Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

2020 оны УИХ-ын сонгууль дахь сонгогчдын оролцооны талаар Стратеги академийн захирал, доктор Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-2020 оны УИХ-ын сонгуулийн нэр дэвшигчид тодорч байгаа болов уу. Ирэх сонгуулийн өнгийг та хэрхэн харж байна вэ?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 29.1-д зааснаар “Сонгуульд оролцохоор бүртгүүлсэн нам, эвсэл нэр дэвшүүлэх ажиллагааг санал авах өдрөөс 45 хоногийн өмнө эхлүүлж, долоо хоногийн хугацаанд дуусгана” гэсэн байдаг. Энэ заалтын дагуу 2020 оны тавдугаар сарын 10-наас 2020 оны тавдугаар сарын 16-ны хооронд сонгуульд оролцох нам, эвслүүд нэр дэвшигчдээ албан ёсоор тодруулах ёстой. Үүний өмнө тухайн намын Их хурал, эсхүл төлөөллийн төв байгууллагын хуралдаанаар нэр дэвшигчдийг хэлэлцэж, олонхын саналаар баталсан байна. Энэ жилийн сонгуульд нэр дэвшигчдийг тодруулах нэг онцлог бол УИХ-ын сонгуулийн тухай шинэ хуулийн 29.8 дахь заалтын дагуу авлига албан тушаалын хэргээр шүүхээс ял шийтгүүлж байсан хүмүүс нэр дэвших боломжгүй болсон явдал юм. Ард түмнийг төлөөлөн төрийн хариуцлагатай албыг хаших хүмүүс өндөр ёс зүйтэй байх ёстой.

-Намууд энэ жил ямар хүмүүсийг сойхоор бэлдэж байгаа бол?

-Улс төрийн намууд 2020 оны сонгуульд оролцох зарчим, нэр дэвшүүлэх шалгуураа зарлаж эхлээд байна. МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан нар 2020 оны нэгдүгээр сарын 9-нд болсон УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хуралдаан дээр 2020 оны сонгуульд МАН-аас УИХ-д нэр дэвшигчдийг тодруулах зарчмаа зарласан. МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх “2020 оны сонгуульд МАН нэр дэвшигчдээс мөнгө, дэнчин гэж авахгүй. Намд мөнгө хандивлаж түүнийхээ хариуд тойрог горилох, улс төрийн ашиг хонжоо хардаг байдлыг бүрмөсөн зогсооно. Зөвхөн өндөр ёс зүйтэй, олон нийтийн итгэл даах хүмүүсийг МАН-аас 2020 оны УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшүүлнэ. Нэр дэвшигчдийг ёс зүйн шалгуур, судалгааны дүнд үндэслэн тодруулна. Судалгааны дүнгээр олон нийт дэмжихгүй байгаа нь харагдвал нэр дэвшихгүй байх хэрэгтэй. МАН төрийн бодлого боловсруулах өндөр чадвар, мэдлэг боловсрол, ёс зүйтэй хүмүүсийг УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшүүлэх болно” хэмээн мэдэгдсэн. Энэ тухайд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан “Намын даргын зүгээс нэр дэвшихийг горилогчид ямар нэгэн байдлаар хууль зөрчсөн дэмжлэг, хандивыг иргэд, аж ахуйн нэгжээс авахыг хориглосон. Тиймээс ийм байдал гаргасан горилогчийг сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй. МАН илүү мэргэжлийн, мэргэшсэн, хариуцлага, ёс зүйтэй ажиллаж чадах хүмүүсийг төрд ажиллуулна гэдэг зарчмаа зарлаж байна. Ингэснээр төрийн албанд өмнө нь гарч байсан алдаа завхралаас ангид байх болно. Тойргуудад нэр дэвших боломжтой болон хүсэлтэй хүмүүсийн рейтингийн судалгаа хийнэ. Судалгааны үр дүнг харж, ёс зүйтэй хүмүүсийг нэр дэвшүүлнэ” гэсэн. МАН-ын удирдлагуудын энэ байр суурийг олон нийт талархан хүлээн авч байгаа нь санал асуулгууд болон нийгмийн сүлжээний мониторингийн судалгаануудаас харагдаж байгаа. Харин АН-ын Үндэсний Бодлогын Хороо 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 9-ний хурлаараа АН-ын гишүүдийн татварын асуудлыг хэлэлцэж, тус намаас сонгуульд нэр дэвшихийн тулд 100 сая төгрөгийн дэнчинг намдаа төлөх шийдвэр гаргасан. Үүнээс харахад АН-аас нэр дэвших хүмүүс юуны өмнө 100 сая төгрөгийн дэнчин төлсөн байх ёстой бололтой. Бусад намуудын хувьд одоогоор 2020 оны сонгуульд нэр дэвшүүлэх зарчим, шалгуураа ингэж олон нийтэд зарлаагүй байна.

-Та сонгуулийн үйл явцын мэргэшсэн судлаачийн хувьд Монголын сонгогчдын оролцоог юу гэж дүгнэдэг вэ?

-1992 оноос 2016 оны УИХ-ын сонгууль хүртэл сонгогчдын ирц жил бүр буурч, орон нутгийн сонгуулиудад ирц 50 хувьдаа хүрэхгүй тохиолдлууд удаа дараа гарах болсон. Сонгуульд оролцох иргэдийн оролцоо буурч байгаа нь зөвхөн Монголд төдийгүй дэлхийн ардчиллын өмнө тулгамдаж буй асуудал болоод байсан юм. Жил ирэх тутам хүмүүс улс төрөөс хүнийсч улс төрийн жагсаал цуглаан, сонгуульд оролцох нь багасч либерал ардчилсан орнуудын сонгогчдын оролцооны дундаж нь 60 хувьтай байсан. Ийнхүү сонгогчдын оролцоо буурч байгаа нь олонхын санал дээр тулгуурладаг ардчилсан засаглалын мөн чанарыг алдагдуулахад хүргэх аюултай юм. Тийм учраас дэлхий даяар сонгогчдын оролцоог дэмжихэд чиглэсэн кампаничилсан арга хэмжээ, хууль зүйн зохицуулалтууд хийгдэж байна. Тийм учраас судлаачид бид 2016 оны сонгуулийн ирцийг 61-62 хувь байх болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүүлж байлаа. Гэтэл сонгогчдын ирц 73.5 болж 2012 оныхоос даруй зургаан хувиар нэмэгдсэн нь ихээхэн анхаарал татсан юм. Дэлхийн бусад орнуудад ч мөн адил 2016 оноос эхлэн сонгогчдын ирц ихээхэн нэмэгдэж, урьд өмнө хамгийн идэвхгүй гэгддэг байсан залуу сонгогчдын оролцоо гайхалтайгаар өсч байгаа юм. Ингээд судлаад үзэхэд сонгогчдын оролцоо ингэж өссөн нь сонгууль дахь сошиал сүлжээний нөлөөтэй шууд хамааралтай болох нь тогтоогдсон. Сошиал сүлжээгээр явж буй улс төрийн агуулгатай мэдээллүүдэд иргэд байр сууриа илэрхийлэх, өөрсдөө элдэв шүүмж, санал бодлоо илэрхийлж пост хийх боломжтой болсон нь урьд өмнөх идэвхгүй үзэгчийн байр суурьтай байсан хүмүүсийг одоо улс төрийн идэвхтэй тоглогч болгон хувиргаж байна гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Тийм учраас энэ жилийн УИХ-ын сонгуульд ч мөн адил сошиал сүлжээний нөлөө хүчтэй байх магадлалтай байна.

-Таны “Цахим популизм буюу сонгууль дахь сошиал сүлжээний нөлөө” гэх ном улстөрчид, сэтгүүлчид, уншигчдын дунд эрэлттэй байгаа. “Цахим популизм” гэж нэрлэсэн учир нь юу байв?

-Түрүүн хэлсэнчлэн 2016 оноос хойших зөвхөн Монголын төдийгүй АНУ, ХБНГУ, Франц зэрэг дэлхийн олон улсын сонгуулиудад сошиал сүлжээний нөлөө хүчтэй илэрч иргэдийн улс төрийн идэвх оролцоог нэмэгдүүлж байгаа юм. Хэдий тийм боловч сошиал сүлжээний хяналт багатай байдал нь сонгуулийн үеэр сөрөг сурталчилгааны гол талбар болж, хуурамч мэдээлэл түгээх орон зай болж байгаа нь сонгуулиудаас харагддаг. Тухайлбал, 2016 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд Дональд Трампын багаас Америк нийгэм дэх арьс өнгөөр ялгаварлах, гадаадынхныг үзэн ядах үзлийг дэврээх зорилгоор зохиомол болон бодит байдлыг гажуудуулсан үй олон мэдээллийг тарааж байсан. 2017 оны ХБНГУ-ын Бундестагийн сонгуулиар Германы Альтернатив (AfD) хэмээх хэт барууны үндсэрхэг популист нам сошиал сүлжээгээр цагаачдын эсрэг өнгө аястай их хэмжээний хуурамч мэдээллийг тавьж байсны үр дүнд парламентын гурав дахь том нам болсон. Ийнхүү улс орнуудын сонгуулийн үйл явцад нийгмийн сүлжээний гүйцэтгэх үүрэг ихээхэн нэмэгдэж популист улс төр нь нийгмийн сүлжээгээр дамжин “цахим популизм” болж хувирч байгаа дүр зураг нийтлэг байгаа юм.

-Энэ жилийн сонгуульд сонгогчид ямархуу хүмүүсийг сонгох бол, судалгаанаас ямар дүр зураг харагдаж байгааа вэ?

-Судлаачид бид судалгааны байгууллагуудтай хамтран олон нийтийн дунд цуврал судалгаа хийж ирэх сонгуулиас иргэд ямар үр дүн, ямар хүн нэр дэвшээсэй гэж хүсэн хүлээж байгааг тодруулж байна. Мөн иргэдийн дунд тулгамдаж буй асуудлууд юу байгааг тодорхойлж түүнийг шийдэх арга зам хувилбарыг бодлого боловсруулагчдад санал болгож байгаа. Ингээд судалгааны дүнгээс харахад иргэдийн дунд энэ жилийн УИХ-ын сонгуульд нэр цэвэр, мэдлэг боловсролтой, шинэ хүмүүс дэвшээсэй гэсэн хүлээлт хамгийн түгээмэл байна. Хот, хөдөөд амьдардаг эсэх, насны бүлэг, боловсрол, орлогын ялгаанаас үл хамааран энэ шинжийг иргэд нэрлэж байгаа юм. Мөн дараагийн нэг онцлог зүйл нь мажоритар системийн онцлогтой холбоотойгоор нэр дэвшиж буй намыг гэхээс илүү хувь хүнийг нь харна гэх байр суурь юм. Аль нэг намыг тогтвортой дэмждэг сонгогчид жил ирэх тутам багасч байгаа нь бүх л судалгаанаас харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчдын санал өгөлтөд намыг дэмжих тогтвортой хандлага, оршин суугаа газар зүйн байршил, хөрөнгө орлогын ялгаа гэх мэт урт хугацаанд сонгуулийн саналд нөлөөлдөг хүчин зүйлс улам бүр суларч байна. Харин үүний оронд намуудын мөрийн хөтөлбөр, сурталчилгаа, намаас нэр дэвшигчдийн олон нийтэд таалагдах байдал зэрэг богино хугацааны хүчин зүйлс сонгуулийн ялалтыг тодорхойлох боллоо. Ерөнхийдөө бол улс төрийн аль ч намд гарааны хувьд сонгуульд ялах хангалттай нөөц, суурь хүчин зүйл байхгүй болж байна гэсэн үг. Тийм учраас намууд улс орныг хөгжүүлэх мөрийн хөтөлбөрөө хамгийн сайнаар хийж, нийгмийн тулгамдсан асуудлууд болон хэтийн зорилтыг шийдэж чадах нам гэдгээ харуулах ёстой. Мөн тухайн намаас нэр дэвших хүмүүс нь бодлого, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чадвартай, итгэл даахуйц гэдгийг олон нийтэд танилцуулах ёстой болж байна.

-Энэ жилийн УИХ-ын сонгуульд дэлхий нийтийг хамарсан “Covid-19” цар тахал хэр нөлөөлөх бол. Сонгууль хойшлох уу гэх асуудал яригдаад эхэлсэн байна…

-Энэ үнэхээр чухал асуудал. Дэлхийг хамарсан цар тахал учраас хүн олноор цугларах томоохон арга хэмжээ, урлаг, спортын бүх тоглолтууд цуцлагдаж байна. Европ, Америк тивүүдийн хувьд цар тахал ид дэгдэлтийн үедээ байгаагаас зарим сонгуулиуд хойшлогдож, зарим нь хатуу хяналттайгаар явагдаж байгаа. Жишээлбэл, АНУ-ын арваннэгдүгээр сард болох Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох намуудын дотоод сунгаануудын нэлээд нь хойшлогдсон, харин Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хойшлуулахгүй, хугацаандаа явуулна гэж байгаа. Мөн коронавирусийн дэгдэлт яваад өнгөрсөн, шинээр халдвар авагсад багасч байгаа учраас дөрөвдүгээр сарын 15-нд болох БНСУ-ын парламентын сонгууль хугацаандаа болохоор бэлтгэж байна. Солонгосын СЕХ сонгогчдын ирц бууруулахгүйн тулд сонгогчдод маск өгөх төлөвлөгөөтэй байгаагаа мэдэгдэж, нийт сонгогчдыг 42,320, сонгогчдын 58 хувь ирц бүрдвэл сонгогчдын тоо 25 сая байх төлөвтэй гэж үзэж 25 сая хүний маск бэлдэж байгаа тухай мэдээлэл байна. Ийнхүү коронавирусийн дэгдэлтийн үед явагдах болсноор СЕХ, нэр дэвшигчид, сонгогчид гээд бүх талуудад хүндрэлтэй хэцүүхэн сонгууль болж байна. Гэхдээ цэвэр бодлого ярьж, сонгуулийн сурталчилгаа үндсэндээ сошиал сүлжээнд төвлөрч байна гэж мэргэжилтнүүд үзэж байгаа. Монгол Улсын хувьд одоогоор цар тахлын нөхцөл байдал бусад улсуудтай харьцуулахад хяналтад байгаа, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэгт заасан онцгой нөхцөл бий болоогүй учраас УИХ-ын сонгуулийг хойшлуулах ноцтой байдал үүсээгүй байгаа юм. Гэхдээ хөл хорионы дэглэм цаашид үргэлжилбэл сонгуулийн үеийн нийтийг хамарсан том уулзалт, арга хэмжээнүүд хийх боломжгүй болж, сурталчилгаа зөвхөн ТВ, нэр дэвшигчдийн албан ёсны сошиал хуудас, цөөн тооны хэвлэмэл материалын хүрээнд явагдах байх.

УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-АН-аас өндөр хүүтэй зээлтэй иргэд, ААН-ийн зээлийг гурван хувьд шилжүүлэх хуулийн төсөл өргөн барьсан. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Коронавирусийн тархалтыг зогсоох, өвчнөөс сэргийлэх ажил чухал. Гэвч цаад талд нь гарч байгаа сөрөг үр дагаврыг тооцох хэрэгтэй. Өнөөдөр ЖДҮ-ийг хааж, зогсоож байгаа нь ямар сөрөг дагавар үүсч байгааг хэн ч тооцохгүй байна. Маш олон ажлын байр хаагдаж, үүнээс улбаалж олон хүн орлогогүй болж эхэллээ. Цалингаас цалингийн хооронд амьдардаг хичнээн иргэд байдаг билээ. Манай улсад ядуурал, ажилгүйдэл 30 хувь гараад явчихлаа. Цааш дахин нэмэгдвэл юу болох вэ. Эхний ээлжинд 250-300 мянган иргэн шууд ажилгүй болох эрсдэл хаалга тогшиж байна. Эдийн засгийн болон нийгмийн маш том аюулын харанга дэгдээд байхад Засгийн газар ямар ч бэлтгэлгүй, анхааралгүй байгаад гишүүний хувьд санаа зовж байна. УИХ дахь АН-ын зөвлөл хуралдаад ажлын байрыг хадгалах, ажил олгогч нарын ажлын байраа хадгалж үлдэх боломжийг дэмжье, иргэдийнхээ цалин орлоготой байх боломжийг дэмжихийн тулд нэн түрүүнд эдийн засгийн арга хэмжээ авах ёстой гэж үзсэн.

-Коронавирусийн тархалт хурдацтай нэмэгдэж байгаагаас шалтгаалан бусад улс орнууд эдийн засагтаа хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Манай улс 2020 оны улсын төсөв батлах явцад маш их үр ашиггүй гурван их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг баталсан. Дэлхийн том, жижиг гэлтгүй бүх улс оронд зөвхөн коронавирусийн эсрэг хориг арга хэмжээ авахаасаа гадна эдийн засгаа хэрхэн хамгаалах вэ гэдэгт төр засгийн удирдлагуудынх нь толгой өвдөж байна. АНУ гэхэд аж ахуйн нэгжүүддээ нөөцөөсөө эхний ээлжинд 1.5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг батлуулж өгч байна. Герман улс баялаг бүтээгчиддээ 500 тэрбум еврогийн хөрөнгийн эх үүсвэр гаргаж өгсөн. Англид гэхэд л эдийн засгаа зогсоохгүй гэж үзэж байна. Энэ бүгдээс харахад бусад улс орон коронавирусээс илүү эдийн засагтаа анхаараад эхэлчихлээ.

Ерөнхийлөгч төсөв дээр хэрэггүй олон хөрөнгө оруулалтаа тана гэж хориг тавьсан. Харамсалтай нь хүлээж аваагүй. Бид судалгаа хийгээд ажиллахад эхний ээлжинд ямар ч шаардлагагүй 380 гаруй барилга объект байна. Энэ бүхэн аминд тулсан асуудал биш. Үүнийг царцаах нь зүйтэй гэж үзсэн. Нэн тэргүүнд ажлын байраа хадгалъя, баялаг бүтээгч ажил олгогчдын бизнесийг дэмжье гэх зорилгоор хууль өргөн барилаа. Өнөөдөр 5000 орчим ААН зээлтэй байна. Арилжааны банкуудаас дунджаар 100 хүртэлх сая төгрөгийн 20-24 хувийн хүүтэй зээлтэй гэсэн судалгаа байгаа юм.

ингээд эхний ээлжинд 100 хүртэлх сая төгрөгийн зээлтэй аж ахуйн нэгжүүдэд 380 гаруй обьектыг төсвөөс хасаад тэнд зориулах 380-аад тэрбум төгрөгийг шууд ЖДҮ-ийн сан руу шилжүүлэх юм. ингээд Төрийн банкаар дамжуулан одоо зээлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгоё гэж байгаа юм. Шинээр бол зээл олгохгүй. Аж ахуйн нэгжүүдээ хүүгийн дарамтаас гаргая гэх тооцоо төслийг боловсруулж хуулийг өргөн барьсан.

