Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Г.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Та хоёр дахь удаагаа УИХ-д сонгогдлоо. Өнгөрсөн сонгуулиар МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Сонгуулийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-МАН улс төрийн ууган хүчний хувьд сонгуулийн амжилтаа улс орны өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага, хүнд цаг үеийг дааж гарах хувь заяаны тохиол, цаг үеийн захиалга талаас илүү харж, тал талдаа хичээж байна. УИХ ч тэр Ерөнхий сайд, Засгийн газрынхаа бодлого, ажлын арга барил, хийж хэрэгжүүлэхээр зорьж буй ажлыг ойлгон дэмжих, Засаг маань ч ард түмний төлөөлөл болж сонгогдсон төрийн эрх барих дээд байгууллагынхаа баталсан хууль тогтоомж, шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэхийн төлөө хамтран ажиллаж, бүхий л түвшинд хүчээ нэгтгэж, улс орныхоо төлөө зүтгэх боломж бүрдсэн. Энэ удаагийн сонгуульд Ерөнхий сайд багаа удирдаж орсон, удирдагчийн болон намын нэр хүнд, төлөвшил, мөрийн хөтөлбөр, шударга ёс, сахилга хариуцлага, эх оронч шийдвэрүүдийг илүүтэй хүсэн хүлээсэн ард түмний хүлээлт, нэр дэвшигчдийн хичээл зүтгэл гээд олон хүчин зүйл мэдээж нөлөөлсөн. Боловсон хүчний залгамж халаагаа ч бэлтгэж, цус сэлбэсэн, эмэгтэйчүүдийн манлайлал, жендерийн бодлогоо ч сайн авч явсных гэж боддог. Хүчээ нэгтгэвэл ямар ч далайцтай том асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой, харин эв цуцвал улс төрийн ямар тогтворгүй байдал үүсч,эцэст нь улс орны эрх ашиг хохирдгийг харуулсан өмнөх цаг үеийн, зөвхөн манай намын гэлтгүй туршлага, сургамжууд бий. Бид ард түмний энэ их итгэлийг зүтгэлээр л хариулах ёстой.

-Та орон нутгаас сонгогдсон гишүүн. Говийн бүсчилсэн хөгжлийн талаар ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд говийн дөрвөн аймгаас нэр дэвшсэн ганц эмэгтэй байсан. Говийн хүн голдоо нартай гэдэг. Говьд төрж өссөн хүний хувьд, мөн өмнө нь говиосоо сонгогдсон төрийн түшээ байхын хувьд, нутаг усаа илүүтэй мэдэж говьчуудын ажил амьдралыг ойлгодог болохоор тэр энэ говь гэх ялгамжаа байгаагүй. Би Дорноговьд төрсөн. 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар Говьсүмбэр аймаг дээрээ нэмээд Дорноговийн найман сумыг хамарсан тойргоос нэр дэвшиж, анх сонгогдон дөрвөн жил ажилласан. 2020 оны сонгуулиар Говьсүмбэр, Дундговь мөн л хоёр аймгийг хамарсан тойргоос сонгогдлоо. Нэг бүс нутаг ч хоёр тусдаа аймгийн асуудлыг авч явна гэдэг өөрөө их ажилтай, онцлогтой байдаг л даа. Энэ утгаар говио би бүхэлд нь сэтгэлдээ багтааж, хөгжлийг нь цогцоор харах юмсан гэж боддог болжээ. Говийнхон маань, бүсгүйчүүд маань ч дэмжиж, санал сэтгэгдлээ харамгүй хэлж ярьдаг. Говийн бүсчилсэн хөгжлийн бодлого амин чухал байна. Монголын говь эх орноо авч явна гэхэд хилсдэхгүй. Бүх л том уул уурхай говьд байна. Гэтэл ард түмний маань амьдрал ахуй орхигдож, бэлчээр ус, байгаль экологи доройтож, аюулгүй байдал алдагдаж эхэллээ. Монголын их амар амгалан говьд маань л байлаа шүү дээ. Өнөөдөр ажилгүй, өвчтэй зовлонтой, хүнд үйлдвэрүүд, том машин техник, тоос шороонд дарагдсан ган гачиг отор нүүдэлд зутарсан дүр зураг Монголын говиор нийтлэг байгаа нь үнэхээр сэтгэл эмзэглүүлж байна. Нэн тэргүүнд бид Говьсүмбэрээс, Дундговь, Арвайхээр чиглэлийн хэвтээ тэнхлэгийн зам тавих асуудлыг тусгасан. Энэ зам Замын-Үүд чиглэлийн олон улсын авто замын сүлжээтэй холбогдсоноор баруун таван аймаг руу ачаа тээвэр, логистикийн шинэ гарц нээх юм. Дагаад аялал жуулчлал, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжүүлнэ. Тухайлбал, Говьсүмбэрт сүмбэр кракул хонины аж ахуй, брэнд бүтээгдэхүүн хөгжүүлэх боломжтой, Дундговьд мах сүү, бусад түүхий эд бүтээгдэхүүн боловсруулах экспортын чиг баримжаатай үйлдвэрүүд байгуулбал Дорноговь, Өмнөговь аймгууд дахь үйлдвэр уурхайнуудын хэрэгцээг хангаад, улмаар гадагш гаргах ч бололцоотой. Их, дээд сургуулиудын салбар, МСҮТ, урлаг соёлын байгууллагуудыг шилжүүлэх, орон нутагт байгуулах замаар хөгжлийг ойртуулах хэрэгцээ байна. Тухайлбал, Говьсүмбэр Боржигин соёлын голомт, Дундговь дуу хуурын өлгий гэдэг утгаар Төв Халхын дуулалт жүжгийн театр байх жишээтэй. Мөн сумдынхаа хөгжлийг дэмжиж, нутагтаа сайхан амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилтууд дэвшүүлсэн. Аймгийн төвүүдээ дулааны цахилгаан станц, цэвэрлэх байгууламж, цэвэр усны баталгаатай эх үүсвэртэй болгох, орон сууцжуулах шаардлагатай байна. Цөлжилтийг бууруулах далайцтай ажил эхлүүлмээр байна. Мод тарих ажлыг яаж төрийн бодлогод оруулж, бүх нийтийн үйлс болгох, усаа хамгаалах, бэлчээрээ зохистой ашиглахаас эхлээд олон ажлууд байна. Дундговь аймгийг онцлоод буйн учир нь говийн төдийгүй улсынхаа зүрхэн төвд оршдог, бүс нутгаа бүхэлд нь дэмжсэн бүтцийг бий болгох боломжтой газар. Аймаг бүрийн онцлог, нөөц боломж, хөгжлийн харааг харгалзах, нөгөө талаас бие биенээ харилцан дэмжсэн үр ашигтай бүтцийг бүрдүүлэхэд анхаарна гэсэн үг.

-УИХ-ын 2020-2024 оны парламентад сонгогдсон 13 эмэгтэй гишүүн нам харгалзахгүй хамтран ажиллахаар бүлэг байгуулсан. Таны хувьд соёлын чиглэлд, ялангуяа хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн ажлын байр, нийгмийн асуудлыг анхааран ажиллах болсон байна лээ. Хөдөө орон нутагт ажлын байр тулгамдсаар ирсэн шүү дээ. Ямар арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байна?

-Эмэгтэй гишүүд бүлгээ байгуулж, нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг хариуцан авч, дэмжиж хамтран ажиллах зохион байгуулалтад орлоо. Миний хувьд соёл, эмэгтэйчүүд, говийн бүсийнхээ асуудлыг илүүтэй анхаарч ажиллая гэж байгаа. Дөрвөн жил ажил хийхэд дороо л өнгөрдөг. Иймд бүх асуудал руу тэр бүр орох боломжгүй. Хариуцсан чиглэлээ сайн аваад явъя, бусад эмэгтэй гишүүдийнхээ хариуцсан ажлыг дэмжээд өгье, тэгснээр илүү үр бүтээл гарна л гэсэн үг юм. Мал аж ахуй бол маш том ажлын байр. Олон хүний амьжиргааг залгуулдаг. Том утгаар нь авч үзвэл манай хөдөө нутаг, малчид, ялангуяа эмэгтэйчүүд маань нүүдлийн соёл, үндэстэн оршихуйн бүх дархлааг тээж авч яваа юм. Хөдөөгүй бол Монгол үгүй. Бас соёлоос ангид зүйл гэж байхгүй. Үнэтэй цэнэтэй бүхэн маань өв соёл шүү дээ. Өнгөрсөн парламентад ажиллахдаа Соёл урлагийн асуудлаарх Ажлын хэсгийг ахалж бүтэн жил ажиллаад, авч хэрэгжүүлэх бүхий л арга хэмжээ, асуудлыг багцалж, энийг л хийж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна гэдэг чиглэлийг боловсруулж, Засгийн газарт тогтоол батлуулж хүргүүлсэн. Нэлээд нь хэрэгжээд явж байна. Соёлын яамтай ч боллоо. Хэрэгжилт, мөн цаашид хэрхэн сайжруулах асуудлыг ч эргэн авч үзэж, хамтарч ажиллана. Говь нутагт уурхай, хүнд үйлдэрлэл давамгайлж байна. Эрэгтэйчүүд голдуу ажилладаг. Гэрээс хол, эмэгтэйчүүд гэртээ голдуу. Дайны үе шиг, эр нөхрөө хүлээсэн, өрх гэрээ авч явах гэж зүтгэн гэрт эм, гадаа эр болсон эхнэрүүд, эцгээ харуулдсан, санасан хүүхдүүд хаа сайгүй. Дагаад нийгмийн маш их асуудлууд, гэр бүл салалт, өвчлөл, осол аваар, архидалт гээд өсч байна. Наад зах нь хүүхдийн дотуур байр ямар байна. Малчин хүн зургаан настай, тэр нялх хүүхдээ яаж сургаж байна,малаа дагаад хэн нь явах вэ, хүүхдүүдээ хараад сум, аймагт хэн нь суух вэ гээд хөдөөгийн хөндүүр асуудал олон шүү дээ. Иймд эмэгтэйчүүдийн нийгмийн асуудал гэдгийн ард энэ бүх асуудал бий. Яаж ажлын байртай болгох вэ, гэр бүл хамтдаа элэг бүтэн амьдарч, үр хүүхэд нь сургууль боловсролтой, зөв хүн болгож өсгөх гэдгийг сууриар нь бодох болсон байна. Эрэгтэйчүүд маань илүүтэй мөнгө санхүү, эдийн засаг ярьдаг. Цаана нь нарийн ширийн асуудлууд шийдэгдэхгүй болохоор үр дүнгүй болж байна. Айл гэр ч гэсэн ийм л байдаг. Энэ ч үүднээс эдгээр асуудлуудаас ажлаа эхэлье, хийснээ батжуулъя гэж бодож байна.

