Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Норвеги улсад айлчлан тус улсын тэтгэврийн санд зочилж, хамтарч ажиллах чиглэлээр яригдсан. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Баялгийн менежмэнтийн дэлхийн хамгийн шилдэг жишээнд Норвегийн баялгийн сангийн туршлага орно. Анх энэ санг 1990 онд нефть бүтээгдэхүүний үнийн хэлбэлзлээс хамгаалах зорилгоор байгуулсан. Дараа нь тэтгэврийн сан болж өөрчлөгдсөн. Норвеги нь таван сая хүнтэй. Манай улстай төстэй зүйл олон. Норвегийн тэтгэврийн сан 2019 оны эцсийн дүнгээр 1,1 их наяд долларын нөөцтэй байна. Норвеги улс өнөөдөр дэлхийн хаана, хэнд ч өргүй. Энэ улсад авлигын асуудал байхгүй. Засаг, захиргааны институтууд нь сайн ажиллаж, иргэд нь чинээлэг хангалуун амьдардаг. Норвегийн эдийн засгийн баялгийн орлогоос хамаарах хамаарал нь жил бүр багасч байна. Норвегийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээс давж гарсан сангийн мөнгийг дотооддоо зарцуулбал голланд өвчинд нэрвэгдэх, эдийн засгийн тэнцвэр алдагдах, мөнгөн тэмдэгтийн ханшид нөлөөлөх эрсдэлтэй гэж үздэг. Иймээс тогтвортой орлогын эх үүсвэрийг бий болгох зорилгоор гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржүүдэд байршуулж, үнэт цаасны арилжаагаар дамжуулж өсгөх бодлого баримталж ажиллаж байна. Дэлхийн хэмжээнд арилжаалагдаж байгаа үнэт цаасны 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг зарцуулах эрх мэдэл энэ сангийн захиралд байдаг. Сангийн жилийн ашгийн тал хувь нь улсын төсөвт ордог. 2005 онд тус сангийн захирал хөрөнгө оруулалтаасаа 11,1 хувийн ашиг олсон нь 26,0 тэрбум ам.доллар болсон. Энэ бол ямар ч улсын сангийн сайд атаархахаар тоо.

-Манай улс байгалийн баялгийн асар их нөөцтэй. Гэтэл иргэдийн ихэнх нь амьжиргааны түвшин доогуур байдаг…

-Байгалийн баялаг ихтэй орнууд ядуурах нь парадокс гэмээр үзэгдэл дэлхийн түүхэнд олон байдаг. Их баялаг авлига хээл хахуулийг цэцэглүүлж, баялгийн үр шимийг хэдхэн хүн хүртдэг муу жишээ ч бас олон. Авлигыг чөлөөт зах зээл, хөгжлийн дайсан гэж үздэг. Бид асар их баялагтай мөртлөө ядуу амьдарч байгаа нь баялгийн менежмэнт буруу байгаатай холбоотой. Зах зээлийн нийгэмд шилжихдээ хөгжлийн тодорхой бодлогогүй, иргэдээ уг нийгэмдээ бэлдээгүй, сургаар яваад орчихсон гай одоо ч үргэлжилж байна. Ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжээд 30 жил болсон ч өнөөдөр бид хөгжлийн зөв бодлого, баялгийн менежмэнтийн сайн загвараа олоогүй л явж байна. Ардчилсан нийгэм байгуулах, нийгэм эдийн засгийн хамгийн муу загвар Монголд хэрэгжиж байна. Нотолгоо нь авлига, хээл хахууль, баялгийн тэгш бус хуваарилалт, ядуурал, гэмт хэргийн өсөлт, богино мөчлөгт санхүү эдийн засгийн хямрал, байгаль орчны доройтол, гадаад өрийн дарамт гээд үргэлжилнэ.

-Хөгжлийн зөв бодлого гэж юу юм бэ?

-Энэ нь дан хувийн хэвшлийг бус төр, хувийн хэвшлийн зохистой хослол, төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, зардлыг хэмнэсэн, импорт шаардсан хөрөнгө оруулалтаас татгалзсан, экспортын болон импорт орлосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжсэн, зах зээл дэх банк, хөрөнгийн захын зохистой харьцааг хангасан, эдийн засгийн өндөр үр өгөөжтэй загварыг сонгож ажиллах тухай ойлголт юм. Хөгжилд байгалийн баялгаас гадна баялгийн менежмэнтийг хийдэг хүний хүчин зүйл хамгийн их нөлөөтэй. Тухайлбал, манайд хөрөнгийн захын хөгжил сул байгаагаас түүнээс хүртэх өгөөж муу байна. Энэ нь эргээд хөгжлийн тэнцвэрийг алдагдуулж байгаа нь үнэн. Хөрөнгийн захад бэлтгэгдсэн сайн мэргэжилтнийг салбарын үнэ цэнэтэй актив гэж үздэг. Хөгжлийн зөв, шинэ бодлогын гол шаардлага нь их хуримтлал үүсгэх замаар хөгжлийн өндөр түвшинд хүрэхээр зорих гэж тодорхойлж болно. Стратегийн болон томоохон, ирээдүйтэй орд газрууд дээр төрийн өмчтэй уул уурхайн компаниуд байгуулж, үр шимийг нь улс эх орны хөгжил, ард иргэдээ ядуурлаас гаргах, тэдний амьдралын чанарыг дээшлүүлэхэд ашиглах шаардлага үүслээ. Уг компаниудыг дунд, урт хугацаанд бодлогоор дэмжиж, үйл ажиллагааны ашгаас нь дэд бүтцэд нь хөрөнгө оруулалт хийж, үнэ цэнийг нь өсгөж, IPO хийх замаар хөрөнгө оруулалт татах, нээлттэй компани болгох хэрэгтэй. Төр муу менежер гэсэн яриа байдаг. Энэ нь төрийг хүчгүйдүүлж, ашиг олох гэсэн бодлого, үг, үйлдэл. Төр нь хамгийн сайн менежер байж, улс орон хөгжинө. Чадвартай сайн ажилтнууд төрийг сайн менежер болгоно. Сайн орд газруудын үр ашгийг цөөхөн гэр бүл хүртэж, зарим нь улсаасаа баян болж, олонх нь ядуу амьдарч ирсэн өнгөрсөн 30 жилийн практикийг зөвтгөх ямар ч үндэслэл алга.

-Улс орнууд баялгийн сан байгуулсан олон туршлага байдаг. Баялгийн менежмэнтийн талаар ярихгүй юу?

-Баялгийн менежмэнт гэдэг баялгаас олж буй орлого, олборлолтоос үүсэх эрсдэл хоёрын тэнцвэрийг хангах асуудал. Баялгийн менежмэнтийг маш сайн хийж буй улс орнууд олон. Муу хийж байгаа ч байна. Муу хийж буй тоонд Монгол Улс орно. Бид баялгийн менежмэнтийн бодлогоо шинэчилж сайжруулах шаардлагатай. Кувейт улс 1953 онд хөрөнгө оруулалтын санг газрын тосны орлогоор бий болгож байсан.

-Манай улсад баялгийн санг энэ онд байгуулна гэж мэдэгдсэн. Энэ тухайд?

-Нөхөн сэргээгдэхгүй эрдэс баялгаас төсөвт төвлөрүүлсэн орлогыг одоо ба хойч үеийнхэнд тэнцвэртэй хуваарилах зарчмыг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2016 оны хоёрдугаар сарын 05-нд “Ирээдүйн өв сангийн тухай” хуулийг баталж мөрдөж байна. Энэ сан олон улсад бүртгэлтэй. Сан хараат бус байх, ил тод байх, хөрөнгийг зохистой удирдах, хариуцлагатай байх гээд ажиллах зарчмыг хуульд тодорхой заасан. Сангийн эх үүсвэр, түүнийг төвлөрүүлэх, сангийн удирдлагын зардлыг санхүүжүүлэх, хяналтын зөвлөлийн ажиллах журам, шаардлага, тайлагнал, ил тод байдал хяналт гээд бүх үйл ажиллагаа хуульчлагдсан. Ирээдүйн өв санд 2019 онд 1,0 их наяд төгрөгийн орлого төвлөрсөн. Үүнээс хүний хөгжлийн сангийн өмнө хуримтлагдсан 670 орчим тэрбум төгрөгийн өрийг дарж дуусган оны эцэст 368 тэрбум төгрөгийн хуримтлал үүсээд байна. 2020 оны төсөвт 977 тэрбум төгрөгийг тус санд хуримтлуулахад тусгасан. Ирээдүйн өв сангийн орлого энэ оны эцэст 1.3-1.4 их наяд төгрөг болохоор байна. Ирээдүйн өв сан бол баялгийн сан мөн. Сан байгуулж амжилтад хүрсэн олон улсын туршлага, өөрийн орны онцлогийг харгалзаж ирээдүйн өв сангийн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар ажиллуулах боломж байна.

-Баялгаас олох ашгийн улайрал их боллоо гэж ярих болсон. Энэ нь эдийн засагт хэрхэн сөрөг нөлөөлдөг вэ?

-Байгалийн баялгаас олох ашгийн төлөөх улайрлыг рент буюу давхар ашиг хайх авир гэж тодорхойлдог. Энэ авир Оюу толгой төсөл дээр тод ажиглагддаг. Байгалийн баялгийг экспортлоод олох орлогыг экспортын бусад бараа орлож чадахгүй тул бүх төрлийн үйлдвэрлэл хумигддаг. Ядуу буурай орнуудад баялагт хүрэх зам заавал улс төрөөр дамждаг тул улстөрчид бас хуруугаа дүрдэг. Баялгаас хамааралтай улс төр яваандаа ардчилсан шинжээ алдаж, эрх мэдэл цөөн хүний гарт төвлөрөх аюулыг дагуулдаг.

-Манай улс баялгийн нөөцөөр дэлхийд эхний аравт багтдаг. Хөгжлийн хурдацыг маш өөдрөг төсөөлж байсан үе саяхан. Гэтэл тэрхүү төсөөлөл алга боллоо?

-2010 оны тооцоогоор Менделевийн үелэх системийн 111 элементийн 67 нь Монголын хөрсөн доороос олдсон гэдэг мэдээлэл “Finace Asia” сэтгүүлд гарч байсан. 2011 онд уг сэтгүүлд Монгол Улсын ДНБ-ний хэмжээ дөнгөж таван тэрбум ам.доллар байхад эрдэс баялгийн үнэ 1.2 их наяд ам.доллар байна гэсэн мэдээлэл бас гарч байсан. Монголын эдийн засгийн хөгжлийн хурд сүүлийн зургаан жилд дунджаар 8.6 хувь байсан. 2020 гэхэд 2008 онтой харьцуулбал эдийн засгийн хэмжээ 14 дахин их буюу 67 тэрбум ам.доллартай тэнцэх болно гэж 2009 онд шуугьж байлаа.

-Өнөөдөр эдийн засгийн хэмжээ хэд байна вэ?

-2020 онд төлөвлөснөөр манай эдийн засаг 40.7 их наяд төгрөг буюу ам.долларт шилжүүлснээр 14.0 тэрбум орчим ам.доллар хүрэх төлөвтэй.

-67 тэрбум ам.доллар гэж байсан бол 14 тэрбум болж бараг тав дахин бага болсны учир юу вэ?

-Монгол Улсын хөгжлийн потенциал асар өндөр. Тэд байж болох боломжийг тооцож хэлсэн байх. Харамсалтай нь бид жалган дотроо байлдаж, улстөржсөөр баялгийн менежмэнтээ маш муу хийж, бие биедээ цэцэрхсээр, ирээдүйн хөгжлөө баталгаатай болгож чадсангүй. Бид 21 дүгээр зуунд амьдарч байна. Энэ зууныхаа бизнесийн дүрмээр тоглож, ажиллаж, амьдрах шаардлагатай. Тэр дүрэм нь хамгийн шилдэг баялгийн менежмэнт, гадаад дотоодын хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа, үнэт цаас гаргах замаар хөрөнгө босгох, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах зэрэг олон асуудал орно.

-Ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын лицинзүүдийг тойрсон олон асуудал байдаг. Энэ асуудал зөв голдиролдоо орж байна уу?

-2019 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар Монгол Улсад 2889 хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл байна. Үүнээс 1664 нь ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл байна. Үлдсэн 1225 нь хайгуулын тусгай зөвшөөрөл. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөөс 566 нь алтны,нүүрсний 296, жоншны 186,төмрийн хүдрийнх 77 гээд үргэлжилнэ. Мөн газрын ховор элемент, молибден гээд зөвшөөрлүүд бий. Саяхан Засгийн газраас шалгалт хийгээд алдаа дутагдлыг засуулах, баримтлах чиглэлээ тодорхой болгосон тогтоол гаргасан.