-Төсөвт тодотгол хийнэ гэсэн үг үү. Сангийн сайд төсөвт тодотгол хийх шаардлагагүй гэж удаа дараа хэлж байгаа…

-Мэдээж төсөвт тодотгол хийж таарна. 6-9 сар бусдын гар харахгүй баялаг бүрдүүлчихсэн. энэ бол түр зуурын хямрал, эргээд эдийн засаг өснө гэж Сангийн сайд ярьж байна лээ. эргээд эдийн засаг өсөх ямар ч нөхцөл харагдахгүй байна. Дэлхийн том сүлжээ бизнесүүд, компаниудын хувьцааны индексүүд бүгд унаж байна. Сүүлийн 40, 50 жил үзэгдээгүй том хямрал бий болчихлоо. Дэлхий нийтээрээ хямарч байхад Монголын эдийн засаг яагаад эргэж сэргэнэ гэж. Сонгуульд зориулсан ийм шоу хийхээ болих хэрэгтэй л дээ. Дөрвөн жилийн хугацаанд маш олон өр зээл төлсөн гэж ярьж байгаа. 2016 онд нэг хүнд ногдох бодит өр 15 сая төгрөг байсан бол өнөөдөр 25 сая төгрөг болчихсон. үнэхээр зээл төлсөн юм бол нэг хүнд ногдох өр яагаад нэмэгдээд байгаа юм. засгийн газрын өр гэхэд дөрвөн тэрбум ам.доллараар өсчихсөн. 1.2 хувьтай байсан инфляци зургаан хувьтай болчихлоо. Өр дараад байгаа юм бол үр дүн нь хаана тусаад байгаа юм. Бодит үр дүнгээр асуудлаа яримаар байна.

-Сонгуулийн жилтэй холбоотой манай эдийн засаг хэрхэх бол?

-эдийн засагт үүсэх нөхцөл байдлаа урьдчилж ярилцъя, шаардлагатай бол Уих-ын ээлжит бус чуулган хуралдуулъя зэрэг саналаа Уих-ын даргад хүргүүлсэн. Ямар ч хариу өгөөгүй. Ингээд бид эдийн засгийн тооцоо судалгааг нь гаргаад эхний ээлжинд баялаг бүтээгч ажлын байр бий болгож байгаа тэр хэсгээ дэмжье гэж байгаа юм. зөвхөн ажил олгогчийг дэмжээд байгаа юм биш. Ажил олгогчийг дэмжсэнээр тэнд ажиллаж байгаа хүмүүс ажилтай, орлоготой байна.

-АН-ын Үндэсний бодлогын хороо өнгөрсөн долоо хоногт цахимаар хуралдсан. Ямар асуудлууд хэлэлцсэн бэ?

-Улс төрийн түүхэнд анх удаа манай нам онлайнаар хурлаа хийлээ. Хуралд ҮБХ-ны гишүүд маш идэвхтэй оролцсон. Маш өргөн хүрээнд оролцож, олон саналууд ирсэн. Хурлаар нэгдүгээрт, 2020 оны Уих-ын сонгуульд оролцох АН-ын мөрийн хөтөлбөрийн төсөлд санал авах төслийн хэлэлцүүлгийг явуулсан. Хоёрдугаарт, коронавирустэй холбоотой засгийн газарт өргөн барьсан төсөл хөтөлбөрийн арга хэмжээ, хуулийн төслийг хэлэлцсэн. Гуравдугаарт, АН-ын үндсэн дүрэм түүнтэй холбогдсон зарим нэг журамд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэж шийдсэн.

-Коронавирусийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж сонгууль хойшлогдох уу гэх зүйл яригдаж эхэллээ. УИХ-ын сонгууль хойшилбол аль нэг улс төрийн хүчинд ашигтай юу?

-Сонгуулийг хойшлуулах эсэх асуудал нь хуулиараа зохицуулалттай. Улс оронд онцгой нөхцөл байдал үүссэн, онц нөхцөл байдал тогтоосон үед сонгуулийг хойшлуулдаг. Өнөөдөр Монголд онц байдал тогтоох хэмжээний онцгой нөхцөл байдал хараахан үүсээгүй байна. ийм үед сонгуулийг хойшлуулах асуудал ярих нь эрт. Нөхцөл байдал хяналтаас гарчихаагүй байна. Улс төрийн зорилготой сонгуулийг хойшлуулна гэж ярьж байгаа зарим нэг улс төрийн нам, улстөрчид байх шиг байна. Ер нь сонгууль хойшилсноор аль нэг улс төрийн нам хожоод байх юмгүй. Хуулийн хугацаандаа сонгууль явагдвал илүү үр дүнтэй.

-Засгийн газраас Тэнгэрийн зам төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргасан талаар Зам, тээвэр хөгжлийн сайд мэдээлсэн. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-2012-2016 онд АН-ын тэргүүлсэн эвслийн засгийн газрын үед нийтдээ 3000 гаруй км хатуу хучилттай зам тавьсан байдаг. Өнгөрсөн коммунизм, социализмын хугацаанд барьсан нийт замын уртаас илүү урт зам тавьсан. 21 аймгийн төвийг Улаанбаатар хоттой холбосон замууд, томоохон төв суурин газар луу тавьсан замууд тавигдаад хэдхэн газар шинэчлэгдээгүй үлдсэн байсан. Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн хоорондын 100 гаруй км зам одоо болтол баригдаагүй. завханы Сонгиноос Увс аймагтай холбосон 120 км зам ноднин ашиглалтад орно лээ. Налайхын 40 гаруй км зам одоо бүрэн дуусаагүй, 60 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа. Огт юм хийгээгүй гэж хэлүүлэхгүйн тулд яаран сандран хийсэн. Дарханы замыг хэд ч хуулав. Хичнээн олон хүний амь нас эрүүл мэндийг хохироов. Энд хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй. зГхэГ-ын дарга Л.Оюун-эрдэнэ 2050 онд монгол хүний цалинг 1000 ам.доллар болгоно гэж ярьж байгаа юм. 30 жилийн дараа монгол хүн 1000 ам.долларын цалинтай болох юм уу. ийм үлгэр шиг юм ярьж хэний тархийг угаагаад байгаа юм. Солонгос улс гэхэд нэг хүний хөдөлмөрийн үнэлэмж дунджаар 2000-3000 ам.доллар байна. Гэтэл бид 30 жилийн дараа Солонгосын түвшинд хүрэх юм уу. Ямар ч тооцоо судалгаагүй, ирээдүй рүү тэмүүлсэн тэмүүлэлгүй зүйл ярьж байгаа засгийн газар хариуцлага хүлээх цаг нь болсон.

Тэнгэрийн замын эх үүсвэрээ хэрхэн тооцсон юм. 800 сая ам.долларын эх үүсвэрээр 13 км зам тавина гэж байгаа. Нэг км-т ногдох бодит зардал 60 гаруй сая ам.доллар. Нэг км замыг 60 гаруй сая ам.доллараар барьж байгаа улс орон дэлхийд хаана ч байхгүй. Асуудалд яаж хариуцлагагүй ханддаг гэдгээ харуулсан мэдэгдэл гэж харж байна.

“ХҮН”-ын дарга Б.Найдалаатай ярилцлаа.

---

-Коронавирусээс шалтгаалж дэлхийн болон тэр тусмаа манай улсын эдийн засаг хүнд байдалд орж байна гэх зүйл яригдаж байгаа. Энэ ч утгаараа танай намаас эдийн засгийн хямралыг даван туулах цогц төлөвлөгөөг Засгийн газар, УИХ-д өгөх гэж байгаа юм байна. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Коронавирус түр зуурын хүндрэл бус нэлээд ноцтой нийгэм эдийн засгийн хямрал болж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Нөхцөл байдал нэгэнт ийм болсон учраас асуудалд цогц байдлаар хандахгүй бол нэг салбарыг тусад нь авч үзээд цаашаа явахгүй. Тиймээс ХҮН-аас эдийн засаг, санхүү төсөв мөнгөний бодлого боловсрол хөдөлмөр нийгмийн хамгаалал зэрэг иж бүрэн талаас нь харж байгаад мэргэжлийн холбоодтой нь ярилцаж судлаачидтай хамтран хөтөлбөр боловсруулсан. Үүнийгээ Засгийн газар болон УИХ-д бичгээр хүргэж байгаа юм. Арга хэмжээг шат дараатай авах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа юм. Улс төр энд байх ёсгүй. Хамтдаа даван туулах ёстой юм. Бид улс нийтээрээ алдагдалд орж байгаа. Тэгэхээр нэгдсэн төлөвлөгөө хэрэгтэй байна. Тиймээс ХҮН-аас хямралаас гарах, хүндрэлийг даван туулах цогц хөтөлбөр батлаач гэж УИХ, Засгийн газар шаардлага хүргүүлж байгаа юм. Эхний ээлжинд төсөв мөнгөний бодлогын хүрээнд төсвөө тодотгоод, мөнгөний бодлогоо тогтвортой байлгаж ерөнхий орчинг нь сайн бэлдэх хэрэгтэй байна. Боловсрол, нийгмийн хамгаалал, иргэдийн амьжиргааг дэмжих, ажлын байрыг хэрхэн хадгалах тал дээр анхаармаар байна. Банкны зээлийг зогсоомооргүй байгаа юм. НДШ, татвар, түрээстэй холбоотой хөнгөлөлтүүдийг иргэддээ болон ЖДҮ эрхлэгчдэд өгөхгүй бол үнэхээр хүндрэхээр байна.

-Манай улс хараат эдийн засагтай. Коронавирусийн тархалтаас шалтгаалж эдийн засагтаа нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Барууны орнууд болон хөгжингүй эдийн засагтай орнууд хадгаламж, хуримтлал ихтэй байдаг. Иргэд нь дор бүрнээ хадгаламж, хуримтлалыг зуршил болгочихсон. 5-6 сар ямар ч орлогогүй гэртээ амьдрахад асуудалгүй. Эдийн засаг нь өөрөө нөөц ихтэй. Эхнээсээ АНУ, Герман, Хятад зэрэг улсууд олон тэрбум ам.долларыг шууд эдийн засгаа дэмжихэд гаргаад эхэлж байна. Хүүгүй зээл олгож байна. Шууд татаас олгож байна. Шууд иргэддээ мөнгө тарааж байгаа улс орон ч байна. Ийм нөөцтэй улс орон коронавирусийг асуудалгүй даван туулна. Манай улсын хувьд иргэд нь ганц сар л тэснэ. Тэрнээс цааш энэ маягаар үргэлжилбэл орлогогүй, ажилгүй, хадгаламж хуримтлал байхгүй хэрнээ асар их өртэй учраас ноцтой эдийн засгийн хямрал руу чирнэ. Энэ нь цаашаа ядуурал, нийгэм эдийн засгийн тогтворгүй байдал үүсгэх эрсдэлтэй. Тиймээс цаг алдахгүйгээр сонгууль дөхөж байгаад нэг юм амсуулах биш, одоо арга хэмжээ авах ёстой. Вирусийг тархаахгүй байх тал дээр эртхэн арга хэмжээ авч байгаатай адил эдийн засагтаа ч яг адил хандах хэрэгтэй. Байгууллагуудын худалдаа бизнесийг аль болох хаалгахгүй баймаар байна. Түрээсийг нь хөнгөлөхөд Засаг нь өөрөө манлайлж, шаардлагатай бол хэрэггүй хөрөнгө оруулалтуудыг хэмнэсэн танасан хөрөнгөөрөө татаас өгч болно. Зээлийн төлбөрүүдийг хойшлуулах, тэр дундаа ипотекийн зээлийн төлөлтийг хойшлуулж болно. Тэглэх тухай энд огт яриагүй. Хамгийн чухал нь эхний ээлжинд төсвийн тодотгол. Төсвийг яаралтай тодотгохгүй бол 3.7 их наядын асар их мөнгийг соёлын төв барих, гүүр барих, музей барих зэрэгт хуульчлаад тогтоочихсон. Үүнийгээ зогсоохгүй бол хуулийнхаа дагуу гараад явчихна. Орлого тэр хэрээр орж ирэхээргүй байгаа гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Орлого нь байхгүй атал төсвөө тодотгохгүй цаашаа явна гэдэг маш том эрсдэл үүрнэ.

-Төсвөө тодотгохгүй явахад манай улсад ямар эрсдэл үүсэх вэ?

-Төсвөө тодотгохгүй бол эхний ээлжинд цалингаа тавьж чадахгүй болно. Эдийн засаг хямарчихсан, гадаад орчин муу болчихсон хүндрэх нь ойлгомжтой болчихсон байхад цаг сайхан байна гэсэн төсөөллөөр хийсэн төсвөөр цаашид явах боломжгүй. Эхний ээлжинд шаардлагагүй хөрөнгө оруулалтуудаа зогсоох нь зүйтэй. Сонгуулийн жил учраас 119 хувиар өсгөсөн байгаа. 51 суманд соёлын төв барих ажилд 184 тэрбум төгрөг, хууль зүйн барилга 51 тэрбум, Хэнтийн Бэрх далд уурхайн музейн барилга 3.3 тэрбум төгрөгөөр барих зэрэг хэрэгтэй боловч нэн шаардлагатай биш төслүүдийг шууд танах хэрэгтэй. Тэгвэл 2.2 их наяд орчим хэмнэлт гарч ирж байгаа юм. Энэ мөнгөөрөө эргээд бизнесээ дэмжих, иргэдийг ажилтай нь байлгах, ажлын байрыг хадгалах чиглэлээр ажлууд хиймээр байна.

-Сонгуулийн жил учраас эдийн засаг хэрхэх бол?

-Cонгуулийн жилд эрх барьж байгаа засаг нь өөрсдөө дахин гарч ирэх, сонгуулийн амлалтаа биелүүлсэн харагдахын тулд асар их төсөв тавьдаг. Сонгуулийн дараа юу болж хувирдаг гэхээр валютын ханш огцом унадаг. Сонгууль болтол түр хугацаагаар хиймлээр барьж байгаад сонгуулийн дараа тавьчихаар ханш унаад инфляци болж эцсийн дүндээ иргэд хохирдог. Энэ жил сонгууль, коронавирусийн тархалт давхцаад хүндрэлтэй байж болохоор байна.

-ХҮН сонгуульд хэрхэн оролцох вэ?

-Бид сонгуульд өөрийн гэсэн үзэл баримтлалтай, сонгуулийн тодорхой мөрийн хөтөлбөртэй, аливаа хөрөнгө оруулалтыг хүн рүүгээ чиглэж хүнд хэрэгтэй талаас нь зарчим барьж ажиллана. Сонгуульд нэлээд идэвхтэй бэлтгэл хийж байгаа.

-Нөхцөл байдал энэ маягаараа үргэлжилбэл сонгууль хойшлогдоно гэж үзэж байгаа хэсэг байна. Сонгууль хойшлогдвол аль улс төрийн хүчинд ашигтай болон ашиггүй байх вэ?

-Сонгууль хойшлох эсэх нь бидэнд чухал асуудал биш. Хамгийн гол нь коронавирусийн тархалт, нийгэм эдийн засгийн байдал чухал. Улс төрийн сонгуультай холбоод төсвийг хөөрөгдөж баталсантай адил сонгуультай холбоод иргэдийн бизнесийн асуудлыг эрх баригч нам ашиглахвий гэх зовнил байна. Шаардлагатай арга хэмжээ авахгүй байж байгаад сонгууль дөхөж байхад таалагдах гэж оролдох вий. Энэ нь эргээд хагарал бутрал, намчирхалд хүргэнэ. Энгийн логикоор бодоход сонгууль хойшиллоо гэхэд эрх барьж байгаа МАН-д ашиггүй. Яагаад гэхээр эдийн засаг, нийгмийн байдал иргэдийн амьдралыг ийм маягаар сунгаад байх нь иргэдэд таалагдахгүй нь ойлгомжтой.

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-ДЭМБ-аас “Covid -19” халдварыг цар тахал гэж зарлалаа. Үүнтэй уялдан манай эдийн засаг хүндэрч аж ахуйн нэгж компаниуд хүнд байдалд ороод эхэллээ. Төр засгаас хэрхэн анхаарах хэрэгтэй гэж та бодож байна?

-Өвчлөлийн голомт гарсан БНХАУ-тай таван мянган км газраар хиллэж, эдийн засаг, худалдаа, бараа эргэлтийн хамгийн том харилцагч Монгол Улстай шууд харилцдаг улсын хувьд өвчлөл өндөр хоёр дахь улс байж болзошгүй байлаа. Энэ үед манай Засгийн газар, Улсын онцгой комисс мэргэжлийн өндөр түвшинд зохион байгуулалттай ажиллаж, ард иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хувь хувьдаа хичээцгээж байна. Манай улсын хувьд нөхцөл байдал амаргүй байна. Нэгдүгээрт, манай эдийн засаг Хятадын эдийн засгаас ихээхэн хамааралтай учраас коронавирусийн халдварын Хятадын болон дэлхийн эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөлөл нь Монголын эдийн засагт шууд хамаарна.

Нөгөөтэйгүүр улс орныг бүхэлд нь хамарсан хорио цээрийн дэглэм нь дотооддоо эдийн засгийг сааруулах хүчин зүйл болж байна. Энэ үед улс орнууд өөрсдийн онцлогт тохирсон мөнгөний болон төсөв, санхүүгийн бодлогын арга хэмжээг авч байна. Хөл, хорио цээрийн дэглэм богино хугацаандаа аж ахуй, бизнесийн үйл ажиллагааг хязгаарлаж байгаа ч вирусийг ийнхүү тархаахгүй байх нь эдийн засгийг урт хугацааны буюу том хэмжээний эрсдэлээс хамгаална. Миний бодлоор манай улсын хувьд хэд хэдэн арга хэмжээг зайлшгүй авах шаардлагатай.

-Ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай гэж үзэж байна?

-Нэгт, экспорт буурсантай холбоотойгоор төсвийн орлого буурах хандлага ажиглагдаад эхэллээ. Орлого буурч байгаагийн хэрээр зарлагаа танах шаардлагатай болох байх. Гэхдээ царцах хандлагатай эдийн засгийг тэлэх бодлого явуулах хэрэгтэй. Тухайлбал, зах зээлд гаргах зээлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үүнд банкнаас болон ЖДҮ зэрэг төрөөс олгодог зээлүүдийг хамааруулах, төсвийн хөрөнгө оруулалтад эрэмбэлэл, өөрчлөлт хийж болох ч нийт хэмжээг аль болох бууруулахгүй байж, эдийн засгийг тэтгэх, идэвхжүүлэх арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Монгол банк 300 орчим тэрбумын эх үүсвэр чөлөөлөн зээлийн хүртээмжийн нэмэгдүүлэхээр болсон нь зөв шийдвэр болсон гэж бодож байгаа. Хоёрт, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдийг дэмжих зорилгоор аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хөнгөлөлт үзүүлэх болон төлөлтийг хойшлуулах, шаардлагатай импортын барааны гааль, нөат-ыг тэглэх, төлөлтийг хойшлуулах, татварын алданги, торгууль ногдуулахгүй байх, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлтийг хойшлуулах, зээлийг хүртээмжтэй байлгах, зээлийн төлөлтийн хугацааг хойшлуулах арга хэмжээг ЗГ, МБ, банкууд хамтран зохион байгуулах зэрэг арга хэмжээг авч болохоор санагдаж байна. Зарим асуудлаар хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болно. Гуравт, иргэдийн хувьд ипотекийн зээлийн үндсэн ба хүүгийн төлбөрийг хойшлуулах, сайн дурын нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлтийг хойшлуулах, цахим гүйлгээн дэх банкны шимтгэлийг багасгах зэрэг арга хэмжээнүүд яаралтай авах шаардлагатай харагдаж байна.

-Сонгуулийн жилтэй холбоотой манай улсын эдийн засаг цаашид хэрхэх бол?