-Хөдөө орон нутагт ямар ажлын байруудын хэрэгцээ шаардлага их байгаа бол. Тухайлбал, танай тойрогт?

-Дундговь аймаг 47 мянган хүн амтай. Аймгийн хэмжээнд хөдөлмөрийн насны хүн ам 30836, хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин 75.6 хувьтай. Ажилгүйдлийн түвшин бага юм шиг харагддаг ч, ажлын байр хомсдолтой байна. Хүн амын 75 хувь нь хөдөөдөө байдаг. Харин Говьсүмбэрийн хувьд хөдөлмөрийн насны хүн ам 10277. Хүн амын 59 хувь нь хөдөлмөрийн чадвартай залуу, хөгжих ирээдүйтэй аймаг. Гэтэл хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн 57 хувь нь л хөдөлмөр эрхэлж байна. Аймгийн хэмжээнд 17,4 мянган иргэний есөн мянга нь банкны зээлтэй буюу насанд хүрсэн дөрвөн хүн тутмын гурав нь зээлтэй байна. Энэ бол ажлын байр ямар их шаардлагатай байгааг харуулж буй үзүүлэлт. Малжуулах хөтөлбөр Дундговь аймагт үр дүнгээ өгч буй ч бэлчээрийн чанар хүндрэлтэй, отор нүүдэл ихтэй байдаг. Боловсруулах үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, тээвэр логистикийн үйл ажиллагаа хөгжөөд ирвэл хүний нөөцөө энэ чиглэлд мэргэшүүлэх, мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх асуудлыг хамтад нь хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Говьсүмбэр аймгийн Политехникийн коллеж мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэхэд орон нутагтаа төдийгүй улсдаа чухал хувь нэмэр оруулж байна. Уул уурхайн болон машин мехнанизмын техникч, операторч, гагнуурчин, засал чимэглэлээс эхлээд 15 мэргэжлээр сургадаг. Улмаар эх орны бүтээн байгуулалтын төслүүд дээр ажиллах цэргийн албан хаагчдад мэргэжлийн боловсрол олгож байна. Энэчлэн орон нутагт шаардлагатай боловсон хүчнийг бэлтгэх боломжтой.

-Кэмбрежийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юу. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Даяарчлал, дэлхий нийтийн хөгжлийн хандлагыг харгалзах гэсэн залуусын хүсэл мөрөөдлийг ойлгож байгаа ч, миний хувьд үндэсний өв соёл, үнэт зүйлийг хадгалах, харин ч түүгээрээ дэлхийд өрсөлдөх чадвараа хөгжүүлж болно гэсэн итгэл үнэмшилтэй байдаг. Манайх үндэснийхээ боловсролын тогтолцоог сайжруулаад явах өргөн боломж бий. Кембрижийн олон улсын дунд боловсролын хөтөлбөрийн чанарыг олон улс орнууд хүлээн зөвшөөрч хэрэгжүүлдэг. Үүнийг гадаадын иргэд, олон улсын байгууллагын ажилчдын хүүхдүүд сурдаг сургуульд нь ашиглаад явах нь зүйтэй байх. Харин үндэсний хэмжээнд боловсролын тэгш хүртээмжтэй, чанартай, ялгаваргүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх, улмаар олон улсын жишигт нийцэх зорилтыг хангаж ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байна. Хуучин тогтолцооны үеийн сургалт ч, цөм хөтөлбөр маань ч гэсэн олон давуу талуудтай. Магадгүй бид бүрэн ашиглаагүй, дутуу дулимаг хэрэгжүүлсэн, алдаж оносон зүйл их бий болов уу. Кембрижийн буюу хос хэл, давхар хөтөлбөртэй сургуулиуд энгийн сургуулиас дөрөв дахин их, зарим нэг сургуулийн хувьд бүр 18-25 дахин өндөр зардалтай гэсэн судалгаа байна. Улсын хэмжэээнд 800 гаруй ерөнхий боловсролын сургуульд, 640 мянган хүүхэд суралцаж байна. Гурван ээлжийг дөнгөж л халж эхэлж байна. Ойрын үед улсын хэмжээнд 200 гаруй шинэ сургууль, мөн 270 орчим цэцэрлэг шинээр барих шаардлагатай байгаа. Хуучин сургуулиудын засвар үйлчилгээ гээд боловсролын салбарт хөрөнгө мөнгө багагүй шаардагдаж байна. Сая бид таван жилийн үндсэн чиглэл, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт эдгээр асуудлыг тусган баталж өглөө. Үндэснийхээ хөтөлбөрийг маш сайн хэрэгжүүлээд төгсөгчид нь улсдаа тэргүүлээд, гадаадад ч амжилт гаргаад явж буй сургуулиуд олон бий шүү дээ. Дотоод нөөц боломжоо бид бүрэн дүүрэн үнэлж, ашиглаж чадаж байгаа бил үү. Харин бид багшлах боловсон хүчнээ онцгой анхаарах болсон. Багш бэлтгэхээс эхлээд, шилдэг нь багш болдог хөшүүргээ бий болгож байж, боловсролын чанар сайжирна. Ерөнхий боловсролын стандарт, үнэлгээний системээ ч шинэчлэх нь зөв. Гэхдээ олон дахин болчимгүй өөрчлөлт хийж, тогтворгүй болгож болохгүй. Дээд боловсрол илүү дэлхийн чиг баримжааг авч, ерөнхий боловсрол үндэснийхээ дархлааг илүүтэй бодсон хөтөлбөр стандарттай баймаар санагддаг. Ерөнхий боловсролын сургуульд хүүхдийн сэтгэхүй тогтдог. Хүмүүжил, төлөвшил, хандлага суудаг. Монголчууд бид оюун сэтгэлгээ, ёс зүй, хүмүүжлийн гайхамшигт өвтэй ард түмэн. Энэ их эрдэм ухааныг хүүхдүүддээ эзэмшүүлэх тал дээр анхаармаар байна. Тойрогтоо хэрэгжүүлж, энэ тал дээр үр дүнгээ өгсөн “Их соёл-Эх үндэс” хөтөлбөрөө үргэлжлүүлэх санаатай байна. Зөвхөн боловсрол гэлтгүй аль ч чиглэлээр төрийн бодлого тодорхойлоход бодох зүйл бол бид нэгдмэл үндэстний бүтэн Монгол гэдгээ тэргүүнд тавих ёстой санагддаг. Холбооны буюу олон үндэстний улсуудаас үнэт зүйл, оршин тогтнох дархлаа маань өөр. Хөгжлийн хараа, бодлого төлөвлөлт үүнийгээ дагаад онцлог байх ёстой. Хөгжихийн тулд эхлээд оршин тогтнох тухай бодох ёстой.

НИТХ-ын төлөөлөгч Ч.Гантулгатай ярилцлаа.

-Орон нутгийн сонгууль сар гаруйн дараа болох гэж байна. Нийслэлийн МАН нэр дэвшигчдэдээ тодрууллаа. Нэр дэвшигчдэдээ хэрхэн сонгосон бэ. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-2020 оны сонгуулийн орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд намууд есдүгээр сарын 6-нд нэрээ дэвшүүллээ. Үүнтэй зэрэгцээд МАН өөрсдийн гишүүдийг нийслэлийн намын хорооны хурлаар батлуулаад 2020 оны сонгуульд өрсөлдөх нэрийг дэвшүүлсэн. Тухайн нэр дэвшүүлж байгаа нам нийгэм болоод нийслэл хотод тулгамдаж байгаа асуудлуудаа сайн мэддэг, түүнийг шийдвэрлэж чадах мөн иргэдийн төлөөлөл болж чадах хүнээ дэвшүүлэх нь зүйн хэрэг. Тэр ч утгаараа МАН намын дэргэдэх ТББ-ууд, залуучуудын байгууллага, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудаас төлөөллүүдийг намын залгамж халаа боловсон хүчнийг бэлдэх байдлаар хүмүүсээ оруулсан байгаа. Аливаа сонгуульд нам бэлдэж ороход судалгааг үндэслэж байж нэр дэвшигчдээ сонгох ёстой. Судалгаа маш чухал. Тухайн дүүрэг, хороонд ямар асуудал байна, хэрхэн яаж шийдвэрлэх, хэн яаж ажилласан, хэн хэрхэн ажиллах боломжтой зэргийг судалж байж тодорхой хэмжээнд иргэдийн санал бодлыг тусгаж байж дэвшилтийг оруулах зарчимтай. Энэ бол нэр дэвшилтийн гол зарчим. Энэ зарчим манай намд сая алдагдчихлаа. Яагаад алдагдаж байна гэхээр 45 хүний нэрийг зарлахгүй, хайрцаглаж далд байлгаж байгаад есдүгээр сарын 6-ны өдөр нийслэлийн намын хорооны хурал дээр нийслэлийн намын хорооны дарга гарч ирээд шууд уншаад танилцуулчихаж байгаа юм. Хаалттай зарчимаар явчихсан. Ямар нэгэн судалгаа үндэслэлгүйгээр тойрог дээр ганц, хоёр хүний үзэмжээр нэр дэвшигчдийг оруулж байна гэсэн үг. Энд хариуцлагын асуудал гарч ирж байна. Маш том хариуцлага яригдах ёстой. Судалгаа хийгээгүйгээс болж автоматаар 10 гаруй суудал алдах нөхцөлийг бүрдүүлчихлээ. Магадгүй НИТХ-д МАН-аас баталгаатай байсан суудлуудаа бүгдийг нь алдах эрсдэлд оруулчихаж байгаа юм. Намын дээд түвшинд удирдлагууд хэлэлцэж хариуцлагын асуудал яригдах нөхцөл бүрдэж байна. Түүнчлэн нээлттэй зарчмаа барьж чадсангүй. Нийслэлийн намын хорооны дарга манлайлж сонгогдон ажиллаж байгаа төлөөлөгчидтэйгөө уулзсангүй. Хоёр талын харилцааг үүсгэж, гарах шийдвэрт үндэслэл болох зүйлсийг ч авч үзсэнгүй. Ерөөсөө нэг, хоёр хүний үзэмжээр эрх мэдлийн хүрээнд нэр дэвшилт явагдаад нийслэлийн намын хорооны хурлаар орж батлагдсан л зүйл боллоо.

