Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Монгол Улсаас АНУ-д суугаа Элчин сайд Ё.Отгонбаяртай ярилцлаа.

---

-Саяхан манай улсад ану-ын сангийн дэд сайд айлчилж монгол улсыг саарал жагсаалтаас гарахад дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн. ямар дэмжлэг бидэнд үзүүлэх вэ?

АНУын сангийн яамны мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх асуудлыг хариуцсан орлогч сайд Маршал Билингсли манай улсад айлчлаад буцлаа. Монгол Улс өнгөрөгч аравдугаар сард саарал жагсаалтад орсон. Саарал жагсаалтад орсон үндсэн шалтгаан бол гишүүн орнуудад тавигддаг шууд биелүүлэх шаардлагаас дөрвийг нь биелүүлээгүй гэж байгаа юм. Энэ дөрвөн шаардлагыг биелүүлэхэд АНУ-аас шаардлагатай техникийн туслалцаа үзүүлэх, хүн сургаж өгөх, сургалтыг Монголд явуулахад хүн авчрах зэрэг туслахад бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн. Одоогоор тэрхүү дөрвөн шаардлагаас хоёр нь биелчихсэн. Нэгдүгээрт, үй олноор хөнөөх зэвсгийг түгээн дэлгэрүүлэх болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх хуулийг УИХ шинэчлэн баталлаа. Парисын хурал явж байх үед дөнгөж энэ хууль батлагдаж байсан учраас үр дүнгээ тооцуулж чадаагүй. Одоо үр дүнг нь тооцуулах боломжтой.

НҮБ-ын аюулгүй зөвлөлийн хориг арга хэмжээний тогтоол гэж байдаг. Тэр хориг арга хэмжээний тухай тогтоолоор БНАСАУ-ын ажиллах хүчийг арванхоёрдугаар сарын 22-ноос өмнө нутаг дэвсгэрээсээ гаргах ёстой гэж заасан. Энэ ажил үндсэндээ бас л биелчихсэн. Тиймээс бид хоёр зүйл заалтыг нь биелүүлчихсэн гэж үзэж болно.

Харин одоо хийх шаардлагатай хоёр ажил байгаа. Нэгдүгээрт, банк бус санхүүгийн байгууллагууд, санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлдэг иргэд байгууллагуудын орлогод хяналт тавих юм. Түүгээр дамжиж мөнгө угаах юм уу сэжигтэй санхүүжилтүүд явахгүй байх хяналтыг тавихтай холбоотой асуудал байгаа. Тэгэхээр эхлээд бид эрсдэлийн үнэлгээгээ гаргаад дараа нь журмаа боловсруулж хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ тал дээр АНУ-ын сангийн яамны ажилтан манайд ирчихсэн ажиллаж эхэлсэн. Энэ арга хэмжээгээ хийгээд хяналтын тогтолцоогоо үр дүнтэй ажиллаж байгаагаа харуулах ёстой юм. Үүнд иргэдийн хамтын ажиллагаа нэлээд шаардлагатай болно. Хоёрдугаарт, мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэргийг илрүүлэх, мөрдөн байцаах, ял оноох явцыг эрчимтэй болго гэж байгаа. Манайд энэ ангиллын гэмт хэрэг нээгддэг мөртлөө шийдэгддэггүй гээд байгаа. Тэгэхээр манайхыг мөнгө угаахтай үр дүнтэй тэмцэж чадахгүй байна гэж үзээд байгаа юм. Жишээ нь, хил дамнуулан их хэмжээний бэлэн мөнгө авч гарах, оруулж ирэх асуудлуудтай тэмцэх шаардлагатай. Энэ тал дээр СЗХ, Сангийн яам, Хууль зүйн яам, ШЕЗ зэрэг олон байгууллагын хамтын ажиллагаа шаардагдана. Сая Засгийн газрын хурлаар энэ асуудал хэлэлцэгдээд Сангийн сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдсан.

-Энэ ажлууд хийгдээд эхэлчихвэл саарал жагсаалтаас манайх хэдийд гарах вэ?

-Бид ирэх жилдээ багтаж саарал жагсаалтаас гарах зорилт дэвшүүлж ажиллаж байна. АНУ-ын талаас ч техникийн туслалцаа дэмжлэгээ аваад ажил хэргээ үр дүнтэй хийвэл ирэх жил саарал жагсаалтаас гарах бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсэн.

-Монгол Улсыг саарал жагсаалтад оруулахгүй байх тал дээр таныг нэлээд ажилласан гэж сонссон. Саарал жагсаалтад орохгүй байх бололцоо байсан уу?

-Миний хувьд саарал жагсаалтад оруулахгүй байх тал дээр туслалцаа дэмжлэг үзүүлээч гэж АНУ-ын засаг захиргаатай ажилласан. Дөрвөн асуудлаа эртхэн шийдсэн бол манайх саарал жагсаалтад орохгүй байх боломж байсан байх. Өнгөрсөн зунжин Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хэлэлцээд өөр хууль хэлэлцэж амжаагүй. Мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэх эсрэг хуулиа бид үндсэндээ үнэлгээ нь гарч байхад хэлэлцэж байсан. Одоо түргэхэн саарал жагсаалтаас гарах нь л чухал. Ингэснээр эдийн засагт сөрөг үр дагавар аль болох бага үүснэ. Энэ тал дээр АНУ-ыг туслалцаа дэмжлэг үзүүлэхийг хүсч байгаа. Гэхдээ АНУ гэдэг нэг л улс. Тэнд олон улсууд байгаа. Тэр улсуудтай хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Сая зохион байгуулагдсан элчин сайдуудын зөвлөгөөний үеэр холбогдох албан тушаалтнууд элчин сайд нарт холбогдох улс орнуудад энэ талаар мэдээлэл өгч ажиллахыг хүссэн.

-Ерөнхийлөгч өнгөрөгч долдугаар сард АНУ-д айлчилсан. Монгол Улс АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй боллоо. Энэхүү айлчлалд таны нөлөө их байсан. Ерөнхийлөгчийн айлчлалыг дүгнэж хэлэхгүй юу?

-2019 оны хувьд Монгол Америкийн харилцаанд эргэлт гарсан он гэж хэлж болно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч АНУ-ын ерөнхийлөгч Трамптай яриа хэлэлцээ хийсэн. Хэлэлцээр бидний санаснаас нэлээд урт, дэлгэрэнгүй болсон. Хамгийн гол үр дүн нь хоёр орны хооронд стратегийн түншлэлийн тухай тунхаг бичиг гаргалаа. Энэ бол 2016-2020 оны Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тусчихсан арга хэмжээ байсан. АНУ 16 улстай стратегийн түншлэлтэй. Манай улсын хувьд таван улстай стратегийн түншлэлтэй. Дэлхийд 200 гаруй улсаас бид нэлээд онцлог нөхцөл рүү орж ирж байгаа юм. Энэ бол Монгол Улсын гуравдагч хөршийн үзэл баримтлалын хүрээнд хийгдэж байгаа ажил. Монгол Улсын цаашдын бүрэн эрхэт байдал, хил хязгаарын халдашгүй дархан байдал зэрэг ойлголтуудад олон улс биднийг дэмжиж байвал хэрэгтэй. Мөн гуравдагч хөршийн худалдааны хууль санаачлагдан АНУ-ын конгресст өргөн баригдсан. Энэ хуулийг урагшлуулахад Ерөнхийлөгчийн айлчлал нэлээд түлхэц болсон. Өөрөөр хэлбэл, АНУ-ын ерөнхийлөгч нь дэмжиж байна гэдэг тэр хуулийг конгресст хэлэлцэх явцад гүйцэтгэх засаглал нь шууд нөлөөлөхгүй ч конгрессийн гишүүд нь дэмжих байх гэж бодож байгаа. Сая АНУ-ын ерөнхийлөгчийг огцруулахтай холбогдсон үйл явц өрнөчихсөн болохоор манай хуулийг одоохондоо хэлэлцэж чадахгүй байна. Энэ хууль он гараад нэг тийшээгээ болох байх. Одоо энэхүү хууль маань конгрессийн доод төлөөлөгчдийн танхимд 48 хүн санаачлагчаар орсон. Америк нэлээд улстөржсөн байгаа өнөөгийн нөхцөлд хоёр гол улс төрийн намын дэмжлэгтэй хууль гэдэг утгаар амжилттай явчих байх гэсэн бодолтой байгаа. Сенатад 15 сенатор санаачлагчаар орсон. Энэ бүгдээс харахад манай хууль хэлэлцэгдээд эхэлбэл батлагдах бүрэн магадлалтай.

-Гуравдагч хөршийн хууль хэрэгжсэнээр манайд эдийн засгийн ямар боломжууд нээгдэх вэ?

-Хуулийн гол үзэл санаа нь ноолууран бүтээгдэхүүн, сүлжмэл бүтээгдэхүүнд татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх юм. Манайх далайд гарцгүй учраас манайд үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүн АНУ-ын зах зээл дээр гарахын тулд далайд гарах тээврийн зам хэрэгтэй болно. Тэгэхээр бид далайд гарцтай оронтой өрсөлдөхийн тулд илүү хямд байх ёстой. Хэрвээ манай бүтээгдэхүүн татваргүй ордог болчихвол хөнгөлчихсөн байгаа татвар тээврийн зардлын илүүг нөхөөд адилхан үнэтэй бүтээгдэхүүнтэй болох юм. Бид үнэхээр чанартай хийж чадаж байвал өрсөлдөх боломж бий болно гэсэн үг. Зах зээлийн хувьд маш өргөн боломж нээгдэж байгаа. Жишээ нь, Говь компани өнгөрөгч есдүгээр сард төлөөлөгчийн газраа Америкт нээсэн. Говь компанийн удирдлагууд маш сайн борлуулалттай явж байгаа гэж хэлж байна лээ. Тэр зах зээл хөндөгдөөгүй цоо шинэ зах зээл. Говь компанийн цаана олон ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид байгаа. Тэдэнд Америкийн зах зээлд гарахад нь хэрхэн туслах талаар АНУ-ын талтай ярилцсан. Ирэх оноос USAID-ийн шугамаар зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх шийдвэр гаргасан. Мэргэжлийн маркетингийн хүмүүсийг мөнгөөр хөлслөөд манай компаниудад АНУ-ын зах зээлд гарахад юуг анхаарах талаар зөвлөгөө өгөх юм.

-Манай улсаас АНУ-д татваргүй гаргадаг хэд хэдэн бүтээгдэхүүн байдаг. Бизнес эрхлэгчид маань үүнийг хэрхэн ашиглаж чадаж байна вэ?

-Манай бизнес эрхлэгчид аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд АНУ-ын зах зээлд борлуулахад манайх татварын хөнгөлөлт эдэлдэг. Татварын хөнгөлөлт эдэлдэг 10 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн байна. Бид арьс ширээ боловсруулаад аяны цүнх үйлдвэрлэн АНУ-ын зах зээлд борлуулахад татвар төлөхгүй. Эдгээр зүйлсээ сайн ашиглах хэрэгтэйг Америкийн тал хэлж сануулж байгаа. Хууль батлуулахгүйгээр бэлэн боломж байгааг хэлэх нь зүйтэй. Сая Элчин сайд нарын зөвлөгөөнөөр Булгиар ХХК-ийн үйлдвэртэй танилцах үед арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбооны хүмүүс ирсэн байсан. Бид холбоо харилцаа тогтоох тухай ярилаа. Энэ онд Дэлхийн банкны байранд Монголд үйлдвэрлэв үзэсгэлэн гаргасан. Маш олон үйлдвэрлэгчид оролцсон. Үр дүнтэй ч болсон.

-Монгол Улсаас гадаад орнуудад суугаа дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нарын зөвлөгөөн боллоо. Зөвлөгөөнөөр голлон ямар асуудал хэлэлцэв?

-Гадаад харилцааны салбарт ямар бэрхшээл үүсч байгаа талаар ярилцсан. БСШУСЯ-тай тусгайлан уулзалт хийлээ. Энэ салбар бүх улс орнуудтай томоохон хамтын ажиллагаанд орж явдаг. Манай улсаас АНУ гэхэд 3500 хүн сурч байна. HU band Америкт маш амжилттай аялан тоглолт хийлээ. Энэ бол үргэдэж алга болохгүй баялаг. Энэ чиглэлийн экспортыг дэмжих нь зүйтэй гэж үзсэн. Солонгосын kpop жилийн 5 миллиард доллар олдог. Бид цаашдаа энэ чиглэлийн экспортыг яаж нэмэгдүүлэх талаар ярилцсан. Ганцхан урлагийн тоглолтоор хязгаарлахгүй л дээ. Ирэх жил морин хуурын чуулгыг АНУ-д тоглолт хийлгүүлэхээр бэлдэж байна. Намайг энд байх хугацаанд хамтлаг дуучид уулзаж байна. Ирэх онд динозаворын үзэсгэлэн гаргая гэдэг зорилт тавьж байгаа. Он гарангуут АНУ-руу хууль бусаар гарсан динозаврын хоёр том хэсэг яс ачилтад орно. Дахиад хоёр ч яс буцаагдах асуудал хөндөгдсөн. БСШУСЯ-ны удирдлагуудад манайд яс байгаа юм чинь олон мянган доллар зарж тэндээс дахиад авчирч байхаар тэнд нь үзэсгэлэн гаргая гэсэн санал тавьсан. Дахиад ч олон яс байна гэсэн мэдээлэл байгаа. Ачигдаж байгаа яс америкийн шүүхийн процессоор дамжаад АНУ-ын засаг захиргаа, шүүхэд нь 450 мянган ам.доллар төлж байж авч байгаа. Яс болгоныг тэгж авахгүй байх л даа. Гэхдээ бид аль болох зөв замаар бүрдүүлье гэж ярьж байгаа юм. Ингэхээр аялал жуулчлал болон улсад ч орлого болж ирнэ.

-Манай хоёр улсын хоорондын визний асуудал хэр хөндөгддөг вэ. Америкийн тал визний асуудал дээр манай улсад ямархуу хандлагатай байдаг юм бэ?

-Мэдээж хэрэг манай тал АНУ-д визгүй зорчих нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилго тавьдаг. Тэрхүү нөхцөлийг бүрдүүлэхийн тулд хэд хэдэн чухал алхмууд хийх ёстой. Нэгдүгээрт, одоо зорчиж байгаа иргэд АНУ-ын хууль тогтоомжыг зөрчихгүй байх тухай асуудал. Энэ асуудлын хүрээнд Хариуцлагатай аялъя аян хоёр талаасаа хамтарч өрнүүлсэн. Энэ аяны хүрээнд 2018 оны байдлаар визний хугацааг зөрчиж байгаа зөрчил хоёр дахин буурсан. Зөрчлөө бууруулаад ирэхээр АНУ дараагийн алхмаа хэрэгжүүлнэ гэж байгаа юм. Дараагийн алхам нь урагшилсан. Өөрөөр хэлбэл, H2 буюу хөдөлмөрийн ангиллын визээр Монгол Улсын иргэд зорчоод эхэлсэн. Одоогийн байдлаар 200 гаруй иргэн АНУ-ын мужуудад хөдөлмөр эрхэлж байна. Энэ бол богино хугацааны хөдөлмөр эрхлэх улирлын ажлын виз. Энэ визээр зорчиж байгаа иргэд визнийхээ хугацааг зөрчихгүй байх хэрэгтэй. Визийн дүрэм зөрчвөл Америкаас гарч чадахгүй. Гарчихвал эргээд орж чадахгүй. Насан туршийн асуудал болно. Тиймээс иргэд визний хугацаандаа зорчиж байх хэрэгтэй. Энэ бүгд амжилттай өрнөөд байвал дараагийн алхмаа хийх болно шүү дээ. Зарим нэг визийн онцгой дэглэмтэй мужуудад Монгол Улсын иргэдийг визгүй зорчуулах асуудлыг судалж үзээч гэх хүсэлт тавьсан. Түүнчлэн 2019 онд манай хоёр орны түүхэнд анх удаа консулын зөвлөгөөн хийсэн. Монгол Улсын зорчиж байгаа иргэдийнх нь тоо бага учраас ажлын журмаар шийдэж болно гэж олон жил явсан. Иргэд маань хариуцлагатай зорчоод эхлэхээр АНУ-ын тал зөвлөгөөн зохион байгуулж байгаа юм.