-Cонгууль болох эсэхээс үл хамааран 2020–2021 онд хувийн хэрэглээний тогтвортой өсөлт, барилга, уул уурхай, аж үйлдвэрлэлийн салбарын хөрөнгө оруулалтын нөлөөгөөр эдийн засаг дунджаар 5.6 хувиар өсөх төлөвтэй гэж эдийн засагчид төлөвлөж байсан. Гэхдээ одоогоор оны эхний гурван сарын байдлаар коронавирусийн халдварын нөлөөгөөр 2020 оны эдийн засгийн байдлыг урьдчилан таамаглахад төвөгтэй болж байна. Эдийн засаг цаашид хэрхэх нь энэ вирусийг эмчлэх арга, вакциныг хэзээ гаргах, мөн хэрэгжүүлэх эдийн засгийг дэмжих бодлогын үр нөлөөнөөс хамаарах байх. Сонгуулийн жил эрх баригчдын хувьд сонгуулийн болон Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрөө хангуулах зорилгоор төсвийн төлөвлөлтөө хийх шаардлага гарна. Ялангуяа төсвийн хөрөнгө оруулалтын зардал дээр илүү гарч ирэх байх. Нөгөө талаар 2020 оны УИХ-ын сонгуульд улс төрийн нам, эвслээс гарах зардлын дээд хэмжээг 5.9 тэрбум төгрөгөөр, нэр дэвшигч тус бүр тойргоос шалтгаалан дээд тал 775 сая төгрөг хүртэл гэж тогтоосон. Эндээс харахад, нэр дэвшигчдийн нийт тоог өмнөх сонгуулиар барагцаалан 500 гэж тооцоход нийтдээ ойролцоогоор 250 орчим тэрбум төгрөг зөвхөн нэр дэвшигчдээс зарцуулагдахаар байна гэж зарим улстөрчид тооцсон байна лээ. Тэгэхээр төсвийн төлөвлөлт, коронавирусийн халдвар,түүний холбоотой төсөв, мөнгөний бодлого, сонгууль гэх мэтчилэн нөхцөл байдлууд мэдээж сонгуулийн жилийн эдийн засагт тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх байх гэж харж байгаа.

-2020 оны УИХ-ын сонгууль хойшлогдох уу?

-УИХ-ын сонгууль зургадугаар сарын 24-нд болдгоороо болох байх. Гэхдээ улс орны нөхцөл байдал эрсдэлтэй байгаа үед сонгууль гэж хийрхэхээсээ илүү коронавирусийн халдвараас сэргийлэх, эдийн засгаа дэмжих, сэргээх арга хэмжээндээ илүү анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй.

-Тэтгэврийн реформ хийх ажлын хэсэгт та ажиллаж байгаа. Манай улсад тэтгэврийн реформ хийх шаардлага юу байна гэж харж байна вэ. Тэтгэврийн реформ хийснээр ямар давуу талууд үүсэх вэ?

-2019 онд нийт 1.2 сая орчин даатгуулагч нийгмийн даатгалд хамрагдсанаас нийгмийн даатгалын санд 1736.2 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлж, 2034.5 тэрбум төгрөгийг тэтгэвэр, тэтгэмжид зарцуулсан байна. Нийгмийн даатгал, тэтгэврийн сангийн тогтолцоо энэ байдлаар хуримтлал үүсгэдэггүй. Нийгмийн даатгалын сангийн зарлага нь орлогоо гүйцэхээ больсон янзаараа яваад байвал тун удахгүй төр тэтгэврийн сангийн алдагдлыг нөхөж чадахаа болино. Манай одоогийн тогтолцооны хувьд 1994 он хүртэл бүх нийтийг хамарсан төсвөөс санхүүждэг тогтолцоотой байсан.

1994 оноос шинэ хууль батлагдсанаар аж ахуйн нэгж, байгууллага ажилтныхаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийн тодорхой хувийг төлдөг болсон. 2009 оноос нийгмийн даатгалын санг улсын төсвөөс салгасан. Ингэснээр нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийн тодорхой хувийг банкинд байршуулж, хүүгийн орлого олох боломжтой болсон. Энэ бол дэвшил. Мөн 1999 онд Нэрийн дансны хууль батлагдаж, тэтгэврийн шинэчлэлийг эхлүүлэх гэж оролдсон боловч одоо нэрийн дансны үлдэгдэл хийсвэр хуримтлал буюу тоо байдаг. Иймэрхүү байдлаар 1994 оноос хойш нийгмийн даатгалын, тэтгэврийн сангийн асуудлаар яг шинэтгэлийн гэхээр зүйл бараг хийгдээгүй. Бага зэрэг боловсронгуй болгох, засах сайжруулах болон нэг удаагийн шинжтэй арга хэмжээнүүд авсаар ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд тэтгэвэр, нийгмийн даатгалын сан, тэтгэвэр авагчидтай холбоотой нэн даруй тулгамдсан асуудлуудаар тодорхой шийдвэрүүд гаргасан.

-Тухайлбал?

-Тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн хүү 18 байсныг 10 хувь болгон буруулсан, тэтгэврийн хэмжээг гурван жил дараалан нэмэгдүүлсэн, малчин, хувираа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нэг удаа нөхөн төлөх боломжийг олгосон, шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн, тэтгэврийн насыг шинэчлэн тогтоосон, тэтгэвэр барьцаалсан зээлийг тэглэсэн гэх зэргийг дурдаж болно. Эдгээр нь тухайн нөхцөлд зайлшгүй нэг удаадаа авч хэрэгжүүлэх, тулгамдсан асуудлууд байсан. Нэг удаагийн чанартай, олон нийтэд таалагдах гэсэн арга хэмжээ авлаа гэж шүүмжлэгдэж болох ч, үнэхээр ахмадууд маань өөрийн цаг үедээ хийж, бүтээж, ирээдүйгээ даатган нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлж ирсэн боловч, тэр хэмжээгээрээ тэтгэвэр авч чадахгүй, хатуухан хэлэхэд тэтгэвэрт гарснаар амьжиргааны баталгаат түвшнээс доогуур орлоготой иргэн, өрх рүү шууд шилжиж байна.

Иймд төрөөс зайлшгүй нэг удаагийн зарим арга хэмжээг авъя, харин цаашдаа асуудлын урт хугацааны шийдлийг олъё гэж л үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, цаашид нэг удаагийн шийдвэрээр гал унтраах маягтай арга хэмжээ авахаас илүү тэтгэврийн тогтолцооны шинэчлэл хийх, хувийг тэтгэврийн сангийн тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай байгаа. Иймээс ирээдүйд тогтвортой үйлчлэх зөв тогтолцоог бий болгох зорилгоор өнөөгийн нөхцөл байдлыг шалгаж, дүгнэлт хийх, тэтгэврийн сангийн шинэчлэл хийх хуулийн төслийг боловсруулахаар ажлын хэсэг ажиллаж байна.

-Гадны улсад тэтгэврийн тогтолцоо нь ямар байдаг юм бол. Манай улсын Нийгмийн даатгалын сан 2012 оноос хойш тасралтгүй алдагдалтай явж ирсэн байдаг. Тэтгэврийн реформ хийснээр энэ санд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Тэтгэврийн сангийн тогтолцоо сайн бүрдсэн гэгдсэн зарим улс орнуудад гурван төрлийн тэтгэврийн сан зэрэг ажиллаж байдаг. Нэгдүгээрт, одоогийн манайд байгаа сангийн хэлбэр буюу орлогынхоо тодорхой хувиар шимтгэл төлнө, нийтийн сангаас эргээд тэтгэврээ авна. Хоёрдугаарт, хувийн тэтгэврийн хөрөнгө оруулалтын сангуудад орлогынхоо тодорхой хувийг хийж, өөртөө тэр хэмжээгээрээ тэтгэврийн хуримтлал үүсгэнэ. Гуравдугаарт, дээрх хоёроос гадна нэмэлтээр сайн дураараа орлогынхоо тодорхой хувиар тэтгэврийн хуримтлал үүсгэх юм.

Манайд нэгдүгээрх буюу тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг төр бүхэлд нь хурааж аваад эргээд хуваарилдаг тогтолцоо нь ажиллаж байна. Ийнхүү хуваарилахдаа хэн хэдэн төгрөгийн шимтгэл нийтдээ төлсөн гэхээсээ илүү ерөнхийд нь, нийтэд нь хүртээх байдлаар бүхэлдээ хуваарилалт хийж байгаа. Ингэснээр хувь хүн өөрийн төлсөн хэмжээнээс шууд хамаарах бус тэгшитгэн хуваарилсан бага хэмжээтэй тэтгэвэр авахад хүрч, энэ нь төрд ч дарамттай, иргэддээ ч ээлгүй байна. Иймд хувийн тэтгэврийн сангийн тогтолцоог бүрдүүлэх хууль боловсруулах чиглэлээр ажиллаж байна. Хуулийн хувьд маш сайн зохицуулсан хувийн тэтгэврийн сангууд бий болсноор зардлаа өөрийн өгөөжөөрөө санхүүжүүлээд явчих бөгөөд энэ нь зөвхөн шимтгэл төлөгчид ч төдийгүй эдийн засгийн бусад салбарт ч эерэг үр нөлөөтэй бөгөөд их хэмжээний, урт хугацааны хуримтлал үүсгэдэг тогтолцоо юм. Гэхдээ энэ тогтолцоонд шилжиж түүний үр ашгийг хүртэж тогтолцоо бүрэн дүүрэн ажиллах хүртэл хугацаа орно. Түүнчлэн өнөөгийн үүссэн нийгмийн даатгалын өр төлбөрийг төлөх буюу хийсвэр үлдэгдлийг бодит үлдэгдэл болгох суурь санхүүжилт шаардагдана. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бид баялгийн сан байгуулах, уул уурхайгаас олсон ашгийг иргэдэд тэгш хүртээмжтэй хүртээх зохицуулалт тусгасан. Магадгүй энэ хүрээнд нэг удаадаа уул уурхайгаас олох ашгаас уг санхүүжилтийг авч болох юм.

Нөгөөтэйгүүр хувийн тэтгэврийн хөрөнгө оруулалтын сангаас үүсэх эрсдэлийг хаах, урьдчилан сэргийлэх, хөрөнгийн удирдлагын менежмэнтийг оновчтой зохион байгуулах асуудлыг хуулиар сайн зохицуулах ёстой.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Суурин төлөөлөгч Сергей Диордицатай ярилцлаа.

---

-Дэлхий нийтэд түгшүүр болж байгаа шинэ коронавирусийн өнөөдрийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. ДЭМБ ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Халдвар авсан хүний тоо 100 гаруй мянга болж, тохиолдол бүртгэгдсэн орнуудын тоо нэмэгдэж байгаа нь дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байсаар байна. БНХАУ-д дэгдэлт тууштай буурч, харин БНХАУ-аас бусад улсад шинэ тохиолдлын тоо нэмэгдсээр байна. Тухайлбал, гуравдугаар сарын 6-ны байдлаар Иран, Итали, БНСУ гэсэн гурван оронд БНХАУ-аас гаднах нийт тохиолдлын 80 хувь нь бүртгэгдсэн. Мөн, Герман, Франц, Испани, Швейцарь зэрэг Европын орнуудад хоногт 100-гаас дээш тохиолдол бүртгэгдэж голомтлон тархаж байна. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын (ДЭМБ)-ын Ерөнхий захирал гуравдугаар сарын 7-ны мэдэгдэлдээ БНХАУ болон бусад улсын жишээнээс харахад Засгийн Газар нийгмийн бүх түвшинд авч байгаа арга хэмжээний үр дүнд вирусийн тархалтыг удаашруулах, үр нөлөөг бууруулах боломжтой байна гэж дурдаад улс орнууд тохиолдлын тоог бууруулах, вирусийн тархалтыг удаашруулах чиглэлээр хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээгээ үргэлжлүүлэхийг уриалж, цар тахал гэж зарлах түвшинд хараахан очоогүй байгааг тэмдэглэсэн. Ямар ч улс орон халдварыг хяналтгүй тархах нөхцөл бүрдүүлэхүйц шийдвэр гаргаж болохгүй. Энэ нь зөвхөн тухайн улсын иргэдэд хор хөнөөл учруулахаас гадна бусад улсыг эрсдэлд оруулж байна. ДЭМБ-аас хоёрдугаар сарын 28-ны өдөр халдварын тархалтын эрсдэл ба “COVID-19”-ийн нөлөөллийн үнэлгээ хийж, нийт тохиолдлын тоо болон БНХАУ-аас гадна дөрвөн улсад голомтлон гарч, тохиолдлуудын тоо нэмэгдэж байгаа. Зарим оронд оношилгоо, эмчилгээний хүчин чадал хязгаарлагдмал байгаа болон халдварын улмаас улс орнуудын нийгэм, эдийн засагт нөлөөлөх сөрөг нөлөө, хамгаалах хэрэгслийн хомсдолтой байдал зэргийг харгалзан бүс нутгийн болон дэлхийн түвшинд эрсдэлийг маш өндөр болгож нэмэгдүүлсэн.

ДЭМБ-ын зүгээс судалгаа, шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор 2016 оноос эхлүүлээд байсан “Судалгаа, хөгжлийн зураглал”-аа идэвхжүүлэх, шаардлагатай нөөц, эмнэлгийн хэрэгслийг хамгийн хэрэгцээтэй газарт нь хүргэх, хариу арга хэмжээ, бэлэн байдлыг хангах, тандалт, халдварын сэргийлэлт, хяналт, тохиолдлын менежмэнт зэрэг асуудлаар техникийн түр удирдамж боловсруулан түгээх, эмнэлгийн ажилтнуудад зориулсан, олон нийтэд нээлттэй цахим сургалтууд гаргах, цуурхал, буруу ташаа мэдээлэл, мэдээллийн найдвартай эх сурвалжийн нэгдсэн сүлжээ бий болгох, гишүүн улс орнуудад дэмжлэг, техникийн туслалцаа үзүүлэх чиглэлээр ажиллаж байна. Тухайлбал, эмнэлгийн хэрэгсэл, хувийн хамгаалах хэрэгслийн нөөцийн нэгдсэн сүлжээг байгуулж, нэн шаардлагатай байгаа орнуудын жагсаалтыг гарган 47 оронд хувийн хамгаалах хэрэгсэл, 93 оронд лабораторийн оношлуур, урвалж бодисыг хуваарилаад байна. ДЭМБ коронавируст халдвар Монгол Улсад орж ирэхээс сэргийлэх, тархалт гарах тохиолдолд хариу арга хэмжээ, бэлэн байдлыг хангах үүднээс Эрүүл мэндийн яамтай хамтран, техникийн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна. Мөн манай байгууллагын зүгээс Монгол Улсад суугаа элчин сайдын яамд, НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд, бусад олон улсын байгууллагуудтай тогтмол мэдээлэл солилцон, хамтын ажиллагааг хангахад ЭМЯ-ыг дэмжиж ажиллаж байна. Үүний нэг жишээ нь ЭМЯ, Герман Улсын ЭСЯ, Азийн хөгжлийн банк, ДЭМБ-ын хамтын ажиллагааны хүрээнд халдварын сэргийлэлт, хяналтын чиглэлээр ДЭМБ-ын зөвлөх багийг урьж ажиллуулж байна. Зөвлөх баг нь халдварын сэргийлэлт, хяналтын чиглэлээр зөвлөмж, зөвлөгөө өгөхөөс гадна салбарын шилдэг мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн үндэсний сургагч багш нарын багийг бэлтгэж байна.

-Монгол Улс халдвар өргөн хүрээнд тархах магадлалыг тооцож, бэлтгэл хангах цаг ирлээ гэж Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын Номхон далайн баруун бүсийн захирал Такэши Касай хэлсэн байсан. Бид одоо бэлтгэлээ хэрхэн хангах ёстой вэ?

-Др Такэши Касайн илтгэл нэг ч улс халдвар манай оронд бүртгэгдээгүй гэж тайвширч болохгүйг бидэнд сануулсан. Манай улсад халдвар одоогоор бүртгэгдээгүй байгаа нь сайн хэрэг хэдий ч бид эхний тохиолдол бүртгэгдэх, халдварын голомтууд үүсч эхлэх аюулд бэлтгэгдэх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд “COVID-19” халдвар манай улсад орж ирэхгүй байх, орж ирсэн ч цөөн голомтоор хязгаарлагдах, эсвэл нийт хүн амыг хамарч тархах гэсэн болзошгүй гурван хувилбарт нэгэн зэрэг бэлтгэхийг биднээс шаардаж байна. ДЭМБ-ын зүгээс Монгол Улсын бэлэн байдлыг хангуулахад үндсэн гурван чиглэлээр анхаарал хандуулж дэмжлэг үзүүлж байна. Нэгдүгээрт эмч, эмнэлгийн мэргэжилтнийг хамгаалах, хоёрдугаарт хамгийн эрсдэлтэй бүлгийн хүмүүсийг хамгаалахад олон нийтийн анхаарлыг хандуулах, гуравдугаарт, өөрийн нөөц боломжоороо халдвартай тэмцэх боломжгүй улс орныг хамгаалах чиглэлээр ажиллаж байна. Монгол Улс гамшгаас хамгаалах хууль, эрх зүйн орчин, бүтэц зохион байгуулалт бүхий тогтсон системтэй. 2017 онд батлагдсан Гамшгаас хамгаалах хуульд эрсдэлийн үнэлгээ хийх, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах төлөвлөлт, хяналт, үнэлгээ зэргийг гамшгийн өмнөх үйл ажиллагаанд оруулсан. Үүнтэй холбоотойгоор эрсдэлийг үнэлэх, гамшгаас хамгаалах төлөвлөгөөг шинэчлэх зэрэг урьдчилан сэргийлэлт, бэлэн байдлыг хангахад илүү анхаарч ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд тогтсон энэхүү тогтолцооны бэлэн байдал, чадавх, уялдаа холбоог одоо шалгах цаг ирлээ. Монгол орны хувьд өргөн тархалтын тохиолдолд хариу арга хэмжээ авна гэдэг нь халдвар хүн амын дунд тархах тохиолдолд, эмнэлэг, эрүүл мэндийн төвүүд хамгийн эрсдэлтэй бүлгийн иргэд болон хамгийн хүнд тохиолдлуудад тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх хүчин чадалтай байх тал дээр анхаарах юм. Үүнд эмнэлгийн ачаалал хэт ихсэхээс сэргийлэх үүднээс халдвар авсан бүх хүнийг тусгаарлахын оронд хөнгөн шинж тэмдэгтэй хүмүүсийг эдгэртлээ гэртээ эмчлэгдэх боломжийг бүрдүүлж болно. Түүнчлэн эмнэлгийн нөхцөлд халдвар дамжих эрсдэлээс сэргийлж, эрүүл мэндийн байгууламж, эмнэлгийн ажилтнууд, тусламж үйлчилгээ авч буй үйлчлүүлэгчдийн аюулгүй байдлыг хангах арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Төр засгийн зүгээс хэрэгжүүлж буй эдгээр арга хэмжээнээс гадна хүн бүр зөвхөн өөрийн эрүүл мэндийг хамгаалаад зогсохгүй гэр бүл, ойр дотны хүмүүс, олон нийт болон хамгийн эмзэг бүлгийн хүмүүсийн эрүүл мэндийг хамгаалах хамтын хариуцлага хүлээж байгаа. Энэ нь маш энгийн, гараа ойр ойрхон савандаж угаах, ханиаж найтаах үедээ ам, хамраа амны цаасаар эсвэл шууны дотор талаар халхлах, амьсгалын замын халдварын шинж илэрсэн хүнээс нэг метрийн зай барих, хэрэв та өвчтэй бол бусдад халдвар тараахаас сэргийлж гэртээ байхаас эхэлнэ. Түүнчлэн цахим ертөнц, найз нөхөд, гэр бүлийн хүмүүстээ цуурхал, буруу ташаа мэдээлэл тараахгүй байх нь чухал. Буруу мэдээлэл нь хүнийг өөрт болон бусдад хохирол учруулах шийдвэр гаргах эрсдэлд оруулдаг.