-Та нэр дэвшихээ илэрхийлсэн юм уу?

-Би дүүргийн намын хороо, нийслэлийн намын хороо НИТХ-ын МАН-ын бүлгийн даргад орон нутгийн сонгуульд дэвших хүсэлт, өргөдлөө хугацаанд нь өгсөн. Дөрвөн жил хийсэн ажлынхаа тайланг ч бэлдээд хамт өгсөн. Ажлын тайланг хараагүй байх. Өргөдлийг маань ч уншаагүй байх. Ийм байдлаар нам удирдахгүй, ялангуяа нийслэлд. Өнөөдөр шийдэх ёстой олон ажил байна, цааш нь хөдөлгөх ёстой төсөл хөтөлбөрүүд ч байна. Нийслэл хотод хүн ам ихээр суурьшиж байна. Машин тээврийн хэрэгсэл нийслэлдээ багтахаа больж байна шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтуудыг нэмж, гадна дотны хамтын ажиллагааг сайжруулах хэрэгтэй байна. Энэ эгзэгтэй үед хэт нэг талыг барьж шийдвэр гаргана гэдэг ямар ч улстөрч хүний хувьд маш том алдаа. Нийслэлийн олон асуудлыг олон талын, олон салбарын, олон ургальч үзлээр шийднэ. Мэдээж хамгийн чухал нь туршлага. Угтаа өнгөрсөн жилүүдийн ажилласан байдлыг үндэслэж байж зөв шийдвэр хамтын шийдвэрүүд гаргах ёстой. Энэ боломжийг бүрдүүлж чадсангүй. Дараа дараагийн олон сонгууль болно, олон ч нам оролцоно. Бид шударга бус зарчимгүй байдлыг гаргах ёсгүй гэдэг дохио мессэжийг л хүргээд байгаа юм.

-Ямар ч судалгаа тооцоололгүй МАН нэр дэвшигчдээ тодруулж гэж ойлголоо?

-Миний ярьж байгаа зүйл бол хувийн л үзэл бодол. Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчийн хувьд, МАН-ын 2008 оны гишүүний хувьд, нийслэлийн уугуул иргэн гэдэг байдлаар шударга бус зарчимгүй байдлыг яриад байгаа юм. Цаашид шударга бус байдал намд байх ёсгүй. Судалгаа үндэслэлгүй зүйлсийг манай дарга нар зөвхөн өөрсдийн бүлэглэл фракцыг бий болгох замаар өөрсдийн эрх мэдлийг авч үлдэх гэсэн явуургүй үйлдлийнх нь эсрэг яриад байгаа юм. Намын дээд удирдлагууд ч энэ асуудлыг хэлэлцэх, тодорхой хэмжээний хариуцлага ярих цаг нь болсон. Олон жил ингэж явж ирлээ. Тэрнээс Гантулга нэр дэвшсэн, дэвшээгүй огт хамаагүй. Цаашдын манай намд явж байгаа залуучуудын шатлан дэвших буюу меррит зарчим, нээлттэй байх зарчим, хууль шударга ёсыг тогтоох зарчим, намын бодлого шийдвэр бус нийслэлийн иргэдийн эрх ашгийг нэг номерт тавьдаг байх тийм л зарчмуудын төлөө яриад байгаа юм.

ТББ-ууд, нийгмийн ардчилал Монголын залуучуудын холбооны олон жил намд зүтгэсэн, учраа мэддэг, ажил хэрэгч залуучууд нэр дэвшиж байгаа. Гэхдээ баланс байх ёстой. Өнөөдөр энэ баланс алдагдчихлаа. Яагаад өнөөдөр 10 гаруй суудлаа алдах эрсдэлд намын удирдлагууд өөрсдөө оруулчихлаа гэж хэлж байна гэхээр өнгөрсөн дөрвөн жил тойрог дээрээ хангалттай их ажил хийчихсэн төлөөлөгчид бий. Иргэд нь төлөөлөгчидтэйгөө бүх зүйлээ ярьдаг, ойлголцдог. НИТХ болсноор олон зүйлийг хийж болдог юм байна. Иргэдийнхээ төлөө дуугарч эрх ашгийг нь хамгаалж болдог юм байна. Тухайн хороо тойрогт хөрөнгө оруулалт дэд бүтцийн ажлуудыг хийж болдог юм байна.

Иргэд нь эргээд төлөөлөгчөө ирвэл дэмжинэ гээд сууж байхад хаа хамаагүй хүмүүс оруулаад ирж байгаа юм. Магадгүй нийслэлийн намын хорооны удирдлагууд нийслэлийг албаар алдчихъя гэсэн бодол байгаа юм биш гэсэн хардалт байна. Цаанаа ямар улс төр байгааг нь мэдэхгүй. Дараа жил Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Би улс төр судлаач хүн. Аливаа зүйлийг тал талаас нь л тооцоолно. Ийм сохор нэр дэвшилтийг хийнэ гэдэг маш болчимгүй, тооцоололгүй гэнэн үйл явдал.

-Таны тойрог дээр ямар хүмүүс нэр дэвшиж байгаа юм бэ?

-Манай тойрогт ажиллаж байгаагүй дүүргийн хоёр төлөөлөгч залуу очиж байгаа. Есдүгээр сарын 6-ны орой хурал дээрээс л мэдсэн. Ийм гэнэтийн сюрприз барьж байгаа юм.

-Та Д.Сумъяабазар даргатай ямар харилцаатай юм?

-Хувь хүнийг нь сайн мэдэхгүй. Би орчны бохирдол бууруулах үндэсний хороонд хоёр жил ажилласан. Засгийн газраас гарсан бодлого шийдвэрүүд нийслэлийн иргэдийн эрүүл мэнд, аюулгүй орчинг бүрдүүлэх чиг үүрэгтэй ажил байсан. Хувь хүний өөрийн нэр хүнд болон хариуцлагын хүрээнд энэ ажлын ард ямар нэг байдлаар гарах ёстой гээд ханцуй шамлан орсон. Үр дүн ч гарсан. Засгийн газар хөрөнгө мөнгөө ч гаргасан. Хэрэгжүүлэх гүйцэтгэх шатанд нь бид хоёргүй сэтгэлээр ажиллаж үүний ард гарсан. Зохион байгуулалттай, нээлттэй, төсвийн хяналттай хариуцлагын тогтолцоотой, ёс зүйтэй байвал 20 жил хийж чадаагүй ажлыг хоёр жилийн дотор хийж болдгийг харуулсан. Миний хувьд нэр төрийн л хэрэг. Энэ ажлаар Д.Сумъяабазар даргатай ганц хоёр удаа уулзаж байсан. Тэгэхээр бид хоёрын хувьд зөрчилдөх янз бүрийн асуудал байгаагүй. Үзэмжээрээ дэвшилтээ шийдсэн.

-Өөртөө хамааралтай хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн юм уу?

-Үгэнд ордог хүмүүсээ л дэвшүүлсэн. Би иргэдийг төлөөлж дуугардаг хүн болохоос даргын үгэнд ордог хүн биш. Иргэд юу ярьж байгааг бид уламжлах ёстой. Өнгөрсөн дөрвөн жил би ингэж л ажилласан. Манай дөрвөн хорооны иргэд уг нь намайг хүлээж байсан. Над руу утсаар ярьж, мессэж бичиж байна. Би улайрсандаа бус шударга бус зүйл болж байгааг л хүлээн зөвшөөрч чадахгүй гэдгээ илэрхийлж байгаа юм. Үүнтэй ч тэмцэнэ. Иргэдийг төлөөлж байгаа хүмүүс иргэдийн төлөөлөл байх ёстой болохоос аль нэг даргын хүслийг гүйцэлдүүлдэг байж таарахгүй.

-МАН-ыг дотроо хэд хэдэн бүлэг, фракцтай гэж ярьдаг. Таныг НИТХ-д нэр дэвшээгүйг хараад нийслэлийн намын даргын фракцын хүн биш юм уу л гэж бодлоо?

-Нэр дэвшилтээс тэгж харагдаж байгаа байх. Нам бол нийгмийн хүсэл эрмэлзэл чин зоригоор нэгдсэн хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл байх ёстой. Тухайн цаг үеэс шалтгаалж дотроо бүлэг фракцад хуваагддаг. МАН бол зүүн чигийн баримжаатай. Нэг л зарчимтай нам. Миний хувьд бүлэг, фракцад аль нэгэнд нь ордоггүй. Өнөөдөр зөв зүйл ярьж, ярьсан зүйлийнхээ араас тэмцэж хийж чаддаг дарга нарыг дэмждэг. Хэн нэгний бүлэглэлд орж бүлгийн толгойлогчийг дэмжих гэж би улс төрд ороогүй. Нийслэлийн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах л гэж орсон. Мэдээж намын бодлого шийдвэрүүд орж ирнэ. Үүнийг хүндэтгэнэ. Зөв бодлого шийдвэр хэрэгжүүлбэл дэмжиж ажиллан ард нь гарна. Буруу зүйлийг дэмжиж чадахгүй.

-Орон нутгийн сонгуулийг та хэрхэн харж байна?

-Энэ удаагийн сонгуулийн онцлог нь гурван нам эвсэж оролцохоор боллоо. Тэгэхээр энэ гурван нам бие биенээсээ санал чангаахгүй гэсэн үг. Арай өөр дүн гарч болох юм. Бидний томоохон дэд бүтцийн ажлууд, төслүүд цаашаа үргэлжлээсэй гэж бодож байна. Нийслэлд МАН гараад ирвэл өнгөрсөн дөрвөн жил зөв явж ирсэн бодлого шийдвэрүүдээ цааш нь үргэлжлүүлээд өшөө илүү эрчимжүүлээд ажиллаасай л гэж бодож байна даа.

