Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Таны хувьд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг санаачилсан гишүүдийн нэг. Эрүүгийн хуульд ямар өөрчлөлтүүд тусгагдав?

-Энэ хуульд туссан гол зохицуулалт нь бусдын малыг хулгайлсан л бол нэг байна уу, олон байна уу гэдгээс үл хамааран эрүүгийн хариуцлага буюу ял шийтгэл заавал хүлээхээр боллоо. Малын хулгай ярихаараа нэг л их тоо яриад байна гэж яригдаж байсан. Энэ талаар тайлбар хэлэхэд мал хулгайлсан л бол ямар ч маргаангүй, ял шийтгүүлэх нь тодорхой. Харин хэдэн мал, ямар нөхцөлд мал хулгайлснаас шалтгаалан зарим тохиолдолд оногдуулах ял шийтгэлийг илүү хүндрүүлэх шаардлага байдаг. Тиймээс малын тоо, мал хулгайлахад үүссэн нөхцөлийг малын хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хүрээнд яриад байгаа юм.

Хэрвээ найм хүртэлх тооны бог, эсхүл нэг бод, өөрөөр хэлбэл найм хүртэл тооны мал хулгайлсан бол Эрүүгийн хуулийн 17.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу зургаан сараас таван жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл зургаан сараас таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэл ногдуулна. Мөн найман бог, эсхүл, хоёр бод, түүнээс дээш тооны мал хулгайлсан бол олон тооны мал хулгайлсан гэж үзэж өмнөхөөс илүү хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнтэй буюу Эрүүгийн хуулийн 17.12 дугаар зүйлийн 2-т заасны дагуу хоёр жилээс найман жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ. Үүнтэй холбогдуулан нэг бодыг дөрвөн богд шилжүүлэн тооцохоор хуульд тусгасан.

Түүнчлэн хулгайлсан малын тооноос үл хамааран дараахь байдлаар мал хулгайлсан бол бас хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэж байгаа. Үүнд, бүлэглэн мал хулгайлсан,улсын хилээр нэвтрүүлсэн, машин механизм ашиглан ноцтой хор хохирол учруулан мал хулгайлсан бол хэдэн тооны мал хулгайлснаас үл хамааран хүндрүүлэх нөхцөлтэйгөөр буюу шууд хоёроос найман жилээр хорих ял шийтгэхээр тус тус тусгасан. Малын хулгайг зөвхөн Эрүүгийн хуульд заасан. Өөрөөр хэлбэл, мал хулгайлах нь зөрчил биш, гэмт хэрэг. Зөрчлийн хуульд “хулгайлах” зөрчил байдаг боловч энэ нь малын хулгайд хамаарахгүй бөгөөд мал хулгайлсан бол эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Бидний санаачилсан хуулиар Зөрчлийн хуульд орсон өөрчлөлт нь хулгайлсан мал, махыг мах бэлтгэлийн зориулалтаар худалдан борлуулахад зөрчлийн хариуцлага хүлээлгэдэг болгож байна. Өмнө нь мал, мах бэлтгэлийн зориулалтаар гарал үүслийн гэрчилгээгүй мал тууварласан, эсвэл мал, мах тээвэрлэсэн гэдэг зөрчил байсан боловч түүнийг худалдаалж, борлуулсан этгээдэд зөрчил хүлээлгэдэггүй байсан. Энэ өөрчлөлт орсноор хулгайлах замаар олж авсан мал, махыг тодорхой хэмжээнд худалдаалахыг хязгаарлана гэж үзэж байгаа.

-Энэ өөрчлөлтийн амин сүнс нь малын хулгайтай тэмцэхэд чиглэж байна гэж ойлгож байгаа. Мал хулгайлсан л бол тоо харгалзахгүйгээр хорих ял эдлүүлэхээр шинэ хуульд заажээ. Өнчин ишиг хулгайлсан ч ял авах юм байна. Арай хатуу хууль болчихов уу гэх зүйл яригдаж байна….

-Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Мал хулгайлах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль зэрэг бусад хуулиар малын шилжилт хөдөлгөөний хяналт, малын бүртгэл, им тамга, малын индексжүүлсэн бүртгэл, мал, махны гарал үүслийн гэрчилгээ гэх мэт захиргааны хяналт, зохицуулалтын шинжтэй хуулийн зохицуулалтууд хэрэгжээд явж байгаа. Гэлээ гэхдээ мал хулгайлах гэмт хэргийн гаралтыг бууруулахад дорвитой нөлөө үзүүлэхгүй байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг улам л өсч байна. Үндэсний статистикийн газрын мэдээллээс үзэхэд мал хулгайлах гэмт хэрэг 2017 онд 901, 2018 онд 1096, 2019 оны байдлаар 1800 гаруй мал хулгайлах гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт жил бүр тасралтгүй өссөөр байгаа. Сая бидний санаачилсан хууль бол малын хулгайн гэмт хэрэг гарсны дараа мал хулгайлсан этгээдэд оногдуулах ялыг чангатгасан зохицуулалт бүхий Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт юм. Мэдээж ялын бодлого бол нэг талаас гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд тохирсон ял шийтгэлийг оногдуулах зорилготой. Нөгөө талаас гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх буюу энэ гэмт хэргийг үйлдвэл ийм ял шийтгэл эдлэх юм байна гэх гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэгтэй байдаг.

Уг нэмэлт, өөрчлөлт бол гэмт хэрэгтэй тэмцэх зорилготой хууль. Үүний өмнө Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ баталсан. Уг хуулийн төслийг би УИХ-ын зарим гишүүний хамт санаачилсан. Энэ хуулиар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх буюу гэмт хэрэг гаргахгүй байхад төрийн болон орон нутгийн байгууллага, цагдаагийн байгууллага, иргэдийн чиг үүрэг зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны талаар зохицуулсан. Нөгөө талаар малын хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх нь зөвхөн цагдаагийн болон бусад хуулийн байгууллагын чиг үүрэг гэж орхилгүйгээр холбогдох тал талын илүү өргөн хүрээтэй оролцоо, хамтын ажиллагаа чухал байна.Цагдаагийн байгууллагын хэрэгжүүлдэг хяналтаас гадна, бусад захиргааны байгууллагууд, хуулиар малын шилжилт хөдөлгөөний хяналт, им тамганы хэрэглээ, бүртгэлжүүлэлтийн асуудлаар ямарваа нэг үүрэг хүлээсэн бүх этгээд нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар нэг чиг зорилго, нэгдмэл сүлжээ үүсгэн хамтран ажиллах шаардлагатай. Хичнээн хатуу чанга, нарийвчлан зохицуулсан хууль байгаад үр дүн муутай байна.

-Урьд нь малын хулгайн шийтгэл оногдуулах зүйл анги нь сул байсан гэж үзэж байна уу. Нийтэд тустай ажил хийх заалт хасагдаж байгаа юм билээ…

-Мал хулгайлах гэмт хэрэг өсч байгаа нь ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг нийгэм, эдийн засгийн байдалтай шууд холбоотой боловч нөгөө талаар мал хулгайлах гэмт хэрэгт оногдуулж байгаа ялын бодлого нь үр нөлөө багатайгаас гэмт хэрэг гарахаас урьдчилан сэргийлэх үүргээ сайн гүйцэтгэж чадахгүй байна гэж үзсэн. Иймд малын хулгайн гэмт хэрэгт оногдуулах ялыг чангатгах, хуулийн хийдэл гаргахгүй байх зорилгоор Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Зөрчлийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийг санаачилсан. Өмнө нь буюу энэ нэмэлт, өөрчлөлт батлагдахаас өмнө 24 бог, найман бодоос дээш тооны мал хулгайлсан нөхцөлд ял шийтгэлийг хүндрүүлж оногдуулдаг байсан. Тухайлбал, 23 бог хулгайлсан этгээдэд 240 цагаас 720 цаг хүртэлх хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх ял оногдуулах боломжтой байсныг хуулиас хасч байна. Өөрөөр хэлбэл, 23 бог хулгайлсан этгээд өмнө нь ял эдлэх нэрээр аймгийн төвд хэдэн өдөр гудамж шүүрдэж байгаад буцаад сумандаа хүрээд ирдэг байсныг таслан зогсоож, тэдэнд зохих ял шийтгэлийг эдлүүлэхээр хуульд тусгасан.

-Малын хулгайг ихэвчлэн бүлэглэн хийдэг. Энэхүү хууль гарснаар эдгээр этгээдүүдэд ямар шийтгэл оногдуулах вэ?

-Үнэхээр малын хулгайг зохион байгуулалттайгаар бүлэглэн үйлддэг тохиолдол их байна. Амьдрал дээр малын хулгайг бүлэглэн үйлдчихээд нэг нь даадаг явдал гардаг. Ганцаараа үйлдсэн нөхцөлд олон тооны мал хулгайлаагүй бол бүлэглэн үйлдсэнээс хөнгөн ял шийтгэл оногдуулдаг. Гэхдээ хуулийн энэ нөхцөлийг өөрчлөх боломжгүй. Ер нь гэмт хэргийн илрүүлэлт, мөрдөх, нотлох ажиллагаатай илүү холбоотой асуудал. Малын хулгайг ганцаараа,бүлэглэн, бусдынхаа өмнөөс ганцаараа ялыг дааж байна уу гэдгийг гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх явцад мөрдөгч, прокурор, шүүгч ялган тогтоох ёстой.

ХҮН-ын нарийн бичгийн дарга, хуульч Д.Үүрцайхтай ярилцлаа.