-Коронавирус яг ямар замаар дамжин халдварлаж байна вэ?

-Одоог хүртэл бий болоод байгаа баримт сэлт болон бусад төрлийн коронавирустэй тэмцэж ирсэн өмнөх туршлагаас харахад “COVID-19” халдвар голчлон агаар-дуслын болон хавьтлын замаар дамжиж байна. Энгийнээр тайлбарлахад, агаар-дуслын зам гэдэг нь халдвартай хүн ханиаж, найтаах үед шүлсээр дамжин халдварлахыг хэлнэ. Харин хавьтлын зам гэдэг нь халдвартай өвчтөн ханиаж, найтахад бохирдсон гадаргууд хүрэлцэж, дараа нь бохир гараараар ам, хамар, нүдэндээ хүрснээр халдвар дамжихыг хэлж байна. Тийм учраас ДЭМБ-ын зүгээс гарын болон амьсгалын замын ариун цэвэр сахихыг зөвлөж байгаа.

-Вакцин хийх гээд улс орнууд хаана хаанаа хичээж байна. ДЭМБ үүн дээр хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Одоогоор “COVID-19”-ийн халдварын эсрэг өвөрмөц вакцин байхгүй байгаа хэдий ч эмнэл зүйн туршилт судалгаа гурваас дөрвөн сарын дараа эхэлнэ. ДЭМБ-аас “COVID-19” халдварын эсрэг эмчилгээ, вакцины судалгааны аргачлалыг дэмжих, судлаачдын нэгдсэн сүлжээ байгуулах ажлыг эрчимжүүлж байна. Өнөөдрийн байдлаар ДЭМБ-ын зүгээс оношилгоо, эмчилгээ, урьдчилан сэргийлэлтийн чиглэлээр шалгуур хангасан оношилгооны 40 судалгаа, вакцины 20 судалгааны төсөлд зөвшөөрөл өгөөд байна.

-Хэдий хугацаанд энэ халдварын дэгдэлт үргэлжлэх бол…

-Халдвар нэгдүгээр сарын 23-26-ны орчим оргилд хүрч буурах хандлагатай байсан. Гэвч хоёрдугаар сарын сүүлээс эхлэн БНХАУ-аас бусад улс орнуудад халдвар голомтлон тархаад байгаа. Халдварын дэгдэлт хэдий хугацаанд үргэлжлэхийг одоогоор хэлэх боломжгүй байгаа. Халдварын тархвар зүй, хүндрэлийн зэргийг бид үргэлжлүүлэн судалж байна. Вирусийн эсрэг өвөрмөц эм, вакцин гараагүй байгаа энэ үед хамгийн үр дүнтэй арга бол урьдчилан сэргийлэлт юм. Монгол Улсын төр засгаас авч болох бүх шийдвэртэй арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Гэхдээ энэ цаг үед та бид, хувь хүмүүсээс хамаарах зүйл хамгийн их байна гэдгийг дахин хэлэхийг хүсч байна. Халдвараас сэргийлэх энгийн, бид бүхний мэддэг болсон гарын ариун цэвэр, амьсгалын замын халдварын шинж илэрвэл бусдыгаа хамгаалан заавал амны хаалт зүүх, хөл хөдөлгөөнийг багасгах зэрэг хүн бүхний хийж чадах аргуудаа хэрэгжүүлэхийг дахин сануулъя.

-Коронавирус намжихад цаг агаарын нөхцөл байдал нөлөөлөх болов уу?

-Амьсгалын замын цочмог хүнд халтай хам шинж (SARS), Ойрхи Дорнодын Амьсгалын хам шинж зэрэг Хүний коронавирусийн халдварын үүсгэгчид металл, шил, хуванцар зэрэг амьгүй биет дээр 2-9 хүртэл хоногийн хугацаанд орших чадвартай бөгөөд+30-аас +40 хэмийн халуунд энэ хугацаа богиносож, харин +4 хэмд амьдрах хугацаа нь 28 хоног хүртэл нэмэгддэг байна. Коронавирус нь гадаргуугийн халдваргүйжүүлэгчид тэсвэргүй, хялбархан идэвхгүйждэг. Гадаргуугийн халдваргүйтгэлийг 62-71 хувь этилийн спирт, 0.5 хувийн устөрөгчийн хэт исэл, 0.1 хувийн натрийн гипохлоридын уусмалаар хийхэд халдвар үүсгэгч нэг минутын дотор идэвхгүйждэг болохыг судлаачид тогтоосон байна.

-Монгол Улс өндөр эрсдэлтэй бүсэд хамаарч байгаа. Энэ тухайд?

-Болзошгүй гамшиг, нийгмийн эрүүл мэндийн ноцтой байдлын үед Монгол Улсын Шадар сайдын 8 тоот тушаалын дагуу салбар хоорондын эрсдэлийн үнэлгээ хийгддэг. Эрсдэлийн үнэлгээ нь хариу арга хэмжээг төлөвлөх, шуурхай шийдвэр гаргахад шаардлагатай мэдээллээр хангах зорилготой юм. БНХАУ-д халдвар бүртгэгдэсэнээс хойш Монгол Улсад салбар хоорондын мэргэжилтнүүд хамтран таван удаагийн эрсдэлийн үнэлгээ хийсэн. Нэгдүгээр сарын 6-нд хийсэн анхны үнэлгээгээр Монгол Улсад халдвар зөөвөрлөгдөн орж ирэх эрсдэлийг “дунд” гэж үнэлсэн. Энэ үнэлгээний үр дүнд хилийн хяналтыг сайжруулан, хилийн нэвтрэх цэг дээр голомттой бүс нутгаас орж ирж буй зорчигчдоос эрүүл мэндийн мэдүүлэг авах, зорчигчдын эрүүл мэндийн үзлэг, тандалтыг идэвхжүүлсэн. Мөн халдвар орж ирэх тохиолдолд эмнэлгийн бэлэн байдлыг үнэлэхэд эрсдэлийн түвшин “өндөр” гарсны дагуу яаралтай тусламжийн тоног төхөөрөмж, лабораторийн оношлуур, хувийн хамгаалах хэрэгсэл, эмнэлгийн ор, тусгаарлах байр, хүнд өвчтөнийг эмчлэх эрчимт эмчилгээний тасгуудын бэлэн байдлыг хангахад анхаарч ажиллаж байна. Тав дахь удаагийн үнэлгээг холбогдох яам, агентлагууд, мэргэжлийн 18 байгууллага хамтран хийсэн. Ийм өргөн цар хүрээтэй салбар хоорондын хамтарсан баг үндэсний түвшний эрсдэлийг үнэлсэн нь Монгол Улсын хувьд анх удаагийн тохиолдол болсон л доо. Энэ удаад халдвар орж ирсэн тохиолдолд холбогдох салбаруудын бэлэн байдал, нийгэм, эдийн засагт үүсч болох сөрөг үр дагаврын эрсдэлийг “өндөр” гэж үнэлсний үр дүнд Улсын Онцгой Комиссоос Монгол Улсыг өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжүүлсэн. Улсын онцгой комисс есөн удаа хуралдаж, холбогдох шийдвэрүүдийг цаг тухай бүрт нь гаргаж байна. Монгол Улсад салбар хооронд мэдээлэл солилцохоос гадна эрсдэлээ хамтран үнэлж, тухайн эрсдэлд тохирсон хариу арга хэмжээг төлөвлөж байгаа нь ДЭМБ-ын Номхон Далайн Баруун Бүсийн орнуудын дунд үлгэр жишээ болж байна гэж үзэж байна.

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Төрөөс эдийн засагт зохицуулалт хийх гэж юуг хэлэх вэ. Энэ талаар сүүлийн үед маш их яригддаг болж…

-Зах зээлийн эдийн засагт, төрийн зохицуулалт хийнэ гэдэг нь эдийн засгийн хөгжлийг тогтвортой байлгахын тулд макро болон микро түвшинд нь нөлөөлж, нийгэмд тустай чиглэлд нь хөтлөх цогц нөлөөлөл юм. Энэ хүрээнд эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, ажлын байр, хуримтлал, цалин хөлсийг нэмэх, үнийг өсгөх бууруулах, орлогын тэгш байдлыг хангах, мөнгөний нийлүүлэлтийг удирдах, ашгийг нэмэгдүүлэх, зах зээлд учирсан хүндрэлийг даван туулах зэрэг олон зорилгоор хэрэгжүүлдэг. Мөн зорилтот бүлэгт зориулсан татвар бий болгох, орлогын доод хэмжээг тогтоох, тодорхой бүлэг үйлдвэрлэгчдэд шууд татаас олгох, хөнгөлөлт үзүүлэх, үнийн дээд хязгаар тогтоох, үйлдвэрлэл, импортод квот, тариф бий болгох замаар эдийн засгийн тэнцвэрийг хангах гэх мэт олон асуудал байна.

-Төрийн зохицуулалт хийдэг арга гэж байдаг уу?

-Төрөөс эдийн засагт зохицуулалт хийхдээ захиргааны болон эдийн засгийн аргыг хэрэглэдэг. Захиргааны арга асуудлыг хууль тогтоомжийн хүрээнд дэмжих, хязгаарлах, экспортыг лицензжүүлэх, квот тогтоох, зарим үйлдвэрлэлд тусгай зөвшөөрөл олгох, ханшийг тогтворжуулахын тулд интервенц хийх, татварын хувь хэмжээг тогтоох зэрэг олон асуудал орно. Эдийн засгийн арга төрийн санхүүжилт, зээл, татварын бодлогоор хэрэгжүүлэх асуудлууд ордог. Эдийн засгийн аргыг шууд ба дам нөлөөлөх гэж ангилж болох юм. Шууд нөлөөлөх аргад төсөв, мөнгө, татвар, үнэ, гадаад худалдаа, нийгмийн халамжийн бодлогууд, монополийн эсрэг арга хэмжээ авах, экологийн тэнцвэрийг хангах, чанар, стандарт тогтоох гээд олон асуудлууд орно. Дам нөлөөлөх аргаар эдийн засгийн бодлогын зорилтод нийцэх шийдвэрийг холбогдох субьектүүд авах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхол тэнцвэржих ёстой.

-Төрийн зохицуулалтын ямар хэлбэрүүд байх вэ?

-Төрөөс нийгмийн зорилтот хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, урьдчилан тогтоож шинжлэх, нөхцөл байдлыг загварчлах гэх мэт хэлбэрүүд байж болно.

-Төрийн зохицуулалт хийх шаардлага, шалтгаан гэж бий байх…

-Хамгийн түрүүнд нийгмийн сайн сайхныг хангах шаардлага орно. Мөн нийгэмд сөрөг нөхцөл байдал үүсгэдэг ядуурал, ажилгүйдэл, гэмт хэргийн гаралт, монополь тогтох, экологийн гэх мэт олон асуудлыг зохицуулах шаардлага гарна. Шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтыг дэмжих, бүс нутаг, олон улсын хэмжээнд үүсэх өрсөлдөөнийг зохицуулах гэх мэт зах зээлийн хуулиудын зарим үйлчлэлийг нийгмийн тодорхой бүлгийн эрх ашгийн үүднээс хязгаарлах шаардлага ч үүсдэг.

-Сонгодог эдийн засагчид зах зээл өөрийн жамаараа хөгжинө, түүнд бүү оролц гэдэг. Энэ онол өнөөдөр үйлчлэхгүй гэж ойлгож болох уу?

-Одоогоос олон жилийн өмнө А.Смит гэдэг хүн Зах зээл эрэлт, нийлүүлэлтээр зохицуулагдана. Хөндлөнгийн оролцоо хэрэггүй гэж хэлсэн байдаг. Үүнийг эдийн засагчид А.Смитийн “Үл үзэгдэгч гар” гэж нэрлэдэг.

Энэ онол өнөөдөр бодит амьдрал бүрэн дээр хэрэгжих боломжгүй гэдэг нь батлагдсан. Мөнгөөр илэрхийлэгддэг ажил, үйлчилгээг эрэлт, нийлүүлэлтээр зохицуулж болно. Мөнгөөр илэрхийлээгүй хэрэгцээг эрэлт нийлүүлэлтээр зохицуулах боломжгүй. Орчин үеийн эдийн засаг бол зах зээлийн механизм болон төрийн зохицуулалтын нийлбэр гэж ойлгож болно. Зах зээлийн эдийн засаг хөгжихийн хэрээр эдийн засаг, нийгмийн олон хурц асуудал тулгарч байна. Үүнийг зөвхөн хувийн хэвшилд тулгуурласан эдийн засаг дангаараа шийдэх боломжгүй. Хувийн хэвшил ашгийн төлөө л өрсөлдөнө. Санхүү эдийн засгийн хямрал, ажилгүйдэл ихэссэн, мөнгөний эргэлт саарсан, зах зээлд өрсөлдөөн гаарсан үед төрийн эдийн засгийн бодлого, төрийн зохицуулалт зайлшгүй хэрэгтэй болно. Төрийн зохицуулалтаар эдийн засгийн өсөлт, экспортыг дэмжиж, хүн амыг ажлын байраар хангаж, салбарын болон бүс нутгийн хэмжээнд хөгжил дэвшлийг урамшуулж болно.

-Олон улсад ямар төрийн зохицуулалтууд байдаг вэ?

-Өнөөдөр дэлхий дээр байгаа улс орнууд бүгд төрийн зохицуулалттай хөгжиж байна. Төрийн зохицуулалтууд нь хөгжлийн бодлоготойгоо уялдаж, өөрийн гэсэн хэлбэр, чиглэл, хамрах хүрээтэй байна. Баруун Европын орнууд Герман, Их Британи, Франц, Нидерланд, Австри, Испани, Азийн орнууд болох БНХАУ, БНСУ, Япон, Энэтхэгт төрийн зохицуулалтын сайтар хөгжсөн механизм бүрдсэн гэж үздэг. Ялангуяа дэлхийн хоёр дахь эдийн засаг болчихсон БНХАУ-ын туршлага, хөгжиж буй орнуудад асар их ач холбогдолтой. БНХАУ-ын төр, засгаас авч хэрэгжүүлж буй төрийн зохицуулалтууд, түүний сайн үр дүн, дэлхийн чихийг дэлдийлгэж, олон үзүүлэлтээр улсаа дэлхийд тэргүүлэх гүрэн болгож байна.

-Ямар нөхцөлд зайлшгүй төрийн зохицуулалт хэрэгтэй болох вэ?

-Хөгжиж буй орнууд, социалист эдийн засгаас зах зээлд шилжсэн орнуудад төрийн оновчтой зөв зохицуулалт зайлшгүй хэрэгтэй. Төрийн зохицуулалт нь зах зээл өөрөө зохицуулж чадахгүй нөхцөл үүсвэл төрөөс зохицуулах шаардлага гарна. Хоердугаарт, чөлөөт зах зээл мөнгөөр илэрхийлэгдсэн хэрэгцээг эрэлт, нийлүүлэлтээр дамжуулан хангах боломжийг олгодог. Гэтэл мөнгөөр илэрхийлэгддэггүй хэрэгцээ гэж байдаг. Энэ хэрэгцээнд үндэсний батлан хамгаалах асуудал, төрийн удирдлага, эрчим хүч, холбооны үндэсний сүлжээ, нийгмийн дэг журам сахиулах, вакцинжуулах, байгаль хамгаалах зэрэгт төрийн зохицуулалт шаардана. Гуравдугаарт, гадаад хүчин зүйлийн нөлөөллийг арилгахад төрийн оролцоо чухал. Зах зээлийн хэрэглээнд зах зээл өөрөө зохицуулж чадахгүй дутагдал, мөнгөөр илэрхийлэгдэхгүй хомсдол гардаг. Энэ нь зах зээлийн тэнцвэрийг алдагдуулж, нөөц, баялаг зохистой хуваарилагдах боломжгүй болдог. Энд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй болно. Ер нь бодит зах зээлийг зохицуулах боломжтой. Зохицуулж болдоггүй зах зээл гэж хаана ч үгүй.

-Төрийн зохицуулалт зайлшгүй онцгой шаардлагатай салбар гэж байх уу?

-Байна. Энэ салбарт орлого хуваарилах үйл ажиллагаа буюу төсвийн бодлогын асуудал орно. Мөн мөнгөний нийлүүлэлтээр дамжуулан инфляцийг удирдах, валютын ханшид нөлөөлж, төлбөрийн тэнцлийг удирдах, мөнгөний бодлогын асуудал бас орно. Энэ бодлогууд оновчтой зөв, байж чадвал эдийн засгийн өсөлт хурдасч, бүтэц нь сайжирч, ажилгүйдэл багасч, төлбөрийн тэнцэл эрүүлжиж, инфляцийн өсөлт буурч, иргэдийн орлого нэмэгдэж, амьжиргааны түвшин дээшилнэ.

-Манай төр засаг төрийн зохицуулалтуудыг яаж хийж ирсэн бэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 5.4-т “Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах, зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна” гэж заасан. Энэ бол маш тодорхой, хоёрдмол утгагүй заалт. Харамсалтай нь өнгөрсөн 30 жилд манай төр, засгийн зохицуулалт оновчтой байж чадсангүй. Тухайлбал, нийслэл Улаанбаатарт манай улсын хүн амын талаас илүү нь төвлөрч, орон нутаг, хил хязгаар эзэнгүйдсэн. Хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулах, дагуул хотуудыг байгуулах, алслагдсан хязгаар нутгаа эзэнтэй байлгах талаар өнгөрсөн хугацаанд санаачилгатай ажиллаж чадсангүй. Мөн Улаанбаатарын утаа, автомашины түгжрэл, хонины толгойд шилжүүлснээр 110 сая толгой мал, байгаль орчин, бэлчээрийн доройтол, цөлжилт, харийн шашны 459 сүм хийд, 95 их, дээд сургууль, 7000 гаруй ашигт малтмалын хайх, ашиглах лиценз олгож, түүнээс 3000-аад нь өнөөдөр хүчинтэй байх шиг байна. Мөн 83 архины үйлдвэр, 50-60 телевиз, хэвлэл, сайт гээд яривал маш урт жагсаалт гарна. Энэ олон зөвшөөрлийг төрөөс олгохдоо тоо хэмжээг нь зах зээлийн бодит хэрэгцээтэй уялдуулж олгоогүйгээс олон хүн хохирсон, одоо ч хохирол үргэлжилсээр байгаа нь харамсалтай. Монголын төрөөс энэ олон зөвшөөрөл, лиценз, эрх олгосон нь Үндсэн хуульд заасан нийгэм, эдийн засагт зохицуулалт хийж байсан ажил гэж ойлгож болох байх. Зөвшөөрөл авч байгаа иргэдийн хувьд буруу зүйл алга. Учир нь тэд зах зээлийн нийгэмд амьдрах аргаа л хайж яваа хүмүүс. Төр иргэдээ болзошгүй аюул, эрсдэлээс хамгаалах үүрэгтэй. Төрөөс зохицуулалт хийх нь зах зээлийн үйл явцад нөлөөлж, гажуудлыг нь засах, иргэдийнхээ амьдралын чанарыг сайжруулах замаар улс эх орноо хөгжүүлэх гэж ойлгож болно. Энэ үүргээ Монголын төр муу гүйцэтгэж ирлээ.