-Монголын баялгийг 30 гэр бүл авчихсан гэдэг. Энэ тухайд?

-Социализмын үед улсын төсвөөр хайгуул хийж илрүүлсэн бүх ордыг мэдээлэлд ойр байсан болон тэдэнтэй холбоотой хүмүүс авчихсан нь үнэн. Авчихсан мөртлөө ашигладаггүй, дараад хэвтээд байдаг нь ч бас үнэн. Авсан бол ашиглаж авдагаа аваад, улсад өгдөгөө өгөх хэрэгтэй. АМХЭГ-ийн 2019 оны судалгаагаар 1200 орчим лицензүүд гадны компаниудад байна. Люксембургийн “КьюЖиЭкс Монгол” гэх компани 165 лицензтэй. Нидерландын “Сентеррагоулд” 153 лицензтэй. Японы иргэний эзэмшилтэй “Адамасмайнинг” 220 лицензтэй. Үүнээс ашиглаж байгаа юм алга. Зарим нь худалдах сонирхолтой. Энэ лицензүүдийг Монголд үйлчилж буй хуулийн дагуу тэд авсан байх. Тэр утгаар тэднийг буруутгах гээгүй. Эндээс Монгол төрийн бодлого нь алдаатай, алдаан дээрээсээ сургамж авдаггүй, баялгийн менежмэнт нь буруу Монгол орон эзэнгүй гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байгаа юм.

-Дэлхийн чиг хандлага баялаг цөөхөн хүний гарт төвлөрч байна гэсэн судалгааны дүн гарсан байна лээ…

-Хөгжлийн байгууллагын судалгаагаар дэлхийн тэргүүн баячууд насанд хүрэгчдийн нэг хувьтай тэнцүү бөгөөд дэлхийн нийт баялгийн 40 хувийг эзэмшиж байна гэсэн тоо байдаг. Энэ нь капиталист нийгмийн хувийн өмч, түүний өмчлөл, өв залгамжлал гээд олон зуун жилийн хөгжилтэй холбоотой. Манай улсын хувьд өөр. Бид 1990 оны эхэнд зах зээлийн нийгэмд шилжихдээ бүгд өмчгүй байлаа. Үндсэн хуульдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байна гээд заачихсан. Өнгөрсөн 30-аад жилд ард түмний мэдэлд байдаг байгалийн баялгийн ашиглах эрхийг зарах, бусадтай хамтарч ашиглах замаар цөөн хэдэн гэр бүлийн амьдрал сайжирч, олонх нь ядуурсан. Хөгжлийн ийм зам, загвар бидэнд хэрэггүй. Манай хөгжлийн загвар нь баялгийн хуваарилалтын маш сайн, олонхыг хамрах бодлоготой байх шаардлагатай. Тийм загварууд байна. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын төр нийтийн болон хувийн эрх ашгийн тэнцвэрийг хангаж ажиллаж чадсангүй. Бид хувийн эрх ашиг, хувийн сонирхлыг голлон дэмжиж ирсэн нь хөгжлийн тэнцвэртэй байдал алдагдаж, баян ядуугийн ялгаа гаарах хөрс суурь нь болсон. Өнөөдөр улс орны хөгжилд нийгэм, эдийн засгийн олон хурц асуудлууд тулгарч байна. Үүнийг хувийн хэвшил давамгайлсан манай өнөөдрийн эдийн засаг шийдэх боломжгүй. Үүнд л хамаг учир байгаа юм. Иймд хөгжлийн шинэ загварын асуудлыг гаргаж тавих шаардлага аль эрт үүссэн.

-Хөгжлийн шинэ бодлого, загварын талаар ярихгүй юу?

-Манай уул уурхайн салбарын томоохон, стратегийн том ордууд дээр төрийн өмчтэй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарт хувийн хэвшлийн, зарим онцлог салбарт төр хувийн хэвшлийн түншлэл давамгайлсан холимог эдийн засгийн бодлого, загварыг ирэх 10 жилд хэрэгжүүлбэл зохино. Холимог эдийн засаг амжилттай хэрэгжих нөхцөл болох хувийн болон улсын секторын тэнцвэржилтийг төр хангаж чаддаг байх шаардлага тавигдана. Энэ бодлого, загварын хэрэгжилт, үр нөлөөг тооцож, алдааг засаж, ололтыг бататгаж, цаашид хөгжүүлэх арга замыг тодорхойлж байх нь зүйтэй. Мөнхийн зөв, мөнхийн буруу зүйл гэж байдаггүй.

-Баялгийн орлогын ашиглалт муу, буруу зүйлд зарцуулж байгаа шүүмжлэл байдаг.

-Баялгийн менежмэнт нь буруу бол баялаг хүссэн үр дүнг авч ирдэггүй нь үнэн. Байгалийн баялагтай орнуудад нийтлэг тохиолддог шинж бол Засгийн газрын зардал нэмэгдэж, толгой нь данхайж, авлига нэмэгдэх хөрс суурь болдог. Төсвийн мөнгийг хөрөнгө оруулалтын эрх ашгийн эрэмбээр биш, үр ашиггүй зүйлд зарцуулж байгаа жишээ олон байна. Хөрөнгө оруулалтыг хариуцлагатай болгоход улс орны эрх ашгийн эрэмбэ дээр суурилсан, төсвийн зөв төлөвлөлт, хэрэгжилт, хяналт хэрэгтэй.

-Голланд өвчин гэж юу вэ. Шинж тэмдэг, засах арга замыг юу гэж үздэг вэ?

-Голланд өвчин гэдэг нь баялгийн орлого нь эдийн засагт нь сөрөг нөлөө үзүүлснээс үүссэн нэр томъёо. Гадаад валют их хэмжээгээр нийлүүлэгдсэнээр үндэсний валют чангарна. Энэ чангаралт нь уул уурхайн бус үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварыг бууруулж, экспортод сөргөөр нөлөөлж эдийн засгийн тэнцвэрийг алдуулж хөгжилд эрсдэл нэмэгддэг. 1960-аад онд Голланд улсад нефть, хийн олборлолт эхэлснээс хойш үйлдвэрлэлийн салбар уналтад орж, эдийн засагт үүссэн таагүй үзэгдлийг “Голланд өвчин” гэж олон улсад нэрлэх болсон.Байгалийн баялаг ихтэй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийг харахад Голланд өвчинд өртөх магадлал өндөр байна. Голланд улсад тухайн үед баялгаас их хэмжээний мөнгө орж ирснээс үндэсний мөнгөн тэмдэгт нь чангарч,уул уурхайн бус салбар хөгжих боломжгүй нөхцөл үүссэн байдаг. Манайд бол баялгийн мөнгө их хэмжээгээр бус бага орж ирсэнээр үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унаж, инфляци өндөр болж, уул уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл зогссон, ажилгүйдэл, ядуурал ихэссэн шинж тэмдгээр илэрч байна. Үүнийг Голланд өвчний нэг төрөлд хамруулж болох боловч “Баялгийн хараал” гэх нэр томьёонд илүү ойр жишээ. Голланд өвний шинж тэмдэг илэрвэл эдгээх аргууд байдаг. Үүнд валютын ханшийн бодит түвшнийг тогтоож,хянах, уул уурхайн бус салбарын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг төр, засгаас авч хэрэгжүүлэх. Эмчилгээний гол арга нь гадаад валютын урсгалыг хянах гэж үздэг.

-Баялгийн хараал гэж юу вэ?

-Ийм нэр томьёог байгалийн их баялагтай мөртлөө ядуу амьдардаг, баялгаас олсон орлогоо хүртээмжтэй зөв зарцуулж чадаагүйгээс эдийн засгийн болон улс төрийн хямрал нүүрлэсэн орны талаар бичихдээ ашигладаг нэр томьёо.Улс орон хичнээн их нөөц баялагтай байна, тэр хэмжээгээр баялгийн олборлолтын орлогоос хамааралтай болж,хүний хөгжлийн индекс нь доогуур үзүүлэлттэй байдгийг тайлбарлахад бэрх.Баян ядуугийн ялгаа тэнгэр,газар шиг холдож,эцэстээ эвлэршгүй дайсагнал,улс төрийн тогтворгүй байдал,иргэний дайнд хүргэдэг жишээ хүн төрөлхтний түүхэнд олон.“Баялгаас олсон орлогыг цөөн хүмүүс хүртэж,хөгжил дэвшил зогсож, баялаг нь хүссэн үр дүн авчрахгүй байхыг баялгийн хараал хүрэх” гэж ярьдаг.Үнэн хэрэгтээ ийм хараал байхгүй.Авлигач, баялгийн хулгайч нар өөрсдийн хийсэн нүглийг цайруулах гэж гаргасан нэр томьёо гэж үздэг. Баялагийн менежментийн Африкийн жишээ олон оронд сургамжтай гэж үздэг. Бид баялгаа муу ашиглавал хэдэн жилийн дараа баялгийн менежмэнтийн муу жишээ Монгол гэж яригдаж болзошгүй.

-Баялгийн менежмэнтийн сайн жишээ олон байдаг…

-Баялагтай орон бүрт баялгийн хараал хүрдэг үү гэвэл тийм биш юм. Австрали, Канад, Норвегид ардчилсан, сайн институцууд баялаг илрэхээс өмнө оршин тогтнож, авлигаас нийгэм, улс төрийг ангид байлгаж чадсан учраас энэхүү гунигт түүх давтагдаагүй. Эдгээр орнуудад ардчилсан институцууд засгийн газрыг авч хэрэгжүүлсэн алхам бүрт хариуцлагатай байлгаж чадсан байдаг.

-Баялаг яагаад хөгжил авч ирдэггүй юм бол?

-Баялаг хүссэн хөгжлийг яагаад авч ирдэггүй талаар судлаачид авч үзээд гурван шалтгааныг тогтоосон байдаг. Нэгдүгээрт, их баялаг гэнэт илрэх нь нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж, зөвхөн тэр салбарт бүх анхаарлаа тавьж, бусдыг хаяснаар голланд өвчин үүсэхэд хүргэдэг. Хоёрдугаарт, баялгаас олж байгаа орлого нь бусад салбарын үйдвэрлэлийг хааж, өрсөлдөх чадварыг бууруулдаг. Гуравдугаарт, гол нэрийн барааны үнэ тогтворгүй болж, эдийн засгийн өсөлт бууралт нь тооцоогүй хөрөнгө оруулалт, үр ашиггүй зарцуулалтаас хамааран мөчлөгийн шинжтэй болж ирдэг. Баялгаас олсон орлого олон сувгаар засаглал, төрийн институцийг доройтуулдаг нь судалгаагаар тогтоогдсон байдаг. Ингэж баялаг эзэддээ хор хохирол авчирч, улс орныг нь ангал руу түлхдэг. Байгалийн их баялагтай орнуудын ихэнх нь өмнө үедээ колони байж, аж үйлдвэржсэн орнууд тэдний баялгийг зөөж хөгжсөн нь түүхийн хуудаснаа үлдсэн байдаг. Энэ түүх одоо ч үргэлжилж байна.

-Баялгийн сайн менежмэнтийг хэрхэн бий болгох вэ?

-Баялаг ихтэй орнуудын хөгжил дэвшлийн гол суурь нь сайн засаглал юм. Монголд сайн засаглал тогтохгүй бол эдийн засагчдын хэлдгээр бид түрээсийн улс болж хувирна. Энэ нь хүч, хөдөлмөр гаргаагүй мөртлөө мөнгө олж, амьдарч болоод байдаг гэсэн үг. Ийм засаглалтай улс оронд бүх юмыг үнэгүй олж авч сурдаг. Бидэнд хөгжлийн сайн бодлого, оновчтой зөв төрийн зохицуулалт, сахилга, дэг журам юу юунаас илүү чухал байна.Тони Блэрийн санаачилсан олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын хүрээнд ашигт малтмал, түүхий эдийн арилжаанд оролцогч бизнесийн үйл ажиллагаагаа ил тод явуулах ёстой. Жорж Соросын санаачилсан баялгийн төлбөрийг ил тод болгох, иргэний хяналт, ил тод байдлыг уул уурхай олборлох үйлдвэрлэлийн салбарт жинхэнэ утгаар нь бий болгох хэрэгтэй.

Хуульч Ж.Эрхэмбаатартай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж баталсан. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж гарах органик хуулиуд хийгдэж эхэлсэн үү. Нийт хэчнээн органик хууль дагаж гарах вэ?