-Ирэх оны сонгуулийг томсгосон мажоритар системээр явуулахаар болсон. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-УИХ-аас УИХ-ын Сонгуулийн хуулийг шинэчлэн баталлаа. Ингэхдээ1992,2008 онуудад хэрэглэж байсан томсгосон тойрогтой дийлэнх олонхын тогтолцоог авч хэрэглэхээр шийдэж байна. Энэ тогтолцоо бол хуучин жижиг 76 тойрогтой тогтолцооноос бага зэрэг дэвшилттэй боловч сүүлийн 30 жил бид хортой үр дагаврыг нь амсаж байгаа төрийг хямралт байдалд хүргэсэн дийлэнх олонхын тогтолцоог хэрэглэх гэж байгаа нь харамсалтай. Учир нь дийлэнх олонхын тогтолцооноос болж манайд парламентын ардчилал бэхжиж чадахгүй, тойргууд руу төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулдаг, улс төрийн намууд төлөвшдөггүй, бэхэждэггүй, мөнгөний улс төр явдаг, улс төрийн авлига хөгжсөн зэрэг сөрөг нөхцөл байдал үүссэн. Эрх баригчид ингэж шийдсэн учраас энэ тоглоомын дүрмээр цаашаа явна гэсэн үг. Гэхдээ энэ тогтолцооны сөрөг талуудыг багасгах хууль зүйн боломжууд байна. УИХ-ын сонгуулийн тойргийг хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө шинэчлэн тогтоохдоо сонгох, сонгогдох эрхийн тодорхой зарчмуудыг хангасан байдлаар тогтоох боломж нь УИХ-д байгаа. Энэ боломжоо шийдвэр гаргагчид ашиглах байх гэж найдаж байна.

-Сонгуулийн тойргийг хэрхэн тогтоох нь зүйтэй юм бэ?

-Хамгийн гол нь парламентын ардчиллыг бэхжүүлж, улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэхийн тулд энэхүү олон мандаттай сонгуулийн тогтолцооны хувь тэнцүүлэх нөлөөг нь аль болох өндөр байхаар буюу тойргуудийг аль болох томсгож, аль болох олон мандаттайгаар, жижиг тойрог дээр тойргоо “услаж”сонгогдохгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх, мөнгөний нөлөөг багасгахуйцаар тогтоох хэрэгтэй. Нэн чухал зүйл нь сонгох, сонгогдох эрхийн тэгш байдлыг хангах, сонгуулийн суурь зарчмуудыг хангасан байдлаар тогтоох ёстой. Ингэхдээ хэд хэдэн зарчим барих ёстой юм. Сонгуулийн тойргийг засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийг баримталж бус сонгуулийн газар зүй буюу тойргийн сонгогчдын тоо харилцан адил байхаар тусгайлан тогтоох ёстой. Өөрөөр хэлбэл, том газар нутгийг хамарсан, олон мандаттай байдлаар тойргийг тогтоох хэрэгтэй. Ингэхээр хувь тэнцүүлсэн элемент нь илүү сайн болж улс төрийн намууд харьцангуй төлөвших процесст дэмжлэг болж,сонгуулийн төлөөллийн зарчим илүүтэй хангагдах боломжтой. Мөн нэг тойрогт ногдох мандатын тоо ижил байх ёстой. Тодруулбал, бүгд хоёр мандаттай, эсвэл бүгд гурван мандаттай тойрог гэдэг ч юм уу. 1992, 2008 онд олон мандаттай тойргоор сонгууль явуулахдаа Говьсүмбэр аймаг нэг мандаттай, Баянзүрх дүүрэг дөрвөн мандаттай гэхчлэн харилцан адилгүй тогтоодог байсан. Энэ нь сонгох эрхийн тэгш байдлыг зөрчиж байгаа юм. Хэрвээ иргэд төрөө тэгш эрхтэйгээр сонгохгүй юм бол энэ төр бүх иргэдийн төр биш болж хувирна.Учир нь Говьсүмбэр аймгийн иргэн нэг мандаттай, чухал биш иргэн. Сонирхлоо ганц УИХ-ын гишүүнээр төлөөлүүлдэг. Харин Баянзүрх дүүргийн сонгогч өөрийн эрх ашиг улс төрийн хүсэл зоригоо дөрвөн УИХ-ын гишүүнээр төлөөлүүлдэг. Тэр хэрээр Говьсүмбэр аймаг руу очих хөрөнгө оруулалт, төсвийн хуваарилалт бага болдог. Баянзүрх дүүрэгт эсрэгээрээ болдог гэдэг ч юм уу. 1992 онд Үндсэн хуулийн Цэц харалган шийдвэр гаргасан. Энэ нь Үндсэн хуульд сонгогчид тэгш эрхтэйгээр сонгоно гэж үгчилж бичээгүй учраас иргэд төрөө тэгш бус эрхтэйгээр сонгож болно гэсэн агуулгатай шийдвэр гаргасан. 2008 оны сонгуульд нэр бүхий иргэд Цэцэд хандахад 1992 онд гаргасан Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр байгаа учраас энэ асуудлаар дахин Үндсэн хуулийн маргаан үүсгэхгүй хэмээн шийдэж байсан. Энэ бол маш хор нөлөөтэй шийдвэр. Үүнийг Үндсэн хуулийн Цэц засах боломжтой. Эсвэл УИХ Монгол Улс ардчилсан, парламентын засаглал бэхжих ёстой гэж үзэж байгаа бол тойрог байгуулах УИХ-ын тогтоолоороо энэ асуудлыг цэгцэлж шийдвэрлэх, сонгох, сонгогдох эрхийн тэгш байдлыг хангасан байдлаар тогтоох боломжтой. Үүнийг хангаж тогтоохын тулд дээр дурдсан аль болох тойргийг томсгох, тойргуудад ногдох сонгогчдын тоо адилхан байх, мөн нэг тойрогт ногдох мандатын тоо ижил байх ёстой юм.

-УИХ-ын гишүүн хүн хэдэн хүнийг төлөөлөх нь зохистой харьцаа вэ?

-Мэдээж тухайн улсын парламент хэдэн гишүүнтэй байхаар хуулиараа тогтоосон байна тэр хэмжээгээр л төлөөлөл нь тодорхойлогдоно. Манай улсын хувьд 42000 гаруй иргэнийг нэг УИХ-ын гишүүн төлөөлж байгаа гэж харагдана. Парламентын засаглалтай дэлхийн хөгжингүй орнуудын жишгийг судлан үзэхэд Таагепера нарын улс төр судлалын эрдэмтдийн гаргасан куб язгуурын хууль буюу тухайн улсын хүн амын тоог куб язгуурт оруулан тооцож парламент нь хэдэн гишүүнтэй байвал зохистой болохыг тогтоодог аргачлалыг ерөнхийдөө ашигласан байдаг. Энэхүү аргачлалаар тооцож үзвэл манай УИХ 147 гишүүнтэй байх шаардлагатай байгаа. Саяын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх боломжийг ашигласангүй. Тэр утгаар үзвэл манай гишүүд хэт олон иргэнийг төлөөлж байна гэсэн үг. Гэхдээ олон мандаттай тогтолцооны урьдын тойргоо дахин байгуулвал мэдээж хэрэг төлөөллийн зарчим алдагдаж, тэгш бус байдал үүснэ.

-Хүн амын тэн хагас нь нийслэлд ажиллаж, амьдарч байна. Гэтэл нийслэлийн мандатын тойргийг багасгаж хөдөө орон нутгийн мандатыг нэмэгдүүлэх нь буруу гэх шүүмжлэл олон нийтийн дунд явж байна…

-Тойргийн хуваарилалтын сургаар өмнө нь нийслэлд 26 мандат байсан бол 24 мандат оногдуулж, өөрсдөө хөдөө орон нутагт бүтэцтэй учраас тэндээс сонгогдоно гэсэн байдлаар мандатын тоог нэмэгдүүлсэн зохицуулалт хийгдэх гэж байна гэх мэдээлэл явж байна лээ. Энэ тохиолдолд маш ноцтой үр дагаварт хүрнэ. Яагаад гэвэл нийслэл хотод нийт хүн амын тал хувь нь оршин сууж байна. Сонгууль газар нутгийн төлөөлөл биш. Сонгогчдын буюу хүн амын төлөөлөл. Тэгэхээр мандатын тал нь нийслэлд оногдох ёстой. Ийм байдлаар тогтоохгүй бол 2008 оны эмгэнэлт байдал руу орох нөхцөл байдал бүрдэж болзошгүй. Үүнийг улстөрчид бодож шийдэх хэрэгтэй. Сонгох, сонгогдох эрхийн тэгш байдлыг маш ноцтой зөрчиж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нийслэл хотын мандатын тоог бууруулах нь байтугай 38 болгож нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна.

-Газар нутгаар тойрог, мандатын тоог тогтоох нь ямар намд ашигтай вэ?

-Энэ мэдээж социализмын үеийн төржсөн номенклатур бүтэц, улс төрийн авлигын тогтолцоогоо хадгалаж үлдсэн, дээрээс нь өнгөрсөн хугацаанд дийлэнх олонхын тогтолцоогоор хүн ам цөөнтэй, мэдээлэл муутай орон нутгийн сонгогчдоос халамжлагч феодалын дүрээр сонгогдсоор ирсэн МАН-д, түүний тойргоо “усласан” гишүүдэд л ашигтай байгаа байх. Гэхдээ Монголын сонгогчид энэ 30 жилд эрх биш нэлээд хэрсүүжиж, энэ удаад дахин МАНАН-г эсвэл тэдний өнгөлөн далдалсан “гар, хөл нам”-уудыг сонгож хууртагдахгүй гэж үзэж байгаа хандлага бас ажиглагдаж байна.

-Газар нутаг, эсвэл хүн амаар мандатын тоог тогтоох нь давуу болон сул тал нь юу вэ?