– Сүүлийн үед манай улсын дипломатууд хар тамхины хэрэгт холбогдсон талаар ихээхэн дуулдах болсон. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ. Ер нь дипломатчууд үүргээ сайн гүйцэтгэж байна үзэж байна уу?

-Энэ бол гэмт хэрэг. Тэр хүн тухайн орныхоо хууль тогтоомжийг зөрчиж байна. Энгийн тамхины наймаа ч гэмт хэрэг ш дээ. Энэ асуудал дээр тэмцэнэ гэдгээ яамны удирдлага болоод Ерөнхий сайд ч анхааруулж хэлж байна лээ. Хяналт тавьж чадахгүй бол Элчин сайдыг нь эргүүлнэ дуудна гэсэн. АНУ-д ийм асуудал гарч байгаагүй байх. Би лав дуулаагүй. Европт олон улсууд байдаг учраас хил гаалийн журмыг нь зөрчих зүйлс гарч байгаа. Зарим нь кадр дипломатууд биш. Өөр байгууллагаас томилогдсон хүмүүс ийм зүйл хийж байна гэж ярьж байгаа. Өмөөрөх сэдэв биш. Бүх насаараа энэ ажилд бэлтгэгдээд ажиллаж байгаа хүмүүсийн нэр хүндийг булингартуулж байгаа нь харамсалтай. Гадаад яамны үндсэн ажилтнууд дотроос тийм тохиолдол гараагүй.

-АНУ болон манай улсын харилцаа ямар түвшинд явж байна вэ?

-Харилцаа бүх салбарт идэвхтэй явж байна гэж хэлэхэд болно. Сая ирсэн сангийн сайд сүүлийн найман сар сүүлийн найман жил ирснээс олон хүн ирсэн гэж байна шүү хэмээн хошигнож байна лээ. 2019 онд гэхэд АНУ-ын батлан хамгаалахын сайд томилогдоод анхны гадаад айлчлалаа Монголд хийсэн. Тэр бол чухал ач холбогдол өгч байгаагийн илэрхийлэл. АНУ-ын ерөнхийлөгчийн үндэсний аюулгүй байдлыг асуудал хариуцсан зөвлөх нь анх удаагаа Монголд айлчилсан. Одоо албан тушаал дээрээ байхдаа Монголд ирж байсан тохиолдол байхгүй. Энэ бүхэн хоёр орны харицлаа ямар идэвхтэй байгааг харуулж байгаа юм. Манай цэргийн албан хаагчдыг сургах, дадлагажуулах, энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцоход нь бэлтгэлийг нь хангаж өгөх, техникийн туслалцаа үзүүлэх зэрэг идэвхтэй ажлууд явж байгаа. Дутагдаад байгаа асуудал маань эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гэж үзэж байгаа. Эдийн засгийн хамтын ажиллагаан дээр Америкийн тал ноолуур дээр урагшаа алхам хийгээд өгч байна. Мөн тус улсаас стандарт хангасан зүйлс оруулж ирэх бололцоо байгааг хэлж байгаа. Манай бизнес эрхлэгчид л идэвхтэй ажиллах хэрэгтэй. Цаашдаа ХАА-н салбарт хамтарч ажиллах нь зүйтэй. Маш их боломж байгаа гэж үзэж байгаа. Мах гаргахын тулд АНУ-ын стандартын шаардлагад нийцсэн мал эмнэлэгтэй байх ёстой. Энэ асуудлыг идэвхтэй ярьж байна. Ирэх онд энэ чиглэлд ажлууд хийнэ гэсэн бодолтой байгаа. Манай талаас Таван толгой компани IPO гарвал АНУ-ын хөрөнгө оруулагчдыг татаж оруулж ирэхэд ихээхэн анхаарч ажиллана.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

---

-Ирэх онд улс төрийн томоохон өрсөлдөөн болох сонгуулийн жил. Аль ч намын хувьд эрх барих хүсэлтэй байдаг. Энэ удаагийн сонгуулийн хууль томсгосон мажоритар системээр явна гэж нэрийдээд байгаа. Таны хувьд ямар байр суурьтай байна?

-Яривал дуусахгүй том сэдэв. Мэдээж сонгуулийн хамгийн зөв тогтолцоо гэж хаана ч байдаггүй. Монголд Сонгуулийн хуулийг өөрчилж ирсэн түүхийг эргээд харахад эрх баригч нам өөртөө ашигтай хувилбарыг боддог. Ямар ч хувилбар байсан ард түмэн эцэст нь дүнгээ тавьдаг. Тиймээс эрх баригч нам өөртөө тааруулж нэг хэсэг нь 76, зарим нь У.Хүрэлсүхийн нэр хүндээр 50:26-аар явъя гэж байх шиг байна. Ялангуяа М.Энхболдын талын хүмүүсийг шахах, өөрсдийн талын хүмүүсийг гаргаж ирэхийн тулд иймэрхүү тогтолцоо руу орвол яасан юм гэж байх шиг.

Бидний хувьд энэ Сонгуулийн хуулийн тухай зөв, буруу мэтээр ярихаар биднийг хардах, янз янзаар мушгин гуйвуулах ажиллагаа явагдаж магадгүй. Тиймээс Сонгуулийн тогтолцоо ямар байх нь чухал биш. Ямар ч хууль гаргасан сонгуульдаа бэлдэж байгаад идэвхтэй орно. Сонгуульд ард иргэд маань санаа бодлоо бас худалдахгүй, айж эмээхгүй, идэвхтэй оролцох байх гэж бодож байна. Тэд сонгуульд идэвхтэй оролцох тусам МАН ялагдана. Ард түмэн үүнийг ойлгож сонгуульдаа идэвхтэй оролцох хэрэгтэй. 2016 оны байдлаар МАН нийт сонгуульд оролцсон хүмүүсийн 40 гаруй хувийн санал авсан боловч УИХ-ын нийт суудлын 80 гаруй хувийг авсан. 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцоогүй хүмүүс МАН-ыг ийнхүү хэт олонх болж гарч ирэхэд тойруу замаар тус болсон.

Харамсалтай нь МАН 2016 онд амласныхаа эсрэг ажилласан. Үндсэн хуульд халдсан, ЖДҮ, 60 тэрбум, хүн хүчин, Саарал жагсаалт, авто тээврийн хэрэгслийн татварыг тав дахин нэмсэн зэргийг дурдаж болно. Олон хүн угаартаж амь насаа алдсаны өндөр үнэ цэнээр Улаанбаатарт утаа арилгах ажлыг хийж байгаа гээд шүүмжилбэл олон асуудал байна.

-Ц.Сандуй, А.Ганбаатар нарыг сонгууль будлиантуулсан гэх үндэслэлээр дөрвөн жилийн хорих ял өгсөн. Та ч энэ тухай байр сууриа илэрхийлж “МАН-ыг татан буулгах цаг болсон. Тус нам өнгөрсөн 30 жилд Монголын төрөөр хангалттай тоглолоо” гэж хэлж байсан. Тэр ч үүднээс МАН-ыг татан буулгах санал гаргасан гэж ойлгох уу?

-МАН-ыг татан буулгах асуудлыг бид анх ярьж байгаа юм биш. Ард иргэд энэ талаар санаачилж хөөцөлдөөд нэлээд хэдэн жил болж байна. МАН 60 тэрбум цуглуулж сонгуульд орсоныг МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж, МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан, ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ бүгд үнэн гэж хэлсэн. Үнэхээр сонгуулийн мөнгийг энэ маягаар босгож орсон нь өөрсдийнх нь хэлж байгаагаар үнэн юм бол хамгийн наад зах нь хууль бусаар сонгогдсон одоогийн УИХ тарах ёстой. 2016 оны сонгууль хүчингүй гэж зарлах ёстой. Хариуцлагатай улс төртэй, эрх зүйн тогтолцоотой улс оронд тухайн намыг ийм хууль бус зүйл хийснийх нь төлөө тараадаг. Энэ бол төрийн эрхийг хууль бусаар авахын тод илэрхийлэл. Гэхдээ ганцхан Ц.Сандуй, А.Ганбаатар гэсэн хоёр хүнийг золиосолж шоронд оруулаад өөрсдөө сугарч үлдэнэ гэдэг дэндүү шударга бус. Ингэж өөрсдийгөө цэвэр авч үлдэж байгаа бол энэ хоёр хүн хэлмэгдэж байна гэж хэлэх хэрэгтэй. Нэг, хоёр хүн биш харин бүгдээрээ хариуцлага хүлээх ёстой байтал хоёр хүний хувь заяагаар тоглоно гэдэг яахын аргагүй хэлмэгдүүлэлт.

Нөгөө талаар Улс төрийн намын тухай хуульд аливаа нам хүч түрэмгийлж болохгүй гэж заасан байдаг. Гэтэл сая МАН Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийхдээ хүч түрэмгийлсэн үйл ажиллагаа явуулсан. Түүнчлэн аливаа нам цэрэгжсэн зохион байгуулалтад орж болохгүй гэж байгаа. Гэтэл МАН-ын дарга нь Бүх цэргийн нэгдсэн холбооны дарга болчихсон байна. Энэ холбоонд өнөөдөр цэргийн алба хааж байгаа хүмүүс орж байгаа. Цаашилбал аймгийн Засаг дарга нар нь МАН-ын тухайн аймгийн намын дарга нар байдаг. Тэд бүгд Бүх цэргийн нэгдсэн холбооны аймгийн салбар зөвлөлийн дарга болсон. Ингэж МАН цэрэгжсэн зохион байгуулалтад орчихсон байгаа. Тэгэхээр Улс төрийн намын тухай хуулийн 23.2-т аливаа нам цэрэгжсэн зохион байгуулалтад орвол татан буулгана гээд тодоос тод биччихсэн. МАН татан буугдах үндэслэлээ өөрсдөө хангалттай гаргачихлаа. Эсхүл намыг татан буулгахад хатуудна гэж байгаа бол ядахнаа нэг сонгууль өнжүүлэх хэрэгтэй. ИЗНН-ыг сонгуулийн тайлангаа өгөөгүй нэрийдлээр сонгуульд оруулахгүй гэж хавчиж байгаа мөртлөө МАН-ын болохоор толгойг нь илж өөгшүүлээд байдаг. Нам том, бага байх нь хамаагүй. Нам л бол нам. Хариуцлагыг аль нь ч хүлээдэг байх ёстой. Ялангуяа хоёр том нам хамгийн түрүүнд хариуцлага хүлээх ёстой. Тэгсэн цагт л Монгол даяараа хариуцлага тооцдог болно. Ингэхгүй бол Монголын төр төр биш, нам нам биш, хариуцлага хариуцлага биш болно. Хэдэн хүн попроод л харин ард түмэн золиослогдоно.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт гурван парламент дамжиж яригдсаар энэ парламынтын үед батлагдлаа. Өөрчлөлтөд олон жил тогтворгүй явж ирсэн Засгийн газрыг тогтвортой болгож, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүллээ гэж байна. Хэдийнээс Засаг тогтворгүй ажиллаж эхлэв. Шалтгаан нь юунд байв?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай асуудал 1992 оноос хойш яригдсан. 1992 оны Үндсэн хууль болж байна, болохгүй байна, зөв буруу гэх зэргээр. 1999 оны сүүлээр, дараа нь 2000 оны дундуур Үндсэн хуульд долоон нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. Хэн нэг хүн дураараа тэр өөрчлөлтийг хийгээгүй. 1996-2000 онуудад “Ардчилсан холбоо” эвсэл төр засгийн эрх мэдлийг авсан. Тэд УИХ-д 50 суудалтай байсан. Гэхдээ дотроо зөрчилтэй байсан учир тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж чадахгүй байсан. Дээр нь Үндсэн хуулийн зарим зүйл заалт тэдний үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээний саад учруулж эхэлсэн. 1998 он гэхэд тэд хоорондоо зөрчилдсөөр Засгийн газар нь хэд хэд унаад хямралтай байдал үүссэн. Нэг нам, эвслийн хямрал төр засгийн хямрал болсон. УИХ-ын гишүүн санал өгөхдөө нууцаар өгнө гэсэн зохицуулалтын дагуу “Ардчилсан Холбоо” эвслийн гишүүд нам, эвслийн бодлогоо сөрөн санал өгч Засгийн газраа унагаадаг байсан. Хоёр дахь, гурав дахь ээлжийнхэн “хоолонд орно” гэдэг шүү дээ. Яг л тийм юм болж байсан. Нууц санал хураалт байгаа болохоор хэдийгээр “Ардчилсан Холбоо” эвсэл дээрээ Засгийн газраа хамгаална шүү гэж ярьж тохирдог ч санал өгөхдөө эсрэг өгдөг байсан. Тэрний цаана фракцууд бие биедээ албан тушаалын “авлига” өгдөг байсан. Түүх яривал МАН өнөөдөр албан тушаал худалдсан ч юм биш. “Ардчилсан холбоо” эвсэл 1996 онд байгуулагдсанаасаа хойш фракцууд нь байнга албан тушаал наймаалцаж байсан байхгүй юу. Нууц санал хураалтыг ашиглаад гэдсэндээ хөлөө жийлцэж хэд хэдэн Засгийн газар унагаачихаад бүгдээрээ “би унагаагүй” гэж ярьдаг байсан.