Түүнчлэн нэр дэвшилтээс эхлээд өнөөдрийн намын удирдлага автоматаар нэлээд хэдэн суудал алдах эрсдэлд энэ намыг оруулчихлаа. Хоёрдугаарт, нийслэлийн намын хорооны гуравдугаар хурал дээр тэргүүлэгчдийг сольсон асуудал процессийн хувьд алдаатай байсан. Тухайн үед хоёр асуудал хэлэлцэх байсан ч гурав дахь асуудлаар нь тэргүүлэгчдийг солих асуудал оруулж ирээд нийслэлийн намын хорооны 10 тэргүүлэгчийг сольсон. Солих үндэслэл нь тэгүүлэгчид ёс зүйгүй, хариуцлагагүй байсан гэдэг шалтгаантай. Энэ бол ноцтой асуудал. Тухайн нийслэлийн намыг тэргүүлж байгаа хүн хуралдуулж цуглуулж эвлэлдэн нэгдүүлж бодлого шийдвэрээ энэ хүмүүсээр дамжуулж нийслэлийн дүүргүүд дээр хэрэгжүүлэх ёстой. Нийслэлийн намыг тэгж л барих ёстой. Харамсалтай нь Д.Сумъяабазар дарга өөрөө нийслэлийн МАН дээрээ ажиллаагүй байж тэргүүлэгчид буруугаа өгсөн. Энэ бол маш том алдаа. Үүн дээр нийслэлийн МАН-ын хорооны гишүүд зэвүүцсэн. Хэн нь ч дуугараагүй. Өөрөө ажиллаагүй байж хүнд буруу өгч байна гэсэн үг. Д.Сумъяабазар дарга “Засгийн газарт 90 хувиа зарцуулсан. 10 хувийг нь намдаа зарцуулсан” гэж хэлсэн. Энэ хүн нийслэлийн МАН-д 10 хувийн л ажил хийсэн байна. Угтаа энэ хүн нийслэлийн МАН-ыг өнгөрсөн хоёр жил удирдаж чадаагүй. Удирдаж чадаагүй байж гэнэт асуудлыг базаж орж ирнэ гэдэг ёс зүйн хувьд хүлээн зөвшөөоөх боломжгүй асуудал. Ийм алдаа дутагдал гарчихаад байхад дуугай суувал иргэний үүрэг, нийслэлийн МАН-ын гишүүний үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байна гэсэн үг. Одоо л хэлэх ёстой. Одоо л дуугарах ёстой. Намайг ийм зүйл ярьж байгаад хариуцлага тооцож болно. Гэхдээ нийслэлийн нам биш, намын удирдлагын хэмжээнд. Би хариуцлага хүлээж болно.

Нийслэлийн МАХН-ын дарга Э.Эрдэнэжамъянтай ярилцлаа.

-Орон нутгийн сонгуульд МАХН, АН, Шинэ нам эвсэж оролцохоор болсон. Яагаад нэгдэж сонгуульд орох болсон талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Иргэдийнхээ сонгох эрхийг хамгаалж, ардчиллыг хадгалж үлдэхийн тулд бид бодлогоо нийлүүлж байгаа юм. УИХ-ын сонгуулийн үр дүн нь Монголд шударга ардчилсан сонгуулийн шинж алдагдсан гэдгийг бүх нам, нэр дэвшсэн хүмүүс, улс төр судлаачдад ил боллоо. Үндсэндээ нэр дэвшигчид буюу улс төрийн намууд хоорондоо шударгаар өрсөлдөж байвал үүнийг ардчилал гэж байгаа юм. Төртэйгөө буюу төрийн байгууллагатайгаа өрсөлдөж байвал ардчилал биш тоталитор юм уу дарангуйлсан нийгэм гэж үздэг. Одоо улс төрийн намууд, нэр дэвшигчид хэн нэгэн нэр дэвшигчтэй биш, бүхэл бүтэн төрийн байгууллагуудтай буюу төр засагтай өрсөлдөж байна гэсэн үг. Шүүх, цагдаа, прокурор, иргэний бүртгэлийн байгууллага нь эрх баригчдад үйлчилж Сонгуулийн ерөнхий хороо нь нэг намаас томилсон төрийн албан хаагчдаас бүрдэж байгаа. Ийм нөхцөлд тэгш өрсөлдөөн, шударга өрсөлдөөн гэж байхаа больж байна. Энэ нь сонгуульд орсон бүх нам эвсэл, нэр дэвшигчдэд том сануулга болсон. Бүгд л луйвар булхай боллоо, царцаа нүүлээ, мөнгө тараалаа гэж ярьж байна. Хамгийн гол нь сонгуулийн булхайнаас гадна төсвийн хөрөнгөөр эрх баригч нам сонгууль хийгээд байгаа юм. Цар тахлаар далимдуулж хүүхдийн мөнгө, хүнсний талон гэдэг нэрээр ард иргэдийг барьцаалж байна. Эрх баригч намд саналаа өгөхгүй бол чиний хүнсний талоныг хасна гэж байгаа юм. Айлгаж байж хүмүүсийг сонгуульд оруулж байна шүү дээ. Төрийн байгууллага дангаараа зохион байгуулаад, төрийн мөнгөөр сурталчилгаа явуулаад, төрийн албан хаагчдаар сүрдүүлж нөлөөлж сонгууль хийж байхад сөрөг хүчний намууд нийлж сонгуульд орохгүй бол болохгүй нь гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Тийм учраас орон нутгийн сонгуульд Ардын нам ба бусад гэдэг сонголтыг ард түмэнд тавина. Эрх баригчдад ард түмэн нийтээрээ сайн байгаа зүйлгүй. Санал өгсөн нийт тоог харахад бүх сонгогчдын 25-30 хувь нь МАН-д саналаа өгч байхад нийт авч байгаа суудлынх нь бараг 80-90 хувь нь МАН-д ногдоод байх нь шударга биш шүү дээ. Тийм учраас үлдсэн 70-80 хувиа бүрдүүлж байгаад улс төрийн намууд нэгдэх юм бол МАН-ыг ялах нь гарцаагүй юм. Орон нутгийн сонгуульд ингэж оролцсоноор нэн түрүүнд хяналт хариуцлагын тогтолцоог бий болгох гэж байгаа юм. Татвар төлөгчдийн мөнгө буюу иргэдийн хуруу хумсаа хуйхлан байж төлсөн тэр татварыг зүй зохистой орон нутагт нь зарцуулж чадаж байна уу гэдэг чухал асуудал. МАН-ын дангаараа бүрдүүлж буй Засгийн газрын хэтэрхий эрээ цээрээ алдсан төсөв, зардлыг хянах ард түмний хяналт л хэрэгтэй болоод байна.

-Төсвийн тодотголд ямар байр суурьтай байна?

-Иргэдийнхээ ахуй амьжиргаа руу чиглэсэн байдлаар эдийн засгаа бодож төсвөө өөрчил гэж бид өнгөрсөн хагас жилийн хугацаанд шаардлаа. Гэтэл Сангийн сайд бүх юм сайхан байгаа гэж ярьж байснаа сонгуулийн маргааш болохоор төсөв болохоо больчихож байгаа юм. Тэгэхээр энэ төсөв дээр эрх баригч нам дэндүү дураараа хандаж, төсөвтэй холбоотой бүх хуулийг зөрчиж, бүх болохгүй зүйлийг хийж байна. Эхлээд хууль зөрччихөөд дараа нь тэрийгээ хуулиар засаж байна гэсэн үг. Уг нь хууль зөрчсөн хүнд ял өгөх ёстой, хууль зөрчсөн хүнд хариуцлага тооцох ёстой байхад засгийн газар, УИХ нийлж байгаад хууль зөрччихөөд дараа нь тэрийгээ өөрсдөдөө тааруулж засна гэдэг маш том гэмт хэрэг. Тэгэхээр ийм гэмт хэрэг хийгээд байгаа бүлэглэлийн эсрэг бид хүчээ нийлүүлэхгүй бол төсвийн хөрөнгөөр гараа угааж байгаа, тендер будлиулж байгаа, 60 тэрбум идэж байгаа бүлэглэл чинь хоорондоо хүчээ нийлүүлчихээд бусад хүмүүсийг төрийн мөнгөөр пять нольдчихож байна шүү дээ. Ийм зүйл байж болохгүй гэж л үзээд байгаа юм.

-Ардчилсан нам, Шинэ нам, Хувьсгалт нам гурав үзэл баримтлал хэр нийлэх вэ?

-Нийслэлийн сонгуульд найман нам өрсөлдөнө. Бусад орон нутгийн сонгуульд үүнээс цөөхөн нам бүртгүүлж байгаа. Бусад бүртгүүлээгүй нам, эвсэл орон нутгийн сонгуульд энэ гурван намыг дэмжиж оролцохоо илэрхийлж байгаа юм. Тэгэхээр гурван намын цаана өөр олон нам бий. Мөн бие даагчдын тодорхой платформууд бий. Санал хувааж, хагалах, эрх баригчдад туслах маягаар оролгүйгээр ингэж явъя гэж байгаа юм. Бие даагаад юм уу эсвэл дангаараа оролцож байгаа нам, эсвэл нэр дэвшигчийг үндсэндээ Ардын намд тусалж байна л гэж ойлгох хэрэгтэй. Ийм тодорхой сонгуулийн тогтолцоотой үед Ардын намд тусалж санал хуваах, хагалах маягаар орно гэдэг бол Ардын намд тусалж байгаагаас өөрцгүй.

-Эдгээр гурван нам ямар үзэл санаан дээр нэгдэж байгаа вэ?

