцаас гаргах Засгийн газрын 2018 оны гуравдугаар сарын 27-ны өдрийн 95 дугаар тогтоол оруулаад өөрөө ял авахгүйн тулд нууцаас гаргачихсан.

Мань мэт Хөгжлийн банкны дүнг ил ярьсан бол бариад шоронд хийчихнэ шүү дээ. Тийм учраас Хөгжлийн банкны шалгалтын дүнг нууцаас гарга гээд байгаа юм. Одоо тэнд нууцлаад байх юм байхгүй.

-Шүүхээс хэрэг буцаадаг заалтын тухай та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд анхнаасаа шүүхээс хэрэг буцаадаг байх ёсгүй гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байсан. 2002 онд Эрүүгийн хууль батлагдаж байх үед УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хуулийн зөвлөх байсан.

Тэр үед шүүхээс буцаах ёсгүй гэх дүгнэлтийг байнгын хороонд өгч байсан. Байнгын хороон дарга Ц.Шаравдорж их дэмжиж байсан. Гэвч УИХ хүлээж аваагүй. 2015 онд шинэ Эрүүгийн хууль батлагдахад шүүхээс буцаадаг болгочихсон байсан.

2014 онд Х.Тэмүүжин сайд байхдаа шүүхээс хэрэг буцаадгийг нь хасаад өргөн барьсан юм билээ. Тэрийг нь эсэргүүцээд батлуулаагүй буцаасан. Дараа нь Д.Дорлигжав сайд болоод шүүхээс хэрэг буцаадаг заалтыг оруулж батлуулсан юм билээ.

Батлагдсаны дараа 2016 онд манай нам Засгийн эрх аваад би боловсронгуй болгох заалтыг яам дээрээ ахалж, шүүхээс буцаадаг байж болохгүй гэж үзэж байсан.

Шүүхээс хэрэг буцаадгийн цаана хуулийн мафи байдаг. Хуулийн мафи гэдэг нь хэргийг алга болгодог, шантааж хийдэг, хонгил үүсгэдэг, авлига аадаг боломжтой хууль эрх зүйн тогтолцоо байна гэсэн үг. Тийм учраас хуулийн мафийг нэн тэргүүнд хуулиар нь устгах ёстой.

Мөн хуулийнхны маш том хуйвалдаан үүсгэчихдэг. Шүүх, прокурор, мөрдөгч, өмгөөлөгчдийн хооронд хуйвалдаан үүсгэчихдэг.

Ингээд хэргээ зунгааралдуулна. Шүүхээс хэргийг мөрдөн байцаалт руу буцаалгаж байгаад мөрдөн байцаалтаас нь хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихдог, дахиж шүүх рүү нь оруулахгүй.

Энэ хуйвалдаанд шүүгч, прокурор, мөрдөгч бүгд оролцдог. Авлигын сүлжээ үүсгэдэг заалт. Мөрдөн байцаалтад буцаадаггүй байх ёстой зарчим нь эрх зүйт тогтолцоотой, шударга шүүхийн тогтолцоотой бүх улсад байдаг ердийн зарчим.

Манай Үндсэн хуульд байгаа зарчим. Үндсэн хуульд хоёр зарчим бичиж егсөн байдаг. Нэгдүгээрт, гэмт хэрэг шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт буруутайд тооцож үл болно. Энэ зарчим шүүгч нарт өөрсдөд нь хамаатай байдаг.

Шүүгч хүн гэмт буруутай гэх шийдвэр гаргах хүртлээ хэн нэгнийг урьдчилж гэмт хэрэг үйлдсэн гэж ерөөсөө дүгнэж болохгүй гэдэг зарчим. Шүүхээс хэрэг буцаагаад байна гэдэг нь энэ бол хэрэг үйлдэх,нь үйлдсэн байна. Гэхдээ прокурор сайн нотолж чадаагүй байна.

Мөрдөгч дутуу ажилласан байна. Дахиж энэ хүний хэргийг найдвартайгаар нь боогоод ир гэсэн үг. Үнэхээр мөрдөгч, прокурор тэр хүнийг нотолж чадаагүй бол хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгох ёстой. Нотлогдсон бол яллаад явах хэрэгтэй. Хоёрхон сонголт байдаг.

Гурав дахь сонголт гаргаж ирчхээд байгаа юм. Намайг ажлаа авч байх үед шүүхэд шилжиж байгаа 10 хэрэг тутмын нэг нь буцдаг байсан. Үүний цаана авлига байна гэдэг нь ойлгомжтой.

Бөөн хэл ам болж байж шүүхээс буцаадгийг авч хаясан. Тухайн үед хууль зүйн байнгын хороо 100 хувь буцаадаг байх ёстой гэж байхад миний хувьд гишүүдэд “лобби” хийнэ гэх юм уу буцаадаг байж болохгүй гэдгийг тайлбарлаж байсан.

Бүлгийн хаалттай хурал дээр Ц.Нямдорж сайд Энхбаярыг зайлуул, гишүүдэд лобби хийгээд буцаадаг заалтыг байхгүй болгоод яваад байна гэж ярьж л байсан. Энэ тал дээр хамгийн харшилдсан хүмүүс шүүхийнхэн.