-Тухайн үед МАН цөөнх байсан санагдаж байна. Танай намын хувьд Засаг унагаахад мэдээж оролцож байсан байх…

-МАХН цөөнх байсан учир үйл ажиллагаагаа ил тод явуулдаг байсан. Бид Ардчилсан Холбоо” эвслийн Засгийн газартай хариуцлага тооцож унагаана гэдгээ хэлдэг байсан. Энэ Засгийн газар ийм, ийм алдаа гаргасан гэж. Гэхдээ МАХН 25 суудалтай байсан. Засгийн газар яагаад унадаг байсан гэхээр “Ардчилсан Холбоо” эвслийн 50 гишүүн дотор фракц фракцаараа хуваагдаад нууцаар бид нартай нийлж санал өгдөг байсан. Ингээд Засгийн газар маш тогтворгүй болсон. Явсаар байгаад энэ асуудал “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн дарга цэргийг солих асуудалтай холбогдсон. Дараагийн Ерөнхий сайд болох хүн Эрдэнэтийн даргыг солих уу, үгүй юү гэсэн шалгуурыг давах шаардлагатай болсон шдээ. Ер нь Эрдэнэтийн асуудлаар тохирвол Ерөнхийлөгч Н.Багабанди нэрийг чинь Ерөнхий сайдад оруулна. Тохирохгүй бол оруулахгүй гэсэн улайм цайм хуйвалдаан явагдаж эхэлсэн. Уг нь Засгийн газрын Ерөнхий сайдад олонх болсон нам, эвсэл нэр дэвшүүлдэг зохицуулалттай байсан. Гэтэл Үндсэн хуульд энэ талаар бүрхэг заалт байсныг ашиглаж Ерөнхийлөгч Н.Багабанди өөрийнх нь болзлыг хүлээж авсан хүнийг Их хуралд оруулна гэдэг болсон. Ингээд Монгол Улсын Засгийн газар бүрдэж чаддаггүй. Үнэн хэрэгтээ Засгийн газаргүй болчихсон. Хууль ёсны Засгийн газар байхгүй бүтэн зургаа, долоон сар болсон. Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, олонхыг бүрдүүлж байсан “Ардчилсан Холбоо” эвсэл хоёр үүнийг огт тоохгүй хоорондоо зөрчилдөж, улмаар тэр зөрчил нь Монгол Улсыг улс төр, нийгэм, эдийн засгийн гүн гүнзгий зөрчилд оруулсан. Энэ зөрчилдөөн дунд С.Зориг алагдсан.

Цөөнхийн хувьд бид санаа зовж байлаа. Иймээс Ерөнхийлөгч санаатайгаар Засгийн газрыг урт удаан байгуулахгүй байж болдог бусармаг явдлыг зассан. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр ажлын таван хоногт багтаан Ерөнхийлөгч дуртай ч, дургүй ч Ерөнхий сайдын тухай олонхын гаргасан саналыг УИХ-д оруулна гэж өөрчилсөн. Тэрнээс хойш Засгийн газар шинээр байгуулагдахад таван хоногоос илүү хугацаагаар саад учраагүй. Засгийн газар огцорч байсан, гэхдээ таван хоног дотроо багтаж Үндсэн хуулийн дагуу шинэ Засгийн газар байгуулагдаж байсан. Тэр нэмэлт, өөрчлөлтөөр олонх болсон намын бодлогоор Засгийн газар байгуулагдана гэдэг зарчим тодорхой болсон. Үүнтэй холбогдуулж УИХ-д олонх болсон нам, эвсэл Засгийн газрыг дангаараа байгуулна гэдэг санал давхар явсан.

-2000 оны тэр долоон өөрчлөлтийн зургааг нь сая Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр засаж оруулсан гэж байгаа…

-Одоогийн эрх баригчид дордохын долоо гэх өөрчлөлтийг зассан гэж хэлж байгаа. Гэхдээ үнэн хэрэгтээ засаагүй. Харин ч улам гүнзгийрүүлээд УИХ-д олонхын суудал авсан нам, намын даргын эрх мэдлийг мэдлийг нэмэгдүүлээд Засгийн газраар зогсохгүй Парламентыг удирдахад, шүүхийг томилоход оролцдог болгосон. Ингэснээр Засгийн газар хэний ч хяналтгүй нэг хүн дураараа байгуулах ийм зохицуулалттай болчихлоо. Ингэснээр албан тушаалын наймаа хууль ёсны болох, 60 тэрбум 600 тэрбум болох хууль эрх зүйн үндсийг тавьчихлаа. Дордохын долоо гэх өөрчлөлт үнэн хэрэгтээ парламентын засаглалыг бэхжүүлсэн. Харин саяын өөрчлөлтүүд УИХ-д олонх болсон нам төрийн дээр гарч суух боломжтой болгочихсон. Одоо нэг нам Парламент, Засгийн газар, шүүхийг ч удирдахаар болсон. Хэний ч өмнө хариуцлага хүлээхгүй болсон. Уг нь 1992 оны Үндсэн хуулийн гол ололт намыг төрийн дээр гаргахгүй гэсэн зарчим байсан. Төр засаг намд захирагдахгүй ажиллах философид суурилж бий болсон хууль гэсэн үг. Энэ утгаар нь авч үзвэл төр засгийн бүрэн эрхийг засаглалын эрх мэдлийг хуваарилах онолд тулгуурлан нэг нэгэндээ захирагддаггүй, харин ч нэг нэгийгээ хянах эрх мэдэлтэй Парламент, Засгийн газар, шүүхийг бэхжүүлэх ёстой байсан. Тийм учраас гагцхүү ард түмэн Парламентыг, Засгийн газрыг, шүүхийг сонгож байгуулдаг зөв зохицуулалттай болох ёстой байсныг энэ бүх эрхийг нэг намд өгсөн.

Тухайн үед 2000 онд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг дэмжиж байхдаа Парламентын засаглалыг бэхжүүлэх нь зөв гэж боддог байсан. Харин Монгол Улсын төр засаг, намуудын төлөвшил, хямралыг ажиглаж судлахад Парламентын засаглал гэдэг нь ард түмэнд бүх эрх мэдлийг өгөх ёстой гэсэн ардчиллын суурь зарчимтай зөрчилдсөн засаглалын хэлбэр байна гэдэг нь харагдсан тул Ерөнхийлөгч ард түмнээсээ сонгогдоод Засгийн газраа тэргүүлдэг, ард түмэн шүүхийг өөрөө сонгож байгуулдаг засаглалын хэлбэр нь илүү ардчилсан, илүү хариуцлагатай, илүү зөв тогтолцоо мөн юм байна гэж ойлгогдсон. Тийм учир МАХН Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар санал илэрхийлэхдээ Парламентын засаглалыг дэмжсэн долоон өөрчлөлтийг хүчингүй болгох, шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж, түүнд ард түмэн бол төр засгийн бүрэн эрхийн цорын ганц эх үүсвэр мөн, Парламент, Засгийн газар, шүүхийг ард түмэн өөрөө сонгон байгуулж, тэдэнтэй хариуцлага тооцдог байх нь зөв, намыг төр засгийн дээр гаргаж болохгүй, байгалийн баялгийг ард түмний дундын буюу хамтын өмч болгож ядуурлыг арилгах ёстой гэсэн зарчмуудыг тов тодорхой тусгах нь зөв, үүний тулд эдгээр асуудлаар ард түмний дунд санал асуулга явуулж батлах хэрэгтэй гэсэн байр суурь баримталсан.

Саяын Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтүүд бол товчхон хэлэхэд хууль бус нэмэлт өөрчлөлтүүд. Хамгийн наад захын жишээ хэлэхэд, УИХ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг 73 дугаар тогтоолор баталсан. Ерөнхийлөгч хориг тавингуут УИХ хоригийг хүлээж аваад 73 дугаар тогтоолоо хүчингүй болгосон тухай УИХ-ын 85 дугаар тогтоолыг баталсан. УИХ-ын 73 тогтоол бүхэлдээ хүчингүй болсон учир Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн эх бас хүчингүй болсон. Тэгэхээр УИХ хүчингүй болсон цаасыг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт гэж үзээд байгаа. Энэ бол хариуцлагагүй, хүч түрэмгийлсэн үйл ажиллагаа мөн.

-Намын гишүүнчлэлийг Үндсэн хуульд зааж өгөх нь хэр зөв юм бэ?

-Улс төрийн намын гишүүний тоог нарийвчлан тогтоосон зүйл, заалттай Үндсэн хуультай орон дэлхийд байхгүй. МАН, АН хоёр өөрсөддөө тохируулж энэ саналыг оруулсан. МАХН-ын хувьд аливаа нам нийт сонгогчдын нэг хувиас доошгүй тооны гишүүнтэй байна гэсэн шалгуурыг давна. Өөр хэдэн нам энэ шалгуурыг давж чадах эсэхийг хэлж чадахгүй. Бид зөвхөн өөрсдийн эрх ашгийг бодвол дуугүй өнгөрч болно. Гэхдээ энэ зохицуулалт иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа заалт учир бид эсэргүүцэж байгаа юм. 1992 оны Үндсэн хуулийн гол үзэл санааг хаасан дордуулсан заалт болчихлоо гэж үзэж байна.

Ерөнхийлөгч ҮХ-ийн нэмэлт өөрчлөлтөд оруулсан саналаа татсан гэж хэлсэн. Гэтэл МАН-ынхан Ерөнхийлөгч саналаа татах эрхгүй мэтээр ярьсан. Тэгвэл УИХ-ын Дэгийн тухай хуульд хууль санаачлагч төслөө хэлэлцүүлгийн аль ч шатанд татаж болно гэж заасан байдаг. Тэгэхээр МАН-ынхан хууль санаалагчийн татчихсан саналыг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд хууль бусаар оруулсан болж байна. Энэ мэтээр МАН-ынхан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийхдээ Үндсэн хууль, бусад хуулийг олон удаа зөрчсөн байна. Бид ийм байдалтай эвлэрэхгүй. Үндсэн хуулиа хамгаална. Үндсэн хуулийг хамгаалах үүрэгтэй Үндсэн хуулийн Цэцэд хандана.

-Хамгийн сүүлд Оюу толгойтой холбоотой тогтоол гаргасан. Оюутолгойн гэрээтэй холбоотой асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Оюу толгойн асуудал дээр хамгийн наад захын жишээгээр тайлбарлахад Дорж гэдэг хүн орон сууцны байртай байж гэж бодъё. Гадаадын хүн ирээд чиний орон сууцыг ашиглаад бизнес хийе гэхээр тэгье гэж. Бизнесийн асуудлыг нь би хариуцъя, тэгэхийн тулд чиний байрыг барьцаалж зээл авна гэж байгаа юм. Гадны хүн 34 хувийг нь чамд өгье, авч байгаа зээлийн 34 хувьд хамаарах хэсгийг чи өөрөө төлнө шүү гэж. Дорж энэ бүхнийг зөвшөөрчээ. Гадаадын хүн дүүгээ авчраад: энэ чамтай ажиллана, чиний байшинг барьцаалж надаас зээл авна. 34 хувьдаа таарсан өрөө өөрөө төлнө шүү гэж барьцаа чанаруулсан байна. Төсөл дампуурвал чиний байр хураагдана гэжээ. Ийм утгагүй гэрээ хийсэн байгаа юм. Гадныханд ямар ч эрсдэл, хохирол байхгүй. Харин манай талд 100 хувийн эрсдэлтэй, хохиролтой гэрээ. Гадаадынхан зард-лаа нэмэгдүүлээд зээлийн хүүгээрээ ашгаа олоод, харин Монголын тал ногдол ашиг авах уу гэхээр зардал нэмэгдээд байна гэж хуурчихаад 2040 оноос нааш ногдол ашгийн тухай битгий ярь гэж байгаа юм. Гадаад тал улам баяжаад байдаг. Ийм л шударга бус гэрээ болсон. Ийм байдлаар XXI зуунд бизнес хийж болохгүй. Иргэд Монголын талыг төлөөлж “Рио Тинто”-той Оюу толгойн асуудлаар гэрээ хийсэн хүмүүс хээл хахууль авсан байж магадгүй. Тэгээгүй бол ийм муу гэрээ хийнэ гэж юу байх вэ дээ. Тэрийг шалгах хэрэгтэй. Хээл хахууль авсан нь тодорхой болвол энэ гэрээ шууд хүчингүй болно. Нөгөө талаар “рио Тинто” компани өөр улс оронд ямар нэгэн зөрчил гаргаж байсан эсэхийг судлах хэрэгтэй. Бөөн зөрчил гаргасан юм байна лээ. Монголыг шулуулахгүй мөлжүүлэхгүй гэсэн гэрээ хийх ёстой.

Өнөөгийн төр засагт Ц.Нямдоржоос авахуулаад тийм муу гэрээ хийх ажлыг удирдан зохион байгуулсан хүмүүс олон байна. Гарын үсэг зурсан С.Баярцогт, Н.Зоригт Л.Гансүхээс нараас илүү хамгийн хортой ажилласан нь Ц.Нямдорж. Гэрээний төсөл дээр ажилласан хүн нь Ц.Нямдорж шүү дээ. Хуулиараа хууль зүйн сайд Засгийн газрын гэрээ, хэлэлцээр хуульд, Монголын ашиг сонирхолд нийцэж байгаа эсэхийг шалгаж, дүгнэлт гаргаж Засгийн газарт зөвлөдөг үүрэгтэй. Энэ ажлаа хийгээгүй, эсхүл гэрээг харахад Монголын эсрэг ажилласан байдал харагдаж байгаа. Одоо Ц.Нямдоржийн улайрч байгаагаас харахад “рио Тинто”-гийн шахалтад орсон байх өндөр магадлалтай. Цаадуул нь Ц.Нямдоржийг тэгж айлгах, сандаргах юмтай байж магадгүй. Тэд чи хамгаалахгүй бол өөр хэн ч хамгаалахгүй гэж хандаж байгаа байх.

“Но”-той учраас улайм цайм Монголын ард түмний ашиг сонирхлын эсрэг яваад байна гэж ойлгогдохоор байгаа юм. Хэлж байгаа үгийг нь сонс л доо. Цээжээрээ хамгаална л гэнэ. Юу гэсэн үг вэ. Зүй нь энэ гэрээг засаж Оюу толгойг Монголдоо буцаан авчрахын тулд үхэн хатан явна гэж хэлэх ёстой биз дээ. Тийм учир Ц.Нямдорж Монголын үндэсний эрх ашгаас урвачихсан хүн гэж хэлж болно. Монголчуудыг айлгахын тулд бүр хачин үлгэр домог зохиож байгаа юм. Галзуу хүний үг үү гэж бодохоор юм ярьсан байна лээ. Өнөөгийн төр засаг “Рио Тинто”-той ширээний ард сууж яриад алдаагаа засах хэрэгтэй. “Рио Тинто” Оюу толгойг хаяж явна гэж байхгүй. Хаяад явсан ч Монгол Улс энэ уурхайг ажиллуулж чадна. Нэг баян хүн бизнесмэн бол ялаа гэж хэлж байсан юм. Алт гэдэг бал бурам. Бизнесмэн ялаа яаж ч хөөгөөд тэр алт болсон бал бурам дээр ирж сууна. Монголд алт зэс байгаа цагт бизнесийнхэн ирнэ. Төр засгийн байгууллага Оюу толгойн талаар шийдвэр гаргавал олон улсын шүүх дээр очно гэж байгаа. Тэгвэл ард түмнээрээ шийдүүлье. Ард түмнийг шүүдэг шүүх дэлхийн аль ч улс оронд байхгүй. Английн төр засаг Европын холбооноос гарах эсэхээ иргэдээсээ асууж, иргэдийнхээ саналын дагуу Европын холбооноос гарах гэж байна. Олон улсын ямар нэгэн шүүх Английн Засгийн газрыг шүүгээгүй. Ард түмэн тухайн улс орны ямар ч асуудлыг шийдэх бүрэн эрхтэй. Тэглээ гээд хэн ч түүнийг шүүхгүй. Оюу толгойн гэрээг яахыг Монголын ард түмнээс асуух хэрэгтэй.

-Дубайн гэрээтэй холбогдуулж асуухад Захиргааны анхан шатны шүүхээс Засгийн газрын захирамжийг хүчингүй болгох шийдвэр гаргасан. Энэ тухайд?