-Нэгдүгээрт, хамгийн чухал үзэл санаа бол ардчилал, монгол хүний сонгох, сонгогдох эрхийг хамгаалах асуудал маш чухал байна. Өмнө нь үндсэндээ хоёр намын тогтолцоотой шахуу явж ирсэн шүү дээ. Голлох хоёр нам ба бусад жижиг намууд гэсэн үр дүн гардаг байсан. Гэтэл одоо голлох нэг нам ба туслах дүрийн жижиг намууд гэсэн хувилбарыг эрх баригчид тулгах гэж оролдож байна. Ийм үед төрд ямар ч хариуцлага байхгүй, буруутай хүмүүс хэзээ ч хариуцлага хүлээдэггүй, иргэдийн сонгох эрх бол зүгээр л цаасан дээр үлдсэн тунхаг болж хувирна. Эрх баригчид хариуцлага хүлээдэггүй болж эхлэх үед, ардчилал дүр эсгэсэн хэлбэрт орох тусам эдийн засгийн эрх чөлөө хумигдаж, ядуурал улам бүр газар авна гэсэн үг. Зөвхөн шударга сонгуулийн үр дүн л иргэд нь дарга нартаа хариуцлага тооцож, хянаж чаддаг үндсэн хуулийн үзэл санааг амилуулж чадах юм. Тэгэхээр гурван нам нийлж оролцож байхад сонгогчдын саналыг луйвардана гэж үзвэл эрх баригчдад тийм ч амаргүй. Хоёрдугаарт, хяналт хариуцлага, тэнцвэр гэдэг зарчим дээр нэгдэж байгаа. Үндсэндээ УИХ төсвийг баталж байгаа хэдий ч хийж хэрэгжүүлж үрэн таран хийж байгаа нь яам, эсвэл орон нутгаар л дамжиж хэрэгждэг. Олон зардал орон нутгийн төсвөөр дамжиж угаагдаж байгаа. Үүнийг л иргэдэд нээлттэй болгож өөрчлөх ёстой. Нэн түрүүнд хүнээ боддог нийгмийг байгуулах цаг ирсэн. Нийслэлд хэчнээн хөшөө дурсгал бариад хэрэг байна уу. Ингэлээ гээд монгол хүний амьдрал сайжрахгүй. Нийслэлд ажилгүйдэл, утаа, түгжрэл, тоосыг шийдэх хэрэгтэй байна. Эдгээр асуудлыг шийднэ гэдэг нь цаашдаа монгол хүний таатай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн үг. Мэдээж нам намын тусдаа мөрийн хөтөлбөрүүд байдаг. Манай нам иргэдийнхээ ахуйн амьдралыг шийдэх хамгийн сайн гарц орон сууцныхаа хүртээмжийг нэмэгдүүлж, орон сууцанд орох нөхцөлийг сайжруулах хэрэгтэй гэж үздэг. Бид ялаад гараад ирвэл түүнийгээ хэрэгжүүлнэ.

-Намууд хэд хэдэн хүнийг нэр дэвшүүлж байгаа бол?

-Бидний үндсэн тохиролцоо нэр дэвшигчийн тоог УИХ-ын сонгуулиар тухайн дүүрэг тойрог дээр аль нам хэдэн санал авсан гэдгийг харгалзана. Энэ бол гол зарчим. Жишээ нь, Сонгинохайрхан дүүрэгт манай нам илүү санал авчихсан учраас бид илүү хүн дэвшүүлж байгаа. Хан-Уул дээр Шинэ нам тодорхой хэмжээний их санал авсан. Ардчилсан нам ч авсан, манайх ч авсан учраас аль алинаас нь нэр дэвшүүлж байгаа юм. Сонгогчдынхоо саналыг ч хүндэтгэж байгаа, хамгийн шударгаар л тохиролцож байгаа тохиролцоо гэсэн үг. Нийслэлийн хэмжээнд МАХН найман хүнийг ИТХ-д дэвшүүлж байгаа бөгөөд үүнийхээ нэгийг өнгөрсөн сонгуульд Та бидний эвсэл болон оролцсон ИЗНН-д санал болгосон.

-Өнгөрсөн сонгуулиар МАХН УИХ-д нэг суудал авсан. Гишүүнтэйгээ хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байна уу?

-Манай намын дэд дарга С.Ганбаатар маань намынхаа болон сонгогчдынхоо бодлогыг УИХ-д төлөөлөн ажиллана. Нэлээд олон хуулийн төсөл өргөн бариулахаар ажлын хэсэг болон хуваагдаад ажиллаж байгаа. Шинэ мөнгөний бодлого буюу Монголын банк санхүүгийн тогтолцоонд реформ хийх, зээлийн хүүг бууруулах талаар бид цоо шинэ бодлого боловсруулсан. Үүнийгээ С.Ганбаатар даргаар өргөн бариулна. Орон сууцны зээлийг урьдчилгаагүй, хүүгүйгээр өгнө гэдэг бодлого ч банк санхүүгийн харилцаан дотор орж байгаа учраас энэ төслөө хамтад нь өргөн бариулна. Үндсэн хуулийн 6.2-той холбоотой буюу Монголын газар байгалийн баялагтай холбоотой асууудлаар төсөл дээр ажиллаж байна. С.Ганбаатар дарга өөрөө үйлдвэрчний эвлэлийн угшилтай учраас цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх тал дээр тодорхой бодлого түлхэнэ гэж бодож байгаа. Энэ бүгдээ өргөн барина. Гэхдээ 76 дотор нэг хүний санаачилсан хууль тогтоомж амархан шийдэгдэхгүй байх. Ямартаа ч өргөн бариад, эрх баригчид суудал дээр ямар хариу үйлдэл үзүүлэхийг харна. Бид хоосон, бүтэшгүй ажлуудыг амлахгүй. Тодорхой хэмжээний эдийн засгийн судалгаатай, үндэслэлтэй, бодитой хуулийн төслүүдийг өргөн барина. МАН үнэхээр ард түмнээ боддог эсэх эдгээр хуулиар харагдана.

-Таны хувьд зээлийн хүүг бууруулах боломж хэр байна гэж харж байна?

-Зээлийн хүүг бууруулах боломж байсаар л байгаа. Цаашдаа ч байна. Тэр боломжоо олж хараад хийх үү, үгүй юү гэдэг улс төрийн шийдэл байхгүй юу. Дэлхийн 200 орчим улсаас бараг тал нь мөнгө хүүлдэггүй системтэй. Зээл олгоддоггүй, зээлээ хүүтэй өгдөггүй систем дэлхий даяар байсаар байхад яагаад бид зөвхөн барьцаатай зээл өгдөг ломбардны системийг дэмжих ёстой юм. Монголчууд бид хүүгүй, хүүлэхийг хориглодог банктай улс орнууд байдаг гэдгийг одоо хүртэл мэддэггүй. Мэдэхийг хүсдэггүй, эрдэмтэд нь судалдаггүй. Судлаад үзүүлэхээр гайхдаг. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн мэдлэг олгодог боловсролын тогтолцоонд нь тийм зүйл байдаг тухай заадаггүй. Өнгөрсөн 30 жил манай эдийн засагчдад хичээл заасан гадны багш, зөвлөхүүд нь ерөөсөө л мөнгө хүүлдэг банкны тухай л заасан байдаг юм байна. Монгол хүний мөнгийг аваад, эргээд өөрт нь барьцаатай, хүүтэй зээлүүлж өгдөг мөнгө хүүллийн тогтолцоог л заасан болохоос биш бусад санхүүгийн арга хэрэгслийг нь зааж өгөөгүй л байхгүй юу. Бид хөрөнгө оруулалт авахдаа жилийн 20 хувь, таван жилд 100 хувийн хүүтэй мөнгө хүсээд байгаа юм уу, эсвэл хүүгүй мөнгө хүсээд байгаа юм уу. Орон сууцанд орохдоо жилийн найман хувь, 20 жилийн хугацаанд 160 хувийн хүүтэй мөнгө төлөх нөхцөлтэй ипотекийн зээлийг болж байна гэж үзээд байгаа юм уу, үгүй юм уу. Болохгүй байна гэвэл тэгээд өөрчилж болно. С.Ганбаатар даргын хэлдгээр энэ бүх тогтолцоо бол хэзээ ч өөрчилж болохгүй байгалийн хууль, бурхны сургааль, богдын лүндэн биш шүү дээ. Хэн нэг хууль баталсан монгол дарга нарын л шийдэж олсон шийдэл. Ард түмэн нь одоо өөрчилмөөр байна гэвэл өөрчлөх боломжтой, өөрчлөх шаардлагатай л хуулиуд юм.

-Гурван нам орон нутгийн сонгуульд хамтарч орчихоод цаашдаа тус тусын намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд явах уу?

-Одоо ер нь Монголд 30, 40 намын хэрэг байгаа юм уу. Энэ удаа хамтарч байгаа хамтын ажиллагаа нь бүтэлтэй болоод, сонгогчид бидэнд итгээд олонх болох юм бол үндсэндээ та нар эвсэж нэгд гэсэн ард түмний захиалга болж таарч байгаа юм. Салж яваад байвал та нар ялагдаад байх юм байна, нэгдэж нийлээд байх юм бол бид дэмжихэд бэлэн гэсэн ард түмний хүсэл эрмэлзэл гэж ойлгоно. Миний хувьд бол цаашдаа Ардчилсан нам, Шинэ намтай болон бусад улс төрийн намуудтайгаа нэгдэж нийлж илүү том цэгцтэй улс төрийн намыг байгуулах түүхэн хэрэгцээ шаардлага үүссэн гэж боддог.

-Анх аль намаас хамтрах санал тавьсан бэ?

-Ер нь аль аль нь хамтрах санал тавьсан. Сонгуулийн дараа луйвар булхай болчихлоо гэдгийг бүгдээрээ ярьсан. Эхлээд юун дээр луйвар хийчихэв. Яагаад ийм нөхцөл байдал үүсчихэв гэдгийг баримтжуулах ажлын хэсэг байгуулсан. Үүнд гурван нам бие даагчдын эвсэл нийлж байгаа юм. Ингээд бид бүх булхай луйвруудыг илрүүлээд, илчлээд Ерөнхийлөгчид хүргүүлсэн. Ийм булхай луйвартай гэдгийг мэдсээр байж цаашид тус тусдаа яваад байж болохгүй гэдгийг ойлгосон. Одоо тус тусынхаа амбицыг бодоод, хэн нэгэн нь ганцаараа сугалаанд хожих гэж байгаа юм шиг эрх баригчдыг ялчихна гэж зүүдлээд цаашаа явах боломжгүй гэдэг нь туйлын тодорхой. Монгол ардын хувьсгалт намын хувьд үзэл баримтлал олон нийтэд ил тод байдаг. Бидний бодлоор өнөөгийн улс төрийн тогтолцоонд нэг сайн реформ хийх цаг нь болсон гэж боддог. Үүнийгээ Шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулаад цаасан дээр буулгачихсан. Улс төрийн тогтолцоо, эдийн засгийн тогтолцоо, боловсролын тогтолцоо гээд бүх зүйлээ эргэн харж өөрчлөхгүй бол бүгд асуудалтай болчихлоо. Товчхондоо Монгол Улсын тогтолцоо гашилчихсан байна. Бидэнд болж байгаа салбар гэж юу байгаа юм. Шүүхийн тогтолцоо, хуулийн тогтолцоогоо хар. Болж байгаа зүйлгүй. Банк санхүү эдийн засгийн тогтолцоо ард иргэддээ ээлгүй. Тэгэхээр бүх зүйлийг эхнээс нь эхэлж засахын тулд сууриас нь эхэлнэ. Улс төрийн намууд магадгүй татан буугдах ёстой. Тэгэж байж цоо шинэ улс төрийн намуудыг бий болгох ёстой. Сонгууль улсын төсвөөр биш, хувийн мөнгөөр хийгдэж байгааг таслан зогсоох ёстой гэх мэтээр яриад байвал орвонгоор нь өөрчилмөөр олон асуудал байна даа.