-Дээр дурдсанчлан нийслэлд хүн амынх нь тал хувь амьдарч байгаа, сонгууль нь хүн амын төлөөллийг бүрдүүлж буй үйл явц учраас УИХ-ын гишүүдийн талыг нь нийслэлээс сонгох шаардлагатай болно. Гэтэл нөгөө орон нутгийн феодлууд нь хэдэн тэрбумын хөрөнгө мөнгө зарцуулаад тойргоо “усалчихсан” буюу улс төрийн авлигаа тараачихсан байгаа. Тэгэхээр ингэх нь мэдээж хэрэг улсын төсвийн хөрөнгөөс ЖДҮ-ийн зээл гэх мэтчилэн хулгайлсан хөрөнгөөрөө сонгогчдыг дөрвөн жилийн турш авлигадсан эрх баригчдад л ашиггүй байгаа. Тойргийг Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийг баримталж бус харин сонгогчдын тоо харьцангуй тэнцүү байхаар тогтоовол төлөөллийн зарчим, сонгох, сонгогдох эрхийг тэгш байдлын зарчим хангагдаж, сонгогдсон төрийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал дээрдэнэ. УИХ-ын, ерөөс Монголын төрийн шаварт хутгалдсан нэр хүнд сэргэнэ. Хуучин улс төрчид хүн ам таруу оршин суудаг Монгол орны хувьд ийнхүү тогтоовол төвлөрөл явагдаж, зах хязгаар нутаг эзэнгүй болж, хятадууд хилээр орж ирээд суурьшчихна хэмээн айлгаж тайлбарладаг. Энэ бол мэдээж хий хоосон, хоцрогдсон, бодит үнэнд нэгэнтээ гүйцэгдчихээд байгаа тайлбар юм. Учир нь бид өнгөрсөн 30 жилд үндсэндээ байнга сонгуулийн дийлэнх олонхын тогтолцоотой явж ирсэн. Тэгвэл өнөөдөр яагаад хүн амынх тал хувь нь нийслэлд ирээд суурьшчихав. Худлаа байгаа биз. Зах хязгаар нутаг улам л эзэнгүйрсээр байгаа. Тэнд нь 300 хүүхдийн сургуульд 30 хүүхэд суралцаж байгаа, 200 суудалтай соёлын төвүүд нь хоосон гандаж байгаа. Тэр хэрээр төсвийн хөрөнгө оруулалт үр ашиггүй болж, Монголын хөгжлийг хойш татаж байгаа. Хэрэв бид өнгөрсөн хугацаанд төсвийн хөрөнгө оруулалтаа үр дүнтэй хийж, хөгжлийн зөв бодлого явуулсан бол эсрэгээрээ орон нутагт ажил хөдөлмөр, аж ахуй эрхлэх нь ашигтай, боломжтой болсноор төвлөрөл саарч, орон нутгийн иргэдийн нуруу тэнийж, амьдрал цэцэглэх байсан. Тэгэхээр хөгжлийн гол чөдөр тушаа нь сонгуулийн мажоритар тотолцоо, түүнийг улайран хамгаалагч, өөрсдийн эрх мэдэлд хүрэх, оршин амьдрах үндэс гээд тооцчихсон авлигач, хуучин улстөрчид байгаа биз.

“Нэг анги” буландаа Хан Хэнтийн ууган сургууль Өндөр хааны нэгдүгээр арван жилийн 16 дахь төгсөлтийнхнийг урьж оролцууллаа. Анх энэ ангид хоёр бүлгийн 70 хүүхэд элсэн орж байжээ. 2017 оны аравдугаар сард тэд хамт арван жил төгссөнийхөө 50 жилийг хэрхэн тэмдэглэх талаар уулзан хөөрөлджээ. Ангиараа Монголын Үндэсний олон нийтийн телевизийн хашаанд 50 ширхэг мод тарьсан байна. Мөн МУСТА Г.Дашдондовын “Мөнхийн дурсамж” дууны клипэнд оролцсон гэнэ.

Төрөлх сургуулийн 90 жилийн ойгоороо уулзсанаас хойш тус ангийнхнаас Д.Лхагваа гавьяат эмч, Н.Ишдорж гавьяат эдийн засагч, Н.Жанцанхорлоо, С.Эрдэнэбал нар аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Ц.Баярсайхан Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон, алтан гадас одонгоор Т.Алтанчимэг, Ш.Баатаржүрмэд, Г.Бадамханд, Б.Сандаг, Д.Намсрай, Д.Цэрэннадмид, Г.Пагамжав нар шагнагдсан байна.

Төгсөлтийн 50 жилийн ойгоороо энэ ангийнхан уулзахад ихэнх нь төрийн одон медальтай, бүгд албаны Тэргүүний тэмдгээ зүүсэн байсан нь яах аргагүй л бид бүтээн байгуулалтын үеийн ахмадууд болох нь харагдаж байсан даа хэмээн хуучилсан юм.

Ангийн охин Т.Алтанчимэг нь нийслэлийн арван жилийн 42 дугаар сургуульд 31 жил сурах бичгийг хариуцан ажиллаж амжилт гаргаж Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч, МУСТА хэмээх цол тэмдэг хүртжээ. Ангийн хөвгүүн Ш.Баатаржүрмэд 1972 оноос Хэнтий, Сүхбаатар, Булган, Говьсүмбэр аймгуудад хууль цаазны зөвлөх хийж байсан бол Н.Бадарч нь Хилийн цэргийн 0129 дүгээр ангид штабын бичээч, нууцын эрхлэгч, Галшар суманд нарийн бичгийн дарга, Хэнтий аймгийн Соёлын хэлтэс, Урагшаа сонины газар, Хүүхдийн төлөө төвд ажиллаж байж. Монгол Улсын хөдөлмөрийн хүндэт медальтай, V таван жилийн гавшгайч гэнэ. Я.Доржнамжим нь хилийн цэргийн албанд насаараа ажилласан бол ангийн охин Г.Бадамханд нь тэргүүлэх зэргийн сурган хүмүүжүүлэгч багш төдийгүй 54 мянга гаруй хүүхдийг сургуульд бэлтгэн оруулсан аж. Ц.Баярсайхан нь ЗХУ-ын Ленинград хотод Улс төрийн академийг хуульч, сэтгүүлчээр төгсөж цагдаагийн хурандаа, МУСТА, Хууль зүйн болон Хэвлэл мэдээллийн тэргүүний ажилтан цолоор шагнуулжээ. Шүлэг, яруу найраг, дурсамж, дурдатгал, хошин шогийн 18 ном, хоёр дууны клип хийлгэжээ. Түүний гэр бүл “Нийслэлийн оюунлаг гэр бүл”-ээр өргөмжлөгдсөн байна. Харин ангийн хөвгүүн С.Болд нь ЗХУ-д цэргийн академи төгсөөд ардын армид ахлагчаас дэд хурандаа цолтон болжээ. Д.Бизьяа нь нийслэлийн иргэдийн хурлын хүндэт медаль, V, VI таван жилийн гавшгайч аж. Л.Дагва нь 1979 оноос хойш банкны байгууллагад тасралтгүй 30 жил ажиллажээ. Ангийн охин Д.Дамдин нь Мэдрэл сэтгэцийн өвчнүүдийн эмчилгээ оношлогооны стандартыг орон нутагтаа тохируулан боловсруулсан. Мөн нойрны тухай, стресс, тархины цусан хангамжийн хурц дутагдлын үед авах арга хэмжээ, сэтгэл гутрал, хүзүүний ясжилтын тухай гэх зэрэг 40 гаруй эмчийн зөвлөмж, гарын авлагыг боловсруулжээ. Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан АУ-ы магистр, хөдөлмөрийн хүндэт медаль, алтан гадас одонтой гэнэ. Г.Дашдондов нь МУСТА, 200 гаруй зохиолын болон үндэстний дууны урын сантай, Монголын уран сайхны болон баримтат найман кинонд тоглож 30 гаруй концерт найруулжээ. Т.Долгоржав нь тогоочоор олон жил ажилласан бол Л.Дуламжав нь Алдарт эхийн I, II зэргийн одон, ойн медалиудтай аж. Ангийн охин Ч.Жавзандолгор нь ус цаг уурын техникч мэргэжилтэй. 1986 онд байгууллагын аваргаар шалгарч, системийн дээд амжилт тогтоож байжээ. Н.Ишдорж нь Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч. С.Мөнхтөр нь Монгол Улсын барилгын материалын үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан. Хөтөлийн цемент шохой компанийн анхдагч аж. Д.Намсрай Баян-Овоо сумын бүтээн байгуулалтад оролцож байжээ. Л.Нарантуяа Санхүү банкны тэргүүний ажилтан. Л.Нарангэрэл нягтлан бодогч V, VI таван жилийн гавшгайч, Хан Хэнтийн шүтээн ээж өргөмжлөлтэй. Л.Норовсүрэн ашигт малтмалын баяжуулагч инженер, тэргүүний уурхайчин цол тэмдэгтэй. Алтны хүдэр боловсруулах технологи сэдвээр техникийн ухааны магистрын цол хамгаалжээ. Г.Пагамжав нь Тэргүүний замчин, МҮЭ-ийн тэргүүний ажилтан үйлдвэр худалдааны тэргүүний ажилтан бол Д.Пунцагтөмөр санхүү банкны тэргүүний ажилтан. Б.Сандаг нь Түүхч эрдэмтэн Л.Чулуунбаатартай хамтарч Ч.Шаарийбуу өргөсөн тангарагтаа үнэнч эрэлхэг баатар, Монгол Улсын баатар Шагдарын Гонгорын гавьяа зүтгэлийг дурсан эргэцүүлэхүй зэрэг зургаан ном бүтээжээ. ХАА-н хүнсний үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан гэнэ. Ц.Сайнууз нь Бизнесийн шилдэг ажилтан. Г.Сувдаа цахилгааны техникч, “Уран вальс” улсын анхдугаар их наадмын тусгай байрын шагналтай. Д.Төмөр ХХААЯ-ны тэргүүний ажилтан Нэгдлийн Холбооны Дээд Зөвлөлийн хүндэт тэмдэг болон зоо, мал эмнэлгийн ойн тэмдгүүдээр удаа дараа шалгарч байж. Ц.Туул эрүүлийг хамгаалахын тэргүүлэх ажилтан. Х.Төмөр улс төр судлаач. Алтан гадас одонтой. Д.Төмөр хүнс, үр тарианы лобарантаар насаараа ажилласан гэнэ. Л.Цэвэл Монгол орны 17 аймгийн нүүрсний ашиглалт, олборлолтын хайгуулын шинжилгээг хийж байжээ. Таван толгойн нүүрсний шинжилгээг 1976-1990 онд хийгдсэн бүх хайгуул, эрэл ашиглалтыг ажлын тулгаар бүх шинжилгээг гүйцэтгэж байсан гэнэ. Монгол Улсын тэргүүний геологч аж. Д.Цэрэннадмид Монгол Улсын зөвлөх багш. Д.Цэрэндулам “Багшийн гавьяа” одонтой бол Ч.Цэсэнжав эрчим хүчний тэргүүний ажилтан юм байна. Харин С.Эрдэнэбал Монгол Улсын шилдэг зохион бүтээгч, саяхан аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан болсон гэнэ.