-УИХ-аас 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр УИХ-аас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийг баталсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийг хэлэлцэж батлах процесс гурван парламент дамнан хэлэлцэж, тасралтгүй хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн дунд өрнөж байж батлагдлаа.

Олон эрдэмтэн судлаач, улстөрчдийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүн гарцаагүй мөн. Монгол Улсын төрийн байгуулалт, нийгмийн харилцаанд томоохон шилжилтийг хийсэн. 2019 оны зургадугаар сард УИХ-ын 62 гишүүний санаачлан, өргөн барьсан төсөл хэлэлцэх төсөл болж явсан. Өргөн барьсан төсөлд ялангуяа шүүх засаглалын бие даасан хараат бус байдлыг хангах чиглэлд олон чухал өөрчлөлтүүд тусч, их хүлээлт үүсгэсэн. Харамсалтай нь эдгээр заалтууд хэлэлцүүлгийн явцад унасан. Шүүх засаглалыг хараат бус бие даан ажиллуулах улс төрийн хүсэл зориг байхгүйг харлаа. Энэ бас л нэг үр дүн. Гэсэн хэдий ч өнгөрсөн арваннэгдүгээр сарын 14-нд батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт 19 зүйл, 36 заалтыг хөндөж УИХ, Засгийн газар, Шүүх, орон нутаг, байгалийн баялгийн өгөөжийг хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зэрэг өргөн хүрээний харилцааг хөндсөн олон чухал өөрчлөлт орсон. Уг нэмэлт, өөрчлөлт ирэх тавдугаар сарын 25-нд хүчин төгөлдөр болно. Энэ өдрөөс Монгол Улс цоо шинэ эрх зүйн орчин руу алхаж орж байгаа юм. Энэ шилжилт Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаас ч илүү амаргүй байх болов уу. Хэдийгээр Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж чадсан ч түүнийг даган гарах, өөрчлөгдөх хуулиудыг боловсруулах ажил огт хийгдэхгүй байна. Органик хуульд орох шаардлагатай өөрчлөлтүүдийг нэн даруй хийхгүйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүн гарахгүй. Харин ч Үндсэн хуулийн хямралд хүргэчих вий гэсэн болгоомжлол байна. Үндсэн хуульд суурь зохицуулалт, үзэл санааг тусгадаг. Түүний хэрэгжилтийг хангах зохицуулалтыг салбарлан гарах бусад хуулиудаар бий болгодог. Энэ ажил хийгдэхгүй бол тавдугаар сарын 25-наас хойш органик хуулиуд Үндсэн хуультай зөрчилдөж, хэрэглэх боломжгүй болно. Нэг жишээ дурдъя. Үндсэн хуульд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг 10 гишүүнтэй байхаар тусгасан. Тэдгээрийг томилох процессыг органик хуулиар шийднэ. Одоогийн эрх зүйн орчноор таван гишүүнтэй байгаа. 2020 оны тавдугаар сарын 25-наас өмнө Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 10 гишүүнийг бүрдүүлэх хууль эрх зүйн орчныг бий болгохгүй бол ШЕЗ шүүх засаглалын хэвийн үйл ажиллагааг хангах чиг үүргээ хэрэгжүүлэх бололцоогүй болно. Иймээс энэ ажлыг УИХ-аас нэн даруй зохион байгуулж, холбогдох хуулиудыг батлах шаардлагатай байна. Энэ ажлыг Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан энэ УИХ өөрөө хийх ёстой гэх хэд хэдэн үндэслэл байгаа юм.

-Ямар үндэслэлүүд байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалыг тодорхойлж, томьёолж, нэг бүрчлэн хэлэлцэн, батлах хүртэлх бүх процесст энэ бүрэлдэхүүн оролцсон. Нэмэлт, өөрчлөлтийн зүйл заалт, томьёололын ард ямар утга агуулгыг илэрхийлж баталсан, органик хуульд хэрхэн тусгалаа олох үндсэн концепцыг урласан хүмүүс. УИХ-ын дараа дараагийн бүрэлдэхүүн улс төрийн болон бусад хүчин зүйлээс хамаарч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл санаа саармагжих, агуулга алдагдах, үндсэн концепцоосоо хазайх эрсдэл байна. Хоёрдугаарт, энэ удаагийн УИХ нэг нам илүү давамгайлсан гишүүдтэй байснаараа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдаж чадсан. Ойрын хугацаанд нэг нам давамгайлах магадлал тун бага. Олон намаас бүрдсэн УИХ-аас батлагдах хууль 39-өөс дээш саналаар хууль батлах босгыг давахгүй байх эрсдэл үүснэ. Гуравдугаарт, аливаа хуулийн төслийг хэлэлцэх явцад энэ хуулийн томьёолол Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх талаар мэтгэлцээн үүсдэг. Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг тодорхойлохдоо Үндсэн хуулийн тухайн заалтыг ямар агуулга үзэл санаагаар баталж байсныг Үндсэн хууль хэлэлцэж байсан протоколыг хүртэл харах шаардлага үүсдэг. Тиймээс үндсэн үзэл санааг тодорхойлж, баталсан гишүүд өнөөдөр саналын эрхтэй, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд сууж байгаа энэ цаг үед Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг бүрэн дүүрэн хийж дуусгахгүй бол Үндсэн хуулийн шинэчлэл замын голдоо таг гацсан байдалтай байна.

Үүсч болох үр дагаврын талаар дахин нэг жишээ дурдъя. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр парламентын засаглалыг бэхжүүлэх чиглэлд чамгүй ахиц гарсан. Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуульд заасан эрх мэдлээс гадна, нэмж 50 орчим хуулиар эрх мэдэл нэмж өгснийг Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 4 дэх заалтад нийцүүлэн бүгдийг хүчингүй болгох ёстой. Энэ ажлыг яаралтай зохион байгуулахгүй бол наадмаар түрүүлсэн бөхдөө цол өгч ч чадахгүй байдал үүсэх вий. УИХ-аас 2020 оны нэгдүгээр сарын 9-ний өдөр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсантай холбогдолтой цаашид хууль тогтоомжийг Үндсэн хуульд нийцүүлэх ажил зохион байгуулах тухай тогтоол баталсан. Энэ тогтоолоор ерөнхий төлөвлөгөө гарсан боловч чамлалттай байна. Ийм тогтоол гарснаас өөрөөр бодитой ажил хийгдээгүй.

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн таван гишүүнийг хэн санал болгох нь хуульд тодорхой зааж өгөөгүйгээс болж Үндсэн хуульд заасан ШЕЗ 10 гишүүнтэй ажиллах эсэх нь эргэлзээтэй болох уу?

-Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлд зааснаас өөр, нэмж эрх мэдэл олгохгүй байх хязгаарлалт тогтоож өгсөн. Энэ заалт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хамгийн чухал заалт. Ийм хязгаарлалт тогтоосноор өмнө дурдаж байсанчлан 50 орчим хуулиар Ерөнхийлөгчид эрх мэдэл олгосон заалтыг хүчингүй болгоно. Мөн тэр эрх мэдлийг хэнд, хаана өгөх вэ гэдгийг ч шийдвэрлэх ёстой болно. Үүний нэг жишээ нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл өнөөдөр таван гишүүнтэй, Ерөнхийлөгч ерөнхий зөвлөлийн гишүүн, даргыг томилдог байсан бол гишүүдийн тоог 10 болгон нэмэгдүүлж, томилгоонд Ерөнхийлөгч огт оролцохгүй болсон. Тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс хойш Ерөнхийлөгчийн томилсон таван гишүүн цаашид бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж болох уу, үлдсэн таван гишүүнийг хэрхэн бүрдүүлэх, даргаа хэрхэн дотроосоо сонгох вэ, зэрэг асуултууд хариултгүй байна. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн үйл ажиллагаа зогсох гээд байгаа юм.

Мөн түүнчлэн үүсч болох бас нэг сөрөг үр дагаврыг дурдах нь зүйтэй болов уу. Авлигын эсрэг хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1-д зааснаар Авлигатай тэмцэх газрын дарга, дэд даргыг Ерөнхийлөгч санал болгож УИХ-аас баталдаг. Энэ заалт Үндсэн хуулийн Гучингуравдугаар зүйлийн 33.4 дэх заалттай зөрчилдөнө. Авлигын эсрэг хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.1 дэх заалтыг Үндсэн хуульд нийцүүлэхээс гадна тус заалтыг үндэслэн томилогдсон дарга, дэд даргын томилгоог дахин хийх шаардлага үүснэ. Тэгж чадахгүй бол авлигатай тэмцэх тогтолцоо удирдлагагүй болж зогсох аюултай. Тиймээс АТГ-ын дарга, дэд даргын томилох эрх зүйн орчныг нэн яаралтай шийдэх ёстой.

-Одоогийн Ерөнхийлөгч 2021 онд дахин нэр дэвших эрхтэй юү?

-Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчтэй холбоотой хэд хэдэн өөрчлөлт орсон. Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч 50 наснаас дээш, зургаан жилээр нэг удаа сонгогдохоор заасан. Хамгийн чухал өөрчлөлт нь 33.4-т Үндсэн хуульд зааснаас өөр эрх мэдэл нэмж өгөхгүй гэх хязгаарлалт орсон болохыг дээр дурдлаа. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг ийнхүү хязгаарлах шаардлага үүссэн нь үе үеийн Ерөнхийлөгчид тэдгээр эрх мэдлээ ашиглан Засгийн газартай гүйцэтгэх эрх мэдлийг булаацалдах, УИХ-д өөрийн нөлөөллийг тогтоох “тулаанд” орчихдогоос болсон. Энэ байдал одоогийн Ерөнхийлөгчийн үед маш хурц илэрч байна. 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль бүрийн дараа жил, түүний оролцоотой Засгийн газрыг огцруулдаг “чөтгөрийн тойрогт” орчихсон. Үүнийг хязгаарласан. Үндсэн хуулиар одоогийн Ерөнхийлөгч хоёр удаа сонгогдох эрхтэй байгаа. Тавдугаар сарын 25-нд хүчин төгөлдөр болох Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр зөвхөн нэг л сонгогдоно. Тэгэхээр одоогийн Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгчийн хувиар 2021 оны сонгуультай золгох юм. Нэг л удаа Ерөнхийлөгч ажиллаж болох хуулийн хязгаарлалт энэ удаагийн Ерөнхийлөгчид хамаарах эсэх маргаан үүсэх байх.

Хэлэлцүүлгийн явцад одоогийн Ерөнхийлөгчийн эрх зүйн байдлыг дордуулахгүй байх, хоёр сонгогдох бололцоог нь олгох үүднээс уг заалтыг 2025 оноос үйлчилхээр заасан төсөл орж ирсэн. Хэлэлцүүлгийн явцад энэ заалтыг өөрчилж энэ оны тавдугаар сарын 25-нд хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхлэхээр болсон. Шинэ эрх зүйн орчны хувьд дахин нэг удаа нэр дэвших эрх нь хадгалагдаад явах ёстой. Тэгэхээр одоогийн Ерөнхийлөгч дахин нэр дэвших эрхтэй гэсэн үг.

ХХААХҮ-ийн мал аж ахуй хөгжлийн бодлого зохицуулалтын газрын мэргэжилтэн Н.Бямбадоржоос тодрууллаа.

---

-Улсын аварга малчин өрх, Улсын хошой аварга малчин өрх, Улсын аварга фермер, Улсын аварга саальчин шалгаруулах журмыг шинэчлэн баталсан. Журамд ямар өөрчлөлтүүд орсон бэ?