-Зөв шүү дээ. Шүүх энэ асуудалд овоо зарчимтай хандсан байна. Цөөн ч гэсэн шударга шүүгч бас байгаа юм байна гэж бодогдсон. Одоо Төр засаг “Дубайн гэрээ” хүчингүй гэдгийг зарлах ёстой.

-МАХН иргэдэд үнэгүй байр олгохоор зарлаж байна гэх мэдээлэл явж байгаа…

-Ямар нэгэн байр тодорхой мөнгөөр босно. Би тухайн үед Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа байрны асуудал хурц байсан учраас нийт хүмүүст хамаатайгаар биш гэхэд нэг хэсэг хүнд ашигтай байдлаар шийдэхийг хичээсэн.

Хамгийн эхэнд ахмад дайчдаа харж үзье гэж зарлиг гаргаж энэ төслийг дэмжүүлсэн. Ахмад дайчид улсаас үнэгүй байр авсан. Байртай нь 80 сая төгрөг бэлнээр авсан. Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө амь насаа хайрлахгүй тэмцэж, зүтгэж явсан улс шүү дээ. Харин одоо Монгол Улсын төсөв, орлогын өөр эх үүсвэрүүд нэмэгдсэн тул орон сууцны асуудлыг нийт хүн амд хамаатай байдлаар шийдэх цаг болсон гэж үзэж байгаа. Орон сууцны асуудлыг иргэддээ ээлтэй байдлаар шийдвэрлэвэл улс төр, нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан олон олон асуудлыг нэг мөр шийдвэрлэнэ. Ядуурал, утаа, ажлын байр, эрүүл мэндийн гээд олон асуудал бүрмөсөн шийдвэрлэгдэнэ. Орон сууцны асуудлыг шийдвэрлэх орлогын эх үүсвэрийн нэг нь Оюу толгойн орд, Таван толгойн орд. Ганцхан Таван толгойн уурхайн төрийн өмчийн компани гэхэд л нэг жилд гоос 700 гаруй тэрбум төгрөгийг төсөвт хуримтлуулдаг. “Оюу толгой”, “Таван толгой”-г ард түмний дундын өмч болгочихвол тэндээс мөнгөний эх үүсвэрийг нь аваад байр орон сууцны асуудлыг шийдэх, өрх бүрийг орон сууцтай болгох бололцоо байна гэсэн тооцоо байгаа.

Гэхдээ үнэгүй биш. 100 сая төгрөгийн байр байлаа гэж бодоход 40 жилийн турш бага багаар нь төлнө. Сар бүр. Тэр орон сууцны байрны хэмжээнээс шалтгаалаад 130-190 орчим мянган төгрөг. Урьдчилгаа 30 хувь төлөхгүй. Банкны зээлийн хүү гэж байхгүй. Харин тухайн айл өрхийнхөн ажил хөдөлмөр эрхлээд олсон орлогоосоо нэг сард 130-190 мянга төгрөгийг 40 жилийн хугацаанд төлж байгаад байраа өмчилж авна. МАХН УИХ-ын сонгуульд ялж олонх болвол энэ төслийг цаг алдалгүй хэрэгжүүлнэ. Олон мянган хүмүүс талархаж бидэнд хандаж бүртгүүлж байгаа. Уг нь Засгийн газарт хүсэл байвал энэ асуудлыг одоо ч гэсэн шийдэж болно шдээ. Тийм учир бид Ерөнхий сайдад хандаж энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд цаг алдалгүй хамтран ажиллая гэсэн. Харамсалтай нь хариу өгөхгүй байгаа. Х.Баттулга Ерөнхийлөгчид өрийнх амлалтыг сануулж байгаа. Өөрөө АН-тай хамтран амласан. Амлах амлахдаа бүр иргэдийн бүх өрийг дарна гэсэн. Тэгвэл бид түүнд тусалъя гэж бодсон.

Эхлээд тэтгэврийн үндсэн өрийг хүүтэй нь тэглэчихье гэсэн санал тавьсан. Тэтгэвэр гэдэг чинь тухайн хүн 20-иос доошгүй жил ажиллахдаа цуглуулсан мөнгө. Өөрийнх нь мөнгө. Гэтэл банкууд хүний өөрийнх мөнгийг хүнд нь зээлж байгаа. Бүр өндөр хүүтэйгээр. Өөрийнхөө мөнгийг банкнаас зээлж авна гэж байж болохгүй. Түүнчлэн цалингийн зээлийн хүүг тэглэж гэж байгаа. Тийм эх үүсвэр байна. Түүнчлэн Монголбанкны зургаан хувийн хүү, арилжааны банкны хоёр хувийн хүүг болиулаад төр засгаас орон сууцны зээлийг хүүгүй өгвөл ипотекийн зээлийн хүүг тэглэх боломжтой. Арванхоёрдугаар сарын 20 хүртэл орон сууцны бүртгэл, тэтгэврийн зээлийн бүртгэл, цалингийн зээлийн бүртгэлийг МАХН-ын төв байранд, эсхүл дүүргүүдийн намын байранд, түүнчлэн онлайн байдлаар хийж байгаа.

Мөн тэтгэврийн үндсэн зээл, хүүгээ тэглүүлье, цалингийн зээлийн хүүг тэглүүлье, ипотекийн зээлийн хүүг тэглүүүлье, энэ хүртэл хугацаанд ипотекийн зээлийн хүүнд төлсөн мөнгөө үндсэн зээлийн төлбөрт бичүүлье гэж бодож байгаа хүмүүс амжиж бүртгүүлээрэй. Бид бүртгүүлсэн хүмүүст батламж гардуулж байгаа. Монголчууд маань одоо аль нэгэн намыг биш амьдралаа бодох хэрэгтэй гэж хэлэх байна даа.

-О.Баасанхүү гишүүн танай намд байгаа юу. Танай намаас нэр дэвших үү?

-Онолын хувьд МАХН-ын гишүүн хэн ч намаас нэр дэвшиж болно. Харин өөрөө нам руугаа, журмын нөхөд рүүгээ их дайрч, шавар шавхай цацсан. Бодлогын асуудлаар байр суурь зөрсөн. Тухайлбал, Эрдэнэтийн сонгогчид Эрдэнэтийн 49 хувийг төр засагт буцааж авч өгөх ёстой гэсэн байр суурь баримталж бидэнд захиа даалгавар өгсөн. МАХН Эрдэнэтийн сонгогчдын энэ захиа даалгаврыг биелүүлэхийн тулд Эрдэнэтийн 49 хувийг төр засагт буцааж авах ёстой гэсэн байр суурийг хатуу баримталсан. Харамсалтай нь О.Баасанхүү энэ талаар эсрэг байр суурь баримталсан. Харин сая Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд шүүмжлэлтэй хандаж эсэргүүцсэнийг ажигласан.

Ер нь МАХН-аас УИХ-ын болон бусад сонгуульд нэр дэвших асуудлыг намын Бага чуулган эцэслэн шийдвэрлэнэ.

-УИХ-ын гишүүн асан З.Баянсэлэнгийн асуудал юу болж байна вэ. Яг ямар шалтгаанаар хорьчихов?

-Насанд хүрээгүй охиныг нь ганцааранг нь гэрт нь үлдээгээд ээжийг нь хорьчихсон. Уг нь насанд хүрээгүй охинтой байвал хорих битгий хэл ял ч өгдөггүй. Шударга бус шүүгчид маш муухай харгис шийдвэр гаргасан. З.Баянсэлэнгийг яагаад буруутгаад байна гэвэл тендер зарлаагүй юм гэнэ. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тендер зарлах аргагүй юм билээ. Засгийн газрын тогтоол гарахдаа “Бэрэн” компанийг нэр заагаад түүний барьсан 223 айлын орон сууцыг ард иргэдэд түрээсээр өг гэдэг шийдвэр гарчихсан. Харин тендер зарласан бол “Бэрэн”-гээс өөр компани тендерт ялж магадгүй. Тэгвэл Засгийн газрын тогтоолыг зөрчиж өөр компанитай хуйвалдсан гээд буруутгагдана.

Хоёрт, байрыг “Бэрэн” компаниас өндөр үнэтэй авсан гэж байгаа гэсэн. Энэ тухай шийдвэрийг З.Баянсэлэнгэ гаргадаггүй. Харин Сангийн яам гаргадаг. Сангийн яам ийм шийдвэр гаргаад мөнгийг шууд “Бэрэн” компанид өгсөн юм байна лээ. Гэхдээ байруудыг төрийн өмчид бүртгэж авсан. З.Баянсэлэнгэ, эсхүл хэн нэгэн хүн байр хувьдаа аваагүй. Олон зуун айл өрх орон сууцанд орж түрээсийн мөнгө төлж байгаа. Төрийн өмчид хэвээрээ үлдсэн, төр засаг түрээсний мөнгийг аваад зарцуулсан мөнгөө тодорхой хугацааны дараа нөхөөд ашиг хийх бололцоотой. Оюу толгойн муу гэрээг бодвол харин ч улсад, иргэдэд ашигтай ажил болсон байгаа юм. Гэтэл гэмгүй хүнийг, Засгийн газрын тогтоолыг биелүүлсэн хүнийг, мөнгө захиран зарцуулах эрхгүй хүнийг, улсын өмчид байр авч, олон зуун өрхийг орон сууцтай болгосон хүнийг заавал гэмт хэрэгтэн болгох гээд байгаа юм. Энэний цаана эрх баригчдын захиалга байна гэж харагдаж байгаа юм. Цаад санаа нь МАХН сонгуульд ялж магадгүй, тийм учир МАХН-ынхныг ямар нэг байдлаар хэрэг төвөгт холбогдуулж олон түмэнд буруугаар ойлгуулах гэж оролдож байна.

-Зам ашигласны төлбөр тав дахин нэмэхийг эсэргүүцэж жагсаал болоход МАХН оролцсон. Энэ тухайд?

-Монголд приус машингүй айл өрх байхгүй. Бүгдээрээ зээлтэй, өндөр хүүгийн дарамтанд байгаа. МАН-ын эрх баригчид тэд машингүй амьдарч чадахгүйг нь мэдээд тав дахин нэмж байна. Тэд ийм бусармаг ажиллагаагаа агаарын бохирдол багасгаж байна, гудамжны түгжрэлийг арилгаж байна гэх мэтээр ярьж тайлбарлаж байна. Шуудхан хэлэхэд энэ бол МАН-ынхны ирэх жилийн сонгуулийн мөнгөө босгох гэсэн хууль бус ажиллагаа. Энэ буруу шийдвэрээ нэн даруй хүчингүй болгох хэрэгтэй. Ядарсан ард түмнээ ингэж дарамтлахаа болих хэрэгтэй.

Голомт санхүүгийн нэгдлийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Д. Баясгалантай ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө гавьяат эдийн засагч цол хүртсэнд нь баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Би эхлээд хүн андуурсан байх л гэж бодсон. Зарим хүн намайг спортын гавьяат авсан гэж бодсон гэсэн.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Би унаган Улаанбаатарынх. Аав ээж хоёр маань хоёулаа Улаанбаатарын хүмүүс. Эмээ өвөөгөөр яривал аавын тал Хөвсгөл, ээжийн тал Сэлэнгийнх.

-Хаана сургууль төгсөж боловсрол эзэмшиж байв?

-Их дэлгүүрийн хажуугийн 39 дүгээр цэцэрлэгт, арван жилийн сургуулиа 24 дүгээр сургуулийг дүүргэж, тэр үеийн нэрээр Политехникийн дээд сургууль төгссөн. Инженер геологич мэргэжилтэй. Сүүлд Маастрихийн Их Сургуульд Бизнесийн мастер хамгаалсан.

-Таныг улс төрд ордоггүй болохоор зөв банкир гэж хардаг. Мэдээж банкир аль нэг намыг хүчтэй дэмжиж болдоггүй байх. Аль ч намын хүн мөнгөө хадгалуулж байгаа…

-Би ер нь аль ч намд байгаагүй. Надад гавьяат цолыг ардчилсан хувьсгалд оролцож байсан гэдэг утгаар өгсөн юм билээ. Тэр үед би дөнгөж 21 настай байсан.

Монголын ардчилсан холбоо, Шинэ дэвшилт холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Оюутны холбоо гэх дөрвөн байгууллага нийлж ардчилсан үйл явцыг удирдан зохион байгуулж байсан. Би хамгийн залуу нь байсан гэж бодохоор тухайн үеийн хүмүүс одоо 50, 60, 70 нас хүрчихсэн байна.

30 жилийн ойг тохиолдуулаад дөрвөн холбооноос, зарим нэг салбараас, аймаг орон нутгийн төлөөллийг оролцуулаад шагнажээ гэж ойлгосон. Тэрнээс хэн нэгэн хүн намайг тодорхойлоогүй. Тэгээд ч би гавьяа шагналаас хол хөндий байя гэж боддог.

-Таны ардчилалд оролцож явсан түүхэн зураг байдаг. Өнөөдөр ардчилал 30 жил боллоо. Эргээд харахад ардчилал манайд ямар түвшинд байна вэ?

-Ардчиллыг 30 жилийн дараа хүмүүс өөр өөрийн өнцгөөс харж дүгнэж байгаа байх. Ер нь тэр үйл явцыг ардчилсан хувьсгал, ардчилсан хөдөлгөөн зэргээр нэрийддэг. Энэ бол зайлшгүй болох ёстой үйл явц гэж боддог. Бид байх байсан уу, өөр хүмүүс байсан уу хамаагүй. Түүхийн зайлшгүй болох ёстой үйл явц л болсон.

Монголын нэг хэсэг нь дэмжээд, нөгөө нь эсэргүүцээд байсан юм биш л дээ. Тэр үеийн МАХН, түүний жирийн гишүүд ч их дэмжиж байсан. Ардчилсан хөдөлгөөн гэх процесс хуучин төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай, нэг намын дарангуйлал, нэг улсаас хэт хараат тогтолцооноос ардчилал, зах зээлийн эдийн засагтай тогтолцоо руу шилжих шилжилтийн эхлэл.

Нөгөө талаар, иргэд маань хэвлэл мэдээлэл нь чөлөөтэй, өөрсдөө хувийн өмчтэй болох, малчид нь малынхаа эзэн болох, амьдрах газар орон нутгаа сонгох, наад зах нь Монголынхоо, Чингис хааны түүхээ үнэнээр мэдэж авах, 1937 оны хэлмэгдлийн тухай үнэн бодит байдлыг мэдэж авах зэрэг маш олон хаалттай байсан зүйлсийг нээж ил тод болгохыг л хүсэж байсан. Мөн Зүүн Европт болсон үйл явдлууд маш их нөлөөлсөн.

Ерөнхийдөө ард иргэдийн дийлэнх нь энэхүү үйл хэргийг дэмжиж байсан болохоор амжилтад хүрсэн. Тэр үед хүмүүсийн ардчилал, хүний эрх, сонгууль, олон намын тогтолцоо, чөлөөт зах зээлийн тухай ойлголт бүдэг байсан. Хуучин тогтолцоог өөрчлөх нь гол зорилго байсан.