Ангийн хөвгүүн С.Эрдэнэбал “Манай ангийнхан оюутан болж Улаанбаатарт ирснээс хойш баяр болгоноор уулзана. Ихэвчлэн манайд, эсвэл Дамдинынд. Хааяа Жүрмэдийн ахынхаар очно. Уулзалтын нэг гол ажил Нямжав, Маамуу, Явуунсум гээд цэргийнхнийг оргуулах явдал. Нямжавыг оргуулах ажил миний үндсэн үүрэг. Үүргээ ч маш хялбар гүйцэтгэнэ. Үүргэвчинд энгийн хувцас хийгээд Цэргийн их сургуулийн жижүүрийн цэрэг дээр очиж Нямжавт очоод Доной гуай болзоотын бор толгойд уулзъя гэж байна хэмээн хэлүүлээд хашааных нь зүүн өнцөгт байх нийтийн том модон жорлонд очно. Түүний гол хэрд Нямжав ордог тусгай тасалгаа байдаг. Болзоотын бор толгой буюу Цэргийн их сургуулийн бор жорлон ингэж л бидэнд тусалдаг байлаа” хэмээв.

Тэд өдгөө хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн анд нөхдөө дурсан санаж хүүхэд насны дурсамжтай үеэ ярилцан суудаг аж. Найргийн онгодтой Л.Рагчаасүрэн, ардын армийн офицер Л.Нямжав, Н.Цогтсайхан, Бадраа, Төмөрпүрэв, сурган хүмүүжүүлэгч багш Г.Цэнд, Д.Жанчив, Банзрагч, Г.Ложообаатар, Энхтуяа жүжигчин дуучин Ч.Дарамбазар, Жавзансүрэн, усны аж ахуйн инженер мэргэжилтэн Да.Сүхбаатар, Ж.Сүхбаатар, их эмч Л.Тунгалаг, банк санхүүгийн ажилтан Т.Дамдин, Л.Баасанжав, Загдсүрэн, холбоочин Намжилдорж, НААҮ-ний мастер Б.Үзваа, мянгат малчин Н.Явуунсум, Иванов, Түвшинбаяр, Пүрэвдорж, До.Сүхбаатар, ардчиллын алтан хараацай, яруу найрагч багш Ж.Лхамсүрэн, төрийн захиргааны ажилтан Төмөрбаатар, Сосор, цахилгаанчин Оюунчимэг, холбооны инженер Цэрэнлхаажав, автын инженер Должин, Химийн гэж алдаршсан Ц.Ирэхбаяр, физикийн С.Чагнаа, орос хэлний Д.Алтангэрэл нараа дурсан санагалздаг талаар ярьж байв. Тэд өөрсдийгөө “Мөнхийн андууд” хэмээн нэрийддэг гэнэ. Тиймээс ч “Мөнхийн андууд” хэмээх дурсамж цомог гаргасан байна. Арван жилээсээ ижилдэн дотноссон мөнхийн андууд жилдээ нэг уулзаж байхаар тохирсон аж. Төрөлх сургуулийнхаа 100 жилийн ой буюу төгсөлтийн 55 жилд бүгдээрээ оролцохоор зэхжээ.

Шинэ оны өмнөхөн шагналын хур бууж, олон шинэ гавьяат төрсөн билээ. Бид энэ удаа Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан С.Эрдэнэбал гуайнд “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэхээр зорьсон юм. Бидний яриа түүний бага нас, ижий аав, нутаг усных нь тухай дурсамжаар эхэллээ.

С.Эрдэнэбал гуай Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын уугуул. Эхээс наймуулаа. 1968 онд Хэнтий аймгийн Өндөрхаан суманд арван жилийн дунд сургуулиа төгсчээ. 1973 онд МУИС-ийн цахилгааны инженерийн ангийг дүүргэсэн байна. Их сургуулиа төгссөний дараа тэрээр Баруун-Уртынхаа Эрчим хүчний үйлдвэрт мэргэжлээрээ дөрвөн жил ажиллажээ. Тухайн үед Сүхбаатар аймагт ЗСБНХУ-ын тусламжаар Барилгын материалын үйлдвэрийн бааз /БМҮБ/ байгуулагдсанаар С.Эрдэнэбал гуай тэрхүү баазад цахилгааны инженерээр томилогдон очиж ажилласан байна. Түүнээс хойш 40 гаруй жил барилгын салбарт ажиллажээ.

Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цол хүртсэнд баяр хүргэхэд “Манайд аж үйлдвэр муу хөгжиж байна. Социализмын үед үйлдвэрүүд их байлаа. Ардчилал гарч ихэнх үйлдвэрийг хувьчилж, авсан хүмүүс нь ажиллуулж чадалгүй хаагдсан. Би БМҮБ-ийн шинийг санаачлагчдын бригадад гар нийлэн ажиллаж байсан дөрвөн залуугийн хамтаар туршин нэвтрүүлэх “Эрдэнэмандал” гэж анхны хувийн компанийг Сүхбаатар аймагтаа байгуулж байлаа. 1990-2000 он хүртэл хучилтын хавтан, хүрэн блок үйлдвэрлэх, отвод матах, бутлан ангилах, арьс нэхий, сур элдэх, талх нарийн боовны шарах шүүгээ, савангийн үйлдвэр зэрэг нийт 35 жижиг, дунд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж зохион бүтээсэн. Эдгээр үйлдвэр Завхан, Сүхбаатар, Хэнтий, Дорнод, Төв аймаг, Улаанбаатар хотод эзэндээ хүрч, тухайн үедээ цөөнгүй айл өрхийг ажилтай, орлоготой болгож байлаа.

Тухайн үед хөдөө орон нутагт малын түүхий эдийг бүрэн боловсруулах, арьс шир элдэх үйлдвэр нэн хэрэгтэй байгааг олж харсан юм. Энэ бүхнийг минь үнэлж, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цол өгсөн байх.” хэмээн хуучлав.

ШИЛДЭГ ЗОХИОН БҮТЭЭГЧ,
ТЭРГҮҮНИЙ БАРИЛГАЧИН

Монгол Улсын шилдэг зохион бүтээгч, Монгол Улсын тэргүүний барилгачин тэрээр Алтан гадас одон, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон зэрэг шагнал хүртэж байжээ. Эрчим хүчний салбарт дөрвөн жил, барилгын салбарт 40 гаруй жил ажиллахдаа 40 гаруй оновчтой санал, гурван шинэ бүтээл, зургаан бүтээгдэхүүний ашигтай загвар зохион бүтээсэн байна. Одоогоор түүнд бэлэн гурван төсөл байгаа бөгөөд бүгд өөрийнх нь патенттай бүтээл аж. Тухайлбал, “Хураагуурт хийн цахилгаан станц” (патент №2504) гэсэн өөрийн бүтээлээр 20 мВт хүчин чадалтай, цахилгаан станц байгуулах төсөл боловсруулжээ. Мөн “Тал хээрийн түймэр унтраах автомеханикжсан иж бүрэн төхөөрөмж” /патент№2499/ бүтээлээрээ тал хээрийн бүсийн сумдад гал унтраах сайн дурын хэсэг байгуулах төсөл боловсруулаад байгаа аж. Тэрээр мэргэжилдээ үнэнч, тууштай ажиллахаас гадна спортын хорхойтон, шүлэг яруу найрагт дуртай нэгэн аж.