-Өнгөрсөн жил Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Малын генетик нөөцийн тухай хууль хэрэгжиж байгаатай холбоотойгоор Улсын аварга малчин өрх, Улсын хошой аварга малчин өрх, Улсын аварга фермер, Улсын аварга саальчин шалгаруулахад Засгийн газрын журамд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Малын тооны хойноос хөөцөлдөх бус малын чанарыг голчилж үзэх, бэлчээрийн ашиглалт хамгаалалтыг зөв зохистой явуулах үүднээс нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Тухайлбал, өмнөх журамд үржлийн малд ангилалт хийлгэх шаардлагагүй байсан бол Малын генетик нөөцийн хууль батлагдсантай холбоотойгоор Улсын аварга малчин өрхөөр шалгаруулалтад оролцох малчид тухайн сумынхаа хөдөө аж ахуйн тасаг, сумандаа үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн мал үржлийн нэгжээр өөрийн үржлийн малд зайлшгүй ангилалт хийлгэсэн байх ёстой гэсэн заалт орсон. Мөн тухайн бүс нутагтаа дасан зохицсон батлагдсан үйлдвэр омгийн малыг өсгөн үржүүлэхээр тусгагдсан. Мэргэжлийн мал зүйч малчин өрхийн малд ангилалт хийж, өсгөж үржүүлж байгаа малаас аль нь үржилд тэнцэж байна, аль нь тэнцэхгүй байгаа талаар заавар зөвлөгөө өгсний үндсэн дээр мал үржлийн ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй явуулж малын чанарыг сайжруулах, нэг малаас авах ашиг шимийг нэмэгдүүлэх боломж бүрдэх юм. Улсын аварга малчин өрх, хошой аварга малчин өрх, фермер, саальчдыг шалгаруулах журмыг өөрчлөхдөө малын тоо толгойг хэт өсгөхөөс илүү малын үржил селекцийн ажлыг мэргэжлийн удирдлага дор шинжлэх ухааны үндэслэлтэй явуулж, малын чанараа сайжруулан, нэг малаас авах ашиг шимээ нэмэгдүүлсэн, малын төрөл, сүргийн зохистой бүтэц бий болгосон, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд ажлын байр нэмэгдүүлсэн, ядуурлыг бууруулахад хувь нэмрээ оруулсан байдал зэргийг харгалзан шалгаруулахаар журмыг өөрчилсөн.

-аваргууд хэзээ тодрох вэ?

– Засгийн газрын 338 дугаар тогтоолоор батлагдсан Улсын аварга малчин өрх, Улсын хошой аварга малчин өрх шалгаруулах журмын дагуу аварга малчдын материал, тодорхойлолт дээр журамд заасан шалгуур үзүүлэлтийг үндэслэж шалгаруулалт явагдана. Бүх аймгийн хөдөө аж ахуйн газраас өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 5-ны дотор ХХААХҮ-ийн яаманд тухайн аймгаас шалгарсан малчдын материалыг аймгийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлээд Засаг даргын албан бичигтэй ирүүлдэг. Энэ жилийн хувьд бүх аймгууд материалаа ирүүлчихсэн. Мөн эрүүл мэндийн даатгал, нийгмийн даатгал, малын эрүүлжүүлсэн даатгалд хамрагдсан эсэх, тухайн орон нутагтаа гэмт хэрэг зөрчилд холбогдож байсан эсэх зэрэг тодорхойлолт бүрдүүлж ирүүлэх ёстой. Мөн Улсын аварга малчин өрх гурван жил, улсын хошой аварга таван жилийн малын А данс, дээр нь таван жилийн мал аж ахуйн үр дүнгүүдийг бичиж ирүүлсэн байдаг. Тэр үүднээс шалгаруулалтыг явуулдаг. Энэ жилийн шалгаруулалт ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар ороод Засгийн газрын тогтоол гарч байж албажина.

-Тооноос илүү чанарт анхаарахаар журамд түлхүү тусгагдсан гэлээ. Энэ тухайд?

-Малын чанар гэдэг тухайн үйлдвэр омгийн малын ашиг шимийн үзүүлэлтийг бүрэн хангасан, тухайн бүс нутагтаа дасан зохицсон байх ёстой. Хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн тохироо гэж зүйл байх ёстой л доо. Хээлтэгч мал нь тухайн бүс нутагт өсгөн үржүүлэхийг зөвшөөрөгдсөн үйлдвэр омгийн мал байх юм. Мөн хээлтүүлэгч малаа мал үржлийн нэгжээр мал зүйчдээр үзлэгт хамруулж хээлтүүлэгчээр ашиглах боломжтой гэсэн дүгнэлт авсан байх ёстой. Ингэснээр тухайн малчны малын чанар дээшилнэ. Хээлтүүлэгч нь чанартай байж чанартай төл гарна.

-Улсын хэмжээнд энэ жил хэчнээн аваргууд төрөх вэ?

-Журмын дагуу Улсын аварга өрх 60 хүртэлх, Улсын хошой аварга малчин өрх найм хүртэлх, Улсын аварга саальчин зургаа, Улсын аварга фермерчин тав хүртэлх тодрох боломжтой. Фермер нь эрчимжсэн мал аж ахуй, сүүний аж ахуй эрхэлж байгаа хүмүүсээс шалгарна. Саальчин гэдэг нь өөрийн аж ахуй эрхэлж буй малаас хэчнээн хэмжээний сүү, цагаан идээ боловсруулснаар шалгаруулалт явагддаг.

-Малын чанар хэдий хэмжээнд сайжрах боломжтой байдаг юм бэ?

-Тухайн малчин малдаа мэргэжлийн мал зүйчээр үзлэг ангилалт хийлгэснээр малыг ялгана, ангилна. Энэ мал нь үржилд тэнцэж байна, энэ нь тэнцэхгүй байна гэх маягаар гэсэн үг. Бог малын хувьд чанарыг нь сайжруулахад доод тал нь гурван жил зарцуулагдана. Бод мал дээр таван жил зарцуулагддаг. Сүүлийн үед малчид малын тооны араас хөөцөлдөөд шүдлэн, борлонд нь үржилд оруулж байна. Тэгэхээр зусаг болгож байгаад үржилд оруулах зэрэг ажлуудыг шат дараатай хийж чанартай мал болгохын тулд ажиллах ёстой юм. Мөн бэлчээрийн ашиглалт хамгаалалтад маш их ач холбогдол өгч анхаарч ажиллахыг шаардсан байгаа. Жил бүр бэлчээрийн хортон мэргэчидтэй тэмцэж байгаа ажил зохион байгуулагддаг. Тэр ажилд тухайн малчин идэвхтэй оролцож, ажиллах ёстой. Тухайн аймаг сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд бэлчээрийн ашиглалт гэж бий. Бэлчээр ашиглалтын арга хэмжээнд мөн идэвхтэй оролцож бэлчээрээ хуваарьтай ашигладаг байх ёстой. Цаашлаад бэлчээрийн даацад малынхаа тоо толгойг тохируулах хэмжээнд малын тоогоо бууруулна гэсэн үг. Сүрэгт нь байгаа үржлийн бус мал нь 60,70 хувийг эзэлж байгаа бол хээлтэгчийн тоог нэмж үржлийн бус малынхаа тоог багасгана. Нас гүйцсэн мал байлгах биш, аль болох эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, төл мал олноор болгож түүнийгээ гурван жилийн дотор эргэлтэд оруулах ажлуудыг зохион байгуулахаар журамд өөрчлөлт орсон.

БОАЖ-ын төрийн нарийн бичгийн дарга асан Ц.Цэнгэлтэй ярилцлаа.

---

-Таны мэргэжил эрчим хүчтэй шууд холбогддог. Оросод боловсрол эзэмшсэн хүн. Станцад ажиллаж байсан үеийнхээ онцгой дурсамжаас хуваалцаач…

-Миний бие ОХУ-ын Уралын Политехникийн их сургуулийг төгссөн. Хэдий хойно сургууль төгссөн ч орос хэлийг бүрэн төгс эзэмшинэ гэж юу байх вэ. Гэхдээ Сибирийн Шинжлэх Ухааны Академид докторын зэрэг хамгаалсан байдаг юм. Дүгнэх хүмүүс нь дүгнэх л байх гэж бодож байна.

Ер нь Уул уурхай, эрчим хүчний яамны нэр дээр суралцаад сургуулиа төгсөж ирээд, тус яамныхаа харьяа нэгдсэн засварын газарт V, VI зэргийн слесариар ажлын гараагаа эхэлж, нэг жил шахам ажиллаад мастер болсон. Тэр үеийн яамны бодлого салбарын боловсон хүчний мэдлэг, боловсролд ихээхэн анхаардаг байсан учраас мастер, инженерүүдээс жилдээ хоёр удаа орос хэл дээр шалгалт шүүлэг авдаг байлаа. Миний хувьд турбины их бие тохируулгын мастераар ажилласан. Ажиллаж байх тэр үед Дөрөвдүгээр цахилгаан станцын нэгдүгээр турбины гол гулзайсныг (80 мгвт) шуурхайгаар албан байгууллагуудад мэдэгдэж, ихээхэн шуугиан тарьсан асуудал болсон юм. Турбины гол гулзайсан нь нүдэнд харагдаж, гарт баригдах юм биш, тусгай индикатор багажаар хэмждэг зүйл. Гулзайлт нь хэмжилтээр 0,25 мм байсан нь 1 мм-ийг 1000 хуваасаны (25 сот) гэж ойлгож болно. Энэ нь Олон Улсын хэмжээнд ховор тохиолддог. Энэхүү турбин нь зургаан метр урт, найман тонн хүнд жинтэй нэг минутад 3000 эр/мин эргэдэг гээд бодоод үзэхэд аргагүй нарийн шинжлэх ухааны гайхамшиг юм. Турбиныг өргөн цар хүрээгээр нь ойлгуулах юм бол сансрын пуужин, агаарын болон хөлөг онгоц, усан болон шумбагч онгоцнуудын хөдөлгүүр гэж ойлгож болно. Цахилгаан станцад хэвтээ байдлаар цахилгаан үүсгэж ашиглагддаг юм. Турбин гулзайсан нь улс орон даяар эрчим хүчний хязгаарлалтад орж, олон үйлдвэрүүд сул зогсоход хүрч төлөвлөгөө тасрах, манай улсын эдийн засагт онцгой нөлөө үзүүлсэн асуудал болж байсан тул цаг алдалгүй засварлах шаардлага гарсан. Тухайн үед Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд яаж ямар аргаар засварлах тухай цаг тутам зөвшилцөж, зөвхөн үйлдвэрлэсэн үйлдвэрт нь аваачиж засварлах нь зөв гэж үзсэн. Гэтэл тээврийн зардал нь 90 мянган алтан рубль (худалдааны тусгай ханш байсан) болох тооцоо гарсанд монгол инженерүүд ер нь бүгд л сэтгэл гонсойж байсан.

Тэр үеийн ТЭХС-ийн ахлах инженер турбинист Нүдэн багш хэсэг турбинистчүүддээ үүрэг даалгавар, тооцоо судалгаа хийлгэх үүрэг өгч үр дүн нь сайн байсан учир өөрсдөө тэгшилье гэж зоримог шийдэн итгэлт нөхдөө уриалж дарга нарт сайн ойлгуулсан юм. Гэвч тэр үеийн ЗХУ-ын талаас монголчууд хийж чадахгүй гэж маш их цаг хугацаа алдуулсан. Бидний шийдмэг саналыг Монголын талын сайд, дарга нар дэмжиж их ч хөөцөлдсөн. Жишээ нь, Шадар сайд Пүрэвдорж гуай 2-3 удаа Москва руу явсан, ТЭХС-ийн дарга Чимид гуай Сибирийн засварын газрынхыг хэд хэдэн удаа урьж уулзах гэх мэт Нэгдсэн засварын газрын дарга Дорж гуай гээд бүгд л зөвхөн турбины гулзайлтыг яаж цаг алдалгүй засварлах тухай ярьдаг байв. Энэ томоохон ажил нь миний сурсан мэргэжлээрээ гардан ажиллах боломж болсон юм. Бидний нөхөд болох Довчинсүрэн, Пүрвээ, Балсан, Бадрал, Улаанхүү, Дамбийням нараас бүрдсэн гурван ээлжийн ажлын баг хамт олон 45 хоног бэлтгэл ажлыг онц сайн гүйцэтгэсэн. Мөн маш олон төрлийн инженер техникийн ажилчдыг татан оролцуулсан байдаг.

Турбины гол гулзайлтыг тэгшлэх ажлыг маш хариуцлагатайгаар нууцын зэрэгтэй ДХЯ-ны хяналтан дор хүн бүр тус тусдаа үүрэг хүлээн 17 хоног өдөр шөнө цурам хийлгүй бүхий л мэдлэг, ур чадвараа дайчлан ажиллаж гулзайлтыг тэгшилж чадсан юм даа. Өнөөдөр 30 жил тус зассан турбин хэвийн ажиллахдаа хоёр их наяд 980 тэрбум төгрөгийн ашиг оруулсан тооцоог хараад өөрийн эрхгүй сэтгэл хөдөлдөг.

-Жил ирэх тусам л эрчим хүчний хэрэглээ манайд төдийгүй дэлхий дахинд нэмэгдэж байгаа. Манайх эрчим хүчээр экспортоо төрөлжүүлэх боломж бий гэж яригддаг. Боломж бололцоо хэр байна вэ?