Тэр дотроо Улсын дээд шүүх. Анхан болон давж заалдах шатныхан маш зөв гэж үзсэн. Шүүхээс буцаадаг заалт байсан үед дээд шүүхээс анхан болон давж заалдах шатны шүүгч нарт чиглэл өгөөд байсан.

Энэ хэргийг ингэж шийд, шийдэхгүй бол буцаана шүү гэх мэтээр албан бусаар чиглэл егөөд байгаа талаар ярьж л байсан. Хэнээс ч хараат бусаар хэргээ шийддэг болох нь гээд анхан, давж заалдах шатны шүүгчид баяртай байсан.

Надад олон хүмүүс баярлалаа гэж байсан. Өнгөрсөн хавар Дээд шүүхийнхэн лоббидсоор байгаад шүүхээс хэрэг буцаадгийг дахиад хуульд оруулчхаж байгаа юм. Хэнд ашигтай гэхээр дээд шүүхийн шүүгчдэд ашигтай. Авлига авдаг гол нүх нь.

Маш тодорхой жишээ хэлэхэд, хүргэн Дэнзэнгийн 17 тэрбумын хэрэг Улсын дээд шүүхээс хууль бусаар мөрдөн байцаалтад буцаагаад хэрэгсэхгүй болсон. Анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс гэм буруутай гэж үзээд хорих ял өгсөн байхад дээд шүүх хууль зөрчиж мөрдөн байцаалтад буцаачихсан.

Ингээд нөгөө хэрэг нь хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хэрэгсэхгүй болчихсон. Хөөн хэлэлцэх хугацаа, шүүхээс хэрэг буцаах гэдэг хоёр заалт хуулийнхны авлига авах, хэрэг цавчихдаа хамгийн их ашигладаг гол хоёр заалт.

Энэ хоёр заалтыг хууль тогтоогчид амилуулчхаж байгаа юм. Шүүх прокурорынхныг хараагаад хэрэггүй. Энэ хүмүүс хүчин төгөлдөр хууль л хэрэглэнэ.

Мөн энэ хүмүүсийн үгэнд орж хууль хийгээд байж болохгүй. Ерөнхий суурь зарчмаа барьж хууль хийх ёстой. Үүний гор гарч байна л даа. Өдөр тутам шүүхээс хэрэг буцлаа гэдэг л мэдээ сонсож байгаа. Яагаад гэхээр шүүгчид хэрэг шийдэж чадахаа больчихсон. Олны анхаарлын төвд байгаа хэргүүдийг буцааж байгаа нь өөрөөсөө зайлуулж байна гэсэн үг.

Шүүгчийн шийдвэр заавал олон түмэнд таалагдах албагүй. Хуулиа бариад шударгаар л шийдэх хэрэгтэй. Авлигын хэрэг амархан хэрэг биш. АТГ-ынхан маш удаан хугацаа зарцуулж байж нэг хэрэг илрүүлдэг.

Арай гэж илрүүлсэн хэргийг нь прокурор дээр зунгааралдуулаад шүүхээс буцаадаг. Хамгийн гол нь өөр дээр нь хэрэг нь ирдэггүй. Зургаан сарын өмнө шүүхээс буцаасан хэрэг нь ирдэггүй. Тиймээс АТГ-аас бичлэг үзүүлж байгааг зөв гэж бодож байгаа.

Хүмүүс АТГ-ынхан ажлаа хийхгүй байна гэдэг. Асуудал нь хуулиасаа болж байгааг ойлгохгүй байна. Өнгөрсөн хавар УИХ дээр шүүхээс буцаадаг заалтыг сэргээх үед улсын ерөнхий прокурор маш тодорхой байр суурь илэрхийлсэн. Шүүхээс буцааж болохгүй, харин ч хариуцлагатай ажиллаад эхэлж байна гэж хэлж л байсан. Ингэж хэлээд байхад нь буцаагаад сэргээчхэж байгаа юм. Тиймээс УИХ нэн даруй засах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол Үндсэн хууль гурван cap ярьж байх хооронд Хөгжлийн банкны хэрэг хэрэгсэхгүй болчхож байна.

-Авлига, албан тушаалын хэргүүд дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа байх ёстой юу?

-Хөөн хэлэлцэх хугацааны хувьд 2016 онд Засгийн газраас өргөн барьсан заалтаар байлгах ёстой. Гэмт хэргийг илрүүллээ, эрүүгийн хэрэг үүсгэлээ, хөөн хэлэлцэх хугацаа зогсох ёстой. Гэмт хэрэг хийснийг илрүүлчихсэн байхад ямар ч хугацаагаар шалгаж болно.

Шүүхийн шийдвэр гарсан гээд өөрчилчихөөр шалгаж байх хугацаа чинь хөөн хэлэлцэх хугацаандаа тоологдоод дуусчихаад байгаа юм Ялангуяа авлига албан тушаалын хэрэг томоохон учраас жилээс дээш хугацаагаар шалгана. Энэ хооронд хугацаа нь дуусчихаад байна. Огт хөөн хэлэлцэх хугацааг байхгүй болгож болохгүй л дээ. Харин авлига албан тушаалын хэргүүд дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдгийг болимоор юм билээ.