ХЭНТИЙ АЙМГИЙН ЧӨЛӨӨТ БӨХИЙН АНХНЫ ДОЛООГИЙН НЭГ

С.Эрдэнэбал гуай багадаа цанаар гулгадаг байж. Сүүлдээ чөлөөт, самбо бөхөөр барилддаг болсон талаар хуучилсан юм. Их сургуулиа төгссөний дараа тэрээр самбо бөхөөр барилдаж байгаад, 30 гараад спортын замналаа орхисон гэнэ. Долдугаар ангид сурч байхдаа цанын бүсийн тэмцээнд хоёрдугаар байранд орж байж. Түүнийг бүсийн тэмцээнээс ирэх үед Спорт хорооны дарга нь чөлөөт бөхийн секц байгуулж байгаагаа дуулгахад нь ангийн найз Л.Нямжавыгаа “уруу татаж”, чөлөөтийн секцэнд хамтдаа явах болжээ. Ингээд Хэнтий аймгийн чөлөөт бөхийн анхны долоо гэх тодотгол тэдний нэрийн нэг хэсэг болж, сонин хэвлэлд ч гарч байсан удаатай. Тэрээр барилдааны үеэр Чөлөөт бөхийн Дэлхийн хошой аварга, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдовт цэвэр ялагдаагүй ганц бөхөөр тодорч байсан талаараа дурссан юм. Ойдов гуай энэ хоёр нэг жингийнх байж. “Ойдов бид хоёр найз. Олимпийн хорооны дэд дарга агсан Дамдин Биндэрийнх, бас найзууд” хэмээн хуучилсан юм.

Гэрийн эзэн ижий, аав талаасаа хоёулаа лам удамтай гэнэ. Аавыг нь Самдан гэдэг, Сүхбаатар аймгийн хүн аж. Тэрээр аавынхаа тухай дурсахдаа “Аав минь Эрдэнэмандал хийдийн гавж хүн байсан. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеэр баригдаж, зургаан жил хоригдон, цагаатгагдаж гарч ирсэн. Харин аавын ах лам нь цаазаар авахуулсан юм билээ. Ээжийн тал ч мөн адил үе дамжсан лам нар байсан гэдэг. Аавын минь тухай нэг хүн хуучилж байсан юм. Нэлээд хойно намайг Барилга угсралтын конторт ажиллаж байхад Улаанбаатараас ачаа тээш тээгээд харьж явтал замд нэг өвгөн машинд сууж, бид Хэнтийн гүүр гараад Галшарын замаар явахаар болсон юм. Хэдэн гүвээ даваад мань хүн дуран нүүлгээд байх юм. Тэгж тэгж нэг овоон дээр хүрч ирээд хүнгэнэтэл ном уншаад сүйд боллоо. Гэнэтхэн намайг угз татаад “чи энд бууж мөргө” гэдэг юм. Чи Наваансамдан гавжийн бага хүү Эрдэнэбал биз дээ гэнэ. Тийм л гэлээ. Аавыг маань Наваансамдан гэдэг байсан юм билээ. Танай аав энэ овоог босгосон. Тухайн үед Галшарын хараал гэж их байж л дээ. Тэндхийн хараалыг нутагтаа оруулахгүй гэж аав минь Галшарын хилийн заагт хаалтын овоо босгосон юм билээ. Тэр хүнийг хэлэхэд л би мэдсэн. Эрдэнэмандалын лам нар 1990 он гараад хийд байсан газрын овоог тахисан юм. Нутгийн улсууд цугласан үеэр би хаалтын овооны талаар асууж сураглалаа. Үнэхээр ч дээр үед хаалтын овоо гэж байсан талаар хөгшчүүл хүүрнэсэн. Тэр хаалтын овоог босгосны дараа тухайн үед зартай хараал хийдэг залуухан хархүү яасан дийлдэггүй газар вэ, би очно гээд Эрдэнэмандалын хийдийг зорьж гараад очиж чадалгүй буцсан талаар ярьдаг юм” хэмээн хуучиллаа.

Гэрийн эзэгтэйг М.Сэржмядаг гэдэг. С.Эрдэнэбал гуай гэргийтэйгээ 1973 онд Сүхбаатар аймагт гэр бүл болж өдгөө 47 жил ханилж байгаа аж. 1997 онд ганц охиноо их сургуулиа төгсөхөд Улаанбаатар хотод ирж суурьшжээ. Гэрийн эзэгтэй мал аж ахуйн мэргэжилтэй. Тэрээр аймгийн Хөдөө аж ахуйн салбарт салбар хариуцсан мэргэжилтнээр ажиллаж байсан аж. Гавьяаныхаа амралтыг авснаас хойш сүүлийн арав гаруй жил бясалгал, иогийн багшаар ажиллаж байгаа аж.

Түүний ижий, аав нь хоёулаа Сүхбаатар аймгийн Асгат сумынх аж. М.Сэржмядаг гуай “Аав маань сумын багшаас сумын дарга хүртэл ажилласан. Ээж минь яахав ар гэрээ авч явдаг, маш ажилсаг хүн байсан даа. Хэлмэгдүүлэлтийн үеийг аав маань их хэцүү байсан хэмээн халширсан янзтай ярьж байсан. Түмэн олны шүтлэгтэй тэр сайхан өргөөг нурааж эвдэлж сүйтгэхэд оролцсондоо харамсдаг талаараа гунигтайхан дурсдаг байсан. Тухайн үеийн даалгавараар л тэгж ажиллаж таараа шүү дээ” хэмээн хуучлав.

М.Сэржмядаг гуай “Тухайн үед төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай. Улсаас хатуу даалгавар өгдөг. Ажлын хариуцлага, сахилга бат маш хатуу чанга байсан. Би хөдөө томилолтоор их явна. Малчид маань нэг хонь авахын тулд олон даргын царайг харна шүү дээ. Мал хариулж байгаа хүн ч ганц шөлний хонь гаргах эрхгүй байсан үе” хэмээн ярив.

Тэрээр цааш нь ярихдаа “Би ханиараа бахархдаг. Социализмын үед зүүн гурван аймгийг барилгын материалаар хангахаар байгуулагдсан үйлдвэрт цахилгааны инженер, ерөнхий энергетикээр ажиллаж байсан. Үйлдвэр нам зогслоо гэхэд Бал инженер байна уу гээд эрээд гүйчихнэ. Уг нь зөвхөн цахилгаанаа хариуцах ёстой хүн шүү дээ. Үйлдвэрийнхэн “Бал инженер байхгүй бол манайх ч бүтэхгүй ээ” гэдэг байсан юм даа. Эрчим хүчинд ажиллаж байхад дизель цахилгаан станц нь байсхийгээд л унтарчихдаг. Энэ үед команд авсан юм шиг гараад л гүйнэ. Хагас цэрэгжсэн маягтай ажилладаг байсан. Барилгын материалын үйлдвэрлэлийн баазад ажиллаж байхдаа хань маань Шинийг санаачлагчдын бригадыг ахалдаг байсан. Тэр үед Шинэ бүтээл, оновчтой саналын улсын уралдаан гэж болдог байлаа, энэ уралдаанаас манай хүн алт, мөнгө, хүрэл гээд бүх медалийг нь авсан даа. Тэдний бригад өөрсдийнхөө гаргасан шинэ бүтээл, оновчтой саналуудаа үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж, улс орондоо маш их эдийн засгийн хэмнэлт, үр ашиг авчирдаг байсан” хэмээн хуучиллаа.

С.Эрдэнбал гуай, М.Сэржмядаг гуай хоёр ганц охинтой. Охиныг нь Ирэхбаяр гэдэг, сэтгүүлч мэргэжилтэй, одоо хэвлэлийн төлөөлөгчөөр ажиллаж буй.

Аавынхаа тухай охин нь “Далан нас давсан аавын маань оюун санаа тэтгэвэрт ер гардаггүй. Нэг л мэдэхэд ямар нэг шинэ бүтээл сэдээд олчихсон, патентаа авчихсан, төсөл хөтөлбөр биччихсэн сууна. Гартаа ч шаггүй уртай, зурвал зурчихна, оёвол ч оёчихно. Аав маань залуу стилиэр хувцаслах дуртай, саяхан хуучин өмдөө янзалж трапец болгочихсон сууж байсан. Бас шинэ материал аваад өөрөө эсгэж, өмд оёчихдог” хэмээн хуучилсан юм.

ШҮЛЭГ
ЯРУУ НАЙРГИЙН ОНГОДТОЙ НЭГЭН

С.Эрдэнэбал гуай хааяа мөр холбох дуртай аж. Өөрийн ажиллаж байсан Сүхбаатар аймгийн Эрчим хүчний 65 жилийн ойд зориулж “Мөнхийн үйлстэн” хэмээх дуу зохиожээ. Уг дууны аяыг УГЗ Ч.Сангидорж хийж, СТА А.Мөнхбат дуулан амьдруулсан байна.

Гангын ус шиг дөлгөөн

Миний нөхдийн үйлс нь

Газраар хөтөлсөн галтай

Гэгээрэх бүхний ундаргатай хэмээх мөртүүдээр эхлэх аж. Тэрээр мөн Улсын барилгын 90 жилийн ой, Сүхбаатар аймгийн барилгын 50 жилийн ойгоор мэргэжил нэгт нөхдөдөө зориулж, Монгол Улсын тэргүүний барилгачин, найз С.Мөнхтөрийн хамт “Миний андын үйлс” дууны шүлгээ бичжээ.

Зэрэглээ наадсан талдаа

Зэндмэнэ хотынхоо шавыг тавьсан

Эгэл даруухан миний андууд

Эрин зууныхаа түүхийг бүтээлцсэн хэмээн

эхлэх энэ шүлгэнд хөгжмийн зохиолч Ш.Батсайхан ая хийж, “Жаахан шарга” театрын дуучин О.Батболд, О.Баясгалан нар дуулж, клип хүртэл хийгээд авчээ. “Хан хэнтийн салхи” хэмээх Хэнтий аймгийн зохиолч, найрагчдын бүтээлийн түүвэрт С.Эрдэнэбал гуайн шүлгүүд мөн орсон талаар ярив.

Нэг л биш ээ

Утаанд нь уушги хордоод

Урдах зам минь түгжирч бөглөрөөд

Уур буцалсан харцууд мөргөлдөөд

Улаанбаатар минь нэг л биш ээ.