-Өнөөдөр манай нийгэмд байгаа гажуудал, хоцрогдлыг төрийн муу зохицуулалттай холбоотой гэж үзэж болох уу?

-Зах зээлийн зарчим, хөгжлийн зөв бодлого, төлөвлөлт нь төрийн оновчтой зохицуулалттай хосолж үр дүн, амжилтад хүрнэ. Өнөөдөр манай эдийн засгийн 90-ээс дээш хувь нь нэг улсаас хамааралтай, экспортын 93 хувь нь уул уурхайн боловсруулаагүй түүхий эд, гадаад нийт өр 30.0 тэрбум ам.доллар, үүнээс Засгийн газрын өр нь 7.5 орчим тэрбум дол болсон. У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газар өнгөрсөн хугацаанд 8.2 их наяд төгрөгийн тулгамдсан өрийг төлсөн. Ойрын дөрвөн жилд дөрвөн төрлийн бондын 2.9 тэрбум долларын өр төлөхөөр хүлээгдэж байна. Бидний нэг хэсэг нь тооцоо, судалгаа муутай өр тавьж, нөгөө хэсэг нь төлөх гэж зовж, чардайж ирлээ. Бид улс эх орноо өөрснөө авч явж чадахгүйгээс ОУВС-гийн хөтөлбөрт зургаа дахь удаагаа орсон. Мөн ФТФ-ын саарал жагсаалтад хоёр дахь удаагаа орсон гээд муу үзүүлэлтүүд олон. Манай эдийн засаг төрөлжөөгүй, газрын баялгийн боловсруулаагүй түүхий эд дээр суурилсан, маш эмзэг, эрсдэлтэй, улстөржсөн, гадаад улстай байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээнүүд Монгол Улсад ашиггүй байдалтай байна. Уг нь эдийн засгийг хэрхэвч улстөржүүлж болдоггүй. Өөрсдийн боломжоос давсан үүрэг хүлээж, амлалт авч, эдийн засгаа унагаж, өрсөлдөх чадваргүй болгож ирсэн нь үнэн. Бид өнгөрсөн хугацаанд улс орноо мэдлэггүй, мэдрэмжгүй, хариуцлагагүй удирдаж ирсний гай одоо ингэж гарч байна. Өнөөдөр Монгол Улс хүн амын 5 хүрэхгүй хувь нь бүх баялгийн 90-ээс илүүг эзэмшиж,дундаж давхарга бага, хүн амын 30-аас дээш хувь нь ядууралтай болчихсон байна.Энэ бол бидний алдаатай бодлого, төрийн зохицуулалтгүй хөгжлийн үр дагавар мөн. Бид цаашид хөгжлийн маш тодорхой бодлого, оновчтой төрийн зохицуулалт, улс орныг мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй удирдаж, хүндрэл бэрхшээлээс гарч, улс орноо хөгжүүлнэ. Аливаа хүндрэлтэй асуудлыг шийдэх гарц уг асуудал дотроо байдаг гэдэг. У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газар нийслэлийн утааны олон жил ужгирсан асуудлыг шийдэж чадлаа. Болохгүй байгаа асуудлыг барьж аваад хөөцөлдөхөөр богино хугацаанд шийдэж болдгийг энэ ажил харуулж байна. Энэ мэт маш олон асуудлууд шийдлээ хүлээж байна.

-Бид өнгөрсөн хугацаанд бодлогогүй хөгжөөд байсан юм уу?

-Өнгөрсөн 30 жилд бодлогын 500 гаруй баримт бичгийг боловсруулж ажилласан гэсэн судалгаа гарсан байна лээ. Харамсалтай нь ихэнх нь ажил болж, үр дүн гарсангүй. Бид урьд нь барьж байгуулж, бүтээснээ бүгдийг нь хувьчилсан. Хувьчилж аваад ихэнхийг нь нураасан. Хувьчлал оновчгүй болсон. Хариуцлага алдсан, хулгай хийсэн хэнтэй ч хариуцлага тооцоогүй. Зарим хүмүүс би зүгээр аваагүй, худалдаж авсан гэдэг. Худалдаж авсан тэр мөнгийг хаанаас олсон юм гэхээр нэлээд олон нь бүдэрдэг. Нийгэм, эдийн засаг, хөгжлийн асуудлаа зохицуулалтгүй хаясан. Зохицуулах асуудал ярихаар зах зээлийн хуучирсан стандарт онол, үл үзэгдэгч гарын тухай ярьдаг. Өнгөрсөн 30 жилийн хөгжил, бидэнд маш том сургамж үлдээлээ.

-Банкны жилийн дундаж хүү 16.8 хувь гэж Монголбанкны ерөнхийлөгч мэдэгдэж байсан…

-Өнгөрсөн 30 жилд банкны салбарт төрийн бодлого, тооцоогүй олон банк байгуулж, ажиллах тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг. Зөвшөөрөл аваад ажилласан олон банк дампуурч, татан буугдсан статистик байна. Үүнээс гадна ББСБ, ХЗХ-ны дампуурлыг тооцвол их олон зүйл ярьж болно. Өнөөдөр Монголд 14 банк ажиллаж байна. Манайх шиг жижиг зах зээлд томдсон л тоо. Одоо ажиллаж буй банкууд засаглалаа сайжруулж, эрсдэлээ зөв үнэлж, тооцож ажиллахгүй бол дараагийн дампуурлууд отож байна. Манай банкуудын нэг нь 10 орчим, бусад нь 2-4 хувьцаа эзэмшигчтэй. Олон нийтийнх болоогүй учир гэр бүлийнх гэдэг. Өөрийн хөрөнгө бага, бие биенээсээ өрсөж, өндөр хүүтэй хадгаламж татдагаас зээл гэдэг бүтээгдэхүүний өртөгийг маш өндөр болгосон. Үүнээс болж Монголд банкны зээлийн хүү өндөр байгаа юм. Товчхон, энгийнээр тайлбарлахад ийм байна.

-Манайд байх ёстой тоо хэмжээ нь бүхий л салбар, ажил үйлчилгээнд хэтэрч, үүнээс үүдэлтэй гажуудлууд улс орны хөгжилд саад болж, хүндрэл бэрхшээлийг үүсгэж байна уу?

-Энэ тал дээр маш их зүйл ярьж болно. 10 литрийн бидонд 10 литр шингэн орно. 10 литрийн бидонд 20 литр шингэн хийх гэвэл 10 литр нь асгарна. Үүнтэй адил манай газар нутаг том боловч, зах зээл нь жижиг. Манай хүн ам 3.3 сая, дундаж давхарга бага, хүн амын 30 хувь нь ядуу, баялгийн 90 орчим хувь нь хүн амын 5 хүрэхгүй хувьд оногддог. Манай ДНБ-ний хэмжээ 2020 оны төлөвлөлтөөр хамгийн их 40.7 их наяд төг болж байгаа нь 15.0 тэрбум орчим доллартай тэнцэх жижиг зах зээл. Энэ зах зээлд хэдэн банк, ББСБ, ХЗХ, телевиз, сонин, дээд сургууль, архины үйлдвэр, хэчнээн толгой мал байж болох зэрэг аливаа зүйлд хэмжээ, багтаамж гэж байдаг. Тэр хэмжээг тооцож ажиллах шаардлагатай. Үүнийг бид тооцож ажиллаж чадахгүйгээс иргэд хохирч, цаашлаад улс орны хөгжилд сөрөг нөлөөтэй ажил, үйлдлүүд маш их гарч байна.

-Цаашид хэрхэн төрийн зохицуулалтуудыг хийх вэ?

-Үр дүнтэй хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төрийн оновчтой зөв зохицуулалт хэрэгтэй болно. Бодлого, зохицуулалтыг зөв хийж, Монгол Улсын хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, бизнес, ажил эрхлэлтийг дэмжих замаар ядуурлыг бууруулах, экспортын бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, олон болгох, түүнд нэмүү өртөг шингээх, эдийн засгийг олон тулгууртай болгож, нэг улсаас хамааралыг бууруулах гээд олон асуудал шилээ даран шийдлээ хүлээж байна. Гарч буй шийдвэр, авч буй арга хэмжээ үр дүнд хүрэхийг хөгжил гэдэг. Хөгжихийн тулд бодох, төлөвлөх, үр дүнг тооцож, алдааг цаг алдахгүй засаж явах нь маш чухал. Эдийн засаг хүндэрсэн энэ үед хүний эрхээс гадна, үүрэг хариуцлага хамт яригдана. Бид өнгөрсөн 30 жилд дан хүний эрх ярилаа. Үүрэг, хариуцлага, сахилга, дэг журам, эв нэгдэл, том эрх ашгийн асуудал маш бага яригдлаа. Эдгээрийг их ярьж, их хийж чадвал хөгжлийн сайн суурь тавигдаж, цаашид хөгжил дэвшил ирнэ.

-Коронавирусийн дэгдэлт эдийн засагт маш хүчтэй сөрөг нөлөө үзүүлж эхэллээ. Энэ тухайд?

-Коронавирусийн дэгдэлт дэлхийн улс орнуудын эдийн засгийн урагшлах, хөгжих боломжийг бууруулсаар байна. Уг вирусээс шалтгаалан дэлхийн зах зээл доргиж, биржүүдэд ханш унах нь түгээмэл гарах боллоо. Bloomberg “урьд өмнө хэзээ ч тохиож байгаагүй ноцтой асуудал” гэж онцолж байна. Дэлхийн хэмжээнд нэг улирлын алдагдлыг 280 тэрбум ам.долларт хүрч болзошгүй гэсэн тооцоолол хийжээ. Манай эдийн засаг БНХАУ-ын эдийн засгаас ихээхэн хамааралтай. ройтерс агентлагийн судалгаагаар Хятадын эдийн засаг 2020 оны нэгдүгээр улиралд 4.5 хувийн өсөлттэй гарна гэж таамаглаж байна. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр улиралд өсөлт 6.5 хувь байсан юм. Standart and Poor’s-ын тооцоогоор 1.1 их наяд ам.доллараар тооцогдох өрийг төлөхөд асуудал үүсэх эрсдэл байгаа гэх мэт сөрөг тооцоо, болгоомжлууд байна.

-Коронавирусийг тойрсон асуудал дэлхийн эдийн засагт маш хүчтэй нөлөөлж, хямрал болох эрсдэл өндөр гэж яригдах боллоо…

-Хөрөнгийн биржүүд дээрх уналт үргэлжилбэл суурь үнэ болон зах зээлийн үнэлгээ хоорондын зөрүү ихэсч, хөрөнгийн зах зээлийн хямрал үүсч болзошгүй байна. Энэ нь газрын тос, өнгөт металл, эрдэс бүтээгдэхүүний хувьцааны үнэ ханш унах, хөгжиж буй эдийн засгийн өрийн хямрал эхлэх ноцтой эрсдэл бий болохыг үгүйсгэхгүй. Хятад руу экспорт их хэмжээгээр хийдэг орнууд хямралд илүү өртөх магадлалтай гэж судлаачид үзэж байна. Энэ орнуудын тоонд ОХУ, ХБНГУ, Казахстан, Монгол гэх мэт орнууд орно. Коронавирусийн холбоотой асуудал манай эдийн засагт хүндрэл үүсгэж байна. Сая Засгийн газраас нүүрс, болон бусад экспортыг сэргээсэн нь зөв шийдвэр байлаа. Уг вирусээс хамгаалах ажлыг хийхийн зэрэгцээ, экспортоо сайн хийх нь манай эдийн засагт чухал нөлөөтэй. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр Хятадын томоохон сайтад вирусийн тархалт буурч, эдийн засаг хэвийн байдалд орох ойртож, биржийн индексүүд сэргэж, өсөлттэй гарч эхэллээ гэсэн мэдээллүүд гарсан байна. Харамсалтай нь уг өвчнөөс сэргийлэх, эмчлэх, арга технологийг одоо хүртэл олоогүй байгаа нь маш том эрсдэл.

-Төсөвт тодотгол хий гэсэн шаардлагууд зарим намуудаас тавьсан. Энэ тухайд?

-Уг вирусээс шалтгаалж, нэгдүгээр сард эдийн засагт 210 тэрбум төгрөгийн тасалдал үүссэн. Хоёрдугаар сарын мэдээ гараагүй байна, Нэгдүгээр сарынхаас дутахааргүй тасалдал үүсч болзошгүй. Эндээс харахад манай эдийн засагт уг вирус муу нөлөө үзүүлж байна. Гэхдээ яаран төсөвт тодотгол хийх шаардлага үүсээгүй гэж үзэж байна. Уг өвчний тархалт, дэлхийн болон Хятадын эдийн засгийн төлөв байдал, орлогын бүрдэлт гэх мэт олон хүчин зүйлийг зөв үнэлж, нэг удаа төсөвт тодотгол хийх шаардлага үүсч болзошгүй. Тэр хугацаа нь болоогүй байна гэж үзэж байна. Ер нь уг асуудалтай холбогдуулан төр засаг, аж ахуйн нэгжийн хувьд үргүй зардлыг бууруулах, үр ашгийг дээшлүүлэх, төрийн бодлого, зохицуулалтуудыг зөв оновчтой хийх шаардлага үүслээ. Дэлхийн зах зээл дээр манай уламжлалт экспортын бүтээгдэхүүн зэс, төмрийн хүдрийн үнэ буурч байна. Мөн зэрэгцээд нефтийн фьючерс ханш долоон хувь, хар металлын ханш зургаан хувиар буураад байна. Манай төр засгаас өнгөрсөн дөрвөн жилд идэвхтэй ажилласны үр дүнд нэг жилийн хүндрэлийг даван туулж чадах чадавхыг бий болгож чадсан нь уг өвчлөлөөс хамаарах эрсдэлийг бууруулж байна.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Д.Загджавтай салбарын хүрээнд тулгамдсан, шийдвэрлэж буй асуудлуудын талаар ярилцлаа.

---

-Салбарт хэрэгжүүлсэн томоохон арга хэмжээ болон хийгдэж буй ажлын талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Монгол Улсын Засгийн газраас Уул уурхайн салбарын хэмжээнд хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, стратегийн ордын үнэ цэнийг өсгөх, дотоодын түүхий эдийн нөөцөд тулгуурлан газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээг хангах боломж, нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн бодлогын зорилтуудыг тавьж ажиллаж байна. Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг УИХ-ын 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж батлуулснаар ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр /АМНАТ/ төлөхтэй холбогдсон харилцаа илүү ойлгомжтой, тодорхой болсноор ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалттай холбоотой бүх субьектүүд төлбөр төлөх эрх зүйн орчин маш сайн бүрдсэн. Олон улсын жишгийн дагуу өөрийн орны онцлогт тохирсон Үндэсний геологийн алба байгуулах асуудлыг УИХ, Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлж батлуулсан. Мөн “Үндэсний геомэдээллийн сан”, “Хүнд үйлдвэрийн хөгжлийн хөтөлбөр”-ийг Засгийн газрын тогтоолоор батлуулж, “Газрын ховор элемент”, “Жонш” хөтөлбөрийг боловсрууллаа. “Алт-2” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд 53.4 тонн алтны нөөцийг Улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд бүртгүүлж, 16.2 тонн алтыг Монголбанкинд тушаасан байна. Өнгөрсөн 2019 онд 191 уурхай, уулын үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үндэслэл /ТЭЗҮ/-ийг хэлэлцэн шийдвэрлэж, 70 уурхай, уулын үйлдвэрийг байнгын ашиглалтад хүлээн авснаар орон нутагт шинээр ажлын байр бий болох, экспорт нэмэгдэх, эдийн засгийн чадавхыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн чухал арга хэмжээ болсон гэх мэтээр дурдвал санаачилгатай ажиллаж олон шийдлийг олсон байна.

-Энэ 2020 оны бодлогын гол зорилт юу байх вэ?

-Юуны өмнө салбарын голлох хуулиудыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй нийцүүлэх, түгээмэл тархацтай ашигт малтмал болон бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлохтой холбоотой эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах, газрын хэвлийн судалгаа, ашиглалтын үйл ажиллагааны зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, холбогдох дүрэм, журам, стандартыг шинэчлэх, боловсронгуй болгох, стратегийн зарим ордын хувьцааны тодорхой хувийг олон улсад нээлттэй арилжаалах, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч болон нутгийн захиргааны байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд анхаарал хандуулна.

Тухайлбал, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд 21 аймгийн Засаг даргатай жил бүр гэрээ байгуулан хэрэгжилтийг хангаж ажиллаж байна. 21 аймгийн хэмжээнд 1113.4 га талбай бүхий 272 нэгж талбарт бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох дүгнэлт гаргаад байна.

АЙМАГ ОРОН НУТАГТ ГЕОЛОГИ, УУЛ УУРХАЙ, ГАЗРЫН ТОСНЫ АСУУДАЛ ХАРИУЦСАН НЭГЖ БАЙГУУЛЖ АЖЛЛАХЫГ ЦАГ ҮЕ ШААРДАЖ БАЙНА

Уг нэгжийг байгуулснаар салбарын хууль эрх зүйн орчин, салбарын талаар төрөөс баримтлах бодлогыг таниулах, орон нутгийн удирдлагыг мэргэжил арга зүйгээр хангах, орон нутгийн иргэдийн ойлголтын зөрүүг арилгах, аж ахуйн нэгжүүдэд төрийн үйлчилгээг ойртуулах зэрэг ач холбогдолтой.

-Уул уурхайн салбарт хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн томоохон төслүүдийн ажлын явц ямар байна вэ?

-Оюу толгойн ордыг түшиглэн Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт барихаар төлөвлөсөн “Зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэр”-ийн төслийн хүрээнд урьдчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэл болон байгаль орчны ерөнхий үнэлгээг боловсруулж, холбогдох байгууллагын дүгнэлтийг гаргуулсан. Тус үйлдвэр жилд нэг сая тонн зэсийн баяжмал боловсруулан 257 мян.тонн зэс, зургаан тонн алт, 57 тонн мөнгийг ялган авч, дагалдах байдлаар 988 мян.тонн хүхрийн хүчлийг үйлдвэрлэнэ. Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт баригдаж байгаа “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр”-ийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт болох Сайншанд чиглэлийн 27 км урт төмөр зам, 18.2 км урт 110 кВт-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станц, 16.6 км урт хатуу хучилттай авто замын барилга угсралтын ажлыг гүйцэтгэсэн. Засгийн газраар үйлдвэрийн болон ахуйн хэрэгцээнд шаардлагатай усны асуудлыг шийдвэрлүүлсэн. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор газрын тосны бүтээгдэхүүн авто бензин, дизель түлшний хэрэглээг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангаж, импорт 1.0 тэрбум гаруй ам.доллараар буурч, мөн хэмжээгээр гадаад худалдааны орлого нэмэгдэнэ. “Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр”-ийн ТЭЗҮ-г Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн хуралдаанаар хэлэлцэж хүлээн авсан. Хүнд үйлдвэрийн хөгжлийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр боловсруулах үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж, тухайлбал, цэвэр зэс үйлдвэрлэл 1.6 дахин, зэс утасны үйлдвэрлэл хоёр дахин өсч, нэмүү өртөг шингэсэн шинэ үйлдвэрүүд бий болж, эдийн засгийн бүтцэд томоохон өөрчлөлт гарна.Ган бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл өсч, ган бөмбөлөг, ган туйван, ган утас зэрэг гол нэр төрлийн ган бүтээгдэхүүний дотоодын хэрэгцээг хангана. Таван толгойн коксжих нүүрсний бүлэг ордыг холбогдох дэд бүтцийн хамт иж бүрнээр нь ашиглахаар ажиллаж байна.