С.ОТГОНГЭРЭЛ

Намрын ургац хураалтын цаг болж байна. Хэдэн бор ногоочид маань халтар болтлоо тордож ургуулсан ногоогоо үүрэх нь үүрээд, чирэх нь чирээд, ачих нь ачаад Улаанбаатар хотдоо орж ирдэг. Өөр хаана ч очих билээ. Ямар Эрээн гарч заралтай нь биш. Жилийн жилд ногоочдыг орж ирэхээр Мэргэжлийн хяналтынхан торгож хөөгөөд, дүүрэг хэсгийн цагдаа нь торгож хөөгөөд, татварынхан очоод мөн л торгож хөөгөөд явуулдаг жамтай. Хөөрхий ногоочид маань ногоогоо нууж хаагаад л ийш тийш гүйж харагддаг. Ногоочдын үгээ барж, уйлан дуулдаг үе нь жил бүрийн өдийд болдог үйл явдал. Ийм л дүр зураг өрнөдөг. Энэ жил харин Мэргэжлийн хяналтынхан ногоочдыг хараад нүдээ аних тушаал авсан бололтой. Их зөөлхөн байна. Яагаад ингэж таагаад байна гэхээр энэ намар Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрын даргаар өмнө нь ХХААХҮЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаал хашиж байсан Т.Гантулга томилогдсон юм. Энэ бүх зовлонг Т.Гантулга дарга сайн мэднэ. Тиймээс ч ажилчдадаа наадуулаа ногоог нь заруул аа гэж хэлээ байлгүй.

Харин цагдаа нар хуучнаараа л ногоочдыг хараад шүдээ зууж байна. Тэнд ч хөөлөө л гэнэ, энд ч торголоо л гэнэ. Дайсан мэт үзсэн хэвээрээ. Замын цагдаа нар ногоо ачсан машин л харвал тэсрэх бөмбөг ачсан машин харсан аятай шүгэлдэж зогсоож байгаа харагдах юм. Ногоочид ногоогоо одоо зарахгүй бол хэзээ зарах билээ. Хотдоо зарахгүй бол хаана зарах билээ. Хотынхон ч ганц удаа хямд үнээр шинэ ногоо худалдан авч иддэг цаг нь. Энэ болгонд төр засаг ухаалаг хандах хэрэгтэй байна.

Ер нь амьдрал үзсэн, олон салбарт удирдах албан тушаал хашиж явсан Т.Гантулга дарга шиг аливаа зүйлд мэдрэмжтэй хандаж баймаар байна. Манай дарга нар амьдралд ойр байж, төрийн удирдлагууд энэ бүхнээс үлгэрлэж ажилламаар байх юм аа.

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааг дэмжих түр хороо байгуулагджээ. энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг дэмжихийн тулд ямар арга хэмжээ авах талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Манай улсын гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын бодлого алдаатай яваад байна л даа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хариуцдаг байгууллага нь хэлтсийн хэмжээнд ажилладаг байх жишээтэй. Гадаад худалдаа нь хоёр, гурван яамд хуваагдаад хэлстийн мэргэжилтэн хариуцах хэмжээнд хүрчихээд байгаа юм. Тиймээс төрийн бодлогыг зангидсан институци байх ёстой гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, институци байгуулах асуудлыг сөхөж ярьж байна. Гадаад хэргийн яамны дэргэд гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлаг байгуулах ёстой гэж үзэж байгаа юм. Цар тахлаас шалтгаалсан нүүрсний гарц муудахад хариуцах эзэн байгаагүй. Хоёр, гурван яам, хэдэн сайд хариуцаад Хятадын Элчин сайдын яам, болоод урд хөршийн гадаад хэргийн яам руу нь захидал бичиж байж энэ асуудал нэг талдаа шийдэгдсэн. Тиймээс энэ чиглэл рүү анхаарсан, үүнийг хариуцсан төрийн байгууллага байх ёстой юм аа. Яагаад гадаад хэргийн яамны дэргэд байгуулж байна гэхээр бүх орны Элчин сайдуудтайгаа харилцаа холбоотой байх ёстой. Ингэж байж бодлого цаашаа явна. Мэдээж төрийн институци байгуулагдахаар л бүх бодлого явчихна гэсэн үг биш. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайгаас бусад салбар луу татах ажлыг явуулж үүн дээрээ сайн жишээ бий болгож чадвал олон улсын хэмжээнд нэр хүнд өснө.

-Гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлаг байгууллаа гэхэд ямар үүрэгтэй ажиллах вэ. Манай улсын хувьд гадаад худалдаан дээр ямар хүндрэл тулгардаг вэ?

-Өнөөдөр манай улс тав, зургаан улстай стратегийн иж бүрэн түншлэлтэй. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг Япон улстай хийсэн. АНУ-тай ноос ноолуурын чиглэлээр чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг хийх гэж байна. Европ руу гэхэд зургаан мянган нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүний гэрээ хэлцэл хийчихсэн байгаа шүү дээ. Гэтэл бид энэ гэрээ хэлэлцээрээ ашиглаж чадаж байна уу гэхээр чаддаггүй. Манай тойрог дээр гэхэд Янмал оймс Сибир лүү их сайн танигдсан. Оросын талын татвар өндөр учраас оймсоо гадагш нь гаргаж чаддаггүй. Үүнийг ихэвчлэн ганзагын наймаачид гаргадаг. Энэ бүхнээс харахад өнөөдрийг хүртэл бид байгуулчихсан гэрээ хэлэлцээрүүд дээрээ дүгнэлт хийх ёстой юм байна. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүд дээр болох, болохгүй байгаа асуудлаа олж харъя гэж байгаа юм. Гэрээ хэлэлцээрээ эргэж харснаар манай улсын ямар бараа бүтээгдэхүүн чөлөөтэй худалдаалагдах ёстой юм гэдгээ нарийн гаргаж ирнэ. Өнөөдөр бид мөнхийн хөрш болох хоёр том хөрштэйгөө ч худалдааны хэлэлцээргүй явж байна. Хоёр хөршөөс чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулъя гэдэг санал тавьчихсан. Гэтэл бид ямар нөхцөлөөр гэрээгээ хийхээ одоо хүртэл гаргаагүй. 10, 20 жилийн турш судлаад л яваад байдаг. Одоо харин судалгааг нь эрчимжүүлж, эдийн засгийн судалгааны институциуд, ЖДҮ-лэгчид, худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, бизнесийн байгууллагуудын санал бодлыг сонсож дүгнэлт хийх шаардлагатай. Түүнчлэн эрх зүйн орчинг ч сайжруулах ажлууд хийх ёстой. Хариуцсан байгууллага, зангидсан бодлого байхгүй болохоор ихэвчлэн хуульчид гадаад худалдаан дээр гэрээ хийдэг. Тэгэхээр хуульчид маань эдийн засгийн үр ашгийг тооцоолохгүй гэрээ хийчихдэг тохиолдлууд бий.

Тэр үүднээсээ бид Япон улстай хийсэн чөлөөт худалдааны гэрээ хэлэлцээрт анализ дүгнэлт хийж үзнэ. Ингээд хоёр хөрштэйгөө худалдааны хэлэлцээр хийхгүй бол Оросоос 1.5 тэрбум ам.долларын шатахуун импортолдог боловч эргээд экспортод 70-100 сая ам.долларын бүтээгдэхүүн гаргадаг. Манайх бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох гэхээр асар өндөр татвар төлөх болчихдог.

-Гэрээ хэлэлцээрээ эргэн харж, түүнийгээ бодит ажил болгон явуулна гэж ойлголоо…

-Тийм. Дарханд гэхэд арьс шир боловсруулах үйлдвэр барихаар болсон. Манай улс жижиг дунд үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого хэрэгжүүлээд зээл өгдөг. Гэхдээ бид зах зээлийг нь нээж өгөхгүй бол манай бүтээгдэхүүн өрсөлдөх ямар ч боломжгүй. Хятад улс руу манай байгалийн баялаг 3-4 хувийн татвартай ордог. Бусад бараа бүтээгдэхүүн 25-30 хувийн татвартай. Тиймээс Дарханд байгуулах арьс ширний үйлдвэрээс ямар бүтээгдэхүүн экспортод гарах, татварын хэмжээ нь ямар байх зэрэг хэлэлцээр хийх ёстой. Тэгэхгүй бол манай бүтээгдэхүүн гарах боломжгүй юм аа. ЖДҮ эрхлэгчдийг дэмжих хамгийн сайн бодлого бол төр зах зээлийг нь нээж өгөх ажлыг л хийх ёстой. Ингэснээр олон тооны ажлын байр бий болохоос гадна дотоод зах зээл бус гадаад зах зээл рүү харсан үйлдвэрлэл үйлчилгээг бий болгох боломж бий.