-Миний үед эрчим хүч маш их хязгаарлагддаг байлаа. 365 хоногийн 200 гаруйд нь гэмтэл гарч байсан. Дээр нь гадаадын зээл тусламж гэж байдаггүй. Тэр үеийн Зөвлөлт холбоот улсаас бүрэн хамааралтай. Манайд эрчим хүчний ажилчдын 20 гаруй хувь нь Оросын мэргэжилтнүүд ажиллаж байлаа. Харин Дулааны гуравдугаар цахилгаан станц анх удаа Азийн хөгжлийн банкнаас эрчим хүчний зээлд хамрагдаж таван зуухаа шинэчилж байсан.Цахилгаан станц гэдэг бол өөрөө тэр чигтээ асар олон зүйлээс бүтдэг технологийн тоноглол. Шинэхэн дулааны дөрөвдүгээр станц дээр хурц уурын шугам цоордог байсан үед Японы хөрөнгө оруулалттай анхны томоохон төсөл хэрэгжиж япончууд ирж засварлаж байсан. Харин өнөөдөр Монгол Улсын эрчим хүч улам л боловсронгуй болж гадны зээл тусламжаас гадна инженер, техникийн ажилчдын авхаалж самбаа, ур чадвар, мэдлэг боловсрол дээшилж эрчим хүчний салбар хурдацтай хөгжих түлхүүр болж байгаад сэтгэл хангалуун байна. Намайг залуу байхад шагай тулсан үнсэн дунд хоёр нүд л гялалзаад л явж байсан үе, харин одоо бол цагаан халадтай явж байна шүү дээ. Энэ бүхнээс харахад хөгжлийн хандлага маань зөв байна л гэсэн үг. Эрчим хүчний нэгдсэн систем гэдэг зураглалыг Жигжид сайд болон бидний үеийнхэн гаргаж өнөөдөр тэр зураглалаар явж ирсэн. Харин одоо зарим нь өөрчлөгдөж байгаа бололтой. Сэргээгдэх эрчим хүч орж ирж байна. Сүүлийн таван жил салбарынхан маань усан цахилгаан станц барих гэж нэлээд даваа туулж байна даа. Ер нь нааштай болоод ирэхээр манайх дотроосоо л болдоггүй. Энхболд Ерөнхий сайдын үед барьчихсан бол хөрөнгө нь боломжтой л байсан. Засаг төр нь сайн дэмжвэл хувийн хэвшлийн үйлдвэрүүд орж ирэх боломжтой. Гэтэл энэ тал дээр сайн хандаж өгдөггүй. Уул уурхай томоохон үйлдвэрүүд манайд ороод ирвэл эрчим хүч дутагдана. Дэлхий дахинд эрчим хүч өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Эрчим хүчний зөв оновчтой бодлого барьж ажиллах ёстой. Манай улс эрчим хүчээ экспортлох боломж бүрэн бий гэж боддог.

-Та улс төрд ороод багагүй хугацаа өнгөрч байна…

-1996 оны сонгуулийн үеэр Шадар сайд Л.Энэбиш гуайтай уулзах гээд чадаагүй. Л.Энэбиш гуай манай нутгийн хүн, манайхны ахтай нэг ангид сурч байсан юм. Тэр үед миний хувьд бизнес маань нэлээд цэцэглэж байсан үе. 1989 онд компани байгуулж байсан гэхээр 1996 онд хөл дээрээ босчихсон үе. Бас ч болоогүй турбины гол янзлаад хоёр өрөө байраар шагнуулчихсан. Тэр жилийн сонгуулиар Л.Энэбиш гуай Ерөнхий сайд байсан Н.Алтанхуягтай өрсөлдөж байсан юм. Л.Энэбиш гуайг тэртэй тэргүй ялна гэж ярьж байсан. Тэгтэл сонгууль ч болж мань хүн өөрөө тавиулчихдаг юм байна. Урьд нь би Л.Энэбиш гуайтай халз уулзаж байгаагүй л дээ. Сонгуулийн дараа Сталины номын сангийн хажуугаар Л.Энэбиш гуай явж байна, тэгээд бид хоёр анх уулзаж байлаа. Ингээд миний улс төр рүү орох эхлэл тавигдсан гэж хэлж болно. Шүтээн минь болчихсон хүн л дээ.

-Сүүлийн үед сошиалаар таны англи хэлээр үг хэлж байгаа хэсэг нэлээд явлаа. Жишээ байдаг л даа. Хятадууд англи хэлийг өөрсдийн дуудлагаараа дуудаад хятаджсан англи хэл гэж нэрлэж болохоор ярьдаг. Улс үндэстэн бүрд л тийм зүйл байх шиг байна…

-За яахав, идүүлсэн бут ургадаг, идсэн эрүү хувхайрдаг гэж Монголын айхавтар үг байдаг даа. Энэ бол 2015 он буюу таван жилийн өмнө ХБНГУ-ын Бонн хотноо болсон Юнеско-гийн хуралд би дөрвөн яам болох БОАЖЯ, БСШУЯ, ГХЯ, ЭХЯ-ыг хариуцан оролцсон.

Дэлхийн өвийн хороонд Бурхан халдун хайрханыг бүртгүүлэх, “Эгийн голын УЦС”-ыг хурлаар хэлэлцүүлэх даалгавартай байв. Нэг-дүгээрт, Эгийн голын усан цахилгаан станц барих асуудлыг Оросын Холбооны Улсаас Монголын талыг үндэслэлгүй буруу ташаа мэдээ өгч дэлхийн хосгүй үнэт Байгал нуурыг бохирдуулж байна гэсэн гомдол гаргасан байсан. Энэ нь Эгийн голын УЦС-ыг бариулахгүй тал дээр ажиллаж байгаа нь тэр. Дэлхийн өвийн хороо нь манай энэ асуудлыг энд ярих асуудал биш ОХУ , Монгол Улс хоёр хилийн усны гэрээтэй (1996) энэ хүрээнд яригдах зүйтэй гэсэн байр суурийг тавьсан юм. Ер нь хоёр улсын Засгийн газрын бүрэн эрхт гэж байдаг. Монголын талын бүрэн эрхт нь миний бие билээ, тийм учраас хэд хэдэн удаа Эгийн голын УЦС-ын яриа хэлэлцээрийг нааштайгаар ойлгуулж ярьж байсан. Хоёрдугаарт, Бурхан халдун хайрханыг дэлхийн өвд бүртгүүлэх ажил урьд нь хоёр удаа хойшлогдоод байсан тус хурал дээр ч экспертүүд нь хойшлуулах санал тавьсан юм. Ер нь 21 орон үг хэлэх эрхтэй байдаг. Урьдчилсан лобби хийж ярьсны хүчинд 21 орноос 17 орон дэмжиж шийдэгдсэн юм. Энэ лобби хийхэд буруу ташаа ойлгуулахгүй байх талаас маш сайн ажиллах хэрэгтэй болдог. Анхааран ажилласан хамт олон болох Уртнасан, Намхай, Хашмаргад, Түвшинжаргал, Оюунбилэг, Далай, Даваасүрэн нарыг дурдах нь зүйтэй болов уу. Асуудлыг шийдсэний дараа нэг минут талархлаа англи хэл дээр илэрхийлдэг юм билээ.

Миний хувьд анх удаа 180 гаруй улсын өмнө ярьж байгаа нь тэр юм. Уг нь гайгүй болчихмоор санагдсан боловч их сандарчихсан ярьж байгаа царай нь тэр л дээ. Хүн ер нь байнга л сурч байх ёстой. Ахмад гээд хойш сууж болохгүйг мэдэж байгаа. Ер нь ах зах, ёс суртахуун гэх Монголын уламжлалт гэрийн хүмүүжил өнөө үед устан үгүй болж байгаад харамсдаг. Миний хувьд хүнд сурталгүй, ард иргэдэд чирэгдэлгүй, хурдан шуурхай үйлчилж байхыг л хамтарч ажиллаж буй хамт олондоо байнга захиж хэлдэг дээ. Одоо үед бие бие рүүгээ хүний ёсноос хэтэрсэн байдлаар харьцдаг болжээ. Аливаа зүйлд ёс суртахуун гэж байх ёстой гэж бодож байна.

УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхоролтой ярилцлаа.

---

-Байгалийн баялгийн хишгээс ахмадууддаа хүртээж тэтгэврийн зээлийг тэглэх хуулийн төслийг та ахалж ажилласан. Ажлын хэсэг өргөн барьсан төсөл дээр нэлээд өөрчлөлт оруулж батлуулсан. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Энэ нийгмийг бүтээхийн төлөө залуу, халуун насаа харамгүй зориулан үр хүүхэд, залуус хойч үеийнхэндээ туурга тусгаар эх орон, газар шороо, эрх чөлөөт амьдралыг хөдөлмөр тэмцлээрээ дархлан үлдээж, бидний эдэлж хэрэглэж байгаа бүхнийг борви бохис хийлгүй зүтгэж бүтээсэн ахмадууд маань амьжиргааны гол эх үүсвэр болсон тэтгэврийн хэдэн төгрөгөө барьцаалан 1-2 жилээр зээл авснаар удаан хугацаанд өөрийн гар дээр барих орлогогүй болсноор санхүүгийн болон сэтгэл зүйн ихээхэн дарамтад ордог.

Энэ асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс тэтгэврийн зээлийн өрийг нэг удаа тэглэх арга хэмжээг 2020 оны нэгдүгээр сараас хэрэгжүүлэх зөвлөмж гаргасан. Энэ зөвлөмжийн хэрэгжилтийг хангах зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газраас өргөн барьсан тэтгэвэр барьцаалан банкнаас авсан зээлийн үлдэгдэл төлбөрийг нэг удаа тэглэх харилцааг зохицуулах Иргэдийн тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх тухай хуулийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх ажлын хэсгийг ахлан ажиллалаа. 2019 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний байдлаар Монгол Улсад нийт 421 мянган иргэн тэтгэвэр авч, дундаж тэтгэвэр 376.9 мянган төгрөг байна. Тэтгэвэр авагчдын 53.8 хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээ буюу 270 – 370 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байна. Энэ хууль батлагдсанаар Үндсэн хуульдаа тусгасан “газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээх” заалт хэрэгжих, ахмадууд тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн өрөөс чөлөөлөгдөх, цаашид дахин тэтгэврийн зээлийн дарамтад өртөхгүй байх зэрэг олон ач холбогдолтой. Нөгөө талаас, иймэрхүү хэмжээний эдийн засгийн томоохон шийдвэр, арга хэмжээ манай улсын түүхэнд урьд өмнө нь авч байгаагүй. Мөнгөтэй, хөрөнгөтэй хүмүүс хүртдэг байсан байгалийн баялгийн үр өгөөжийг ард түмэндээ хүртээж болдог юм байна гэдгийг энэ хуулиар харууллаа.

-Тэтгэврийн зээлийн өрийг тэглэлээ гэхэд эргээд зээл авах эрх нь хаагдчихаж байгаа юм уу?

-Анх өргөн барьсан хуулийн төслөөр тэтгэвэр барьцаалсан зээлийг бүрмөсөн хаахаар байсан ч ажлын хэсэг дээр ярилцаад жилд нэг удаа зургаа хүртэлх сарын хугацаатай зээл авч болох эрхийг нь нээж өгсөн.

-Нэг сая төгрөгийн Бондны оронд мөнгөө бэлнээр өгөх ёстой ч гэх зүйл нийгэмд ажиглагдаж байсан. Бондыг хэзээнээс мөнгө болгож тараах вэ?

-Нийт тэтгэвэр авагчдын 54.5 хувь буюу 229.4 мянган иргэн тэтгэврийн зээлтэй. Зээлийн үлдэгдэл 762.1 тэрбум төгрөг байгаа юм. Үүнээс 207.5 мянган иргэн зургаан сая хүртэлх төгрөгийн зээлтэй. Цаана нь тэтгэврийн зээлгүй 192 мянган ахмад байгаа. Ажлын хэсэг олон удаа хуралдаж тооцоо судалгаа хийж зургаан сая хүртэлх төгрөгийн зээлийг чөлөөлөх, зээлгүй ахмадууддаа нэг сая төгрөгийн өртөг бүхий бонд, саяас бага зээлтэй ахмадууддаа нэг сая төгрөгийн зөрүүд нь Бонд олгохоор шийдвэрлэж хуулийн төслийг батлуулсан. Эрдэнэс Монгол компанийн Салхитын алт, мөнгөний ордын орлогын төрд ногдох өгөөжийг барьцаалан Бонд гаргаж байна. Салхитын мөнгөний орд ирэх зун олборолтоо явуулж, түүхий эдээ тушааж байж мөнгөтэй болно. Тиймээс Бондоо 2021 оны тавдугаар сарын 1-н гэхэд мөнгө болгож болно гэж тусгасан.