ТАВАН ТОЛГОЙН БҮЛЭГ ОРДЫН ЗҮҮН ЦАНХИЙН ХЭСГИЙГ ОЛОН УЛСЫН БИРЖИД ГАРГАЖ ХӨРӨНГӨ БОСГОЖ НЭМҮҮ ӨРТӨГ ШИНГЭСЭН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ҮЙЛДВЭРЛЭХ АЖЛЫГ ЭРЧИМТЭЙ ГҮЙЦЭТГЭЖ БАЙНА

Зүүнбаян-Гашуунсухайт, Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр замын ажлыг эхлүүлсэн.

–Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэр их хамааралтай вэ. Өөрөөр хэлбэл, хэдэн хувийг одоогийн байдлаар эзэлж байна вэ?

-2019 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр уул уурхайн салбар дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 25 хувь, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 72 хувь, экспортын 90 хувийг тус тус бүрдүүлж байна. 2019 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр 50.83 сая тонн нүүрс, 1.26 сая тонн зэсийн баяжмал, 16.25 тонн алт, 5.30 мян.тонн молибдений баяжмал, 156.15 мян.тонн хайлуур жоншны хүдэр гэх мэтээр баяжмал тус тус үйлдвэрлэсэн байна. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад нүүрс 824.44 сая тн буюу 1.6 хувь, төмрийн хүдэр 2.35 сая.тонн буюу 37.7 хувь, хайлуур жоншны хүдэр 54.98 мян.тонн буюу 54.3 хувиар тус тус өссөн байна. Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн орлого 2019 оны гүйцэтгэлээр 11.9 их наяд төгрөгт хүрч өнгөрсөн оны мөн үеэс 1.9 их наяд төгрөг буюу 18.6 хувиар өссөн байна. Эрдэс баялгийн салбар нь Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн орлогын 24.5 хувийг бүрдүүлж байна. 2019 оноос Төсвийн тухай хуулийн 60 дугаар зүйлийн 60.2.7-д “ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн орлогоос 2019 оны төсвийн жилд 50 хувь, 2020 оны төсвийн жилээс эхлэн 100 хувь, 2020 оны төсвийн жилээс эхлэн ашигт малтмал ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн орлогын 50 хувь”-ийг тус тус Орон нутгийн хөгжлийн санд төвлөрүүлэхээр байна.

–Монгол Улс уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ хэрхэн экспортолж байна вэ. Eрьд нь Тяньжин боомтыг ашиглах нэг хувилбар яригдаж байсан талаар мэдээлэл байна. Одоо өөр хувилбар яригдаж байгаа юу.Тус төслийг хэрэгжүүлэхэд БНХАУ–ын тавьж буй голлох нөхцөлүүд нь юу байв?

-Манай улс хойд талаараа ОХУ, өмнөд талаараа БНХАУ-тай хил залгаа оршдог. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний борлуулалт гол төлөв урд хөршдөө түшиглэн явагдаж байна.Гуравдагч зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг экспортлоход зайлшгүй хөрш хоёр орноороо дамжуулан тээвэрлэх шаардлага тулгарна. Иймд зам тээврийн дотоод эх үүсвэрийг бүрдүүлэхээс гадна дамжуулан тээвэрлэх нөхцөлийн хөрш орнуудтайгаа ярьж тохиолцох шаардлагатай.Уул уурхайн салбарын хөгжилд гадаад болон дотоодын шууд хөрөнгө оруулалт маш чухал ач холбогдолтой гэж бид үздэг. Манай улс газрын хэвлий болон газрын хөрсөн дээр арвин нөөц баялагтай. Газрын хэвлийн хувьд улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд ашигт малтмалын 1950 орд, 8150 илрэл бүртгэгдээд байгаагаас 300 орчим орд газрыг ашиглан 50 мянга гаруй уурхайчид ажиллаж байна. Жишээ татахад зэс, нүүрс, жоншны нөөцийн хэмжээгээрээ Монгол Улс дэлхийн эхний аравт орохоор түвшинд байна.

-Уул уурхайн салбарт байгаль орчны нөхөн сэргээлттэй холбоотой асуудлууд байдаг. Монгол Улсынхувьд энэхүндрэлтэй асуудлыг хэрхэн тэнцвэржүүлж эдийн засгийн өсөлттэй уялдуулж ажиллаж байна вэ?

-Хууль зүйн үндэслэлийн хүрээнд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдын 2017 оны А/88 дугаар тушаалаар “Уурхай, уулын болон баяжуулах үйлдвэрийн нөхөн сэргээлт, хаалтын журам”-ыг боловсруулах үүрэгтэй Ажлын хэсгийг байгуулсан. Ажлын хэсэгт холбогдох төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөлөөс бүрдүүлсэн. Ажлын хэсгээс “Уурхай, уулын болон баяжуулах үйлдвэрийн нөхөн сэргээлт, хаалтын журам”-ын төслийг олон улсын жишигт нийцүүлэн боловсруулсан. Журмын төслийг эцэслэн боловсруулж, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын 2019 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн А/181, А/458 дугаар хамтарсан тушаалаар батлуулж Захиргааны хэм хэмжээний актын улсын нэгдсэн бүртгэлийн 4530 дугаарт бүртгүүлсэн.Нөхөн сэргээлтийн зардлын 50 хувийг барьцаа болгож Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны дэргэдэх тусгай дансанд байршуулдаг. Мөн жил бүрийн Байгаль орчны менежмэнтийн төлөвлөгөөг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам батлан, тайланг хүлээн авч нөхөн сэргээлтийн ажилтай холбоотой асуудлыг хариуцаж ажилладаг.

-Бүс ба зам хөтөлбөрийн талаар та өөрийн бодлоо хуваалцахгүй юу. Мөн Монгол Улс, тэр дундаа уулуурхай, дэд бүтцийн салбарт нөлөөлснөөр Төв Ази, Орос болон БНХАУ-тай шууд холбогдсоноор ямар нөлөө үзүүлэх хүлээлт байна вэ?

-БНХАУ-ын Бүс ба зам, Монгол-Хятад-Оросын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр, зэрэг хөгжлийн стратегийн хүрээнд бүс нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн интеграцид нэгдэж, бүс нутгийн орнуудтай илүү нягт хамтран ажиллах боломж бүрдүүлэхээр яриа, хэлцлийг өрнүүлж байна. Энэ хүрээнд ОХУ-аас БНХАУ-д нийлүүлэх хийн хоолойн бүтээн байгуулалтыг Монгол Улсын газар нутгаар дайруулах, Монгол Улсын төмөр зам, авто замын төслүүдийг эрчимжүүлэх, дамжин өнгөрх тээврийн холбогдох хэлэлцээрүүдийг эрчимжүүлэх ажлуудын яриа хэлцлийг эхлүүлсэн. Тухайлбал, Улаанбаатар хотноо 2018 оны зургадугаар сард 25 жилийн хугацаанд хүчин төгөлдөр мөрдөх “Төмөр замаар дамжин өнгөрөх ачаа тээвэрлэх нөхцөлийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т гарын үсэг зурсан нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний зах зээлээ өргөжүүлэх боломжийг олгоно гэж үзэж байна.Мөн 2014 онд Монгол Улс, Хятад улсын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах болон буцах, дамжин өнгөрөх тээвэр хийх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт гарын үсэг зурагдсанаар Монгол Улсын ашиглах нэр заасан далайн боомтын тоог нэмэгдүүлж, Хойд Хятад болон Зүүн Хойд Хятадын бүс нутгийн гадаад худалдаанд нээлттэй Дандонг, Далиен, Жиньжоу, Ингкоу, Цинь Хуангдао, Хуанг Хуа, Тяньжин зэрэг нийт долоон боомтыг ашиглахаар болсон. Үүнээс гадна УИХ-ын 2018 оны 73 дугаар тогтоолын хүрээнд төмөр зам, авто зам, цахилгаан станц барих, усны нөөцийн асуудлыг шийдвэрлэх ажлууд хийгдэх болно. Тухайлбал, Таван толгой-Гашуунсухайт, Таван толгой, Зүүнбаян, Таван толгой-Оюу толгой-Ханги чиглэлийн төмөр зам, авто замын төслүүд хэрэгжиж, цахилгаан станц барих ажлыг эхлүүлэх шийдвэрүүдийг Засгийн газраас гаргасан.

ДЭД БҮТЦИЙН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН АЖЛЫГ ГҮЙЦЭТГЭСНЭЭР МАНАЙ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛ ӨРГӨЖИЖ, УЛМААР АШИГТ МАЛТМАЛЫН ОРДУУДЫН ҮНЭ ЦЭНИЙГ ӨСГӨХ БОЛОМЖИЙГ БҮРДҮҮЛНЭ

-Газрын тосны тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш 30 орчим жилийн хугацаанд нутаг дэвсгэрийн 30 гаруй хувьд газрын тосны геологийн судалгаа ажил хийгдсэн гэдэг. шинээр баригдах газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийг тасралтгүй ажиллах, дотоодын хэрэгцээгээ хангах үйлдвэрийн түүхий эд газрын тосны бэлтгэгдсэн үү?

-УИХ-ын 2016 оны сонгуулийн дараа Засгийн газрын бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлтөөр сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд өмнөх бүтцийн Ашигт малтмалын газар, Газрын тосны газар хоёр агентлагийг нэгтгэн зохион байгуулсан, “Төрөөс газрын тосны салбарыг хөгжүүлэх талаар 2027 он хүртэл баримтлах бодлого”-ыг боловсруулан батлуулсан, геологийн судалгааны ажлын үр дүнгээр шинээр баригдах газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийг тасралтгүй ажиллах түүхий эдээр хангах газрын тосны нөөц бэлтгэгдсэн. Түүнчлэн Үндэсний геологийн алба байгуулах асуудал 1994 оноос яригдаж, салбарын хууль, бодлогын баримт бичгүүдэд 2014 онд тусгагдсан ч тодорхой ахиц муутай байсан. Энэхүү асуудал нь Засгийн газрын хуралдаанаар 2019 оны аравдугаар сард, УИХ-ын чуулганаар 2020 онд тус тус хэлэлцэгдэж, дэмжигдсэн. Геологийн судалгааны ажлыг хэрэгжүүлэх үйл явцыг Газрын хэвлийн тухай, Ашигт малтмалын тухай, Газрын тосны тухай, Цөмийн энергийн тухай зэрэг олон хуульд салгаж тусгаснаас болж тэр нь хайгуулын ажлын эцсийн үр дүн болоод улс орны эдийн засагт сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх хандлага бий болдог. Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөнд тусгагдсан Газрын хэвлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Эрдэс баялгийн салбарын ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг боловсруулж, төрийн бодлого төлөвлөлтөд шинжлэх ухааны суурь мэдээлэл бэлтгэх Үндэсний геологийн алба байгуулах асуудлыг Засгийн газрын хуралдаан, УИХ-ын чуулганаар тус тус хэлэлцүүлсэн. Салбарын онцлог, мэргэжлийн үйл ажиллагаа, төрийн, төрийн бус байгууллага, салбарын хуулийн этгээд, мэргэжлийн боловсон хүчний эрх, үүрэг, хариуцлага зэрэг эрх зүйн зохицуулалт бүхий геологи, уул уурхай, кадастр бүртгэл, хөдөлмөр аюулгүй ажиллагааны зэрэг багц хуультай болох замаар салбарын хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгож, тулгамдсан асуудлуудыг үе шаттайгаар шийдвэрлэх боломжтой гэж үзэж байна.

-Оюу толгойн зэс алтны орд, Асгатын мөнгө, Гацууртын алт, Салхитын мөнгөний орд зэрэг ордуудыг ашиглах талаар олон нийт харилцан адилгүй ойлголттой, зарим нутгийн иргэд, иргэний нийгмийн хөдөлгөөнийхөн ашиглахыг эрс эсэргүүцдэг?

-Ашигт малтмалын ордыг нээн илрүүлж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулан ашиглах хүртэл зураглал, эрэл, хайгуул гэсэн геологийн үе шаталсан судалгааны ажилд 20-30 жилийн хугацаа, их хэмжээний хөрөнгө зарцуулж, салбарын инженер техникийн ажилтан, ажиллагсад ажилтай, цалин орлоготой байдаг. Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөр, техник эдийн засгийн тооцоо хийгдсэн ордуудыг ашиглан олборлож борлуулсан төлбөр зэрэг нь улсын төсвийн орлого бүрдүүлэлтийн дийлэнх хувийг эзэлдэг. Улсын төсөвт төвлөрүүлсэн орлогыг өндөр настны тэтгэвэр, нийгмийн эмзэг бүлгийн тэтгэмж, багш, эмч зэрэг төрийн албан хаагчдын цалин, улс орны бүтээн байгуулалтад зарцуулдаг ач холбогдолтой. Эгэл нэгэн геологич, уурхайчинд их хэмжээний мөнгө хөрөнгө байхгүй, улсын төсвөөс мөнгө хуваарилж өгдөггүй тул гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчийн мөнгөөр геологийн судалгааны ажил, уул уурхайн олборлолт, боловсруулалтын ажлыг гүйцэтгэж байна. Зарцуулсан хөрөнгө, тогтоогдсон нөөцийн зөрүүгээр цэвэр ашиг гарч байгаа эсэх нь ч эргэлзээтэй байдаг. Эдгээр асуудлуудад тооцоо судалгаа, дүн шинжилгээний үндсэн дээр хандах шаардлага байна.

-“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааны талаар мэдээлэл өгнө үү?

-“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг хөрөнгийн зах зээлд бүртгүүлэх, арилжих, эргэлтэд оруулах замаар иргэдэд эзэмшүүлсэн 1072 хувьцааг үнэ цэнэтэй болгох ажлыг үе шаттай хэрэгжүүлж байна. Иргэддээ ногдол ашиг өгч эхлэх сайхан мэдээтэй байна.

-Та Оюу толгойн гэрээнд шүүмжлэлтэй хандаж, үйл ажиллагааг зогсоох ёстой гэсэн шаардлагыг тавьж байсан. Энэ юу болсон бэ?

-Өнөөдөр ч Оюу толгойн баялаг хорио цээрийн дэглэмийн энэ үед зогсолтгүй ачигдсаар байна. Харамсалтай нь харилцан ашигтай бус дан ганц талын ашиг сонирхолд чиглэгдсэн гадны менежмэнт үйлчилж байгаад ард түмэн ихэд дургүйцэн хүлээн авч байгаа. Эцэг өвгөдийнхөө үлдээсэн эх орон эд баялгаа бусдаар мэдүүлж тэдний үйлдэл үйл ажиллагааг харж байгаа монголчуудын тэвчээрт хязгаар бий. Монгол Улсын Засгийн газрын улс орны нийгэм эдийн засгийг хөгжүүлэх үйл ажиллагааны хөтөлбөрт заасан стратегийн орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж үр өгөөжийг нь нэмэгдүүлж хүн ардынхаа аз жаргалтай сайн сайхан амьдралын зорилтыг хангах бодлогыг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Энэ хүрээнд “Оюу толгой”-н хөрөнгө оруулалт хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд өөрчлөлт оруулж харилцан эрх ашгийг хангах шаардлага байгаа юм. Гэтэл “Рио тинто” компани цааргалсаар удаж байна. Ийм нөхцөл байдалд бид тусгаар улсынхаа давуу талыг харуулж үйл ажиллагааг нь зогсоож байж хэлэлцээрийн ширээний ард суух боломж бүрдэнэ. ”Рио тинто” компанийн манай улсад оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт, тэдний олон улсын зах зээл, уул уурхай тэр тусмаа гүний уурхайн бүтээн байгуулалт мэргэжилтэй ажилчдын арвин баялаг туршлагаас манайд суралцаж дадлагажих зүйл их бий. Ер нь харилцан ашигтай байдлаар хамтарч ажиллах боломж их энгийн. Нэгдүгээрт, тэд уурхайн менежмэнтийг манай талд шилжүүлж өөрсдийн хөрөнгө оруулалт техник тоног төхөөрөмж мэргэжилтэй боловсон хүчний давуу талаа түшиглэн оператор компанийн үүрэг гүйцэтгэн тодорхой хугацааны дараа өөрсдийн 66 хувьд ногдох ашиг гаргасан зардлаа олж авах бүрэн боломжтой. Хоёрдугаарт, манай талд 20 хувийн рояалти төлөхөөр тохирч өөрсдөө менежмэнтээ зохион байгуулж манай 34 хувийг авч болно.Энэ тохиолдолд уурхайн бүх зардал санхүүжилт бидэнд хамаагүй болж манай 34 хувьд ногдох өр тэглэгдсэн байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн асан Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

-Монгол хүний бодит орлогыг ирэх арван жилийн дотор хоёр дахин нэмэгдүүлэх буюу дундаж цалинг 1000 ам.долларт хүргэх, нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг арван мянган ам.доллар, нийт эдийн засгийг буюу ДНБ-ийг 40 тэрбум ам.долларт хүргэх санаачилгыг таны байгуулсан “Монголоо шинэчилье” клубээс танилцуулж байсан. Энэ тухай ярилцлагаа эхэлье…

– Энэ санаачилгын зорилт шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа одоо ч хүчинтэй байгаа. 2016 онд НҮБ-ын дэмжлэгтэйгээр боловсруулж УИХ-аар баталсан “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”, бусад орны туршлага зэрэгт үндэслэсэн учраас хэрэгжих боломжтой.

Өнөөг хүртэл долоон удаа намууд УИХ-ын сонгууль хийж, сонгууль бүрээр амлалт өгдөг. Тэр нь хэрэгжилт муутай, сүүлийн жилүүдэд бүр цайгаад эсрэгээрээ хэрэгждэг болоод байна. Энэ санаачилга, зорилтод намуудын мөрийн хөтөлбөрөөс ялгагдах хэд хэдэн зарчим бий. Анх удаа санаачилгын зорилтыг тоогоор гаргаж тавьсан. Мөн гол хэрэгжүүлэгчид нь хувийн хэвшил, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид байж хэрэгжих боломж бүрдэх юм. Төр засаг аль болох шууд оролцохоос татгалзаж, энэ санаачилгын зорилтын хэрэгжилтийг зохион байгуулах дэмжих бүтцийг (нэмэлт орон тоо бий болгохгүйгээр) УИХ, Засгийн газрын түвшинд бий болгох, холбогдох зүйн орчныг бүрдүүлэх болон бусад холбогдох шийдвэрүүдийг хугацаа алдалгүй гаргах, санхүүжилт босгох, гадаадын улс орнууд, олон улсын байгууллага, салбаруудын томоохон хөрөнгө оруулагчийг татах зэрэгт хувийн хэвшилтэйгээ нягт хамтарч ажиллах юм. Түүнчлэн энэхүү санаачилгын зорилт хялбархан бэлэн мөнгө тараах амлалт биш, нийт ард түмнээ, бизнес эрхлэгчдээ энэ зорилтыг хэрэгжүүлэхэд уриалан тэднийгээ дэмжиж ажиллах явдал юм. Ийм учраас энэ санаачилгын эрхэм зорилгыг “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн”, уриаг “Бүтээлч монгол хүнээ дэмжье”, “Хичээсэн хүн сайхан амьдрах орчинтой итгэл төгс Монгол орноо хөгжүүлье” гэж томьёолсон. Өнөөдөр Монгол Улсад хөгжлийн олон зорилт, хөтөлбөр бий, ихэнх агуулга нь яриа өгүүлбэр, харин “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” бол ганц тоон зорилттой. НҮБ-ын оролцоотой хийсэн үндэсний хэмжээний бодлогын баримт бичиг. Энэ бодлогыг УИХ-аар баталсан тул Засгийн газар хэрэгжилтийг нь гаргаж явах үүрэгтэй. Хууль ч ийм байгаа. Гэтэл чимээгүй байгаад байх юм.