Монгол Улс ямар засаглалтай байх уу, намуудын үүрэг юу байх уу, Гүйцэтгэх засаглал, шүүх эрх мэдэл, хариуцлагын бүтэц, улсын үйлдвэрүүд яах уу, банкууд юу болох уу, хувьчлал гэх мэт өчнөөн олон асуудлаар нарийн зүйл яригддаггүй. Их л ерөнхий байсан үе. Тэр үед хар цагаан өнгө л байсан байх.

Өнөөдөр 30 жилийн дараа аливаа зүйл улам нарийсаад, олон зуун хууль батлагдаж зохицуулалт хийгдээд, бараг иргэн болгон хувийн өмчтэй, хэдэн мянган иргэд гадаадад зорчиж, амьдарч, ажиллаж, дэлхийн жишгээр л юмыг хэмжиж, бүх зүйл ил тод, тодорхой болоод мэргэжил хүртэл мэргэшээд явж байна. Одоо амьдрал өнгөт болоод ирэхээр олон янзын санаа үзэл бодол, баяр хөөр, шүүмжлэл гарч ирж байгаа биз ээ.

Ардчилал хүмүүст зөвхөн сонголт хийх эрх чөлөөг л өгснөөс сайхан амьдруулах нөхцөлийг амлаагүй. Ардчилал бидэнд дуртай зүйлээ хийх, хүссэн газраа амьдрах, өмчтэй болох, өөрийгөө сорих, төрд ажиллах, улстөрч болох гэх мэтээр дуусашгүй сонголтыг санал болгосон.

Өнөөгийн нөхцөл байдлыг чөлөөтэй шүүмжилж чадаж байгаа нь ардчиллын л нэг элемент шүү дээ.

-Тухайн үеийн жагсаал цуглаан ямархуу болж байсан бэ. Ардчилалд хүрэхэд ямар замыг туулж байв?

-Монгол мэдээлэл гаднаас авдаг болчихсон. Ил тод байдал дэлгэрчихсэн, хүмүүс шүүмжилдэг болчихсон үе. Манай улс БНХАУ-тай харилцаагаа дөнгөж сайжруулж байсан үе. 1989 оны зургаадугаар сард Хятадад оюутны хөдөлгөөн гарч, түүнийг хүчээр дарсан. Тэр үйл явдлын мэдээлэл бидэнд бас сонсогдож байгаа юм. Хэдхэн сарын дараа 1989 оны сүүлээр Зүүн Европт социалист орнууд ардчилсан тогтолцоо руу ээлж дараалан шилжсэн.

Харин ЗХУ хэвээрээ байсан. Ийм нөхцөл байдал дунд Монголд ардчилсан хөдөлгөөн эхэлж, нийгмийн асар их өөрчлөлтийн эхлэлийг авчирсан. Зайлшгүй болох үйл явцад бид нар оролцсон л байхгүй юу. Бараг өдөр бүр цуглаж уулзаж ярилцана, мэтгэлцэнэ, бусдыг сонсоно.

Уулзаж ярьж цуглахад ажилтай, ажилгүй, боловсролтой, боловсролгүй, хот хөдөө гээд л эсэн бусын хүмүүс л ирж байгаа юм. Хүний тоогоор яривал оюутнууд тэр дунд хамгийн том хүч нь байсан. Хамгийн их зохион байгуулалттай хүч. Тиймээс оюутны холбоо ардчилсан хөдөлгөөнд маш их чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Төр засагтай хэлэлцээр хийхэд бид оролцож байсан. Телевизээр ч шууд дамжуулаад л. Байдал ингэж өрнөсөөр гуравдугаар сарын 4-ний том жагсаал цуглаан болсон. Маш олон хүмүүс цугласан. Тэр өдөр төр засгийн удирдлагуудад шаардах хуудас гардуулж өгсөн. Дөрвөн байгууллагаас нэг нэг хүн гарч жагсаалын тэргүүнд нь яваад шаардах хуудсаа өгсөн. Шаардах хуудас егсөн хүн нь би. Түүнээс гурав хоногийн дараа улс төрийн товчоо огцорсон. Тэр үед түүх бүтээлцэж байгаагаа ч анзаараагүй.

-Та оюутны холбоонд хэдэн жил ажилласан бэ?

-Тухайн үед би гуравдугаар курсийн оюутан байсан. Сургуулиа төгсөхийн хажуугаар Оюутны холбоонд ажиллаж, “Оюутны Бамбар” сониныг эрхлэн гаргадаг байсан. Лу.Болд Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, М.Зоригт ерөнхийлөгчөөр сүүлд сонгогдон ажилласан. Дараа нь өөрсдөө л ажил олж хийхгүй бол гэр бүл, ар гэрээ авч явахад хэцүү болоод хамтарч 1993 онд компаниа, 1995 онд банкаа байгуулсан.

-Л.Болд гишүүн, М.Зоригт та хэд одоо найзууд уу?

-Бид оюутан байхдаа хамт ардчилсан хөдөлгөөнд оролцож байсан. Компани, банкаа байгуулж, хамтарч ажиллаж байсан. Миний амьдралын сайхан дурсамжтай үеийн нэг. Болд, Зоригт хоёр өөрсдийн дур сонирхлоороо улс төрд орсон.

Хэд хэдэн удаа УИХ-д сонгогдож, сайд дарга хийцгээсэн. Тэд өөрсдийн, би ч өөрийн сонголтоо хийж, салцгаасан. 2013 онд би бизнесээ авч, тэд хувьцаагаа надад зараад улс төрийн амьдралдаа анхаарлаа хандуулцгаасан даа. Миний хувьд тэдэнтэй ямар нэг асуудал, элдэв хар буруу санаа байдаггүй.

-Ардчилал руу бүх зүйлийн бурууг бухах зүйл нийгэмд ажиглагдаж байгаа. Ардчиллыг хэн авчирсан юм бэ?

–Ардчилал бол бүх хүмүүст ижил бололцоо олгож, иргэд нь тэгш эрхтэйгээр хуулийн дор эвлэлдэн амьдрах л утга шүү дээ. Харамсалтай нь амьдрал дээр манайх шиг ардчиллын уламжлал багатай оронд гажуудах үүд хаалга нээлттэй байдаг юм биш үү. Ардчилсан нам ардчиллын баяр, Ардын нам ардын хувьсгалын баяр тэмдэглээд хэдэн жил боллоо ш дээ.

Гуравдугаар сарын 1-ний өдрийг эх орончдын өдөр болгоод, Сүхбаатарын талбайг Чингисийн талбай болгож буцаад Сүхбаатарын талбай болгосон. Өндөр хаан хотын нэрийг Чингис хот болгож өөрчлөөд л. Хүссэнээрээ л дургиж байгаа биз дээ. Энэ бол гажуудал.

Үүх түүхээ уншаад үзэхээр одоогоос 100 жилийн өмнө болж байсан үйл явдал манай үндэсний тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн. Тэр нь явсаар ардын хувьсгал болоод өөрчлөгдчихсөн.

Ардчилал монголчуудын сонголт байсан. АН-ынханд харьяалагдаж байгаа зүйл биш. Одоо ч хурал цуглаан болоход АН-ынхан л орж байна. МАН-ынхан, өөр бусад намынхан ч оролцож яагаад болохгүй гэж. Ардчиллыг нүДний цөцгий мэт хайрлаж, хамгаалж, хариуцлагатай байхгүй бол амархан задраад эмх замбараагүй байдал руу ордог тогтолцоо. Баян хоосны ялгаа их гарч байна, төр засагт гарсан хүмүүс эрх мэдлээ урвуулан ашиглах бололцоо нь байдаг юм байна.

Эрх мэдэл, мэдээлэлд ойр нэгэн нь илүү баяжих бололцоо байдаг юм байна. Хүмүүст эрх тэгш, ижил бололцоо олгосон ч хүмүүс байгалиасаа харилцан адилгүй чадвартай, мэдлэг боловсрол, авьяас нь өөр төрдөг учраас хамгийн авхаалж самбаатай нь хөрөнгөжих илүү магадлалтай нь гарцаагүй.

Энэ бол буруу биш, харин төр засаг нь үүн дээр хуулийн зохицуулалт хийж, татварын бодлогоор орлогын хэт их ялгаа гаргахаас сэргийлж, дундаж давхарга бий болгоход зохицуулалт хийх хэрэгтэй санагддаг.

Ном эргүүлж, түүхийн тухай уншиж байхад улс төрийн зүтгэлтэн гэж их гардаг. Тийм хүмүүсээр л улстөрчдийг төсөөлдөг байлаа. Одоо хүмүүс улстөрчид гэж ямар хүн байдгийг сүүлийн 30 жил харж, ойлгож байх шиг. Өнөөдрийн улстөрчид гэдэг улс төрийн зүтгэлтнүүд биш юм байна. Сонгуульд орохоороо улстөрч болдоггүй юм байна. Физикт брауны хөдөлгөөн гэж байдаг.

Тогтсон зүйлийг, жишээ нь усанд байгаа булингартай зүйлийг сэгсэрчихээр бүгд холилдоод бужигнана. Хэсэг хугацааны дараа хоорондоо ялгагдаад цэвэрхэн болдог. Түүнтэй адил ургаж байсан хөрс ургамлыг сэндийчээд хаячихаар хамгийн түрүүнд зэрлэгүүд ургадаг. Зэрлэгүүд нь үхэж, дараагийн хөрсөө бэлдээд тэгээд цэцэг жимс нь гарч ирдэгтэй адил нийгэм бас энэ үеийг давах хэрэгтэй байх.

Зүйрлэвэл, бид чөлөөт зах зээл, ардчилал руу шилжихдээ сайн муугаа ялгалгүй хамаг юмаа бужигнуулаад хаячихсан. 30 жилийн хугацаанд бид юу эсийг харж үзэж байна даа. Эрүүл өвчтэй нь эргэлзээтэй хүмүүс улс төрд ороод дарга цэрэг болчихож л байна. Гайхамшигтай улсууд бүдгэрчихсэн л байж байна. Энэ бүх процесс болоод өнгөрөх байх.

-Бужигнаан хэзээ дуусна гэж та харж байна…

-Зарим оронд олон жил үргэлжлэх байх. Заримд нь хурдан дуусах байх. Манай улс чөлөөт ардчилсан болохоор бужигнаан хурдан өрнөөд дуусах байх. Хуучин ЗХУ-ын зарим нэг орны иргэдтэй харьцуулбал бид чинь элдэв зүйл үзсэн, хэвлэл мэдээлэл нь нээлттэй, чөлөөтэй ярьдаг, үзэл бодлоо илэрхийлдэг. Хүмүүс маань улам л хэрсүүжиж байгаа санагддаг.

-Ардчиллын 30 жилийн ой маш даруухан болж байна уу. Улс даяараа тэмдэглэх ёстой юм биш үү.

-Тэгж яах юм. Харин ч сүртэй болж байгаа юм биш үү, концерт тоглоод л байна. Шагнал өгөөд л.

-Банкирууд маш нууц байдаг…

-Банк бол маш нээлттэй болсон. Хэн хувь эзэмшдэг, хэн удирддаг гээд л. Харин ч одоо банкирууд ил болчихсон.

-Банкир хүн гэж ямар хүн байх ёстой юм бэ?

-Банк баялаг үйлдвэрлэдэг салбар биш. Банк баялаг үйлдвэрлэхэд нь хүмүүст тусалдаг салбар. Хүний илүү мөнгийг авч хадгалаад хэрэгцээтэй хүнд нь мөнгийг нь зээлдүүлж, баялаг бүтээхэд нь туслаад ашгаасаа банкинд хүү төлөх замаар хуваалцаж л байгаа юм.

Маш энгийн зарчим нь энэ. Хэн нэгэн хүн ашиг олохгүй бол банк ашиг олохгүй. Ямар ч бизнес ялгаа байхгүй. Тэд ашиг олохгүй бол банк ашиг олж чадахгүй. Хүүгээ төлж чадахгүй. Эдийн засаг сайн байвал банк сайн байна. Эдийн засаг муу байвал банк муу болоод л байна.

Анхнаасаа банк байгуулахдаа гол философи болгосон зүйл маань хүнийг мөнгөтэй болох баялаг бүтээхэд нь дэмжих ёстой гэж үздэг. Миний хувьд цалингийн зээл, тэтгэврийн зээлд таатай ханддаггүй. Авах ёстой мөнгөө багасгаад авчихаж байгаа юм. Ямар ч баялаг бүтээхгүй байгаа.

-Өнөөдөр манайд зээлийн хүү өндөр байна. Зээлийн хүү буураад ирэхээр хадгаламжийн хүү буураад эхэлдэг сул тал бий. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Хүү бол мөнгөний үнэ цэнэ. Ховор бараа үнэд ордог шиг манайд мөнгө олдоц муутай ховор байгаа болохоор үнэтэй, өөрөөр хэлбэл хүү өндөр байгаа юм.

Энэ бол зах зээлээрээ өөрөө зохицуулагдах ёстой. Аль нь түрүүлж буурахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Зээлийн хүүгийн түвшин сүүлийн 30 жилд хамгийн доод түвшинд байгаа. Анх биднийг банк байгуулж байхад зээлийн хүү сарын 15 хувь байсан. Ихэнх нь мартсан байх. Ам.долларын хүү сарын 10 хувь байсан. Түүнээс хойш буураад л яваад байгаа.

Хүмүүс өнгөрснөө хааяа дурсан санаж байвал зүгээр. Ам.долларын ханш 40 төгрөг байж байгаад жилийн дотор 400 төгрөг болсон. Сүүлдээ 800, 1,000 төгрөг болсон. Инфляцын түвшин жилийн 380 байсан. Манай улс Азийн хөгжлийн банкнаас 10 сая ам.долларын зээл авахын тулд хуулиа хүртэл өөрчилж байлаа.

Мөнгөний баримжаа өнөөдөр их өөр болсон. Зээлийн хүү ойрын хугацаанд буурна гэж бодохгүй байна. Ер нь хуримтлал ихтэй байж зээлийн хүү буурна. Бас эдийн засгийн байдал чухал нөлөөтэй.

-Манайд хуримтлал хэр байгаа вэ?

-Маш бага. Хүмүүс бизнес эрхлээд мөнгөтэй болоод тэр мөнгөөрөө дахиад бизнес хийж байгаа юм. Бизнесийн бололцоо нь улам хумигдахын хэрээр хүмүүс чаддаг зүйлээ л хийх хандлагатай болно. Зарим улсууд бизнесээсээ хуримтлалтай болж эхлэнгүүт хадгалж эхэлнэ. Энэ процесс явж байгаа.

Бизнесмэнүүдтэй уулзахад ихэнхэд нь зээл хэрэгтэй. Яагаад гэхээр үйл ажлаа өргөжүүлж, зардлаа хэмнэх гэж хичээж байна. Илүү хуримтлалтай бизнесмэнүүд Монголд ховор.

Бүгд л зээл авъя гэсэн хандлагатай. Хэзээ манай бизнесмэнүүд, иргэд илүү их хуримтлалтай болсон үед хүү буурна. Эдийн засгийн ойрын хэдэн жилийн төлөвийг харахад хүү дорвитой буурах дүр зураг харагдахгүй байна. Хүүгийн түвшин хэдэн жил энэ янзаар үргэлжлэх байх гэж таамаглаж байна.