-Өнөөдөр манай улсад байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалтуудыг дурдвал гарын таван хуруунд багтахаар цөөхөн. Гадаад хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэдэг ч нөгөө талдаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа бид “хөөж” явуулдаг хуультай. Энэ хуулийг эргэж харж, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болов уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр Рио Тинтог л бид ярьдаг. Бид чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүдээ сурталчилаад хөрөнгө оруулалтын орчныг эрүүл болгож сайжруулах ёстой. Үндсэндээ манайх хоёр стандарттай болчихоод байгаа юм. Төрийн компани гэхээр хяналт бага. Хувийн компанийн стандарт өөр. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани бүр өөр стандарттай. Энэ бүгдийг нэг стандарттай болгох шаардлагатай. Үүнтэй уялдуулан төрийн хяналт шалгалтын хуулийг шинэчилж таарах байх. Манайхаас гарч байгаа бараа бүтээгдэхүүн бусад улсын стандартыг хангадаггүй. Стандарттай холбоотой хуулиудаа илүү сайжруулж, ард иргэдэд мэдээлэл нь нээлттэй, анхнаасаа үйлдвэр үйлчилгээ нээхэд стандартаар нь бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлээд эхэлчихвэл манай үйлдвэрлэгчид гадагшаа экспорт хийх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн энэ орчноо гадаадын хөрөнгө оруулагчдад илүү сайн танилцуулна. Жишээ нь, манайд эрчим хүчний өртөг харьцангуй бага байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор өмнө нь дата серверүүдээ манайд байгуулах хүсэлтэй нэлээд санал ирж байсан. Дата сервер асар их хэмжээний цахилгаан хэрэглэдэг. Цахим бүс байгуулаад түүнд зориулсан цахилгаан эх үүсвэрийг шийдээд өгчихвөл нүүрсээ цахилгаан болгож зарах боломж бий. Цахим чөлөөт бүс байгуулбал тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН-үүд нь татварын хөнгөлөлт эдэлдэг. Манайх шиг эрс тэс цаг ууртай нөхцөлд ажиллуулахад энэ тохиромжтой. Дархан Улаанбаатарын чиглэлд цахим инновацийн чөлөөт бүс байгуулах талаар үндсэн чиглэлд тусгагдсан. IT чиглэлийн компаниуд байршил үл хамаараад үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой. Гадагшаа бүтээгдэхүүнээ татваргүй, тээвэргүй гаргах ч боломжтой. Энэ бүхнийг бодлогоор дэмжээд эрчим хүчийг нь хангаж өгвөл олон салбарыг эргээд хөгжүүлэх гарц нээгдэж байгаа юм. Энд зориулсан боловсон хүчнээ бэлтгэх асуудал ч гарч ирнэ. Англи хэлний өндөр мэдлэгтэй, мэдээлэл технологийн өндөр чадвартай боловсон хүчнийг ЕБС-д бэлдэн гаргаж чадвал ажиллах боломжтой. Дотооддоо гадны цалингаар ажиллах боломж нээгдэнэ. Цогцоор нь ярьж байна л даа. Олон стандартгүй нэг стандарттай төрийн хяналт шалтгалт үйлчилгээтэй байх нь зүйтэй. Тиймээс хөрөнгө оруулагчдад эерэг мессэж өгөхгүй бол үндсэндээ гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дайсан мэт хардаг болчихлоо шүү дээ. Гадаад хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг мэдээж эргэж харах ёстой. Энэ хуулиар гадаадын хөрөнгө оруулагчдын босгыг маш өндөр болгочихсон. Уул уурхайн компаниудад зориулсан босго тавьчихсан байгаа юм. Тэгэхээр нөгөө яриад байгаа бусад чиглэлээр гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхээ больсон. Угтаа дээр дурдсанчлан стандарт гэдэг энд бас яригдана. Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирснээр дотоодын бизнесүүдийн үйл ажиллагааны стандарт шинэчлэгдээд эхэлдэг сайн талтай. Түүнчлэн өөрсдийн орны стандартыг оруулж ирээд сайжруулдаг. Бид аль болох л гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжиж ёстой юм.

-Цар тахлаас шалтгаалаад гадаадын хөрөнгө оруулалт царцаж байгаа болов уу. Энэ хүнд үед хөрөнгө оруулалтаа бага боловч нэмье гэвэл бид ямар чиглэл рүү анхаарах ёстой вэ?

-Цар тахлын үед хамгийн өндөр үнэлгээтэй болчихсон компаниуд дандаа мэдээлэл технологийн чиглэлийн компаниуд байгаа юм. Тэгэхээр бид хүссэн хүсээгүй аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал руу үйл ажиллагаагаа явуулахгүй бол улам хоцрох нь. Энэ сардаа багтаагаад Монголд хөрөнгө оруулалт хийчихсэн гадаадын хөрөнгө оруулагчдын зовлон бэрхшээлийг сонсох, гадаад худалдаа эрхлэгчид үйлдвэрлэгчдийг оролцуулан хэлэлцүүлэг хийж, иргэд, ААН-үүдийн дуу хоолойг нэгтгээд УИХ-д танилцуулна.

-Таны хувьд чөлөөт бүс байгуулах талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Манай улс хоёр талдаа нэг, нэг чөлөөт бүс хийнэ гээд дагалдах хуулиудаа батлахгүй хаячихсан. Чөлөөт бүс байгуулна, казино байгуулна гэж яваад улстөржилтөөс айгаад орхичихсон. Чөлөөт бүсүүдийг ямар нэг салбарыг дагнасан хэлбэрээр дэмжих ёстой. Замын-Үүдэд казино байгуулж болно. Төр гадаадын компанитай хамтарсан казино байгуулаад төрийн хатуу хяналтаа тавьж ажиллаж болно. Яахав, монгол иргэнд үйлчлэхгүй, төрийн өмчлөлийн казино байгуулж болно ш дээ. Түүнчлэн Улаанбаатарт гэхэд морин тойруулгын чөлөөт бүс ч байгуулж болохоор юм. Ер нь их олон боломж харагдаж байгаа. Гол нь бид зоригтой хийж эхлэх хэрэгтэй байна.

-Улсын хэмжээнд эхний ээлжинд ЕБС-ийн арван хувийг Кембрижийн хөтөлбөртэй болгох талаар Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт оруулахаар санал оруулсан гэж байсан. Гишүүд Кембрижийн хөтөлбөрийн оронд үндэсний хөтөлбөрөө сайжруулъя гээд хоёр талд гарчихсан байх шиг байна. Энэ тухайд?

-Манай улс Кембрижийн хөтөлбөртэй сургууль бэлдэх зорилгоор 40 гаруй лаборатори сургуулийг байгуулчихсан байсан. Тэр сургуулиуд энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр бэлтгэгдэж байсан ч 2012-2016 оны хооронд зогссон. Төр олон улсын хөтөлбөртэй сургуулийг явуулж болохгүй гэдэг лобби явсан л даа. Ингээд олон хувийн сургуулиуд байгуулагдсан. Эдгээр хувийн сургуулиуд Кембрижийн хөтөлбөр болоод олон улсын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд явж байна. Үүнийх нь төлөө хувийн сургуулиудад төрөөс хувьсах зардал төлдөг. Төлөх төлөхдөө их хэмжээний мөнгө төлдөг юм. Төрөөс хувьсах зардал гэж мөнгө авчихаад дээрээс нь сургалтын төлбөр авдаг. Логикийн хувьд, хуулиараа хувьсах зардал авч байгаа бол сургалт үнэ төлбөргүй байх ёстой. Төр олон улсын хөтөлбөрийг нийслэл, аймгуудын бүх сургуульд энэ хөтөлбөрийг үнэгүй олгодог болох ёстой. Энэ чинь шударга ёсны асуудал. Удахгүй хувьсах зардлын асуудлыг гаргаж тавина. Хувийн сургуулиуд үнэ төлбөргүй хичээллэх, эсвэл хувьсах зардал төрөөс авдгийг болиулна гэх сонголт өгнө. Үндэсний хөтөлбөрөө сайжруулах ёсгүй гэж хэлээгүй. Цөм хөтөлбөрийн хүрээнд хичээл ордгоороо л орно.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг баталлаа. Нэлээд хэмжээний алдагдалтай төсөв батлагдаж байна. Төсвийн тодотголтой холбоотой байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Өмнө нь байгаагүй хэмжээгээр алдагдалтай төсөв батлагдлаа. Үргэлж л ашигтай гардаг байсан төсөвтэй улс орнууд ч анх удаа алдагдалтай төсөв баталж байх жишээтэй. Засгийн газар, УИХ, төрийн байгууллага зэргээс шууд шалтгаалсан зүйл биш. Давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөллөөр алдагдалтай төсөв дан ганц Монгол Улсад бус дэлхий нийтээрээ батлагдаж байна. Төсвийн тодотгол дээр төсөв мөнгө нь гүйцэд суучихсан боловч зураг төсөл нь дутуу, эсхүл онц шаардлагатай бус, орлого олохгүй зүйлс рүү хандуулсан төсвүүдээс тодорхой хэмжээгээр танагдлаа. Хувь хүн, өрх гэр, албан байгууллагад хүндрэлтэй үе ирлээ гэж бодоход эхлээд урсгал зардлуудаа хэмнэдэг. Гэтэл Монгол Улс урсгал зардал дээрээ тодорхой хэмжээний хэмнэлт хийсэнгүй. Төсвийн хоёр их наяд нь хөрөнгө оруулалтын зардал, үлдсэн их наяд нь урсгал зардал болоод бусад зардлууд байгаа юм. Энэ зардлуудаасаа бид хэмнэх боломжтой. Жишээ нь, тавилга эд хогшил, гадаад томилолт, олон дэд дарга цалин зэрэг урсгал зардлыг хэмнэх бүрэн боломжтой. Манай улс хэт их данхар төртэй. УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр “Монгол Улс 10 мянган хүнээр дутуу төрийн албаныхаа тоог мэдээлдэг” гэж хэлж байна лээ. Энэ бол ноцтой асуудал. Хөдөлмөрийн насны нийт иргэдийн тоо ойролцоогоор 1.2 сая. Хувиар харьцуулахад 240 мянган хүн төрийн алба болоод төрийн албаны үйлчилгээний газруудад ажиллаж байна. Төрийн өмчит үйлчилгээний газруудаас ашигтай ажиллаж байгаа хоёр, гуравхан газар байдаг. Энэ нь Эрдэнэс Таван толгой, Эрдэнэт үйлдвэр. Хэмнэлтийг компани болоод хувь хүн хийж чадна. Гэтэл төр хийж чадахгүй байна. Төр муу менежмэнттэй байна гэсэн үг.

-Төр гаргасан зардлаа хэр нөхөж, таналт хийж чаддаг юм бэ?