-Энэ санаачилга хэрэгж-вэл ямар үр дүнд хүрэх вэ?

-Нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 10 мянган ам.доллар гэдэг нь олон улсын хэмжээнд дундаж орлоготой оронд ордог. Энэ санаачилга хэрэгжсэнээр монгол хүн дэлхийн дундаж орлоготой болох юм. Санаачилгыг төр, засаг зохион байгуулан дэмжвэл нийт дундаж орлоготой иргэд нийт иргэдийн дийлэнх олонх болсон чинээлэг иргэний нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэх үндсэн зорилт хэрэгжих юм. Түүнчлэн монгол хүний амьжиргааны чанарыг олон улсын дундаж түвшинд хүргэх болно. Мөн монгол хүний сарын дундаж цалин 1000 ам.долларт буюу түүнээс дээш болсноор одоогийн байдлаар гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа 200 мянга орчим залуус эх орондоо ирж, эх орныхоо хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулах боломж нээгдэнэ гэж үзэж байгаа. Энд товчхон тайлбар шаардлагатай. Энэ санаачилгыг нийтэд танилцуулснаас хойш нэлээд хүнтэй уулзсан. 10 жилийн дараа цалин 1000 ам.доллар болно гээд хүлээгээд сууж байх уу, заавал ам.доллараар ярьдаг нь яаж байгаа юм, ам.доллар гэхээр сонирхоно гэж бодоо юу, монголчууд хэзээ ч дэлхийн дундаж орлоготой болж чадахгүй, тоогоор зорилт гаргаж тавьдаг нь зөв зэрэг шүүмжлэлүүд байсан. Шүүмжлэх нь зүйн хэрэг. 2019 онд нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 4178 ам.доллар байхаар УИХ төсвийн хүрээний мэдэгдлийг баталсан. Энэ нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг ам.доллараар илэрхийлсний 10 орчим хувь буюу 350-420 ам.доллар нь төрийн захиргааны албан хаагч, багш, эмч, нарын цалин. Үүнийг улсын дундаж цалин гэдэг. Эндээс нэг хүнд оногдох ДНБ 10000 ам.доллар болсноор, үүний 10 хувь дундаж цалин гэвэл 1000 ам.доллар буюу түүнээс дээш болохоор байгаа биз. Гэхдээ өнөөдөр хувийн хэвшлийн боломжийн компанид ажиллаж байгаа дунд түвшнээс дээших менежерүүдийн цалин аль хэдийн 1000 ам.доллар буюу 2.8 сая төгрөгөөс давсан. Энэ бол сайн зүйл. Тэгээд дээрх энэ санаачилгын зорилтуудыг 10 жилийн дотор гэсэн нь анхаарал татах нь ч мэдээж юм. Төр, засаг, нийт иргэд улсаараа урагшаа харж иймэрхүү зорилтын төлөө хамтарч ажиллаж чадваас 5-6 жилийн дотор ч нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 10000 ам.долларт хүргэх боломжтой байх. Ерөнхийдөө нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг одоогийн 4200 орчим ам.долларыг хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилт юм. Япон, Герман зэрэг улсууд ийм зорилтуудыг гаргаж тавин хэрэгжүүлж байсан. Японы нэг ерөнхий сайд 1960-аад оны үед нэг хүнд оногдох ДНБ-ээ 10 жилийн дотор хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилтыг тавьж ард түмнээ манлайлан дагуулж чадсан учраас 10 жил биш, 7.3 жилийн дотор энэ зорилтоо хэрэгжүүлж байж. Ингэснээр Япон улс дэлхийн хоёр дахь том эдийн засагтай улс бол хөгжсөн байдаг. УИХ-аар удахгүй 2019 оны төсвийн гүйцэтгэлийг хэлэлцэхэд энэ тоо тодорхой болно байх. 2019 оны ам.долларын энэ зорилт доогуур биелэлттэй гарах байх. Учир нь энэ засаг ам.долларын ханшны өсөлт, төгрөгийн ханшны уналтаа бараг тавиад туучихлаа. Товчхон хэлэхэд энэ дөрвөн жилд эрх баригчид томилолт, зардал өсгөдөг төрийн байгуулагуудын конторын барилгыг асар олноор барих, тансаг зэрэглэлийн шинэ машин хөлөглөх зэрэг тансаглалын зардлаа ерөөс танасангүй. Үүгээр зогсохгүй улсын төсвийг дөрвөн жилд нийт 9.5 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталж, үүнийгээ санхүүжүүлэхийн тулд 10 их наяд төгрөгийг хэвлэн зах зээл лүү нийлүүлсэн гэсэн мэдээлэл явж байна. Үнэний ортой байх. Ер нь манай улсын төсвийн эдийн засгийн үр, өгөөж Дэлхийн банкны судалгаагаар гишүүн орнуудын дотор хойноосоо 13 дугаар байрт явж байна. Энэ маш тааруу үзүүлэлт. Ийм үйл ажиллагаанаас болоод төгрөгийн ханш өндийхгүй унаад байх шиг байна. Уг нь өнгөрсөн хугацаанд гадаад худалдааны тэнцэл ашигтай, экспортын гол нэрийн нүүрс, зэс, алтны зах зээл сайн байсан. 2012-2016 оны хооронд АН болон Шудрага ёс эвсэл эрх барьж байхдаа дөрөв орчим их наяд төгрөгийг зах зээлд хэвлэж нийлүүлсэн гэдэг.

-Энэхүү санаачилгад нийцэх хууль эрх зүйн орчин өнөөдөр манайд бий юү. Өөр ямар арга хэмжээг авах шаардлагатай вэ?

-Хангалттай эрх зүйн орчин бий. Баялагийн хуваарилалт, баялгийн дахин хуваарилалтын эрх зүйн орчныг тодорхой болгох. Эхнийх нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар нээж илрүүлсэн стратегийн ордуудын үйл ажиллагаанд ил тод байдлыг бүрдүүлж, менежментийг олон жишгээр сайжруулж төрийн эзэмшлийн хувьд оногдох ногдол ашгийг нэмэгдүүлэх, энэ орлогыг үр ашигтай хүртээмжтэй хуваарилах. Нөгөөх нь татвар төлөгчдийн хөрөнгөөс бүрдэж байгаа улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын эдийн засгийн үр өгөөжийг сайжруулах. Гол нь энэ санаачилгыг хэрэгжүүлэхийг Засгийн газраас зохион байгуулах мөн Засгийн газар нэлээд олон шийдвэрийг хуульд нийцүүлэн гаргах шаардлагатай. Үүнээс гадна улстөрчид олон түмэнд таалагдах үг, үйлдлээ(популизм) зохистой хязгаарлаж, төр, засаг баялаг бүтээж байгаа бүтээлч хүмүүс, хувийн хэвшлээ дэмжих, гол нь тэдний ажиллаж амьдрах өрсөлдөх чадвартай орчныг бий болгох үндсэн ажилдаа онцгойлон анхаарах хэрэгтэй болжээ. Сүүлийн жилүүдэд төрийн эдийн засаг дахь оролцоо буюу ДНБ-д эзлэх төсвийн урсгал зардал хурдацтай тэллээ. Төрд ажиллаж байгаа албан хаагчид, төрийн өмчит ААН-д ажиллаж байгаа хүмүүсийн тоо их олноор нэмэгдлээ. Энэ эдийн засаг дэх төрийн оролцоо ийм байдлаар нэмэгдэхээр төрийн байгуулагын хүнд суртал гаарч, авлигын үзүүлэлт муудсаар байна. Мөн төрд алба хашиж байхдаа төр, түмний хөрөнгөөс хулгайлсан хүмүүсийг төрөөс бүрэн чөлөөлдөг болох хэрэгтэй. Мөн төр, олон нийтийн баялгийг шамшигдуулсан нь шүүхээр тогтоогдсон хүмүүсийг улс төрийн нам аливаа улс төрийн сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй байх үндсэн шалгуураа болгомоор байна. Үндсэн хуульд заасан иргэний эрх, эрх чөлөө түүний дотроос үзэл бодлоо илэрхийлэх улс төрийн эрх чөлөө, хувийн өмчтэй байх эрхийг төр засгийн зүгээс зөрчихгүй байх, хамгаалахад онцгой анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, төрд алба хашиж байгаа хэн нэгэн иргэд, ААН-ийг улс төрийн үзэл бодлоор нь ялгаварласан нь тогтоогдвол шууд хуулийн хариуцлага тооцдог болохыг хуульчилж болно. Парламентад суудалтай намууд хамтраад урт хугацаанд хөрөнгө оруулалтын орчныг ойлгомжтой, тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай байлгана гэдгээ зарламаар байгаа юм. Экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэхийг үндэсний эн тэргүүний зорилт болгож, экспортын орлогод боловсруулах үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний орлогын эзлэх хэмжээг жил бүр нэмэгдүүлэх нь зүйтэй. Монгол Улсын бүх компани экспортлогч болохын төлөө хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Эдийн засгийн бүтцийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэхдээ Эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлийг Уул уурхайн олборлох үйлдвэр, Хөдөө аж ахуй, Боловсруулах үйлдвэр (Уул уурхай, ХАА, хөнгөн үйлдвэр), Эрчим хүч ба Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэр, Аялал жуулчлал гэх зэргээр олон улсад зарладаг ч юм уу. Эдгээр салбарт бүтээмж болон өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд дэвшилтэт технологи, аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал шинэ эрин үеийн мэдээллийн технологи болон дижитал технологийг нэвтрүүлэх шаардлагатай.

-Та энэ санаачилгынхаа зорилтыг ам.доллараар гаргаж тавьдаг нь ямар шалтгаантай вэ. Өнөөдөр манайд ажлын байр хомс байгаа. Тэгэхээр цалинг тэрхүү хэмжээнд хүргэхэд ямар алхмууд хийх ёстой гэж үзэж байна?

-Эдийн засаг өсч байна, уруудаж байна гэж олон жил ярилаа. Бодит тохиолдолд яасан байна гэдгийг судалсан. 2011-2020 оны хооронд 10 жилийн хугацаанд төгрөгөөр илэрхийлсэн эдийн засгийн өсөлтийн голч 6.3 хувьтай байсан боловч ам.доллараар илэрхийлсэн нэг хүнд ногдох ДНБ 4100 ам.долларын түвшинд сүүлийн 10 жилийн хугацаанд өгсөж уруудан хэлбэлзэж бодитой өсөлт гараагүйгээр зогсохгүй, ам.доллартай харьцуулсан төгрөгийн худалдан авах чадвар 2.2 дахин унаснаар өдөр тутмын өргөн өргөн хэрэглээндээ импортын барааны хэрэглээ өндөртэй монгол айл өрхүүдийн амьжиргаанд хүндээр тусч өнөөгийн байдлаар ядуурлын хамрах хүрээ 2014 онд 21 орчим хувь байсан бол 2018 онд 30 хувьд хүрч, гурван хүний нэг нь ядуурлын байдалтай байна. Цаашид эдийн засаг төгрөгөөр илэрхийлсэн дүнгээр өссөн ч Монгол Улс гадаад валюттай харьцах төгрөгийн ханшны уналтаа тогтворжуулж чадахгүй одоогийн энэ байдлаараа явбал нийт хүн амын 50 хувь, хоёр хүний нэг нь ядуурах эрсдэлтэй гэсэн судалгаа гарсан байна. Сүүлийн дөрвөн жилд төгрөгийн ханш 40 гаруй хувиар уначихаад байна. Энэ байдлаас харахад ажлын байр байхгүйдээ биш, ажил хийгээд авдаг цалин нь бага, авсан цалин үнийн өсөлтөөс амьжиргааны зардалд нь хүрдэггүй болохоорт хүмүүс, тэр тусмаа залуус эх орондоо ажиллах дургүй болчихоод байна. Ийм байхад л намууд, эрх баригчид сонгуульд дахин сонгогдохын тулд бэлэн мөнгө амлаад, хэвлэж тараагаад байх бололтой. Энэ бол хорлонтой үйл ажиллагаа.

-Цалинг энэ хэмжээнд хүргэхэд юу анхаарах ёстой юм. Улс орны эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн үйл ажиллагаа гээд бүхий л зүйлс нөлөөлж таарах байх…

-Холын зорилготой бол ойрын зовлон бага оршдог гэдэг. Хаана очихоо мэдэхгүй яваад байвал хаана ч очихгүйгээр үйл явдал дуусдаг гэдэг. Тиймээс Монгол Улсын төр засаг дунд (5 хүртэлх жил), урт хугацааны (5-с дээш жил) зорилттой болох. Тэр зорилтоо тууштай хэрэгжүүлэх. Тэрнээс сонгууль болгоны өмнө, хойно өөр юм яриад байж болохгүй. Төрийн бодлогын залгамж чанарыг эрхэмлэх, хуульчлах хэрэгтэй болно. Ер нь бол аль Оюу толгой төсөлтэй дөхүү 10 гаруй төслийг хурдан хэрэгжүүлэхэд л энэ зорилт хэрэгжих боломжтой. Засаглалын бүх түвшинд хууль дээдлэх эрх зүйт төрийн зарчмуудыг мөрдөж тэгш шударга байдлыг хэвшүүлэх. Төрд ажиллаж байгаа хэн ч хууль зөрчвөл өөрөө ажлаа өгдөг ёс зүйн жишигтэй болох. Хууль, хяналтын байгууллагад улс төрөөс хараат бус ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх. Боловсролын салбарын өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх. Төр, засгийн бодлогын шийдвэрийг зөвхөн судалгаанд үндэслэн тухайн харилцаанд оролцогч талуудын оролцоог хангаж бодлогыг өрсөлдүүлэх замаар гаргах тогтолцоонд шилжих зэрэг олон арга хэмжээ байх шаардлагатай.

-Төгрөгийн ханшийг зах зээлийн эдийн засгийн зарчмаар тогтвортой байлгана гэж байгаа. Энэ боломжтой юу. Өдрөөс өдөрт төгрөгийн ханш суларч байна шүү дээ.

-Гол нь гадаад валютын нөөц, Монголбанкны алтны нөөцийг нэмэгдүүлэх юм. Уг нь энэ боломжтой. Нөгөө талаас экспортын тогтвортой өсөлтийг хангах. Тодруулбал, Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын байнга ярьж ирсэн өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний боловсруулах аж үйлдвэр-лэлийг хувийн хэвшлээ дэмжих замаар хөгжүүлэх юм. Мөнгө дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой, урт хугацаанд тогтвортой эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Бэлэн мөнгөний амлалтаас татгалзаж, халамжийг зөвхөн зорилтот бүлэгт хүргэх юм. Улсын төсвийн үр өгөөжийг сайжруулж, алдагдалгүй батлах. Ирээдүйн өв сангийн хуулийг хэрэгжүүлэхдээ улс төр, төрөөс хараат бус болгож олон улсын туршлагаар менежмэнтийг явуулж хуримтлалаа асар ихээр нэмэгдүүлэх мөн төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг бууруулахын тулд нийт иргэддээ аль болох үндэсний үйлдвэрийнхээ бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхийн ач холбогдлыг сурталчилан таниулах хэрэгтэй. Экспортын болон импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгч хувийн хэвшлийн ААН-үүдээ дэмжих, дэмжих хуулийг боловсронгуй болгож сэргээх зэрэг байж болно.

-Эдийн засгийн өндөр өсөлтийн бодлогын хүрээнд хэрэгжүүлбэл зохих улс төрийн зөвшилцөл шаардлагатай томоохон төсөл хөтөлбөрүүд бий болгох хэрэгтэй гэж байсан. Жишээ нь, ямар төсөл байвал болох вэ?

-Энэ дээр 15 орчим төслийг гаргаж үзсэн. Бүгдийг нь доор жагсаалаа. Гол нь уул уурхайн бус салбарын томоохон төслийн хэрэгжилт их чухал байна. Шинэ нисэх онгоцны буудалд түшиглэсэн худалдаа, үйлчилгээ, банк санхүү, тээвэр ложистикийн чөлөөт бүс, Сэргээгдэх эрчим хүч болон эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж экспортлох, Байгалийн хий дамжуулах хоолой, Нүүрсний гүн боловсруулалт (нүүрс хийжүүлэх, нүүрснээс байгалийн нийлэг хий ялгаруулах), Замын-Үүд дэх эдийн засгийн чөлөөт бүсийг ажиллуулах, Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг нефть-химийн аж үйлдвэрийн цогцолборын хамтаар ашиглалтад оруулах зэрэг төслүүд бий.

-ЖДҮ-ийн тухай хуулийг та өргөн барьж 2007 онд батлуулж байсан юм билээ. Таныг олон компанитай гэдэг. Энэ хуулийг батлуулаад тэр компаниуддаа ЖДҮ-ийн зээл аваад өгчихсөн биш биз. ЖДҮ-ээс гишүүд зээл авсанд олон нийт шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-ЖДҮ-ийн тухай хуулийг анх 2004 онд УИХ-ын гишүүн болчихоод 2005 онд Японы ГХЯ-ны урилгаар Б. Батбаяр( молекул), р.Буд гишүүнтэй хамт Япон явж тэдний Засгийн газрын хөгжиж байгаа орнуудад олгодог хоёр шаттай, урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээлийг сонирхоход ЖДҮ-тэй холбогдсон эрх зүйн орчингоо бүрдүүлэх хэрэгтэй гэж зөвлөсөн. Тэгээд хуулийн төсөл дээр ажиллаад 2006 онд УИХ-аар хэлэлцүүлсэн болов унаад, дахиж сайн боловсруулаад 2007 онд батлуулж байсан. Өнгөрсөн хугацаанд Японы энэ хоёр шаттай зээлээс хоёр удаагийнх нийлээд 100 орчим сая.ам долларын зээлийг Монгол Улс авч, зохих эзэндээ хүрсэн болов уу гэж бодож байна. Миний хувь эзэмшдэг байсан ямар ч компани ЖДҮС-гаас зээл аваагүй өнөөг хүрсэн. Үүнд итгэлтэй байна. 2016 оны УИХ-ын сонгууль хүртэл арилжааны банк эцсийн шийдвэрийг гаргадаг. Зээлийн хэмжээ нь нэг иргэн, эсхүл ААН-д 200 орчим сая. төгрөг, зээлийн хүү нь ес орчим хувьтай байсан. Гэтэл зээлийн хэмжээг 10 дахин нэмэгдүүлж, хүүг нь гурав дахин бууруулаад улс төрийн шийдвэрээр олгодог болгоод, өөрсдөө болон хамааралтай ААН-дээ авчихсан байна гэж хэвлэлээс ойлгосон. Хэрэв ингэсэн бол арай дэндэнэ. Засгийн газар болон УИХ-ын гишүүн ийм шийдвэр гаргасан бол Үндсэн хууль болоод бусад холбогдох хуулийг ноцтой зөрчсөнд тооцогдоно. Монгол төрийн түүхэнд дахиж “хууль зөрчсөн ийм болчимгүй алдаа”давтагдах ёсгүй. Хөгжилтэй орнуудад бол ийм алдаа гаргасан бол өөрсдөө огцрох өргөдлөө өгчихсөн байгаа болов уу даа. Ингэхгүй болохоор л төр, засагт итгэх иргэдийн итгэл алдраад байгаа юм даа.