-Ам.долларын ханш хэд байвал зохистой вэ. Зарим хүмүүс гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк ороод ирвэл сайхан болчихно гэж яриад байдаг…

-Манайх шиг импортоос хамааралтай оронд ханш маш их нөлөө үзүүлдэг. Бараг инфляц ханшаас хамаарах нь их. Ханшаа тогтвортой барихын тулд уул уурхайгаас орж ирэх орлогоо аль болох нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

Гэхдээ уул уурхайг ярихаар иргэд их сөргөөр хүлээж авдаг болж. Үнэндээ уул уурхайгаас өөр дорвитой валютын орлого байхгүй. Мөн Хятадаас өөр гадаадын хөрөнгө оруулагчгүй болж байгаагаа анзаардаг болов уу.

Би хувьдаа гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк орж ирээсэй гэж боддог. Хятадын банкууд орж ирнэ л биз. Мөнгөө барьж орж ирээд манай компаниудад зээл өгөөсэй гэж боддог. Тэд зээлийн хүү буурах хандлагад нөлөөлбөл сайн байна.

Зээлийн хүү ойрын хугацаанд буурна гэж бодохгүй байна.

Гэхдээ Монгол Улсыг эрсдэлээр нь дүгнээд авч үзэхээр Монголд гадныхан ирээд маш бага хүүтэй зээл өгөх нөхцөл харагдахгүй байгаа юм. Манай төрийн бодлого тогтворгүй, айлын нэг эрх хүүхэд шиг.

Нэг өдөр томоотой, нэг өдөр сахилгагүй.Төр засгийн бодлого гол нь тогтвортой байх хэрэгтэй юм билээ. Тогтвортой муу байж болно. Тогтвортой сайн болж болно. Нэг сайн, нэг муу байх хамгийн муу. Тэд тэр өнцгөөс нь харж байгаа учраас Монголд ирээд баялаг бүтээж байгаа хүмүүст зээл өгнө гэдэгт итгэдэггүй юм. Орж ирээд бид нартай өрсөлддөг.

-Голомт Монголын топ гурван банкны нэг. Ард түмэн ч маш их итгэл хүлээлгэдэг. Банкны салбарт хэр итгэх ёстой вэ гэдгийг танаас сонсъё.

-Манай хоёр гол өрсөлдөгч хуучин улсын банк байсан. Хаан банк Хөдөө аж ахуйн банк байсан. 100 хувь төрийн банк байлаа. Худалдаа хөгжил ч улсын банк байсан. Бид анх нойлоос нь эхэлж өрсөлдөж гарч ирсэн. Өдгөө энэ хэмжээнд хүрчээ.

Бид банкны системд маш олон шинэчлэлийг авчирсан. Манай банкийг дагаж, харж бусад банкууд ч өөрчлөгдсөн. Худалдаа хөгжлийн банк, Хаан, бусад банкууд ч тэр. Би дотроо тэгж боддог. Хүмүүс ч тэгж ярьдаг. Монголд ч банкны салбар бусад салбартай харьцуулбал хамгийн их хөгжсөн, хамгийн их өрсөлдөөнтэй, бас хамгийн их зохицуулалттай.

Монголд банканд дансгүй хүн гэж алга. Банкны карт хэрэглэдэггүй хүн гэж алга. Төлбөр тооцоо маш хурдан хийгдэж байна. Банкны системийн зах зээл дээрх нэвтрэл бусад оронтой харьцуулахад манайд маш өндөр. 2008 оны санхүүгийн хямралаас болж банкны салбар дэлхийн бүх оронд үндсээрээ өөрчлөгдсөн.

Одоо банкуудыг эздүүд нь биш мэргэжлийн баг удирддаг болчихсон. Банкуудад тавигдаж байгаа маш олон шалгуур үзүүлэлт шинээр бий болсон. Төв банкнаас тавигдаж байгаа шаардлагаас гадна хуулийн маш олон хязгаарлалттай болчихсон. Дээрээс нь банкууд олон улсын зах зээл дээр ажилладаг учраас олон улсын аудитаар байнга орно.

Монголд мөрдөгдөж байгаа стандартаас гадна олон улсын стандартыг заавал мөрдөх шаардлагатай. Эрсдлийг удирдах, зээлийг ангилах, харилцагчаа мэдэх, мөнгө угаалтаас сэргийлэх гээд өчнөөн дүрэм, журам байна.

Одоо банкуудыг эздүүд нь биш мэргэжлийн баг удирддаг болчихсон.

Энэ бүхнийг тоочихоор манайд банкны систем бусад оронтой адилхан. Хэн эзэн нь юм, ямар үүрэгтэй юм, төлөөлөн удирдах зөвлөл юу шийддэг, гүйцэтгэх удирдлагууд ямар үүрэгтэйг нарийн заагаад өгчихсөн.

Би банкны ажилд оролцоогүй олон жил болж байна. Банкин дээр ямар ч албан тушаал байхгүй. Банкны захирлаар 11 жил, ТУЗ-ийн даргаар таван жил ажилласан.

2013 оноос хойш банкны ТУЗ-ийн даргаар гэр бүлийн хүн маань ажиллаж байгаа. Ч.Мөнхцэцэг гэдэг. Эхнэр маань олон улсын байгууллага, Хөрөнгийн бирж, төслүүдэд ажиллаж байсан. Надтай хамт ШУТИС-ийг инженерээр төгсөөд, дараа нь АНУ-ын Жонс Хопкинсын их,сургуульд бизнесийн мастераар төгссөн.

Бид эдийн засгийн байдал, зах зээлийн төлөвийг харж байгаад банкаа олон нийтийн өмчтэй буюу хөрөнгийн биржээр хувьцаа нь арилждаг нээлттэй компани болгох зорилготой байгаа.

-Мэдээж банк өөрөө олон хүний амь амьдралыг хариуцаж яваа. Ард түмний итгэлийг дааж явах хүнд үү?

-Харилцагчид мэдээлэл сайтай, их гярхай, болгоомжтой болсон. Хүний итгэл даах чинь угаасаа хүнд, бас үнэ цэнэтэй. Банк маш олон мэдээллийн дунд байдаг.

Жишээ хэлэхэд, газар тариалангийн компанид зээл өглөө гэж бодъё. Газар тариалангийн компанийн олох гэж байгаа ашиг, тухайн компанид тоног төхөөрөмж нийлүүлж байгаа компанийн ашиг, үр тариа буудайг нь авч зарж байгаа ченжүүдийн ашиг, гурил үйлдвэрлэж байгаа компаниудын ашиг, гурилыг нь аваад талх хийгээд зарж байгаа үнэ, дэлгүүрийн эздийн ашиг зэргийг бүгдийг нь мэдэж байгаа юм. Гинжин холбоог харж байна гэсэн үг.

Маш олон хүмүүсийн бизнесийн нууцыг мэдэж байна гэсэн үг. Бид энэ нууцыг мэдчихээд хэн нэгэнд хэлбэл дээд зэргийн ёс суртахуунгүй асуудал болно.

Хоёрдугаарт, бид өөрсдөө энэ бизнес рүү орно гэдэг өөрөө ёс суртахуунгүй асуудал. Манай банк ямар ч бизнес рүү ордоггүй. Хуучин янз янзын бизнес хийх гэж компанитай байсан.

Одоо ихэнхийг нь зараад үрээд хүмүүст нь өгөөд дууссан. Зарим банкирууд харилцагчтайгаа өрсөлдөөд харилцагчийн бизнесээ хийх гээд байдаг. Энэ бол ёс суртахуунгүй асуудал. Итгэл иймэрхүү зүйлээс эхэлж байгаа юм.

Бас ажилдаа үнэн сэтгэлээсээ ханддаг, дуртай, мэргэжлийн хамт олон байна. Би хамт ажилладаг хүмүүсийнхээ гарал үүсэл, хаана төрсөн, сайхан муухай, хот, хөдөө, аль нам, эвсэл, шашин шүтлэгийг нь огт тоодоггүй. Гагцхүү ажлаа л үнэнч шударга, сайн хийдэг байх хэрэгтэй гэдэг л шаардлага тавьдаг.

-Хувийн хэвшлүүдэд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Би өөрөө хувийн хэвшилд ажилладаг.

Өнгөрсөн хугацаанд элдэв янзын бизнес хийж үзлээ. Олон бизнес амжилтад хүрч, оролцсон хүмүүсээ баярлуулж, мөн олон бизнес дампуурахыг харлаа.

Бизнесийн ёс суртахуунтай. ажилдаа үнэн голоосоо хайртай, туйлбартай, бодит байдлаа зөвөөр дүгнэдэг хүмүүс л амжилт гаргаж байна. Манайд ихэнх бизнесийнхэн шударга хөдөлмөрөөрөө ажиллаад авьяас чадвараа гаргаад чаддаг зүйлээ хийгээд ашиг олоод явж байгаа. Тийм хүмүүс шударга бус зүйлд дургүй байдаг.

Яг өөртэй нь ижил нөхцөлөөр өрсөлдөж байхад ердөө дургүйцэхгүй. Гэтэл өрсөлдөгч нь ямар нэгэн зохиомол дэмжлэг аваад, төрөөр тэтгүүлээд шударга бусаар хөрөнгөжихөд дургүй байдаг. Зарим хувийн хэвшлийнхэн хулгай хийнэ, худлаа ярина, хүн хулхидна. Ярьсан хэлснээсээ буцна. Тохирсон гэрээгээ зөрчинө. Улстөрчдийг очиж тойглоно.

Түүгээрээ ашиг олоод байгаагаа мундаг бизнес хийж байна гэж бодоод байдаг. Тиймэрхүү хүмүүстэй харьцахгүй байх хэрэгтэй. Тухайн хүний түүх, юу хийж байсан, ямар мэдлэг боловсролтой, ямар итгэл үнэмшилтэй хүн байгааг сайн судалж харах хэрэгтэй. Чөлөөт зах зээлийн үл үзэгдэгч гар бүхнийг зохицуулна, төрөөс юунд ч битгий оролц гэдэг зарчмаар ажиллалаа ш дээ.

Үр дүнд нь баян хоосны ялгаа нэмэгдэж, байгаль орчин сүйдэж, шударга бус зүйл газар авч, хүмүүс одоогийн нийгэм, эдийн засгийн байдалд сэтгэл ханамжгүй байгаа нь мэдрэгддэг. Тиймээс эдийн засагт тодорхой хэмжээний зохицуулалт хэрэгтэй.

Зохистой хяналт зайлшгүй шаардлагатай. Нөгөө талаар манайд олон сайн сайхан гэгээлэг зүйл байгаа. Би зарим хүмүүсийн хийж бүтээсэн ажил, амжилтыг хараад үнэхээр бахархдаг.

-Төр бизнест яаж нөлөөлж байна вэ?

-Төр засаг надад битгий саад бол тэгээд болоо гэж хүмүүс ярьдаг. Төр засгийн шийдвэр бизнест маш их нөлөөтэй. Жишээ нь, АН Засаг барьж байхдаа орон сууцны зээлийн хөтөлбөр эхлүүллээ.Энэ зээл эдийн засагт яаж нөлөөлснийг хүмүүс ярьдаггүй.

Төр ард түмнээ бага хүүтэй зээлээр орон сууцтай болгоно оо гээд, журам гаргаад банкуудаар дамжуулаад жилийн 8 хувийн моргейжийн зээл гаргачихсан. Хэдэн триллион төгрөг. Тэр үед банкны хүү жилийн 20 хувь байсан. Иргэд 8 хувийн хүүтэй зээл авахын тулд худлаа үнэн баримт бүрдүүлээд найман хувийн зээл авч эхэлж байгаа юм.

Тэр найман хувийн зээлээр орон сууцтай болсон хүмүүс олон байгаа. Нөгөө талдаа маш олон хүмүүс тэр мөнгийг буцаагаад банканд хадгалчихсан. Хөдөлмөрийн оролцоогүй ашиг олох боломж бий болсон. Зах зээл дээр гажуудал үүсэж байгаа юм. Нөгөө талдаа маш олон компаниуд барилга барьж эхэлсэн. Тэртэй тэргүй зарагдчих юм чинь гээд л. Яагаад ч юм 80 м.кв талбайтай орон сууц гээд журам гаргасан.

Бүх компаниуд 80 м.кв дотор барьж эхэлсэн. 80 м.кв-аас дээш барьсан барилгууд өчнөөн зардал гаргаж 80 м.кв болгосон.

Үл хөдлөх хөрөнгө дээр худал бүртгэл хийлгэж 80 м.кв болгож эхэлсэн. Ингээд МАН 2016 онд сонгуулиар ялж, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдаж, энэ хөтөлбөрийг зогсооно гээд зээл олголтыг багасгаад эхэлсэн.

Үр дүнд нь маш олон хүмүүс хөрөнгөөрөө шатсан. Барилга нь зарагдахаа больсон. Зээл нь олдохоо больсон. Энэ бол хэн нэг хувь хүний лобби биш. Төр засгийн шийдвэр зах зээл дээр яаж нөлөөлдгийн нөлөөлөл. Тийм учраас төр шийдвэр гаргахаасаа өмнө маш нарийн судлах хэрэгтэй. Үр дүнг нь тооцох хэрэгтэй. Сайн мууг нь тооцох хэрэгтэй. Харамсалтай нь манай төр засаг ихэнхдээ тэгж шийдвэр гаргадаггүй.

Мэдээллээ хов живээр цуглуулна. Найз нөхдийн хүрээнд асуудал шийднэ. Юм уншихгүй. Мэргэжилтнүүдийнхээ гаргаж өгсөн материалыг огт анхаарахгүй. Сэтгэлийн хөдөлгөөн, намын үзэл бодол давамгайлна. Гаргасан шийдвэрийнхээ хариуцлагыг огт хүлээхгүй. Процессын маш их алдаатай. Ингэж л шийдвэр гардаг. Одоо ч хэвээрээ. Энэ бол засах ёстой л гажуудлын нэг. Яг иймэрхүү хор уршигтай шийдвэрүүд бол алтны 68 хувийн татвар, урт нэртэй хууль гэх мэт.

-Банк дампуурна гэдэг аюултай. Саяхан гэхэд Зоос, Капитал банк дампуурлаа. Иргэд банкийг дампуурах гэж байгааг хэрхэн мэдэх вэ?

-Төв банкнаас урьдчилан сэргийлж, эздүүдтэй нь тохирч, активыг нь зараад, хадгаламжийг бууруулаад явах боломжийг ашиглаагүй юм болов уу гэж бодогддог. Хэн ч банкаа дампууруулъя гэж бодохгүй шүү дээ.

ОУВС-гийн шахалтаар л шийдвэр гаргасан байх. Нэгэнт алдагдалтай болоод татан буулгах байсан бол Төв банк бүх лицензүүдийг нь цуцлаад, алдагдлыг нь олон жилд хуваавал нөлөө нь бага болох байсан байх гэж боддог. Олон улсын байгууллагын хүмүүсийн баримталдаг зарчим бол газар дээр нь арга хэмжээ ав гэдэг. Тухайн орны нөхцөл байдал, уламжлал, эдийн засгийн бүтэц, хэмжээг огт харгалздаггүй. Сургуульд үзэж байсан зах зээлийн эдийн засгийн онолоо шууд тулгадаг.