Түмэн олон нь хоосорч ядуураад

Төв талбайдаа жагсаж цуглаад

Түшээд нь тэрбумаар хувааж идээд

Төрийн минь сүлд өршөө, нэг л биш ээ

хэмээн уншсан юм.

Гэрийн эзэгтэй ч бас шүлэг найраг сонирхдог, сонинд нийтлэл бичдэг, нийгмийн идэвхтэй нэгэн байсан бөгөөд “Сүхбаатарын зам” сонины оны тусгай шагналыг хүртэж байсан нэгэн ажээ.

Хууль зүйн сайд асан X.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Сонгуулийн тухай хууль батлагдаж ирэх оны УИХ-ын сонгуулийг томсгосон мажоритар системээр явуулахаар болж байна. Энэ системийн онцлог нь юу юм бэ?

-2008 онд томсгосон тойргоор, 2012 онд холимог тогтолцоогоор гэхдээ мажоритар хэсэг нь олон мандаттай том тойргоор сонгуулийг явуулсан. Хоёр удаагийн сонгуульд хэрэглэгдсэн хувилбар.

Ямартаа ч асуудлыг зөвхөн мөнгөөр шийдэх гэж оролддог, санал худалдаж авах гэж улайрдаг, бэлэг сэлт тараадаг, сонгогчдоо арилжааны “клент” гэж үзэж улс төрийн авлигад татан оролцуулдаг, сонгуулийн клентиализм, авлигыг өөгшүүлэгч жижиг 76 тойрог бүхий тогтолцооноос нэг алхам дэвшилттэй.

Олон мандаттай томсгосон тойрогт сонгууль явуулахад хэд хэдэн эерэг тал үүсдэг.

Нэгдүгээрт, мөнгөний нөлөө гэж ярьдаг сонгогчдын саналыг худалдаж авах замаар сонгогддог байдал 50 хувиар буурна. Олон мандаттай томсгосон тойрог дээр мөнгө тараагаад тодорхой сонгогчдын нэг дүгээр саналыг авч болох ч сонгогчдын хоёр, гурав дугаар саналыг авч чаддаггүй. Сонгогчид мөнгө тараасан хүнээс гадуур сонголт хийх саналтайгаа үлддэг.

Хоёрдугаарт, намуудын хөшигний ар дахь нам дамжсан улс төрийн тохироонууд томсгосон тойрог дээр явахгүй. Тодорхой хэлбэл, нам доторх дургүй хэсгээ нөгөө наМтайгаа нийлж унагах улс төрийн хор олон мандаттай том тойрогт бараг ажиллахгүй. Сонгогчид олон мандатын тоогоор олон санал өгөх боломжтой байна гэдэг төдий хэмжээний чөлөөт өрсөлдөөн өрнөх боломжтой гэсэн үг.

Гуравдугаарт, мөнгөний нөлөөлөл улс төрийн хор багасаад ирэхээр бодлогын шинжтэй асуудал ярьдаг, эрүүл зарчимтай улс төр цухалзах боломж төдий чинээ нэмэгддэг.

Дөрөвдүгээрт, олон мандаттай сонгуулийн тогтолцоо 60 тэрбум гэдэг шиг хатуу мөнгөжсөн, гажуудаж буй намын бүтцийг сулруулах талтай. Мэдээж нөгөө талд нь нэг бус сул тал гарна.

-Энэ удаагийн Сонгуулийн хуульд авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдон ял шийтгүүлсэн хүмүүс нэр дэвших эрхгүй болж байгаа. Шалгагдаж байгаа хүмүүсийн хувьд нэр дэвших эрхтэй гэсэн үг үү. Авлига албан тушаалд ямар төрлийн хэргүүд хамаарах юм бол?

-Хүний гэм буруутай эсэхийг гагцхүү шүүх тогтооно гэж байгаа учраас шүүхээр тогтоогдоогүй гэм бурууг урьдчилж дүгнэх боломжгүй. Ямарваа хэрэг шалгагдаж, мөрдөгдөж багаа ч шүүх рүү очоогүй, гэм буруу нь шүүхээр шийдвэрлэгдээгүй хүний улс төрийн эрхийг хязгаарлах боломжгүй.

Шүүхээс ял авсан тохиолдолд тодорхой гэмт хэрэг дээр сонгогдох эрхийг хязгаарлах боломжтой юу, үгүй юү гэдэг маргаан гарахыг үгүйсгэхгүй.

Ардчилсан гэхдээ хууль нь хууль шиг үйлчилдэг улс орон авлигачдаа төрд биш иргэдэд гай болохгүй, нийтийн хөрөнгө мөнгөнөөс хулгай хийхээргүй газарт байлгахаа бол мэддэг. Авлига гэдэг нийтийн албанд очоод нийтийн хөрөнгөөс хулгайлж, иргэдийн хууль ёсонд итгэх итгэлийг үгүй хийдэг гэмт хэргийг хэлдэг. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшинэ гэдэг хууль тогтоогч болмоор байна гэж хэлж байгаа л үг.

Хулгайч, худалч хууль тогтоогчтой улс ямар хуультай болно гэсэн үг үү. Хулгай хийдэг хүнийг дахиад хулгай хий, хуулийг ч бас хулгайл гээд явуулдаг зарчим ардчилалд байж болох юм болов уу. Ардчилсан улс орнуудад авлигын хэрэгт холбогдсон хүнийг улс төрийн нам нэр дэвшүүлнэ гэдэг иргэд, сонгогчдоо доромжилж буй үйлдэл болох учраас улс төрийн соёлоороо авлигаас ангид, хол байх гэж хичээнэ л дээ.

Үүнийг ардчиллын хариуцлага эсхүл хариуцлагатай ардчилал гэж хэлж болно. Монголд бол чадаж байхад арга алга гэдгээр уваагүй дайрна. Манаач хийдэг мөртлөө манах ёстой зүйлээсээ хулгай хийгээд байгаа хүнийг хулгай хийлгэхгүйн тулд эхний ээлжинд манаачаас нь болиулна биз дээ. Энгийн л логик.

Ийм зарчим учраас авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсон хүмүүс ямар нэгэн байдлаар төрд ажиллах, татвар төлөгчдийн мөнгийг мэдэж шийдэх, тэдний өмнөөс шийдвэр гаргах гэдэг хууль болон ёс суртахууны хувьд их зохимжгүй.

Улс төрийн соёлоор шийдэж чадахгүй, намууд нь дотроо зарчим тогтоож чадахгүй учраас хөндлөнгөөс хуулиар хийх гэж оролдож байх шиг. Гэхдээ энэ заалтад болгоомжтой хандах ёстой. Тодорхой нийтийн албан тушаалд тэр дундаа хууль тогтоогч болох гэж байгаа хүнд шударга ёсны шаардлага хангахуйц хэмжээний шалгуур тавих гэдэг бол иргэний сонгогдох, ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох эрх рүү халдаж байна гэсэн үг биш нь ойлгомжтой.

Харин Монгол Улсад шүүх улс төрөөс ангид, бие даасан, мэргэжлийн шийдвэр гаргаж чадаж байгаа юу. Нөгөө алдарт хонгил нурсан уу. Хэн нэгэн улстөрч, эрх мэдэлтэй бүлэг хэсэг шүүх, хуулийн байгууллагыг ашиглах замаар өрсөлдөгчөө намнадаг байдал алга болсон уу.

Өөр хоорондоо улс төрийн үзэл, хэрэгжүүлэх бодлого, баримтлах зарчим өс зүйгээрээ өрсөлдөж чадахгүй, таалагдахгүй хэн нэгнээ хуулийн байгууллагын туслалцаатайгаар тойргийн гадаа гаргах, улс төрөөс арчиж, өрсөлдөгчөө үгүй хийнэ гэсэн давхар санаатай оруулж ирж байгаа бол энэ их аюултай. Зоосны хоёр тал шиг. Монгол Улсад хараат бус бие даасан шүүх үнэхээр байгаа юу. Бүх хүн хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байж чадаж байна уу.

Асуудлыг мөрдөн шалгаж, яллаж байгаа хуулийн байгууллагын ажилтнууд хэн нэгний гар хөл болохгүй, хуульд захирагдан ажиллаж чадах тэр хэмжээнд очиж байгаа эсэхийг давхар бодохгүй бол буцаад энэ улсад гай тарихыг үгүйсгэхгүй.

Хоёр талаас нь л бодох ёстой. Нэг талаас авлигачдыг байдаг газар нь байлгамаар байна. Нөгөө талд төрийн дээр гараад суучихсан зарим нэг улстөрчид нь хуулийн байгууллагыг хувийн зорилготой ашиглаж, шударга өрсөлдөж чадахгүй өрсөлдөгчдөө шахан хавчих гэж байгаа бол ардчиллыг авлигын нэрээр халхавчилж, авлигачид нь үгүй хийхэд хүрнэ.

-2008 оны сонгуулийн сургамж, үр дүн нь юу вэ?

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний сургамжаас үүдэж нэлээд олон арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. Олон мандаттай саналын хуудсыг гараар тоолно гэдэг их нүсэр ажил. Нүсэр түвэгтэй ажлыг далимдуулж хэн сонгогдох вэ гэдэгт хор найруулах нөлөөлөх боломж хэтэрхий их байсан.

Зарим хэсгийн хороодууд тоогоо гаргаж өгч чадахгүй тараад алга болчихсон тохиолдлууд ч гарсан. Энэ байдлыг шийдэх арга нь зам сүүлийн үеийн техникийн.дэвшил, шийдлийг нэвтрүүлэх явдал байв. МАН-ынхны талбай дээр шатаагаад байдаг хар машиныг тэгж л оруулж ирсэн. Тэр машинаар 2012, 2016 оны сонгууль явагдлаа. Эргээд харахад будилаан байсангүй.