-Удахгүй 2019 оны шилдэг үг шалгаруулах үйл ажиллагаа болох юм билээ. Энэ тухайд?

-Халдварт өвчний эрсдэлтэй байгаа учир 2019 оны шилдэг үг шалгаруулах ёслолын арга хэмжээг бичлэг хийгээд олон нийтэд цацна гэсэн. Энэ арга хэмжээг Төв гандантэгчэнлин хийд, ШУТИС, Монголоо шинэчилье клуб хамтарч зохион байгуулж байгаа. Дэлгэрэнгүй мэдээлэл сошиалаар явж байгаа тул тайлбар хэрэггүй болов уу. Зарын дагуу олон хүн оролцож байна. Ёслолын арга хэмжээ энэ сарын 20-нд 11:40 цагт Гандан хийдэд болно. Олон түмэнд хэрэгтэй үг шалгарна гэдэгт найдаж байна. Сайныг бодож төлөвлөж байж сайн үйлс бүтдэг.

Энэ удаа “Танайд өнжье” булангаа сангийн дэд сайд Х.Булгантуяагийнхаас бэлтгэхээр зорьсон юм. бид лхагва гаригийн өглөө 07:00 цагт түүний хичээллэдэг фитнесст уулзахаар цаг товлов. Болзсон цагтаа бид Novotel зочид буудалд байрлах фитнесст хүрч очлоо. дэд сайд х.булгантуяа гадаадад оюутан байх цагаасаа спортоор хичээллэж эхэлсэн бөгөөд одоо ч түүнийгээ орхидоггүй. Тэрээр долоо хоногт 2-3 өдөр, заримдаа өглөө эрт зургаан цагаас эсвэл орой ажлаа тараад фитнесс, усан сэлэлтээр хичээллэдэг. биднийг орох үед тэрээр дасгалуудаа хийгээд дуусах тийшээгээ хандаж байв. дасгал хийхгүй бол бие хөшөөд, стресстээд байдаг юм гэлээ.

Ингээд бид фитнессээс хөдөлж, дэд сайд өглөө 8:00-аас эхэлдэг Засгийн газрын ээлжит хурал руу хөдөллөө. Замаараа мөн ажлаараа орж бичиг цаасаа аваад, зарим нэг үүрэг даалгавар өгөөд гарлаа. Ойрд шинэ коронавирусийн нөхцөл байдал дэлхий даяар хүндэрч байгаа тул Засгийн газар нэлээд ачаалалтай ажиллаж байгаа. Хурал 2-3 цаг хүртэл үргэлжлэх байх. Гадны хүн оруулдаггүй тул дуусахад нь уулзахаар тохирлоо. Засгийн газрын хурал тарахад зарим яаралтай бичгийг нь ажлаас нь ордон дээр авчирч танилцуулав. Өнөөдөр Засгийн хурлаар Цагаан сарын баярыг зөвхөн гэр бүлийн хүрээнд цомхон тэмдэглэхийг иргэддээ уриалж, гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт /хэсэгчлэн/ шилжүүлсэн байна. Мөн Цагаан сарын баярт зориулан үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулах, телевиз, радиогоор зар сурталчилгаа явуулахыг хориглосон байна. Нүүрсний экспорт зогссон, экспортын гол түүхий эдийн үнэ мөн буурсантай холбоотойгоор Сангийн яаманд Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлийг яаралтай хуралдуулж эдийн засаг, бизнес эрхлэгчид, иргэдэд учирч болох санхүүгийн хүндрэл, даван туулах арга замын талаар хэлэлцэн, ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулахыг үүрэг болголоо. Импортоор орж ирдэг зарим хүнсний бүтээгдэхүүний ханган нийлүүлэлтэд онцгой анхаарахад ХХААХҮЯ, дэмжлэг үзүүлэн ажиллахад манай яаманд ч үүрэг болголоо хэмээн тэрээр ярив. Бид хоёр ийнхүү үдээс хойш гэрийнх нь зүг явлаа. Замдаа түүний урд хөршид болон дэлхийн залуучуудын мөрөөдлийн сургуулийн нэг болох Ейлийн их сургуульд сурч байсан талаар яриа өрнүүллээ. Тэрээр хятад, англи хэлээр монголчуудын хэлж ярьдгаар ус цас.

Түүний төгссөн сургууль урд хөршийн томоохон хотын нэг болох Уханьд байдаг. Тэр ч утгаараа бидний яриа цаг үеийн томоохон сэдэв болж буй Хятадад үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар яриа өрнүүллээ.

Тэрээр “Ухань бол Хятадын инноваци, бизнес, боловсролын томоохон төв. 1700 орчим өндөр технологийн компани, мөн дэлхийн топ 500 компанийн 230 компанийн салбар, хөрөнгө оруулалт байдаг Хятадын цахиурын хөндий. Шинэ коронавирусээс үүдэн хүн ам, улс орны эдийн засаг нь их хүнд цохилт авч байгааг харахад харамсалтай байна. Өнгөрсөн даваа гаригт тус улсын сангийн яам банкуудаараа дамжуулж 50 тэрбум ам.долларыг бага хүүтэйгээр дамжуулан зээлдүүлж бизнес, эдийн засгаа дэмжих бодлого явуулж эхэллээ. Би саяхан Уханьд байгаа багш нар руугаа мессэж бичиж амар мэндийг нь асуусан төр засгаас маань шуурхай хариуцлагатай арга хэмжээ авсны үр дүнд их сайн контролдож байна. Вирусийг ялан дийлнэ гэж өөдрөгөөр хариулсан юм. Би SARS дэгдэх үед Хятадад сурч байсан. Хэсэгчилсэн хөл хорио тавиад л даваад гарч байсан. Ер нь маш өөдрөг, хүнд үед маш эх оронч зохион байгуулалттай ард түмэн” хэмээн хуучлав.

Түүний төгссөн сургуулийн талаар асуухад “Бидний үед Монголоос цөөхөн хүн Хятадад сурч байсан. МУИС-ийн Хэрэглээний математикийн ангид сурч байгаад Хятадын засгийн газрын тэтгэлэг аван Хятадад 1999 оноос суралцсан. Тухайн үед жилд 27, 28 хүүхдэд л олгодог, маш их өрсөлдөөнтэй байсан. Тэнд сурах үед магад Хятад улсын хамгийн хурдацтай хөгжил цэцэглэлтийн үеийн гэрч болсон. Хятад улсын тогтвортой өсөлтийн үр дүнд найман жил тутамд эдийн засаг нь хоёр дахин томорч, 2030 он гэхэд дэлхийн хамгийн том эдийн засаг болохоор байна. Мөн 2030 он гэхэд Хятадын нийт ажиллах хүчний 27 хувь нь дээд боловсролтой болохоор байгаа нь Германы түвшинд хүрнэ гэсэн үг. Хятадад сурч байхад оюутнууд бид бүгд л гадаадын том сургуульд сурах хүсэлтэй байлаа. Оюутан байхдаа хэрхэн топ сургуульд сурах вэ хэмээн судалж, TOEFL, GRE-н шалгалтад бэлдэж эхэлсэн. Дэлхийн топ сургуульд сурна гэсэн мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн Японд жил гаруй сургуулийн бэлтгэл анги, хэлний сургалтын төвүүдэд англи хэлний багш хийж мөнгө цуглуулсан юм. Төгсөөд гэрлэж том хүүхдээ төрүүлээд сүүлдээ больдог ч юм бил үү гэж бодож эхэлсэн. Гэтэл нэг ах маань чи тэнцэнэ Булгаа, топ 10 сургуульд материалаа өг гэж надад урам зориг өгсөн юм. Өөрийгөө голон байж нэгт байсан Harvard авахгүй байх, хоёр дахь Yale University дөрөв дахь Duke University-д материалаа явуулаад үзье гэсэн хоёуланд нь тэнцсэн байж билээ. Дэлхийн топ сургуульд материалаа өгч буй бараг бүх оюутан шаардлагыг нь 100 хувь хангасан байдаг ч орох магадлал есөн хувь. Тийм хүнд шалгуураар орсон оюутнууд маш их өрсөлдөөнтэй, амбицтай, зохион байгуулалттай. Манай төгсөлтөд Английн ерөнхий сайд асан Тони Блейр ирж үг хэлэхдээ энэ сургуулийг төгссөн хүн өглөө бүр өөрийгөө бодож биш бусдын сайн сайхныг бодож байх ёстой гэж байсан нь одоо хүртэл надад тод санагддаг. Сургуулиас минь намайг ирж лекц унших урилга ирсэн тул удахгүй очих юмсан гэж бодож байгаа.

Бид замдаа ийн хуучилсаар гэрт нь хүрч очлоо. Сургууль, цэцэрлэг карентилсан учраас гэртээ байгаа хүүхдүүдээ өдөр цайны цагаар очиж эргэхгүй бол болохгүй байна. Жоохон хүүхэдтэй эцэг эхчүүд над шиг л байгаа байх гэв. Гэрийн эзэн өглөөгүүр хөдөөнөөс ирсэн гээд гэртээ өнжиж байгаатай нь таарав. Бидний яриа түүний бага нас, ижий аав, нутаг усных нь тухай дурсамжаар эхэллээ.

Дэд сайд Х.Булгантуяа эхээс гурвуулаа, хоёр эрэгтэй дүүтэй. Аав нь Завханы Алдархааны хүн бол ээж Архангай аймгийн Булган сумын уугуул аж. Түүний аав нисэхийн инженер мэргэжилтэй. Нисэхийн салбарт 30 гаруй жил ажилласан, харин ээж нь эдийн засагч мэргэжилтэй мөн мэргэжлээрээ 30 гаруй жил ажилласан аж. Тэрээр ээжийнхээ хөгшчүүл дээр өсжээ. Хөдөөний охин сургуульд орох гэж Улаанбаатар хотод ирээд 77 дугаар сургуульд элсэж, дараа нь авьяастны 93 дугаар сургуульд сурч байгаад австралид гурван жил дунд сургуульд сурчээ.

Тэрээр энэ тухай өгүүлэхдээ “Картын барааны дараахан Австралид очиж дунд сургуульд сурсан. Тэнд амьдарч байсан анхны монголын гэр бүлүүдийн нэг болж байлаа. Тухайн үед одоогийн Н.Энхболд сайд, Ч.Хүрэлбаатар сайд, Д.Цогтбаатар сайд, Уул уурхайн сайдаар ажиллаж байсан Д.Зоригт нар тэнд сурдаг байсан. Мундаг ажил хийдэг, мундаг сурдаг ах нарыг хараад ийм мундаг болно гэж хүсч мөрөөддөг байлаа. Ээж маань тэд нараар надад ээж аавынхаа үгэнд орохын ач холбогдол, онц сурах, хань ижлээ хүртэл зөв сонгохын талаар лекц уншуулдаг байлаа. Аав ээж маань намайг улс төрд орохыг дэмждэггүй байсан. Ямар сайндаа засаг солигдоход за ашгүй, одоо энэ сиймхийгээр больчих миний хүү гэж хэлж байсан” хэмээн инээлээ. Ейлийн Их сургуулийг төгсөөд олон улсын төслүүдийн шугамаар хөгжиж буй орнуудын сангийн яамдад зөвлөхөөр ажиллаж байхдаа Зүүн Тимор, Палестин, Этиоп зэрэг дайны хөлд нэрвэгдсэн, удаан хугацаанд ядууралд өртсөн улсуудыг хараад улс эх орноо хөгжүүлэхэд маш их хувь нэмэр оруулахгүй бол ийм болчих вий дээ гэж айж эмээж билээ хэмээн ярив.

Сангийн дэд сайд Х.Булгантуяагийн гэр бүлийн хүнийг О.Батсүрэн гэдэг. Тэр хоёр анх Японд танилцаж 2006 онд гэр бүл болжээ. Гэрийн эзэгтэй Японд англи хэлний багшаар ажиллаж байхдаа нөхөртэйгөө танилцсан байна. Тухайн үед гэр бүлийн хүн нь Японд сурдаг байсан гэнэ. Тэрээр олон улсын харилцаа, олон улсын хуулийн чиглэлээр Япон, Австрали улсуудад мэргэжил эзэмшжээ. Гадаад хэргийн яам үйлдвэрийн худалдааны яаманд ажиллаж байжээ. Одоогоор хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа аж.

Тэднийх гурван хүүхэдтэй. Том охин нь 13 настай. Дунд хүү нь долоон настай бол бага нь гурван настай гэнэ. Том охин нь ээжтэйгээ хамт тэсвэр хатуужлын спорт триатлоноор хичээллэдэг аж. Усанд сэлэх, дугуй унах, гүйх гээд гурван төрлөөр өрсөлддөг спорт эмэгтэй хүнд битгий хэл эрэгтэй хүнд чанга. Гэхдээ охин нь өсвөрийн Улсын аварга шалгаруулах мөнгөн медальтай гэнэ. Хүүхдүүдээ спортод дуртай амьдралын зөв хэв маягт дуртай байлгахыг хичээж өөрөө үлгэрлэхийг оролдоно. Энэ зун дунд хүүгээ тэмцээнд оролцуулах бодолтой байгаа ч карентин гээд сүүлийн үед огт бэлтгэл хийж чадахгүй хэцүү байна хэмээн ярилаа. Ордоны гадаа мээм идэж өссөн бага хүү нь одоо гурван нас хүрч гараас гарсан ч ах эгч хоёрыгоо теле-хичээлийг нь тайван үзүүлэхгүй эмээ өвөөгийнх рүү “томилолт“-той явсан гэнэ.

Бид удалгүй ажил руу нь явлаа. Ажил дээрээ албан бичигтэй танилцах, ирсэн и-мейлүүдэд хариу өгөх гэх мэт ажил их. 4:30-аас гадны байгууллагын төлөөлөлтэй уулзалтад орлоо. Залгаад Хятадад төгсөгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн төлөөлөлтэй уулзлаа. Мөн удахгүй оролцох гадны хурлынхаа тухай гадаад руу интернэтээр хурал хийлээ. Удахгүй гадагшаа уул уурхайн том хуралд оролцож илтгэл тавих ёстой тул түүнийгээ бэлтгэх гээд сууж хийх ажил их байгаа хэмээн бид ярилцаж түүний ажлыг зорилоо. Сангийн яам хамгийн ажлын ачаалал ихтэй яамдын нэг. Түүнийг дэд сайдын ажил гэргий ээжийн үүргээ хэрхэн гүйцэтгэдэг тухай асуухад “Манай ээж мундаг карьер эмэгтэй байсан. Намайг жоохон байхад бүгдийг нь яаж ийгээд л амжуулдаг. Бидний гэрийн даалгаврыг нэг бүрчлэн шалгадаг. Нэг л мэдэхэд очоод багштай уулзчихсан. Одоо хүртэл тэр зангаараа. Ээж маань сангийн яаманд газрын дарга байсан, олон улсын байгууллагуудад олон жил ажилласан. Ээж амжуулдаг байсан болохоор би амжуулах ёстой л гэж боддог. Бидний сурлага хүмүүжилд маш их анхаарна. Амралт эхлэхэд надад тоо, англи хэл, орос хэл тэр битгий хэл дууны багш хүртэл авч өгөөд үргэлж онц сурах ёстой гэж шахна. Төрийн ажил эмэгтэй эрэгтэй байлаа гээд ялгаа байхгүй. Шаардлага, шүүмжлэл яг л адилхан ирнэ.” гэв.

Орой долоон цаг өнгөрөөгөөд лагерьт бага хүүхэд дээрээ очиж хононо эрт гарахгүй болохгүй гээд хөдлөхөөр гарлаа. Ажил дээрээ суух зуур гэрийн даалгавраа ярьж хүүхэд нь залгана. Карентины үед теле-хичээлээ үзэж байгаад хоцорлоо гээд уйлаад залгана, зөв байна уу гээд охин нь хичээлийнхээ зургийг явуулах гээд эцэг эхчүүдэд бас ачаалалтай байх шиг байна хэмээн ярилаа.

Тэрбээр гадны хэд хэдэн сайт, сэтгүүл өдөрт уншиж мэдээлэл авах дуртай аж. http://www.chinadaily.com.cn/, www.asahi.com гээд япон, хятадын өдөр тутмын сонины сайт орж, хажуугаар нь Economist, Wall Street Journal-с юм уншихыг зорьдог гэлээ. Ялангуяа олон улсын сэтгүүлүүд өөрийн гэсэн аппликэйшнтэй болсон тул байнга шинэ мэдээллүүд өгч, бүр шууд аудиогоор уншиж өгдөг болсон. Өөрөө унших ч хэрэггүй сонсох цаг л гаргах ёстой. Заримдаа фитнесст, заримдаа машинд сэтгүүл, номоо сонсоод мэдээлэл авна гэдэг маш их цаг хэмнэдэг. Англи хэл сайтай байх нь дэлхийн хамгийн сүүлийн үеийн мэдээ, мэдлэгийг түргэн шуурхай авах боломж өгдөг. Монгол Улсын гол яамны дэд сайд байж дэлхийд юу болж байгаагаас хоцрох ёсгүй гэж боддог хэмээлээ. Энэ их ажлыг хэрхэн амжуулдаг вэ гэхэд “Монгол эмэгтэйчүүд дайчин, сэтгэлийн маш их хаттай, ажил амьдралыг хослуулж чаддаг. Гэхдээ эмэгтэйчүүд бид өрөөлд ч, өөрсдөдөө ч их өөнтөгч хүмүүс. Эрчүүд бол илүү өөртөө итгэлтэй, өөрийгөө үнэлж чаддаг бол бид өөрсдийгөө доогуур үнэлж, бусад эмэгтэйчүүдийг ч их хатуу шалгуураар шүүдэг гэж би уншиж байсан. Уг нь өрсөлдөөн нэг эмэгтэй нөгөө эмэгтэйтэйгээ биш, энэ жижиг улс дотор нэг нь нөгөөгөө хойш татаж өөрөө урагш ахих биш дэлхийн бусад улс оронтой өрсөлдөж, хөгжил цэцэглэлттэй хөл нийлүүлж явахгүй бол саяхан хөгжлийн олон индексээрээ ижил байсан улс орнууд манайхаас 2-3 дахин өссөнийг харахад өөрийн эрхгүй санаа зовж, шар хөдөлдөг. Цөөхөн Монголчууд бид бусдаас илүү хөдөлмөрлөж, хатуужилтай байж, бие биеэ дэмжиж байж л хөгжинө” хэмээснээр бидний халуун дулаан яриа өндөрлөлөө.