Монголын эдийн засгийн сүүлийн хэдэн жилийн өсөлт бол үнэндээ манай экспортын бүтээгдэхүүний үнэ өссөнөөс гарсан эерэг нөлөө. Манайхан чинь гадныхны үгийг их сонсдог хэр нь хэлэлцээр хийж чаддаггүй. Үгэнд нь ороод байдаг.

Би хувьдаа гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк орж ирээсэй гэж боддог.

Гадныханд Монголын эдийн засаг нэг их сонин биш ш дээ. Төв банк хяналт шалгалтаа сайн тавихаас гадна зохицуулах арга хэмжээнүүдээ зөв авах ёстой байсан. Иргэд банкийг дампуурах гэж байгааг мэдэх бололцоотой. Санхүүгийн мэдлэгтэй холбоотой л доо.

Нэгдүгээрт, мэдээллээ банкууд гаргаж байгаа. Түүнд нь анализ хийж чаддаг байх хэрэгтэй.

Хоёрдугаарт, хүүгийн хэмжээ гэдэг эрсдэлийн хэмжээ. Өндөр хүү амлаж байна гэдэг эрсдэлтэй болж байгаагийн шинж. Капитал банкнаас мөнгөө аваад банкуудад буцаагаад байршуулсан зарим нэг хүнтэй би уулзсан.

Маш өндөр хүүтэй хадгалуулж байсан байгаа юм. Бидний өгдөг зээлээс өндөр хүүтэй хадгалуулж байсан байгаа юм. Тэгэхээр эрсдэлтэй л байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл жижиг шунал тэднийг хөтөлчихсөн. Хэдхэн хувийн хүүний зөрүүн дээр очоод хадгалуулчихсан байх жишээтэй.

-АТГ-аас Д.Дорлигжавыг Улсын Ерөнхий прокуророор ажиллаж байхдаа эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулан ашиглаж “Алтан Дорнод Монгол” компанийн захирал Т.Ганболдыг айлган сүрдүүлж, онц их хэмжээний мөнгө дүүгийнхээ дансаар дамжуулан авсан гэх асуудалд та нэр холбогдсон. Одоо энэ асуудал юу болж байна вэ?

-Энэ хэргийг өмнө нь цагдаа зөндөө шалгасан. Тэгээд хэрэгсэхгүй болгож байсан. Одоо АТГ шалгаж байгаа. Хэрэгсэхгүй болгосон, гэсэн мэдээлэл гарсан байна лээ. Би лав юу ч мэдэхгүй байна. Намайг дуудаагүй олон cap болж байна.

Үнэхээр авлига байсан бол дүүгийнхээ дансаар бэлэн бусаар авах тийм тэнэг хүн байх уу. Юу нэхэж, ямар асуудлаар дарамталсан юм. Тэрийгээ яагаад ярихгүй байгаа юм. Тэрнээс авлигад зуучилсан өгсөн зүйл огт байхгүй. Байсан бол хэвлэл мэдээллээр хөөрч явахын оронд хууль хяналтын байгууллага дээрээ гаргаад өгчихгүй яасан юм. Юу ч байхгүй болохоор л шударга үнэний дүрд муухан тоглож яваа байлгүй.

Гол асуудал нь гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх ямар ч хүсэлгүйгээс болж банкны өмнө, хамтарсан, тусалсан бүх хүнийхээ өмнө, компаниа зарсан хүний өмнө, төрд өгөх татварын ер зэрэг хариуцлагаас мултрах гэж оролдсон луйврын нэг хэлбэр. Энэ хэргийг хуулийн байгууллага хөдөлшгүй нотлох баримтаар үндэслэж шударгаар шийдэх байлгүй.

-Таныг хэлмэгдсэн гэж ойлгох уу. Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт банкны итгэлд хортой юу?

-Би Дорлигжавыг ч хэлмэгдсэн гэж бодож байгаа. Мэдээж банкны итгэлд хортой. Өчнөөн жил шүүхдэлцэж их алдагдал хүлээсэн. Тиймээс луйварчин сэтгэлгээтэй, худалч, хулхины хүмүүсээс аль болох хол явах хэрэгтэй.

МУИС-ийн Олон улсын харилцаа, Нийтийн удирдлагын сургуулийн багш, доктор С.Баясгалантай ярилцлаа.

---

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийлээ. Айлчлалыг хэрхэн дүгнэж байна?

-Манай улс ОХУ-тай Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаатай болсон. Тэр хүрээнд Засгийн газрын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах, харилцаагаа бүх түвшинд бэхжүүлэх талаар Ерөнхий сайд айлчлал хийсэн болов уу гэж харж байна. Үр дүнтэй айлчлал боллоо.

-Оросоос нийлүүлэх хий дамжуулах хоолойг Монголын нутаг дэвсгэр дээгүүр дайруулах асуудал олон ажил яригдсан. Энэ хоолойн өөр нэг шугамыг Монголоор дайруулах боломжийг судалж үзэх талаар Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр илэрхийллээ. Энэ тухайд?

-Энэ хүрээнд 12 баримт бичигт гарын үсэг зурсан байна. Үүний хоёрыг нь харахад нэг нь “Монгол Улсын Засгийн газар болон Оросын Холбооны Улсын “НК “Роснефть” нээлттэй хувьцаат нийгэмлэг хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”.

Нөгөөх нь “Монгол Улсын Засгийн газар болон Оросын Холбооны Улсын “Газпром” нийтийн хувьцаат нийгэмлэг хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т гарын үсэг зурсан байна. Хүмүүсийн гол анхаарлаа хандуулж байгаа зүйлс нь энэ.

2000 оноос ОХУ, БНХАУ хий дамжуулах хоолой байгуулах тухай яриа хэлэлцээрийг эхлүүлж байсан. Тухайн үед Монголын нутгаар хийн хоолой татах саналыг Монголын талаас тавьж байсан. Энэ санал яваандаа сураггүй болсон.

Тухайн үед ОХУ ч тэр, Хятад ч тэр Монголыг нэг их ач холбогдол өгч авч үзээгүй гэхэд болно. Харин 2018 оны Дорнодын эдийн засгийн чуулганы үеэр Путин Ши Жиньпинд “Сибирийн хүч 2” төслийг хэрэгжүүлье гэсэн санал тавьсан байгаа юм. Энэ саналд Хятадын тал зөвшөөрсөн хариу өгсөн бололтой.

2019 онд манай Ерөнхийлөгч энэхүү эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцохдоо хий дамжуулах хоолой гэхээсээ илүү Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний супер сүлжээний асуудлаар ярьж, санал тавьж байсан. Үүний зэрэгцээ хийн хоолой тавих асуудлыг хөндсөн байсан. Үүнд ч Оросын тал нааштай хариу өгсөн.

“Сибирийн хүч 2” төсөл нь Оросын хойд хэсэгт орших Ямалаас Хятад руу татах төлөвлөгөө байгаа юм. Тэр нь Алтай хязгаараар явж байгаа. Казахстан Монголын хооронд Орос-Хятадын хилийн богино хэсгээр дайруулна гэж үзэж байсан. Манай нутаг дэвсгэрээр явуулах ойлголт байгаагүй. Одоо харин ОХУ манайхаар тавих сонирхол байна. Харин Хятад хийг гуравдагч орноор дамжуулахгүйгээр шууд Оросоос авах илүү сонирхолтой.

Гэхдээ Монголоор хийн хоолой барих асуудлыг зарчмын хувьд зөвшөөрсөн бололтой.

-Тэгэхээр манайхаар хий дамжуулах хоолойг тавих боломж бүрдсэн гэж ойлгох уу?

-Уг нь “Сибирийн хүч 2” төсөл нь Хятадын баруун хэсгийн нутаг болох Шинжан руу орж байгаа. Гэхдээ сүүлийн үед энэ хэсгээр хийн хоолой тавихгүй байх хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлсөн байх. Үүнд эдийн засгийн үр ашиг болон аюулгүй байдлын асуудал байгаа. Хятад баруун талаараа Казахстан болон Туркменистанаас байгалийн хий авдаг.

Мөн Шинжанд ч гэсэн тодорхой хэмжээний нөөц байгаа. Тэр үүднээсээ баруун чиглэлээ хангачихна гэсэн бодолтой байна. Гэхдээ сүүлийн үед Хятадын баруун хэсэг тэр дундаа Шинжанд, мөн хил орчмын нөхцөл байдал аюултай, тогтворгүй болоод байна. Тэгээд ч Алтайн нуруугаар хийн хоолой тавина гэдэг асар их зардалтай болох учраас Оросын саналыг зөвшөөрч байж магадгүй. Тэгэхлээр Шинжанаар хийн хоолой тавьсны дараа түүний аюулгүй байдлыг хангах хэрэгтэй болно.

Эцсийн дүндээ Хятад Монголоор дайруулахыг зөвшөөрье гэсэн хариулт өгсөн бололтой. Ямар утгаар бололтой гэж байна гэхээр Путин Газпормын удирдлагад (төрийн өмчит компани) энэ асуудлыг судлах үүрэг өгч, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн айлчлалаар Газпромтой харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурж байгаа нь Монголын нутгаар хий дамжуулах хоолой тавих боломж бүрдчихлээ гэж ойлгохоор байна. Энэ төсөл хэрэгжих, ажил хэрэг болох боломжтой болсон гэсэн үг.

-Хэдий хугацаанд манай улсаар хий дамжуулах хоолойг тавих талаар судлах бол. Судалж байна гэх нэрийдлээр манайхыг тойроод явчихыг үгүйсгэхгүй юм…

-Хэрвээ Засгийн газрын түвшинд судалж үзнэ гэж хэлсэн бол энэ төсөл хэрэгжих эсэх болон хаагуур татах нь тодорхойгүй байх байлаа. Монголоор тойрох байсан бол Монголын талтай ярих ч үгүй. Харин одоо төслийг шууд хэрэгжүүлэх Газпром компанид судлах үүрэг өгч, санамж бичиг байгуулж байна гэдэг нь Монголоор хийн хоолой тавих боломжтой болсныг харуулж байна.

Газпром бол төрийн өмчит компани, мөн төсөл хэрэгжүүлэх талаарх судалгаа хийх учраас Монголоор дайруулна гэсэн үг. Харин одоо Газпром энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд ТЭЗҮ-ээс эхлээд ашигтай юу, үгүй юү, ямар зардлаар хоолойг тавих зэрэг асуудлуудаа үүргийн дагуу судлах байх.

Манайхаар дамжуулахыг судалж үзэхэд ойролцоогоор нэгээс хоёр жил болно байх. Харин барих асуудал бол өөр. “Сибирийн хүч” төслийг 2014 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн ч 2019 онд л Хятадтай холбон сая нээлтээ хийж байна.

Гэхдээ Орос хоосон газраар хийн хоолой тавиагүй. Алс дорнодод өмнө нь тавигдсан хоолойн дээр суурилан нэмж залгаж хийсэн. Тиймээс их тойрсон. “Сибирийн хүч” төслийг таван жилийн хугацаанд барьсан байх нь.

Хэрвээ Монголоор хийн хоолой татах болбол судалгаатайгаа нийлээд 5-6 жил болох байх гэж бодож байна. Мэдээж манайд хий дамжуулах хоолой тавигдсанаар бид дамжин өнгөрсний татвар авахаас гадна үүнийг дагаж манай эдийн засгийн коридор, авто тээвэр, төмөр зам хөгжинө. Мөн эрчим хүч, дулаан ороод ирэхээр суурин газрууд хөгжих үндэс бүрдэх юм.

-ОХУ-аас судалж үзье гэсэн боловч Хятадын талаас ямар нэг байр суурь илэрхийлээгүй байгаа. Хятад ямар хариу өгөх бол гэдэг сонин байна…

-Хятадад эрчим хүчний хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Хүрээлэн буй орчны асуудал, агаарын бохирдлоос үүдэж дулааны цахилгаан станцуудаа хааж байгаа. Одоогийн байдлаар Хятадын эрчим хүчний дөнгөж таван хувийг байгалийн хий эзэлж байгаа.

Гэхдээ 2030 он гэхэд 30 хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Гэвч байгалийн хийг хүссэн хүсээгүй авч хязгаарын нутгуудаа хангах шаардлага гарч байгаа. “Сибирийн хүч” Хятадын зүүн эргийн нутгуудыг байгалийн хийгээр хангах юм. Бээжингээс эхлээд Шанхай хүртэл тавигдчихсан. Харин “Сибирийн хүч 2” төсөл бол Хятадын төв хэсгийг байгалийн хийгээр холбох бодлого юм.

Энэ утгаараа Хятадын хувьд чухал. Гэхдээ “Сибирийн хүч 2” хаагуур тавих нь Хятадын хувьд бодох шаардлагатай. Баруун талаас Казахстан, Туркменистанаас хангаж байгаа ч Оросын байгалийн хийг Монголоор дамжуулах нь илүү аюулгүй гэсэн байр сууринаас одоо хандаж байх шиг байна.

-Өмнө нь Хятад манай улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулахаас татгалзаж байсан…

-Өмнө нь Хятад манайхаар дамжуулахаас татгалзаж байсан гэдгээр харах бус “Сибирийн хүч 2” төслийг хүлээж авахгүй цааргалдаг байсан. Энэ талаар Оросын шинжээчид ч бичиж байсан. Гэхдээ түрүүн хэлсэнчлэн Хятад хийн хоолойг гуравдагч улсаар дамжуулах сонирхолгүй. Энэ нь эдийн засгийн хувьд ч, аюулгүй байдлын хувьд ч тооцох зүйл нэмэгдэж байна гэсэн үг. Тиймээс ОХУ хэрэглэгч нь үгүй гэж байхад юу ч хийж чадахгүй.

2018 оны Алс дорнодын эдийн засгийн чуулганы үеэр Оросууд Хятадын талд санал тавихад дургүйцээгүй бололтой. Оросын ашиг сонирхолд Монгол Улсаар хийн хоолой татах нь бүрэн нийцэж байгаа. Гэхдээ Орос яах бол гэж хэтэрхий хардах илүүц байх. ОХУ өмнөд Сибирийн бүх хотоо байгалийн хийгээр хангах, систем байгуулах бодлого явуулж байгаа. Үүнийгээ газификац гээд байгаа юм.

Баруун сибирь, өвөр байгалийн хотуудыг дулаанд холбох том хэмжээний төсөл явж байгаа. Одоо Хятад руу тавьсан “Сибирийн хүч” хийн хоолой нь Байгал нуурын хойгуур явдаг. Наана нь Чит, Улаан-Үд, Эрхүү хотууд байна.

Тэгэхээр энэ хотуудыг тогтвортой хийгээр хангах шаардлагатай болж байгаа юм. Үүнд өртгөө нөхөх хэцүү хоосон зардал гаргахыг оросууд бодохгүй. Тиймээс гадагшаа экспортолж, зардлаа нөхөх давхар бодлого явуулж байна. Хязгаарын хотуудаа хөгжүүлэх гэж оролдож байна гэсэн үг.

Хийн хоолойн асуудлаас гадна Орос Улаан-Үдээс наашаа Галуут нуураар дамжин Улаанбаатар руу, эсвэл Дархан руу эрчим хүч явлаа гэхэд буцахдаа Хөвсгөлөөр дамжаад Туваг цахилгаанжуулах хэрэгтэй байгаа юм. Тува бүр орхигдчихсон, хөгжлөөс хоцорчихсон, хязгаар нутаг шүү дээ. Жил бүр Тувад дулааны цахилгаан станц нь хөлдөж онцгой байдал руу ордог. Жилээс жилд энэ давтагддаг л зүйл.