-Тэтгэврийн зээл яг хэзээнээс тэглэгдэх вэ. Нийгэмд өндөр хүлээлттэй байх шиг байна?

-Сар шинийн өмнө хуулийн хэрэгжилтийг хангахаар ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Зээлийн өргүй болсон ахмадууд маань сар шинийн өмнө тэтгэврээ хэвийн авч эхэлнэ.

-Энэ Бонд нөгөө цэнхэр тасалбар шиг мянган төгрөгөөр зах дээр арилжаалагдаад эхлэхгүй байгаа гэх болгоомжлол ч байналээ…

-Энэ асуудалд их анхаарч ажилласан. Бондоо яг эзэнжүүлж олгоно. Овог нэр, регистерээр бүртгэгдсэн эзэн нь юм уу, эсвэл хуулийн дагуу өв залгамжлагч нь бичиг баримттайгаа очиж байж мөнгөө авах эрхтэй байхаар төлөвлөсөн.

-Өв залгамжлах асуудал хэрхэн шийдэгдэв?

-Бонд мөнгөжтөл жил хагасын хугацаа байна. Энэ хугацаанд өвдөж зовох, эндэх гээд янз бүрийн л асуудал гарна. Энэ тохиолдолд үр хүүхэд нь хуулийн дагуу өв залгамжлах эрхтэй.

УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

---

-Гэр бүлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд ямар өөрчлөлт орж байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Монгол Улсын Гэр бүлийн тухай хууль 1999 онд батлагдаж, түүнээс хойш зургаан удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан боловч эдгээр нь гэр бүлийн харилцаанд тулгамдаад байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн гэхээс илүүтэй салбарын харилцааг зохицуулсан бусад хуулийн шинэчлэлийг дагалдан хийгдсэн байдаг.

Энэ удаагийн УИХ-аар хэлэлцүүлэх “Гэр бүлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга”-ын төсөлд төрөөс гэр бүлийн тогтвортой хамтын амьдралыг дэмжих, гэр бүлийн талаар явуулж буй бодлого, үйлчилгээг гэр бүлд шуурхай хүргэх чиг үүрэг бүхий гэр бүлийн хөгжлийг дэмжих төрийн байгууллагын бүтэц механизмыг хуулиар баталгаажуулах, гэр бүлийн гишүүдийн, ялангуяа эцэг эхийн хүүхдийнхээ өмнө хүлээх үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлж, хүүхэд эрүүл, аюулгүй, амар тайван орчинд өсөж хөгжих, хүмүүжих нөхцөлийг хангах, хүмүүжлийн эерэг арга хэрэглэх, цус ойртолтоос сэргийлж угийн бичиг хөтлөх, хүүхдэд ёс заншил, түүх соёлын уламжлал, гэр бүлийн боловсролоор дамжуулан амьдрах арга ухаанд сургах, хөдөлмөрт бэлтгэх зэрэг үүргээ биелүүлэхэд төрөөс дэмжлэг үзүүлэх нөхцөл, журмын талаар тусгасан байгаа.

Эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхдийг гэр бүлдээ авч өсгөж хүмүүжүүлж байгаа “асралт гэр бүл”-ийн тухай шинэ заалт орж, тавигдах шалгуур болон төрөөс үзүүлэх дэмжлэг, хяналтын механизмыг тусгасан. Хүүхдийн дотоод, гадаад үрчлэлтийн асуудалд анхаарч, үрчлэлтээс өмнөх болон үрчлэлтийн дараахь хүүхэд хамгааллын асуудлыг хуулиар хамгаалж, үрчлэгдсэн хүүхдийн нөхцөл байдалд тавих хяналтыг сайжруулна.

Иргэдэд гэр бүлийн боловсролыг албан ба албан бус хэлбэрээр бүх түвшинд олгох, энэ зорилгоор гэр бүлд зөвлөгөө өгөх төвүүдийг байгуулж ажиллуулах, гэр бүлийг дэмжих чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ-тай хамтран ажиллах, төрийн болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж байгууллагуудын гэр бүлийг дэмжих үйлчилгээг урамшуулах, хөхиүлэн дэмжих эрх зүйн үндсийг хуульд шинээр зохицуулна. Гэрлэлт сайн дурын үндсэн дээр байх зарчимд нийцүүлэн, аливаа этгээд ашиг олох зорилгоор гэрлэлтийн асуудлаар зуучлалын ажил, үйлчилгээ эрхлэхийг хориглоно.

-Гэр бүл цуцлалт сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байгаа тоо баримт байдаг. Гэр бүл салалтын гол шалтгаанууд юу вэ?

-2018 оны байдлаар Монгол Улсын өрхийн тоо 894.4 мянгад хүрч сүүлийн таван жилийн дунджаар 1.9 хувиар өссөн. Өрхийн бүтцийг авч үзвэл, дан өрх 445 048 буюу 62,4%, өргөтгөсөн өрх 177 898 буюу 24,9%, ганц бие өрх 75 917 буюу 10,6%, холимог өрх 14 917 буюу 2,1% байна. Үүнээс гадна ядуу, архины хамааралтай, хүчирхийллийн харилцаатай, олон хүүхэдтэй, өрөөсгөл, дахин гэрлэсэн, түр тусдаа амьдарч байгаа, шилжин суурьшсан, хөгжлийн бэрхшээлтэй гишүүнтэй гэх мэт олон хэв шинжийн гэр бүлүүд бий болж, тэдэнд өвөрмөц онцлогтой тулгамдсан асуудлууд үүсч, эдгээр гэр бүлүүдийн онцлогийг харгалзсан төрийн бодлого, үйлчилгээг хэрхэн хүргэх талаар эрх зүйн шинэтгэл хийх шаардлагатай байна.

Монгол Улсын хэмжээнд 2011 онд 11869 хос гэрлэлтээ бүртгүүлж, 3222 гэр бүл гэрлэлтээ цуцлуулж байсан бол 2018 онд 21020 хос гэрлэлтээ бүртгүүлж, 4201 хос гэрлэлтээ цуцлуулсан байна. Энэхүү статистик дунджаас харахад жилд дунджаар гэрлэлт 16 хувиар, гэрлэлт цуцлалт 4.1 хувиар нэмэгдсэн байна. Гэр бүл цуцлалт, салалтын нэгдүгээрт ахуйн хүрээний архидалт 86,8%, дараа нь хардалт, үл итгэлцэл 73%, төрөл садны нөлөөлөл 62%, гэр бүлээс гадуурх харилцаа 58%, бусад асуудал буюу ажилгүйдэл, санхүү мөнгөний гачигдал, тусдаа амьдрах гэх мэт асуудлууд гол шалтгаан болж байна гэж судлаачид үзэж байна.

-Гэр бүл цуцлуулахад эхнэр нь хүүхдээ өөр дээрээ авдаг байдал ихэнх хувийг эзэлдэг. Нөхөр нь ямар хуулийн хариуцлага хүлээхээр хуульд тусгаж байгаа вэ. Хүүхдийн тэтгэмж өгөх хууль амьдрал дээр биелэх нь ховор байдаг шүү дээ?

-Хүүхдийн тэтгэлгийн хэмжээг насны байдлыг харгалзан сард нэг удаа дараахь хэмжээгээр тогтоохоор тусгаж байна. Үүнд, 11 хүртэлх насны хүүхдэд тухайн бүс нутагт тогтоогдсон амьжиргааны доод түвшингийн 50 хувиар, 11-16 нас /суралцаж байгаа бол 18 нас/-тай болон насанд хүрсэн боловч хөдөлмөрийн чадваргүй хүүхдэд амьжиргааны доод түвшингийн хэмжээгээр тогтоох юм. Хүүхдийн тэтгэмж төлөхөөс зайлсхийсэн этгээдэд Зөрчлийн тухай хуулиар торгуулах, албадан хөдөлмөр эрхлүүлэх, гэмт хэргийн шинжтэй бол эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр бусад холбогдох хуулиудтай нийцүүлэх юм.

-Гэр бүл салалт хүүхдэд муугаар нөлөөлдөг гэдэг. Хүүхдийн эрхийг хангах талаар хуульд тусгасан уу?

-Эцэг, эх нь насанд хүрээгүй, насанд хүрсэн боловч хөдөлмөрийн чадваргүй нь тогтоогдсон хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүрэгтэй. Эцэг, эхийн хэн нэг нь гэрлэлтээ цуцлуулах үедээ хүүхдийн тэтгэлэг авахаас татгалзах нь хариуцагчийг хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүргээс чөлөөлөх үндэслэл болохгүй зэрэг олон заалт бий.

-Эцэг эхийн үүргээ ухамсарладаггүй хүмүүс нийгэмд байна гэх шүүмжлэл байдаг. Эдгээр хүмүүст хариуцлага тооцох зүйл заалт шинэлчилсэн хуулийн төсөлд багтаж байгаа юу?

-Хүүхдийн эцэг, эх нь түүний хууль ёсны төлөөлөгч байх бөгөөд иргэн, хуулийн этгээдэд хүүхдийг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх эрхтэй байдаг. Хүүхдийн эрх, ашиг сонирхлыг хохироосон, үүргээ биелүүлээгүй эцэг, эх болон гэр бүлийн бусад гишүүдэд Зөрчлийн тухай хуульд заасны дагуу захиргааны хариуцлага хүлээлгэнэ. Хүүхдээс тусдаа амьдарч байгаа эцэг, эх, гэрлэлтээ цуцлуулсан, эсхүл хүндэтгэн үзэх бусад шалтгаанаар хүүхдийн оршин суугаа газраас өөр газарт ажиллаж, сурч, амьдарч байгаа, хорих ял эдэлж байгаа, хугацаат цэргийн алба хааж буй зэрэг нь эцэг, эхийг энэ хуульд заасан үүргээс чөлөөлөх үндэслэл болохгүй. Гэрлэлтээ цуцлуулсан, гэрлэлтээ батлуулалгүй хамт амьдарч байсан эцэг, эх тусдаа амьдарч байгаа бол эрх, үүргээ хэрэгжүүлэхэд хэн нэгэндээ саад учруулахыг хориглоно. Энэхүү хуулийн төсөлд эцэг эх байх үүрэг хариуцлагаа ухамсарлахгүй, хүүхдийг эрсдэлт нөхцөл байдалд хүргэсэн эцэг эхчүүдийн эцэг эх байх эрхийг хязгаарлах, хасах тухай заалтыг ч нарийн тусгасан. Тухайлбал, хүүхдийг эрсдэлт нөхцөлд оруулсан, хүүхдийг тэжээн тэтгэх, асран хамгаалах талаар хуульд заасан үүргээ биелүүлээгүй, орон сууц, хувцас, хоол унд, бусад ахуйн хэрэглээгээр санаатайгаар гачигдуулсан, хөдөлмөрийг нь зүй бусаар ашигласан, орон гэрээсээ дайжуулсан, гадуурхсан бол 3-6 сар хүртэлх хугацаагаар эцэг эх байх эрхийг түдгэлзүүлэх, эцэг эхийн буруугаас эрсдэлт нөхцөл байдал хүндэрсэн, удаа дараа давтагдсан, хүүхдийг тэжээн тэтгэх, асран хамгаалах үүргээ ноцтой зөрчсөн, эцэг, эх байх эрхээ урвуулан ашигласан, согтууруулах, мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх эм, бодис байнга хэрэглэдэг, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэн зэрэг, эцэг эх байх эрхийг хасахаар хуулийн төсөлд тусгаж өгсөн. Эцэг, эх байх эрхээ хасуулсан хүүхэдтэй хамт амьдрах эрхгүй байна. Эцэг, эхийн хэн нэг нь болон хоёулаа эцэг, эх байх эрхээ хязгаарлуулснаас, эсхүл хасуулснаас үл хамааран хүүхдийн өв залгамжлах, өмчлөх болон эд хөрөнгийн бусад эрх хэвээр хадгалагдана. Эцэг, эх байх эрхээ хасуулсан, эсхүл хязгаарлуулсан нь хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүргээс чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй бөгөөд шүүх хариуцагч этгээдээс хүүхдийг тэжээн тэтгэхэд шаардагдах тэтгэлгийг гаргуулна.

-Гадаад үрчлэлтийн асуудалд түлхүү анхаарч байгаа юм билээ. Энэ тухайд?