Шатаагаад байсан нөхдүүд өнөөдөр Их хуралд 65 суудалтай байна. Хоёрдугаарт, хөдөө орон нутаг болон Улаанбаатар хотод оногдож буй мандатын зөрүү хүн амын тоотой харьцуулахад хэтэрхий шударга биш байсан.

Нийт сонгогчдын бараг 40 орчим хувь нь Улаанбаатарт амьдарч байхад УИХ-д төлөөлөх мандатын тоо УИХ-ын гишүүдийн 1/3 ч хүрэхгүй байгаа нь Улаанбаатарчуудад таалагдаагүй. Төлөөллийн хэт зөрүүг багасгах гэж 2012 онд ядаж 28 мандат нь хот хөдөө гэж хуваагдалгүй Монгол Улсын нийт иргэн, улс орны нийтлэг эрх ашгийг хангаг гэж пропорциональ сонгуулийн тогтолцоог оруулж ирсэн.

Сургамжаа мартсан хүмүүс яах вэ олон зүйлийг буцаалаа. Одоо хотын мандатыг цөөлж орон нутаг руу явуулна гэх яриа гарч байна, долдугаар сарын 1-ний бухимдлын шалтгааныг буцаагаад бий болгож байгаа юм болов уу даа.

2008 оны 7 дугаар сарын 1 -ний үйл явдлын дараах сургамжид үндэслэж хууль, нийгмийн олон асуудлыг өөрчилж шийдэх гэж оролдсон. Харамсалтай нь тэр бүхнийг 2016 оны сонгуулиар хэт олонх болсон МАН бараг бүгдийг нь буцааж, ухрааж, устгалаа. 2008 оны долдугаар сарын 1-нд цагдаа бид хүчний байгууллага, даргын тушаалаар ажилладаг гээд байсан.

Гэмт хэрэгтэй тэмцэх байгууллагыг генералаар удирдуулж болдоггүй юм байна. Цэргийн тушаалаар ажиллаад эхлэхээрээ дарангуйллын зэвсэг, дарангуйлагчдын гар хөл төдий болдог юм байна. Цагдаа хуулиар ажилладаг, хууль сахиулах байгууллага байх ёстой юм байна. Тэд цэрэг арми шиг дайсантай дайтах биш иргэдтэйгээ мэргэжлийн хууль сахиулагчид шиг ажиллаж олон нийтэд аюулгүй байдлын үйлчилгээ үзүүлдэг байх ёстой юм байна гэх зэргээр олон шинэтгэл, шаардлага явсан.

Харамсалтай нь бүгд ухарч буцаж эцсийн дүндээ нөгөө л 2008 оны долдугаар сарын 1-ндээ бодит байдлаар МАН бэлдчих шиг боллоо. Цагдаа хуулийн байгууллагууд нь нөгөө л долдугаар сарын 1-ний өмнө ямар байсан тийм байдалдаа буцаад ирчихэж. Хүний эрхийн нөхцөл байдал нь ч, хууль зүйн орчин нь ч, сонгуулийн хууль нь ч, улстөрчдийнх нь хулгай луйвар нь ч.

2008 оны долдугаар сарын 1-ний дараа хохирсон иргэдэд өмгөөлөгч олдохгүй байсныг тодорхой санаж байна. Засгийн газартай шүүхдэлцэх түүний эсрэг зарга үүсгэх хохирсон иргэнд хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх өмгөөлөгч олдохгүй, хуульчид нь айдастай байсан.

Яагаад гэхээр тухайн үед хуульчдын тусгай зөвшөөрлийг хууль зүйн сайд нь өгдөг байв. 2012 онд хуульчдыг хууль зүйн сайдаас хамааралгүй болгосон. Одоо тэр бүгдийг буцаагаад хуульчдын амыг хааж боодог болох гэж байх шив дээ.

-Таны гардаж хийсэн хуулиудын нэг болох Эрүүгийн хуульд 2017 онд өөрчлөлт орсон. Одоо дахиад нэмэлт, өөрчлөлт орохоор яригдаж байна. Тэмүүжингийн хуулиуд гэж яригддаг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шалтгаан нь юу юм бэ. Эрүүгийн хуульд зайлшгүй дахин шинэчлэх ямар зүйл заалт байна гэж та харж байна…

-Эрх баригчид 2017 онд хуулийн шинэтгэлийн нурааж, хууль хулгайлж, самарсан гэмт үйлдлээ нууж чадахаа байгаад, сонгууль дөхсөнтэй холбогдуулж зассан болж харагдах гээд Эрүүгийн хуулийг өөрчлөх гэж оролдож байна.

2015 онд олон судалгаа, иргэдийн гомдол санал, хуулийн хэрэглээнд тулгардаг бэрхшээлүүдэд үндэслэж мэргэжлийн хүмүүсийн санаа бодлыг харж, балансыг нь бодож улс орны хөгжилд дэмтэй байх үүднээс олон хуулиудад өөрчлөлт оруулсан. Гэтэл эрх баригчид сонгуулийнхаа хийрхлээс гарч чадалгүй, сэтгэл хөөрлөөрөө АН хийсэн учраас, Тэмүүжингийн хуулиуд учраас, эдгээрийг өөрчлөх ёстой гэсэн явцуу амбицаар өөрчлөх гэж оролдоод хууль зүйн нэгдсэн бодлогоо самарчихсан.

Оролдох оролдохдоо нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлох гэгч болгосон доо. Маш олон судалгаанд үндэслэн хийгдсэн хуулийг зүгээр л дээшээ тэнгэр харж байгаад сольж, хольсон. Үр дүнд нь авлигачдаа хийсэн хуулийнхаа цоорхойгоор гоожуулчихсан. Зарим нэг хүний хувьд санаатай хийсэн хуулийн хулгай юм шиг билээ.

Яагаад гэхээр 30 жил улс төрд явахдаа энэ хуулийн нүх сүвээр нь яаж гарч орж болдог, амьдралаа өөд татаж, эрх мэдэл дээрээ яаж үлддэг, хулгай хийчихээд хариуцлага хүлээхгүй зугтаж хэрхэн ял завшиж болдог гэх мэтдээ мэргэшсэн нэг бус хүний гар дэндүү их оролцсон. Гэхдээ могойгоо өөрсдөө бариагүй.

Борвиндоо баастай хаана үсрээд хаашаа буухаа мэдэхгүй хэдэн залуучуудаараа цаасан малгай өмсүүлж байгаад бариулчихсан. Өнөөдөр нөгөөдүүл нь чи би дээ тулаад явж байна. Хөөн хэлэлцэх хугацаа яаж тасалддаг, яаж тоолдог, хэзээ зогсвол хууль ёс, шударга байдалд нийцэх тухай ойлголтгүй мөртлөө, өмнө хийчихсэн алдаагаа засъя гэж байх шиг байна лээ.

-Тэгэхээр хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан гэх нэрийдлээр хэрэг нь хаагдсан хүмүүст хуулиа буцааж үйлчлүүлээд шүүж хорих асуудал үүсэх үү.Хууль буцаж үйлчилдэг юм уу?

-Харамсалтай нь Эрүүгийн хууль буцаж үйлчлэхгүй. 2017 онд яг энэ хуулиудыг өөрчилж байхад Х.Нямбаатарт хэлж л байсан. Мань хүн ажлын хэсгийн ахлагч байсан. Эрүүгийн хуулиа ингэж өөрчилж болохгүй. Хариуцлагыг нь хэн хүлээх юм. Хөөн хэлэлцэх хугацааг оролдвол олон гэмт хэрэг тэр тусмаа авлигын хэргүүд алга болно, хуулийнхны авлига нь үргэлжилнэ гэж хэлж байсан. Тэгэхэд социалист хууль яриад сууж байсан хүн.

Одоо бүр дэлхийд байхгүй хууль яриад сууж байна. Бүхэл бүтэн Монгол Улсын хуулийн тогтолцоог популизмынхаа төлөөсөнд нураах гээд байж байх. Энэ Их хуралд хууль зүйн мэдлэгтэй хүн ер нь байгаа юм уу. Бүү мэд. Ямар хүмүүсээр хууль хийлгээд байгаа юм. Хууль хийх биш хууль хулгайлаад, худал яриад сууж байгаа хүмүүс шүү дээ.

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа-гаар авлига албан тушаалын өч төчнөөн хэрэг хаагдаж байгаа талаар яригдаж байна. Яг ямар өөрчлөлт хөөн хэлэлцэх хугацаанд оруулчихаад одоо буцааж засах гээд байгаа юм бэ. Тэр хугацааг уртасгасан, богиносгосон гэх зүйл яригдах юм…

-Лав л Ц.Нямдоржийн хэлээд байгаа зүйл ерөөсөө биш. Хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолохоо хэзээ зогсоох вэ гэдэг л асуудал. Хууль зүйн сайд маань андуурчихсан явж байна лээ. Хөөн хэлэлцэх хугацааг сунгана сунгахгүй, урт богино болгоно гээд байгаа юм ерөөсөө биш.

2012 онд намайг хууль зүйн сайд болоод очиход иргэдээс ирж байгаа гомдлын дийлэнх нь өөрийг нь хохироосон хүн хуулийнхантай нийлээд хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгочихсон тухай гомдол байсан. Хулгай, дээрэм, танхай гэх мэт ахуйн түвшинд гардаг гэмт хэргийн эзэн холбогдогч нь тодорхой мөртлөө хуулийн байгууллага хэргийг нь шалгахгүй удаашруулж нааш цааш шилжүүлсээр байгаад хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгочихдог тухай.

Хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон болохоор хуулиар биш хувиараа асуудлаа шийдэцгээ гээд гаргачихдаг тухай. Хуульгүй гудамжинд гарсан хүмүүс чинь хүчирхийллийн арга замаар л шийдвэрлэх гэж оролдоно.

Эндээс нэг бол шинэ хүчирхийллийн гэмт хэрэг үйлдэгдэнэ, эсвэл хохирсон иргэн хохирсноороо үлдэнэ. Уул нь ухаалаг зохион байгуулалттай нийгэмд эзэн холбогдогч нь олдчихсон хэрэг дээр хуулийн байгууллага ажиллаад эхэлсэн бол хөөн хэлэлцэх хугацаа тасалдах ёстой л доо.

Өөрөөр хэлбэл, тоологдохгүй зогсох ёстой. Хэн нэгнийг хэрэгт холбогдуулан яллагдагчаар татсан бол уг хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа тэр этгээдийн хувьд тоологдохгүй зогсож, шүүхэд хэргээ сонсгох эрхээ талууд бүрэн эдлэх боломжтой байх нь хууль дээдэлдэг засаглалын гол зарчим.

Монголд эзэн холбогдогч нь тодорхой байхад шалгаж байгаа гэх нэрийдлээр хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгаад хэрэг хааж байна гэдэг бол хуулийн байгууллага огт ажлаа хийхгүй, хууль огт ажиллахгүй байгаа гэсэн үг.

Үүнийг бид 2015 онд өөрчилсөн. Гэтэл эрх баригчид яллагдагчаар татагдсанаар хөөн хэлэлцэх хугацаа зогсоно, тоолохгүй гэснийг анхан шатны шүүхийн шийдвэр гарснаар зогсоно гээд биччихсэн.

Үүнээс болоод аль болох шүүх хуралдааныг явуулахгүй хэдэн удаа ч хамаагүй хойшлуулж байвал хөөн хэлэлцэх хугацаа нь тоологдоод дуусах болно, шүүхийн шийдвэр гарсан ч гэсэн шүүхээс хэрэг буцаадаг болчихвол хөөн хэлэлцэх хугацаа тоологдсоор байна гэх мэт хуулийнхантай нийлж хэрэг замхруулдаг авлигын тогтолцоо буцаад амилчихсан.

Хөөн хэлэлцэх хугацааны өөрчлөлт, шүүхээс хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаадаг хоёр механизм зэрэг хавсраад ажиллахаар авлигачдыг хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдгээр сулладаг танил талтай хүмүүс хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг нэрийн дор ял завшдаг авлига авдаг тогтолцоо буцаад мандаж байгаа юм шүү дээ.

-Одоо хөөн хэлэлцэх хугацааг яаж оруулбал зохистой юм?

-2015 онд баталсан шиг яллагдагчаар татагдсан бол хөөн хэлэлцэх хугацаа зогсоно гэх зарчим хуульчлагдвал болно.

-2017 онд Эрүүгийн хуульд өөр ямар өөрчлөлтүүд оруулчихсан юм бэ?

-Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж байгаа нэрийдлээр албан тушаалын нөлөөгөө хууль бусаар ашиглах гэдэг гэмт хэргийг алга болгочихсон. Авлигын конвенцэд манай улс нэгдэн орсонтой холбоотойгоор 2012, 2013 онын үед зарим төрлийн авлигын гэмт хэргийг Эрүүгийн хуульдаа тусгаач гэх зөвлөмж, шаардлагууд ирж байсан. Манай Эрүүгийн хуульд албан тушаалтан өөрт байгаа эрх мэдлийг урвуулан ашиглах, хэтрүүлэх гэх гэмт хэрэг байсан.

Гэтэл улс төрд нөлөө бүхий этгээдүүд болон өндөр.албан тушаал хашиж буй этгээдүүд өөрт байхгүй боловч бусад албан тушаалтанд байгаа эрх мэдлийг өөрт байгаа улс төр, эрх мэдлийн нөлөөгөөрөө дамжуулан ашиглан хууль зөрчүүлэх, улстөржүүлэх байдлаар хэн нэгэнд давуу байдал олгодог өөрсдөө өмч хөрөнгөтэй болдог, авлига авдаг байдал байна.

Энэ нь авлигын гэмт хэргийг Эрүүгийн хуульд тусгаагүй учир дээд түвшний авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг хуулийн хариуцлагагүй төдийгүй, төрийн алба арилжааны шинжтэй, том дүнтэй хээл хахуульд өртдөг болсон. Дунд дундаас доогуур албан тушаалын гарын үсэгтэй, гэхдээ өндөр албан тушаалтнуудын санаа зорилгыг гүйцэлдүүлсэн авлигын гэмт хэргүүд чинь хэрэгжихгүй байна гэж хэлж байв.

Жишээ нь, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч өөрт байгаа албан тушаалаа биш, улс төрийн нөлөөгөө ашиглах замаар хэн нэгэн сайд шүүгч төрийн нарийн гэх мэт хүмүүсийн гарын үсгээр хууль зөрчүүлээд асуудал шийдүүлчихвэл Монгол Улсын хууль тэр гарын үсгийн хүрээнд цаашаа явахгүй.

Авлигын гол эх үүсвэр энэ гэмт хэргийн санаа зорилгыг тодорхойлж ашгийг нь хүртэж байгаа тэр этгээдэд хууль зүйн хариуцлага очихгүй. Тиймээс энэ албаны нөлөөгөө хууль бусаар ашиглах гэмт хэргээ хуульчлаач гэж байсан. Эргээд харахад манайд тиймэрхүү тохиолдол хэд хэд гарсан нь анзаарагдаж л байна. Үүнийг 2015 оны Эрүүгийн хуульд бичсэн.

Харамсалтай нь 2017 онд энэ зүйл заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасчихсан. Энэ зүйл заалтыг хассан учраас ЖДҮ-ийг дэмжих сантай холбоотой асуудал дээр хууль хүчгүйдэж байна.

Ерөнхий прокуророор ажиллаж байсан хүний УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр хэлсэн үгийг санаж байна уу. Үр ашгийг нь хүртсэн хүмүүс энд сууж байна, шийдвэр гаргасан хүмүүс нь 461-д хоригдож байна, энэ шударга уу гэж. Дээд албан тушаалтны дарамтад гарын үсэг зурж, шийдвэр гаргасан сангийн ажилтнууд гэмт хэрэгтэн болоод харин утсаар залгаж, шахаж дарамталж байгаад тэр бум, тэр бумаар зээл авсан УИХ-ын гишүүд нь гэмгүй.

Энэ бүгдээс харахад хууль тогтоогчид нь хуулиа хулгайлж, хуулийг санаатайгаар эвдэж байгаад тэр эвдэрхийгээр нь өөрсдөө мөнгө олж, албан тушаал наймаалцаж, ёс бус үйлээ хийцгээж байна. Бас нэг хуулийн хулгай хэлэх үү.

Монголчууд бид ардчилсан, хүний эрхийг эрхэмлэдэг, хууль цаазат улс мөн л юм бол соёлт хүн төрөлхтний зохисгүй гэж үзэж байгаа зүйлийг адилхан зохисгүй гэж үзэх зоригтой, чадвартай байх ёстой. Манай улсад бэлгийн дарамт ямар байгаа билээ. Хүний эрхийн үндэсний комиссын хэд хэдэн илтгэлд ноцтойгоор дурдагдсан байгаа.

Намайг Хууль зүйн сайд байхад тэндээс нэр устай нь биччихсэн, танай харьяа тийм байгууллагын тэр албан тушаалтан доод ажилтнууддаа тэгж бэлгийн дарамт учруулсан гээд баримт хавсаргасан зөвлөмж нэг бус удаа ирж байв. Хүчирхийллийн эсрэг ажилладаг гадна, дотны цөөнгүй байгууллагаас санал гарч байв. Тэр бүгдээс үүдээд энэ үзэгдэл даймжирч, Монголд энгийн үзэгдэл болохоос нь өмнө Эрүүгийн хуулиар хориглох хэрэгтэй юм байна гэж үзэж “бэлгийн дарамт”-ыг гэмт хэрэг болгосон.

Гэтэл МАН Эрүүгийн хуулиас яагаад энэ гэмт хэргийг хасчихсан. Бодвол өдөр тутмын өөрсдийн хийдэг зүйлээ Эрүүгийн хууль дээрээс уншаад байхаар айсан юм байлгүй. Ер нь энэ эрх баригчид хүний эрхийг хулгайлж, төрийн нэрийн дор өөрсдийн дарга ангийн эрх мэдлийг өргөжүүлж байвал болно гэж боддог бодол их гүн угшилтай бололтой юм билээ.

МАН энэ албыг татан буулгаад тогтолцоог нь нурааж оронд нь дарга нарыг хамгаалдаг дотоодын цэргээ буцаагаад байгуулчихсан.

Шинэ цаг үе нь цагдаагийн албыг иргэнд үйлчилдэг, хууль сахиулах байгууллага байх ёстой гэж байхад МАН цагдааг генералаар удирдуулсан цэргийн байгууллага байх ёстой, иргэд тэднээс айдаг цэрвэдэг байхад хангалттай гэж бодоцгоох. Ийм иргэний бус зарчимтай болохоороо тэд хуулиас иргэдэд хэрэгтэй. өөрсдөд нь ашиг тусгүй гэж харагдсан зүйл заалт уншихаараа нүд нь хорсоод, гар нь загатнадаг байх.

Хийж чадаж байгаа ажил нь тэд өөрсдөө иргэдийнхээ өмнүүр ороод зээл авчихна. Өөрсдөд нь хариуцлага тооцох хуулиас хулгай хийчихнэ.