-Хятадууд манай улсаар дамжуулахгүй гэх үндэслэл бий юү?

-Оросууд Хятадтай ямар нэгэн ойлголцолд хүрсэн учраас л Орос ийм алхам хийж байгаа гэж ойлгож байгаа учраас ямар нэг асуудал гарахгүй байх. Харин манайхаар хий дамжуулах хоолой Оросын хөрөнгөөр барилаа гэхэд хэдэн хувийг нь Монгол, хэдэн хувийг нь Орос эзэмших вэ гэх асуулт гарч ирнэ. Дамжин өнгөрүүлэх тариф хэд байх зэрэг асуудлууд байгаа. Одоо Хятад Оросоос хийг үнээр нь шууд авч байна. Харин дамжин өнгөрөх шугамаар явлаа гэхэд Монголын татварыг нэмээд хэдээр Хятад авах вэ гэх асуудлууд үүснэ. Энэ бүгдийг хоёр том гүрэн тооцоолж байгаа нь ойлгомжтой.

-Манай улсаар дамжих хийн хоолойг барихад хоёр гүрэн хамтрах болов уу. Ямар сонирхол явж байгаа бол?

-Оросын байгалийн хийг нийлүүлэгч төрийн өмчит компани нь Газпром байгаа. Хятадад ч мөн газрын тос, байгалийн хий олборлолтын төрийн өмчит компани (CNPC) байгаа. Сая тэд хамтран ажиллаад “Сибирийн хүч” төслийг хэрэгжүүллээ.

Ямар ч байсан Монголын тал Газпромтой санамж бичиг байгуулчихлаа. Өөрөөр хэлбэл, хийн хоолой тавих тохиолдолд Оросын талаас л хөрөнгө оруулна. Аль улсын мөнгө урсаж байна, тухайн улсын ашиг сонирхол хамт орж ирнэ.

Одоогийн байдлаар хоёр том гүрэн хий дамжуулах хоолой барихад хамтрахгүй болж харагдаад байна. Хятад энэ талаар ямар байр суурьтай байгааг харах хэрэгтэй байна.

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

---

-Олон жил яригдсан Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг Их хурал баталлаа. Нэмэлт, өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ 100 хувийн саналаар баталлаа. Мниий хувьд шүүх засаглалтай холбоотой 62 гишүүний өргөн барьсан нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалыг түлхүү дэмжсэн.

Монгол Улсад өнөөдөр хамгийн чухал асуудал бол шүүх засаглалын шударга бус байдал. Ус агаар мэт дутагдаж байгаа зүйл шударга ёс мөн үү гэвэл мөн. Шударга ёсыг хуулийн байгууллага л тогтооно. Ялангуяа шүүхийн үйл ажиллагаатай салшгүй холбоотой. Нэмэлт, өөрчлөлтөд Шүүх засаглалтай холбоотой гурван заалт дэмжигдсэн.

Монгол Улсын шүүх засаглалыг сайжруулахад нэлээд ололттой заалтууд орсон. Шүүгчтэй холбоотой томилгооны талаар шүүгчийг өөрчлөх, чөлөөлөх, огцруулах хариуцлага тооцох асуудлуудыг ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороогоор зохицуулахаар нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгалаа. Дээр нь тойргийн шүүх байгуулах заалт тусгагдлаа. Үндсэн хууль батлагдсанаар 30 гаруй органик хуулийг өөрчилнө. Эдгээр органик хуулиар Үндсэн хуульд орсон Шүүх засаглалын гурван заалт дээр нэмээд цаашид сайжруулаад явна гэж ойлгож байгаа. Үндсэн хуульд ард түмэнд ээлтэй олон зүйл заалт орсон. Энд аливаа нэг албан тушаалтан, эрх мэдэлтэнтэй холбоотой тэр хүмүүсийн эрх ашгийг хөндсөн, эрх мэдлийг дээшлүүлсэн заалт ороогүй. Хамгийн чухал нь байгалийн баялгийг үр дүнтэй ашиглаж, ялангуяа стратегийн ордуудыг зөв зохистой ашиглаж, ирээдүй хойч үедээ Баялгийн сан байгуулах ёстой. Баялгийн сангийн өгөөж, хуримтлалыг дээшлүүлбэл ирээдүй хойч үедээ өв хөрөнгө өвлүүлэх томоохон өөрчлөлт орсон.

-Гишүүдэд хариуцлага тооцдог асуудал тодорхой хэмжээнд тусгагдсан гэж ойлгох уу?

-УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татахтай холбоотой заалтууд орсон. УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон бол шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоол гарсан тохиолдолд эргүүлэн татдаг байсан бол одоо Үндсэн хууль зөрчих юм бол УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татна гэсэн зүйл орсон. Үндсэн хууль өргөн хүрээтэй ойлголт. Нийгмийн зөвшилцлийн хүрээнд бий болдог. Бидний тулгуур бичиг баримт. Түүнчлэн УИХ-ын хариуцлагыг дээшлүүлэх үүднээс чуулганы хуралдаан 50 хоног хуралддаг байсныг ажлын 75 хоног болгож өөрчилсөн. Энэ заалт нь дордохын долоо гэдэг өөрчлөлтийг зассан нэг хувилбар. Мөн гол, гол хуулиудыг Их хурлын гишүүдийн олонх нь зөвшөөрсөн тохиолдолд батлагдсан гэж тооцно гэж байгаа. Өмнө нь 21 гишүүн хууль батлах боломжтой байсан. Одоо ч ийм процесс явдаг. 2020 оны тавдугаар сараас эхлэн мөрдөгдөх нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн Үндсэн хуулиар хуулийг УИХ-ын гишүүдийн 39-өөс дээш гишүүн хууль батална гэх заалт хэрэгжинэ. Ингэснээр хуулийг цөөхөн гишүүд баталж байна, чанар муутай хууль хийж байна гэх зэрэг асуудал үүсэхгүй. 39-өөс дээш гишүүн батална гээд заачихаар нэлээд шалгуур давж байж хууль батлагдана гэсэн үг.

-Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлэх заалт батлагдсан ч Их хурлын гишүүдийн дөрөв нь давхар дээлтэй байхаар тусгагдсанд зарим хүмүүс шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Энэ тухайд?

-Ерөнхий сайдыг хариуцлагажуулж, өгөх ёстой эрх мэдлийг нь өгч ажиллах нь зүйтэй. Мэдээж Ерөнхий сайд танхимын гишүүдээ өөрөө бүрдүүлнэ гэх заалт дэмжигдсэн. Гэхдээ Их хуралд танхимын гишүүдээ танилцуулна. Их хурал батлахгүй. Сайдуудыг Их хурал батлахгүй юм бол Их хуралд тангараг өргүүлэх концепц явж байгаа.

Харин Их хурлын гишүүдийн 19 буюу түүнээс дээш гишүүн Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг тавибал нийт гишүүдийн олонх 39 буюу түүнээс дээш гишүүн Засгийн газрыг огцруулах нь зүйтэй гэж зөвшөөрөх юм бол огцорно. Мөн Ерөнхий сайд улсын хэмжээний том бодлогын талаар УИХ-д итгэл хүлээлгэх асуудал нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгагдсан. Хэрвээ энэ бодлого Их хурлын гишүүдийн олонхын саналыг авч чадахгүй бол Ерөнхий сайд огцорно гэх үзэл баримтлал туссан. Түүнчлэн Засгийн газрын гишүүдийг давхар дээлтэй байна гэж иргэд шүүмжилдэг. Дөрвөн Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх нь зүйтэй гэж үзсэн. Ер нь Засгийн газрыг Их хурлаас тусгаарлах асуудал байж болохгүй. Учир нь Их хурал Засгийн газрыг байгуулдаг. Манай улс парламентын тогтолцоотой улс. Парламент эрх мэдлийнхээ хүрээнд Засгийн газрыг ажиллуулдаг. Засгийн газарт УИХ-ын гишүүн хавсарч үүрэг гүйцэтгэж болохгүй гэхээр өнөөгийн нөхцөл байдалд улс төр, төрийн тогтолцоог бодоод үзсэн ч болохгүй. Тиймээс дөрөв хүртэлх гишүүн давхар дээлтэй байж болох юм гэж үзсэн. Мөн Ерөнхий сайдын өргөн барьсан төсвийг Их хурал баталдаг ч тэр эрхээрээ түрүү барьж төсөвт дур мэдэн өөрчлөлт оруулж болохгүй гэх заалт орсон.

Түүнчлэн хотуудын тухай заалтыг нэлээд ярьсан. 1992 оны Үндсэн хуулиас өмнө Дархан, Эрдэнэт хотын статустай байсан. Дагавар хотыг байгуулахгүйгээр нийслэл хотын хүн амын нягтаршлыг бууруулах боломжгүй. Гэхдээ энэ санал тогтоол маягаар дэмжигдсэн.

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой заалт 2021 оноос хэрэгжинэ гэж байгаа. Одоогийн Ерөнхийлөгч дахин нэр дэвших боломжтой юу?

Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг заалтад Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгоно гэх заалт дэмжигдсэн. Үндсэн хуульд оруулсан нэг өөрчлөлт хууль санаачлах хүрээ хязгаарыг нь тогтоож өгсөн. Ерөнхийлөгч өөрийн хамаарах хүрээний бусад асуудлаар хууль санаачлахаа больё гэж байгаа юм. Одоогийн Ерөнхийлөгч дахиад нэр дэвших боломжийг нээж өгсөн. Энэ бүхнээс харахад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт иргэд рүү чиглэсэн, байгалийн баялгийн зохистой хэрэглээг хангасан, үр өгөөжийг дээшлүүлсэн, хууль шүүхийн байгууллагуудын асуудлуудыг зохицуулсан, УИХ, Засгийн газрын хариуцлагын асуудлыг төгөлдөржүүлсэн нэмэлт, өөрчлөлт боллоо гэж дүгнэж байгаа.

-Ирэх оны төсвийг сонгуульд зориулагдсан төсөв боллоо гэж байна. Нөгөө талаар тогтолцоо нь ийм байгаа учраас ямар ч аргагүй гэх зүйлс яригдаж байна. Таны тойрогт хэр хэмжээний төсөв тусгагдсан бэ?

-2020 оны төсвийг улстөржсөн, сонгуультай холбоотой төсөв гэдгийг би хүлээн зөвшөөрөхгүй. Зарим гишүүд тийм зүйл ярьж байгаа юм шиг билээ. Тэр сум, багт иргэд амьдарч байгаа учраас тэр хүмүүсийн нийгмийн салбарын асуудал, амьдрах орчныг сайжруулах, ажиллах, хөдөлмөрлөх нөхцөлийг төсвөөр оруулж болохгүй ээ. Нэг талаас Монгол Улсын төсвийг шүүмжилж байгааг хүлээж авах нь зүйтэй. Улсын нэгдсэн хөгжлийн бодлого гэж байх ёстой. Тиймээс бид Үндсэн хууль дээр хөгжил төлөвлөлтийн бодлогыг эргэж оруулсан. Аливаа улс хөгжлийн бодлогоо тодорхойлж, яг тэр бодлогоороо хөгжиж явах ёстой. Бид 20 жилийн дараа хаана очих вэ гэдэг асуудлыг ярих ёстой. Нэг нам сонгуульд гараад ирэхээр өмнөх Засгийн газрын ажлыг үгүйсгэдэг бодлоготой байж болохгүй. Монгол Улсын хөгжлийн бодлого тодорхойлсон олон бичиг баримт байгаа. Засгийн газар салбарын хүрээнд нэлээд олон хэлэлцүүлэг зохион байгуулах шиг боллоо. Тайлангаа гаргаж тавиагүй байна. Эрчим хүчний салбартай холбоотой бодлогыг сонирхлоо. Эрчим хүчний дэд бүтэц, зам харгуйгүйгээр улс орон хөгжинө гэж байхгүй. Хөгжлийн суурь нөхцөл нь эдгээр зүйлс. Эрчим хүчний хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдэж байна. Гаднаас авч байгаа импортыг бууруулах эрчим хүчний урьдчилсан бодлого гарсан байсан. Энэ маш зөв бодлого. Өөрийн онцлогт тохирсон ажлын байр нэмэгдүүлсэн, үйлдвэр хөгжсөн бодлого Монгол Улсад хэрэгтэй. Гэвч Монгол Улс үйлдвэрлэгчдийг дэмжих бодлого барьдаггүй. Миний тойргийн төсөвт тавих ёстой зүйлүүд тусгагдсан.

-“Оюу толгой ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” УИХ-ын тогтоолыг баталлаа. Ингэснээр хоёр тал хэлэлцээрийн ширээний ард сууж чадна гэж харж байна уу?

-Их хурлаас долоон зүйл заалттай тогтоол гаргасан. Өнөөдөр Оюу толгой, Дубайн гэрээтэй асуудал Их хурлаар яригдаж байна. Оюу толгойн гэрээг цуцална гэж хэн ч яриагүй ээ. Энэ том төслийг зогсоож болохгүй. Манай эдийн засагт хэрэгтэй төсөл. Оюу толгойн гэрээг алдаа оноо байвал сайжруулъя. Дубайн гэрээн дээр асуудал байгаа гэх зүйл ярьж байгаа. УИХ-ын хоёр тогтоол гарсан байдаг. 2009 оны УИХ-ын 57 дугаар тогтоол гэж байгаа. Хэрвээ 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлээд явсан бол Монголын төр 34 хувь биш 50-иас дээш хувийг эзэмшээд явах бүрэн боломжтой. Түүнчлэн 2020 оноос хойш ашгаа аваад явах ёстой. Олон хүнийг ажлын байраар хангаж, Монгол Улсад татвар төлж байгааг ойлгож байгаа. Оюу толгойн төлж байгаа татварыг нэг бүрчлэн авч үзэх хэрэгтэй. Их хурлын тогтоолоор Оюу толгойн 2008 онд хийсэн гэрээг сайжруулах хэрэгтэй. Их хурлын 57 дугаар тогтоолтын хэрэгжилттэй холбоотой асуудлыг эргэж харах хэрэгтэйг ярьж байгаа. Их хурал Дубайн гэрээг хууль тогтоомжид нийцүүлэн сайжруулах хэрэгтэй гэсэн зүйл оруулж ирсэн. Дубайн гэрээг Их хурал сайжруулахгүй. Субьект нь ч биш. Хуульд нийцүүлэн сайжруулна гэж ярьж болохгүй. Гэхдээ том төсөл хэрэгжиж байгаа учраас сэтгэлийн хөөрөл, аливаа нэг үндэслэлгүй хандаж болохгүй. Монгол Улсын Засгийн газар, Оюу толгой компанийн холбогдох байгууллагууд хэлэлцээрийн ширээний ард суух хэрэгтэй. Дубайн гэрээнд Монгол Улсад төлөх ёстой хэдэн тэрбум ам.доллар болоод манай улс авах ёстой үр өгөөжийн хугацаа хойшилсон. Нэгэнт Монгол Улсад ашиггүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол далд уурхайг явуулах шаардлагагүй. Миний хувьд Дубайн гэрээ хор хохиролтой гэж үзвэл цуцлах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байдаг.