-Гадаадын иргэн, харьяалалгүй этгээд оролцсон гэр бүлийн харилцааг нарийвчлан зохицуулж, гадаадын иргэнд хүүхэд үрчлүүлэх, үрчлэгдсэн хүүхдийн нөхцөл байдалд тавих хяналтыг сайжруулахаар тусгасан. Гэр бүл, хүүхдийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын дэргэд монгол хүүхдийг гадаадын гэр бүлд үрчлүүлэх орон тооны бус Үрчлэлтийн зөвлөл ажиллана. Зөвлөл нь гэр бүл, хүүхдийн болон хууль зүйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, гэр бүл, хүүхдийн болон гадаадын иргэн, харьяатын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл оролцсон долоогоос доошгүй хүний бүрэлдэхүүнтэй байна. Гэр бүл, хүүхдийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь Үрчлэлтийн зөвлөлийн шийдвэрт үндэслэн хүүхэд үрчлүүлэх эсэх шийдвэр гаргана.

-Гэр бүлүүдийг дэмжиж ажиллахад төрөөс ямар дэмжлэг үзүүлэх ёстой вэ?

-Төрөөс гэр бүлийн тогтвортой амьдралыг дэмжиж, хүүхэд, жирэмсэн болон хөхүүл, эсхүл бага насны хүүхэдтэй эмэгтэй, өрх толгойлсон бага насны хүүхэдтэй эрэгтэй, өндөр настан, хөдөлмөрийн чадваргүй гэр бүлийн гишүүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг тэргүүн ээлжинд хамгаалах ёстой. Үүний тулд төрөөс гэр бүлийн эрүүл, аюулгүй, амар тайван орчин, орон байртай байх нөхцөлийг бүрдүүлэх, иргэдэд гэр бүлийн боловсрол олгох, сургалт, зөвлөгөө, мэдээллийн үйлчилгээ үзүүлэх, гэр бүлийн тогтвортой амьдралыг дэмжих, хөдөлмөрлөх, аж ахуй эрхлэх нөхцөлөөр хангах зэрэг дэмжлэг, хамгааллыг хуулиараа баталгаажуулж өгөх шаардлагатай байна. Бас гэр бүлийн хөгжлийг дэмжих үйлчилгээнүүдийг шинээр бий болгох талаар хуулинд зохицуулалт хийх шаардлагатай гэж үзэж байна.

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар орон нутгийн сонгуулийн хуулийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ. Манай улс гурван сонгуулийг нэг хуулиар зохицуулж ирсэн байдаг. Одоо тус тусад нь салгаж орон нутгийн сонгуулийн хуулийг хэлэлцэж батлах гэж байна. Ямар онцлогтой хууль болж байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье…

-2016 онд Орон нутгийн сонгуулийн хууль гэж тусдаа хууль байгаагүй. Сонгуулийн хууль гэсэн нэгдсэн нэг хуулиар Ерөнхийлөгч, Их хурал, Орон нутгийн сонгуулийн харилцааг зохицуулж ирсэн.

Оны өмнө бид Их хурлын сонгуулийн хуулийг тусад нь бие даалгаж хууль болгон баталж гаргасан. Цаашид орон нутгийн сонгуулийн хууль буюу аймаг нийслэл, сум дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийг зохион байгуулахад холбогдсон харилцаа, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг зохион байгуулахтай холбогдсон харилцааг зохицуулах хоёр хууль нэмж гарган гурван сонгуулийн хуультай болохоор төлөвлөж ажиллаж байна.

Орон нутгийн сонгуулийн хууль хэд хэдэн онцлогтой. Нэгдүгээрт, өнгөрсөн жилүүдэд зарим орон нутгийн ИТХ шинээр хуралдаж чадахгүй, засаг даргаа сонгож чадахгүй дөрвөн жилийн нүүр үзэж байгаа. Тухайлбал, Баянзүрх дүүрэгт 2016 онд явагдсан ИТХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр шинэ хурлын байгууллага нь эмхлэн бүрддэггүй. Бүрэлдсэн ч шүүх хуулийн байгууллагуудаар маргаантай хэмээн дахин сонгууль явуулдаггүй. Дахин сонгууль явуулмагц дүнтэй нь холбогдож ялагдсан тал нь маргаан гаргасаар байгаад Баянзүрх дүүргийн иргэд шинээр хурлаа байгуулж, хурлаасаа дүүргийн засаг даргаа сонгох процесс хийгдэж чадалгүй өнөөдрийг хүрч байна. Ингэснээр Баянзүрх дүүргийн индекс үзүүлэлтүүд унаж, сөрөг үр дагавар үзүүлж байгаа юм. Хурлын байгууллага нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага дүүргийнхээ Засаг даргыг сонгоод түүнийг нь дээд шатны Засаг дарга нь батламжлах процесс энэ дөрвөн жилийн хугацаанд хийгдээгүйтэй шууд холбоотой. Ийм алдаа гажуудлыг гаргахгүйн тулд бид нөхөн болон дахин сонгуулийг улсын хэмжээнд нэгдсэн байдлаар зохион байгуулдаг тогтолцоо руу шилжиж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн сум дүүрэг, аймаг нийслэлийн сонгуулийн байгууллага нь дахин сонгуулиа зарлаж өгдөггүй. Энэ гацаанаас гарахын тулд улсын хэмжээнд нэгдсэн байдлаар зохион байгуулахаар болж байгаа юм. Сонгуулийн хороод нь татан буугдсан бол шинээр байгуулах ажиллагаанд сонгуулийн ерөнхий хороо оролцож байхаар хуульчилсан. Орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигч болон ялалт байгуулсан хүмүүсийг эргүүлэн татахтай холбоотой харилцаа урд нь нэлээд ойлгомжгүй байсан. Мөн сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчсөн нь хожим илэрсээр байхад бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгадаг байсан бол одоо маш тодорхой болгож өгч байгаа. Дээр нь нэр дэвшигчийг бүртгэхээс татгалздаг асуудал байлаа. Энэ нь үндэслэлгүй зориуд улс төрийн шалтгаанаар татгалзсан байдаг. Үүнийг маш тодорхой найман төрлийн шаардлага хангасан тохиолдолд нэр дэвшигчийг бүртгэж байхаар зохицуулж өгч байгаа. Сонгууль явуулах хугацааг богиносгож, улстөржилтийг багасгах үүднээс 15 хоног болгож байгаа.

-Сонгуулийн хуульд иргэдийн ирцийн асуудал хэрхэн тусгагдсан байдаг юм бэ. Бусад улсын жишиг ямар байдаг юм бол?

-Ажлын хэсэг дээр ирцгүй байх, 20 цагаар таслах санал оруулж ирсэн боловч анхны хэлэлцүүлэг дээр дэмжигдсэнгүй. Бид зарим тохиолдолд бодит үнэнтэй эвлэрэх ёстой. 2008 онд орон нутгийн сонгууль Улаанбаатар хотод 100 хувийн ирц хүрээгүй. 2012 онд улсын хэмжээнд 21 аймаг есөн дүүргийн 215 хэсэгт ирц хүрээгүй. 2016 онд улсын хэмжээнд 10 аймгийн долоон дүүргийн 293 хэсэгт ирц хүрээгүй. Энэ бүхэнд дахиад сонгууль явуулсан.

Дахиад санал хураалт явуулах нь өмнөх ирцээсээ бүр бага хүний төлөөллөөр сонгогддог. Ямар сөрөг үр дагавартай гэхээр нэгдүгээрт, бүр бага төлөөллөөр сонгогдож байна. Хоёрдугаарт, улс үрэлгэн зардал гаргаж байгаа. Сүүлийн гурван удаагийн сонгууль ирц хүрээгүй байдлаар зохион байгуулагдсан. Иймээс иргэд өөрсдөө ирсэн ирцээрээ төлөөллөө сонгоё гэж байгаа юм. Гадны орнууд ирцгүй тохиолдолд ирц нь илүү өндөр болдог. Гэтэл манайхан эсрэг л зүйл яриад байгаа юм. Иргэдэд улам буруу ойлголт төрүүлээд байна. Энэ санал маань дэмжигдсэнгүй. Зуны улиралд сонгуульд саналаа өгөхөд 22 цаг хүртэлх бол боломжтой. Намар орой 22 цаг гэдэг тас харанхуй болчихно шүү дээ. Орон нутгийн сонгууль аравдугаар сарын дундуур болно. ОХУ, Сингапур, Япон 20 цагт, Солонгос, Герман, Австрали 18 цагт, Шинэ Зеланд 19 цагт, Канад 20.30 цагт санал авах цагаа хаадаг. Манайх шиг 22 цагт сонгуулиа хаадаг улс байдаггүй. Хэдий чинээ харанхуй сонгуулийн үйл ажиллагаа үргэлжилнэ, төдий чинээ сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчигддөг. Бэлэг мөнгө тараадаг, архи дарс уулгадаг. Сонгуулийн санал хураах байр руу дайрч ордог зэргээр хууль зөрчигддөг. Солонгос, Япон, Астрали манайхтай ойролцоо цагийн бүсэд байдаг. 20 цагт хаая гэхэд иргэд сонгогчдыг санал өгөх бололцоогоор хангасангүй гэдэг. Үүнийг ярьж байгаа хүмүүс нь дандаа сонгуулийн хууль тогтоомжийг зөрчихийг өөгшүүлж байгаа хэлбэр. Миний ажлын хэсэг дээр ахалсан энэ санал дэмжигдсэнгүй. Дэлхий дээр хамгийн орой сонгуулиа хаадаг, харанхуй шөнө архи уулгаж зодолдуулдаг улс бол манайх. Дэлхий нийтээрээ сонгуульд санал өгөх тал дээр ирцгүй болчихсон. Нэг талдаа сонгох эрх байгаа боловч нөгөө талдаа сонголтоо хийхгүй гэх эрх нь байгаа юм. Манайх хүчээр кампанит сонгууль явуулдаг хэлбэртээ дуртай. Үүнийгээ ард түмэндээ хайртай учраас ингэх ёстой гэж тайлбарлаж байна.

-Орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигчдэд ямар шаардлага тавигдаж байгаа вэ?

-Их хурлын сонгуультай нэг адилхан зүйл нь авлига албан тушаалын хэрэгт урьд нь шийтгэгдэж байгаагүй гэх шаардлага орж ирж байгаа. Мөн Эрүүгийн хуулиар ял эдэлж байгаа хүмүүс нэр дэвшихгүй. Өмнө нь бусад төрлийн гэмт хэрэг үйлдээд ялаа эдэлсэн хүмүүсийн хувьд хамаарахгүй. Ял эдэлж байгаа гэдэгт торгуулийн ялаа төлж дуусаагүй, хориход биеэр ял эдэлж байгаа, эсвэл нийтэд тустай ажил хийх ялаа эдэлж дуусаагүй бол нэр дэвшихгүй. Бусад хүмүүс нэр дэвшиж болно.

-Орон нутгийн сонгуульд хэдий хэмжээний хөрөнгө зарцуулагдахаар байгаа бол…

-Энэ хууль батлагдсаны дараа зардлын хэмжээ, тов, тойрог нэгдсэн байдлаар Их хурлын тогтоол гарч батлагдана.

-Эрүүгийн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн тухайд малын хулгайтай тэмцэх хуульд хүний мал хулгайлсан л бол тоо харгалзахгүйгээр хорих ял эдлүүлэхээр шинэ хуульд заажээ. Өнчин ишиг хулгайлсан ч ял авах юм байна. Арай хатуу хууль болчихов уу гэх зүйл яригдаж байна….

-УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун нарын 24 гишүүний өргөн барьсан мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх Эрүүгийн хуулийн зүйл заалтын ялыг хүндрүүлэх нэмэлт, өөрчлөлт батлагдсан. Олон тооны мал гэдэг тодорхойлолтыг өөрчилье. Бусдын малыг л хулгайлсан бол зургаан сараас таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял эсхүл зорчих эрхийг хязгаарлах ял эсхүл нийтэд тустай ажил хийлгэх ялын гурван сонголт байсан. Дээрх нэр бүхий гишүүдийн өргөн барьсан хуулиар зөвхөн хорих ялтай болгосон. Нэг ишиг хулгайлсан ч сонгох санкцгүй хорих ялтай болж байгаа юм. Хүндрүүлэх нөхцөл байдал нь өмнө нь бусдын олон тооны малыг хулгайлсан бол 2-8 жилийн хугацаагаар хорих ялтай байсан. Өмнө нь буюу энэ нэмэлт, өөрчлөлт батлагдахаас өмнө 24 бог, найман бодоос дээш тооны мал хулгайлсан нөхцөлд ял шийтгэлийг хүндрүүлж оногдуулдаг байсан. Түүнчлэн хулгайлсан малын тооноос үл хамааран дараахь байдлаар мал хулгайлсан бол бас хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэж байгаа. Үүнд, бүлэглэн мал хулгайлсан, улсын хилээр нэвтрүүлсэн, машин механизм ашиглан ноцтой хор хохирол учруулан мал хулгайлсан бол хэдэн тооны мал хулгайлснаас үл хамааран хүндрүүлэх нөхцөлтэйгөөр буюу шууд хоёроос найман жилээр хорих ял шийтгэхээр тус тус тусгасан. Хамгийн онц хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн нь мал хулгайлах гэмт хэргийг зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэл үйлдэж байгаа бол эсхүл амьжиргааны эх үүсвэр болгож үйлдвэрлэл маягаар үйлдэж хулгайлж байгаа бол 5-12 жилийн ялтай болж байгаа. Мал хулгайтай тэмцэх хууль их чангарсан. Гэхдээ зөвхөн ял шийтгэлийн бодлогоор тодорхой төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэхээс илүүтэй урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэг гарахгүй байх нөхцөлүүдийг хангах, иргэд аж ахуйн нэгжүүдийн оролцоог нэмэгдүүлж байж тухайн төрлийн гэмт хэрэгтэй илүү тэмцдэг гэсэн олон улсын туршлага, шинжлэх ухааны зүй тогтол бий. Дээр нь урьдчилан сэргийлэхэд салбарын яам хууль зүйн яам Цагдаагийн ерөнхий газар холбогдох байгууллагууд түлхүү ажиллах ёстой. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хууль одоо тэнд ажиллах ёстой.

-Эрүүгийн хуулийн бас нэг нэмэлт, өөрчлөлтөөр хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин тоолохоор боллоо. Энэ нь эрх зүйн үндсэн зарчмыг хөндөх эрсдэлтэй гэж үзэх хэсэг хуульчид байна…

-Сүүлийн үед сонин, телевиз, сошиалаар яриад байгаа хүмүүс бүгд судлаачид болчихож. Биднийг залуу багш байхад бид өөрсдийгөө судлаачид гэж ярьж чаддаггүй байсан. Одоо дипломтой болгон өөрийгөө судлаач гэж ярьж байна. Би энэ салбарт сүүлийн 20 гаруй жил ажиллаж байгаа хүн. Энэ бол Эрүүгийн эрхзүйн онолын маш нарийн ойлголт. Хөөн хэлэлцэх хугацаа гэдэг эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болох л хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацаа гэж үздэг. Эрүүгийн хариуцлага гэдэг төр гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг дуудаж авчраад ял шийтгэл оногдуулж болох тэр үйлдлийг эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх үйлдэл гэж байгаа юм. Эрүүгийн хариуцлага нь ял болон эрүүгийн хариуцлагын бусад төрлүүдээс бүрддэг. Өмнөх эрүүгийн эрх зүйд нэмэх нь ял тооцох, тооцохгүй хугацааг хамаатуулж ойлгодог байсан. Одоо бол ял болон эрүүгийн бусад төрлүүдийг хүлээлгэж байгаа ойлголтыг Эрүүгийн хариуцлага хэлж байгаа юм. Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болох боломжит хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацах гэж үздэг. 2017 оны долдугаар сарын 1-ний өдрийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гэмт хэрэг үйлдсэн өдрөөс анхан шатны шүүхийн шийдвэр хуулийн хүчин төгөлдөр болох хүртэлх хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацаа гэж энэ хооронд тоолно гэж үзсэн. Энэ зөвхөн манайд орсон ч жишээ биш. Одоогийн ОХУ-ын Эрүүгийн эрх зүйд яг ийм зохицуулалт үйлчилж байгаа. Яагаад энэ өөрчлөлт орсон гэхээр баасан гаригийн баривчилгаа, шударга ёсны хонгил, улсын ерөнхий прокуророос авахуулаад хууль шүүхийнхэн нийлж бусдыг он удаан жил эрүүдэн шүүж тамладаг процессууд нөлөөлсөн. Үүнийг маш тодорхой хугацаатай болгоё гэдэг агуулгаар тухайн үед зарчмын зөрүүтэй санал гаргасан гишүүд оруулсан юм шиг байгаа юм. Ингээд энэ нь олон төрлийн хэргүүд ял завших гээд байна гэдэг олон нийтийн тулгаралтай тулаад бид ч бас 2018 оны гуравдугаар сарын эхээр би хууль зүйн сайдад зөвлөгөөн зохион байгуулж зөвлөмж хүргүүлж байсан. Хууль зүйн яамнаас энэ орж ирэх гэж жил долоон сарын нүүр үзэж байж өнгөрсөн оны аравдугаар сард энэ хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн баригдсан. Энэ өөрчлөлтөөр гэмт хэрэг үйлдсэн өдрөөс эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татах хүртэл тоолоё. Үүнээс хойш хөөн хэлэлцэх хугацаа ярихгүй байя. Энэнээс хойших хугацааг мөрдөн шалгах хугацаа гэж тодорхойлъё. Хэргийг байцааж мөрдөж шалгаж шийдэх хугацааг мөрдөн шалгах хугацаа гэж тодорхойлъё гэх өөрчлөлт орсон. Хөөн хэлэлцэх хугацаа гэмт хэргийнхээ хүнд хөнгөнөөс шалтгаалаад янз бүр байгаа. Мөрдөн шалгах хугацаа нь тухайн төрлийн гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг хоёроор үржүүлсэнтэй тэнцүү байя. Бүх хүн хуульч биш учраас хэлэхэд зарим төрлийн хэрэг дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй. Хүн төрөлхтний эсрэг үйлдсэн гэмт хэргүүд дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй.

1966 онд иргэний эрхийн болон улс төрийн факт гэж том факт батлагдсан. Энэ фактад Монгол Улс 1974 онд нэгдэж орсон. Энд хүн гэм буруугаа шударга шүүхээр шүүлгэх ёстой. Шударга шүүхээр шүүлгэсэн тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагад буцааж татаж шалгаж болохгүй. Гэм буруугаа шударга шүүхээр шүүлгээгүй тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагад хөөн хэлэлцэх хугацааг дахиж тоолж шалгаж татаж болно гэсэн зохицуулалт байгаа. 2005 онд Монгол Улс авлигын эсрэг конвенцид нэгдэж орсон. Энэ конвенцийн 14 дүгээр зүйлд хөөн хэлэлцэх хугацааг албан тушаалын гэмт хэрэг дээр хөөн хэлэлцэх хугацааг уртаар тоолох, дахиж тоолох, шударга шүүхээр авлига албан тушаалтны гэмт хэрэгтнүүдийг шүүлгэх үүргийг нэгдэн орсон улс нь хүлээсэн. Энэ бол онолын асуудал. Эрүүгийн эрх зүйд материаллаг хэм хэмжээ, процессын хэм хэмжээ гэж байдаг. Материаллаг хэм хэмжээг буцааж хэрэглэж болдог. Буцааж хэрэглэхдээ тухайн шийтгүүлэх гэж байгаа иргэнд ашигтай байдлаар буцааж хэрэглэж болдог. Аль хууль нь тэр хүний эрх зүйн байдлыг дээшлүүлж байна, тэр хуулийг ашиглаж болдог. Хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох аргачлал бол Эрүүгийн эрх зүй дэх процессын хэм хэмжээ. Процессын хэм хэмжээг буцаан хэрэглэх тухай ойлголт байдаггүй. Тийм учраас бид онолын хувьд ч олон улсын практикийн хувьд ч эрүүгийн эрх зүйд олон жил тогтсон уламжлалыг зөрчөөгүй. Би энэ бүхнийг судлаачдад хандаж хэлж байгаа юм.

-Авлигын хэрэгт холбогдож, улсад их хэмжээний хохирол учруулсан нь тогтоогдсон улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэг нь хаагдсан. Эдгээр хүмүүс дахин шалгагдана гэсэн үг үү?

-Тийм. Эрүүгийн хуулийн 1.10-т өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 31.13т өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль баталсан. Уг журмын хуулиар шүүхийн шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөн 2017 оны долдугаар сарын 01-нээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд прокурорын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг зогсоож сэргээн шалгахаар болж байгаа. Одоо бүх төрлийн шалгагдаж байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацаа энэ хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлмэгц зогсоно.

-Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа нэрийдлээр албан тушаалын нөлөөгөө хууль бусаар ашиглах гэдэг гэмт хэргийг эрх баригчид алга болгочихсон. 2017 онд энэ зүйл заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасчихсан учраас ЖДҮ-ийг дэмжих сантай холбоотой асуудал дээр хууль хүчгүйдэж байна гэх зүйл яригддаг…

-Х.Тэмүүжин дандаа хүн гүжирдэж гүтгэдэг хүн. Шууд хэлэхэд Х.Тэмүүжингийн хийсэн бүх балгуудыг засах гэж дөрвөн жил зүтгэж байна. Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан нь үнэн юм бол ёс зүйтэй, этиктэй байх ёстой. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 22 дугаар зүйлийн 1-т найруулгын хувьд нэгтгэж аль алийг нь давхар зохицуулж байгаа юм. Эрх мэдэл албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэж Х.Тэмүүжингийн хэлж байгаа нь 22.2 албаны эрх нөлөөгөө урвуулан ашиглах гэх адилхан агуулгатайг бид шинэчлэн найруулж оруулсан. Нийтийн албан тушаалтан албан үүрэг бүрэн эрх албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, эсхүл зориуд хэрэгжүүлэхгүй байж өөртөө, бусдад давуу байдал бий болгосон бол нийтийн албанд томилогдох эрхийг 2-5 жил хүртэлх хугацаагаар хасаж 5400 нэгжээс 27 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсвэл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Нийтийн албан тушаалтан бүрэн эрх албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж их хэмжээний хохирол учруулсан бол нийтийн албанд томилогдох эрхийг 2-5 жил хүртэлх хугацаанд хасаж 5400 нэгжээс 27 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсвэл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, 1-5 жилээр хорих ял шийтгэнэ гэж байгаа юм. Агуулга нь арай өөр. Энэ зүйлийн 1.2-т заасан гэмт хэргийг улс төрд нөлөө бүхий этгээд үйлдсэн бол нийтийн албан тушаалд томилогдох эрхийг 5-8 жил хүртэлх хугацаагаар хасаж 10 мянган нэгжээс 40 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эвсэл 2-8 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ гэж байгаа. ЖДҮ-ээс зээл авсан хэргээр бүгд шүүхээр орж байгаа. Монголын парламентын түүхэнд хамгийн олон хүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхээр орж ирэхээр яллагдагчаар татаад явж байгаа. Ингэж голгүй гүтгэж болохгүй. Харин Х.Тэмүүжин олон хуулийн гажуудал үүсгэж төрд маш их хэмжээний хохирол учруулсныхаа төлөө уучлал гуйх ёстой. Х.Тэмүүжин дотоодын цэргийг байхгүй болгосон. Улс аюулгүй оршин тогтноё гэвэл цагдаагийн байгууллагатай зэрэгцээд үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, дотоодод үүссэн нийтийн үймэн самууныг дарах зорилготой үндэсний гвардууд байдаг. Энийг аль улсын захиалгаар юм бүү мэд. Татан буулгасан. Цэргийн тусгай албан хаагчийн эмнэлгийг хэн татан буулгаж улсад тэр олон тэрбум төгрөгний хохирол учруулсан юм. Зөрчлийн хуулийг Х.Тэмүүжин санаачилж батлуулсан. Эцэс сүүлдээ нэр нь над дээр явж байгаа. Өнөөдөр хохирлынх нь хэмжээг хоёр дахин бууруулж батлуулчихаад байхад буруу нь бидэнд тохогдоод байгаа. Маш хариуцлагагүй буруу ажиллаж Зөрчлийн хууль оруулж ирж нийгмийн харилцаанд донсолгоо үүсгэсэн. Одоо бид шинэчилсэн найруулгыг нь бэлдэж байна.

-Эрүүгийн хуульд гүтгэх заалт орсон нь олон нийтийн дунд шүүмжлэл дагуулж байгаа. Сэтгүүлчдийн хэлэх эрхэд халдаж байна гэх шүүмжлэл ч байна. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Илтэд худал мэдээлэл олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацсан бол торгуулийн ялтай болгосон. Хэн нэг сэтгүүлчийг хорих тухай ямар ч зохицуулалт байхгүй.