-Ер нь ямар ч төр засаг гаргасан зардлаа эргээд танаж чаддаггүй. Нэгэнт л халамж өгчихсөн бол түүнийгээ зогсоох болвол иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулна. Анхнаасаа хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийдэг байх ёстой юм. Ихээхэн хэмжээний өртэй мөртлөө ганган яваад байж болох уу. Төсвийн алдагдлыг дотооддоо бонд гаргаж босгоно, блокчейнээр зарна гэж байна. Бусдыг нь гаднаас зээл авах байдлаар нөхөх нь. Энэ их мөнгийг ирээдүйд төлж таарна. Миний зарчим бол төрийн өмчит үйлдвэрүүдийг хувьчлах ёстой. Бүгд шилэн болох ёстой. Орчин үед тодорхой хэмжээнд төрийн оролцоо байх ёстой хэдий ч ямар салбарт төрийн оролцоо байх ёстойг тодорхой болгомоор байгаа юм. Харин бусад салбарууд дээр чөлөөт өрсөлдөөнийг төр дэмжих замаар тоглоомын дүрмээ их ойлгомжтой болгох ёстой.

-Зээлийн хүүг бууруулах тогтоолын төслийн тухайд асуулт байна. Зээлийн хүү бууруулаад ирэхээр хадгаламжийн хүү буурдаг сул тал бий. Энэ тухайд?

-20,100 сая төгрөгийн хадгаламжтай хүнээс авах татварт нөлөө үзүүлэхгүй. Их хэмжээний хадгаламжтай хүмүүсээс авах татвар нэмэгдэх зүйл тусгагдсан. Гэхдээ тогтоол батлагдаж байгаа болохоос хууль батлагдаагүй. Тогтоолын хүрээнд л ажлаа хийх юм. Хадгаламжийн хүүгээ бууруулаад зээлийн хүүг бууруулна. Зээлийн хүү жил бүр нэг хувь буурсаар дөрвөн жилд дөрвөн хувь буурна. Одоо 16,3 хувьтай байна гэхээр дөрвөн жилийн дараа 12,3 хувь болно. Гэхдээ л энэ тоо их. Манай бүс нутагт ийм зээлийн хүүтэй улс орон байхгүй. Тиймээс бид хийх ёстой зүйлээ хийх л ёстой. Энд хэдэн хүн эсэргүүцэх болов уу гэх байдлаар биш олонхын эрх ашгийг хамгаалах нь чухал. 2016-2020 онд зээлийн хүү дөрвөн хувь буусан. Макро эдийн засгийн орчин ч сайн байсан. Манай баялгууд гадаад зах зээл дээр тодорхой өртөг өндөр байлаа. Төсвийн алдагдал бага, эдийн засаг өсч байсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт ч нэмэгдсэн. Энэ бүх зүйл зээлийн хүү буурахад нөлөөлсөн. Одоо бол зээлийн хүү буурах тааламжтай орчин биш байгааг бүгд мэдэж байгаа. Гэхдээ Монголбанкийг бодлогоо зохицуулаад ажиллахыг тогтоолд зааж өгч байгаа юм.

-Зээлийн хүү бууруулах тогтоолыг дагаад ямар хуульд өөрчлөлт орж таарах бол?

-Өмнөх парламентын үед банкны шинэчлэлийн хуулиуд өргөн баригдчихсан. Банкийг либерал болгоё, олон эзэмшигчтэй болгоё, өрсөлдөөнийг бий болгоё, банкийг чиглэлүүдтэй болгоё гэх зэрэг зүйлс яригддаг. Банкуудыг чиглэлтэй болгоё гэдэг нь аль банк нь ХАА-н салбар руу анхаарах юм, аль нь ЖДҮ-ийн салбар руу анхаарах юм зэргээр бодлого бодлогоор нь салгах хууль өргөн барих гэж байна. Хамгийн гол нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх ёстой. Банкинд ганцхан мөнгөө хадгалуулдаг байдлыг өөрчлөх юм. Энэ бүхэн өнөөдөр яригдаж байгаа сэдэв биш л дээ. 2008-2012 онд Сү.Батболд даргын үед хөрөнгийн зах зээл тодорхой хэмжээгээр хөгжих суурь нь бий болсон. Энэ бодлогыг залгамжлаад авах ёстой байсан ч тэгсэнгүй. Монгол төрийн залгамж бодлого явдаггүй гэдэг нь үүний нэг нотолгоо. Хөрөнгийн зах зээл хөгжсөнөөр хуримтлалаа ганцхан хадгаламжид аваачаад хийдэг биш, хувьцаа авах, бонд авах, хөрөнгө оруулах зэрэг боломж үүснэ. Монголын нэр хүнд бүхий компаниуд дотооддоо IPO гаргадаг. Дотоодын зах зээл үнэлдэг байх ёстой. Хувьцаа гэхээр хүмүүст хол сонсогддог л доо. Гэхдээ fami­ly компаниасаа сал гэж байгаа юм. Компаниуд хөрөнгийн зах зээл дээр гарахыг хүсч байгаа хэдий ч орчин нөхцөлийг нь сайн бүрдүүлж өгөхгүй учраас л хөрөнгийн зах зээлд амжилт олохгүй яваад байна. Гэтэл Америкийн томоохон компаниудын гол хувьцаа эзэмшигчид нь тэтгэврийн сангаараа дамжуулаад тэтгэврийнхэн нь байж байх жишээтэй.

-Гадаадын банк орж ирэхийг та дэмждэг үү?

-Ер нь гадаадын банкийг оруулах ёстой. Бусад бүх улс оруулчихсан байхад манай улс яагаад гадаадын банк оруулж болохгүй гэж. Гэхдээ манай улсын хувьд болгоомжлох зүйлс бий. Гадаадын банкинд жижиглэсэн зээл бус тодорхой чиглэлд зээл олгох лимитийг нь тогтоож өгч болно. ЖДҮ-ийн зээл, цалингийн зээл, хэрэглээний зээл зэрэгт эрсдэлтэй байж болох юм.

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих талаар та өнгөрсөн парламентад ч дуугарсаар ирсэн. Өнөөдөр манай ЖДҮ-ийн салбар ямар хэмжээнд явж байна вэ?

-Төрийн зүгээс цар тахлын үед долоон чиглэлийн арга хэмжээ авч хэрэгжээд явж байгаа. Ямар ч компанийг цар тахлын үед борлуулалтаар дэмжих нь төрийн үүрэг байх ёстой. Гадаадын томоохон улс орнууд манай улс шиг яагаад бүгдийг нь хааж боохгүй байгаа юм гэдэг. Хаачих л юм бол маш олон хүн ажлын байргүй болно. Америкийн үйлдвэр үйлчилгээний салбар нь зах зээлийн эдийн засгийн 60 хувийг бүрдүүлдэг. Тэндээс иргэд нь ажилтай орлоготой байдаг. Уул уурхайг 10 хувиас дээш нь гаргадаггүй. Үйлдвэрлэл үйлчилгээний салбар тодорхой хэмжээнд бие биенээ нөхөөд явчихдаг. Жижиг дундын салбар руу цар тахлын үед ч, энгийн үед ч төр анхаарал хандуулах үүрэгтэй. Сангийн сайд заримдаа ядаргаатай салбар гэх өнгө аяс гаргадаг. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл бойжиж байж олон хүн ажилтай, орлоготой байхаас гадна ирээдүйд татвар төлөгчид бий болно. Төрийн олон асуудлуудыг тэр салбар шийдэж өгнө. Өнөөдөр төрөөс хүн бүр, салбар бүр ямар нэгэн зүйл хүсч байна. Гэтэл бүгдийг нь төр анхаарах боломжгүй. Манай төрд тийм боломж, мөнгө ч байхгүй. Энэ бүхнийг өөрөө өөрийгөө аваад явдаг салбар шийднэ. Хүн бүр ажилтай орлоготой байхын тулд хууль эрх зүйн орчинг тодорхой болгох ёстой. Үүний төлөө би дуугарч байна. Ямх ямхаар хэлээд явахаас нэг удаа хэлээд бүх зүйл бүтчихгүй. Бизнес эрхлэгчдийг дэмждэг, ойлгодог орчин бүрдэх хэрэгтэй. Мөн тэр хүмүүстээ итгэл үзүүлдэг байх нь чухал. Тэр хүмүүсээс авсан татвараар амьдарч байгаа шүү дээ. Тиймээс энэ салбарыг дэмжиж байж том төсөв, том эдийн засагтай болох ёстой гэдгийг аль ч шатандаа ойлгох ёстой.

-Манай улсын хувьд бодлого тодорхойлдог яам байх ёстой гэх байр суурийг та илэрхийлдэг. Ирэх жилүүдэд Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэл ямар салбар луугаа голчилж анхаарахаар болов?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэлийг Засгийн газар, ЗГХЭГ-аас боловсруулж оруулж ирсэн. Их сайн хөтөлбөр болсон. Дээхнэ үед төлөвлөгөөний комисс гэж байгууллага байсан даа. Тэр үе шиг бодлого тодорхойлдог яам хэрэгтэй байгаа юм. Ирэх дөрвөн жил ямар чиглэлд анхаарч ажиллах эрэмбийг тодорхойлдог яам байх ёстой. Монгол Улсын тэргүүлэх чиглэл энэ дөрвөн жилд үүнд анхаарч ажиллана гэдгээ тодорхойлох ёстой. Төмөр зам, аялал жуулчлал, үйлдвэр үйлчилгээ зэргээр ангилна гэсэн үг. Энэ салбар луу ийм бодлого барьж ажиллая гэдэг ч юм уу. Үүнийг маш олон жил ярьсаар өнөөг хүрсэн. Үндсэн чиглэлийг Засгийн газар боловсруулж орж ирсэн дээр нэмээд 100 гаруй санал хураагдлаа. Бүгд дэмжигдсэн. Ингэхээр үндсэн чиглэл хамаагүй болоод тэс өөр салаалаад явчихаж байгаа юм.

Хэрвээ бид бодлогын яамтай бол бодлогын яам энэ бүхнийг зангидаад оруулж ирээд бүх яамдад үүргээ өгөн, гишүүдэд тайлагнаад бодлогоо тодорхойлоод явах нь зөв. Эдийн засаг, хөгжил, бодлогын цогц яамтай болох шаардлагатайг энэ удаагийн төсвийн тодотгол батлан харууллаа шүү дээ. Тиймээс Үндсэн хуульд тусгагдсан яамаа бий болгоод бодлогоо тодорхойлоод явах нь зүйтэй.

УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурьтай ярилцлаа.

-Байнгын хорооны хурлын үеэр та махны үнийн талаар саналаа илэрхийлсэн. Таны энэ байр суурь сошиалд нэлээд шуугиан болж байна. Өмнөд Монгол, Эрээнд мах нэг килограмм нь 36 мянган төгрөгний үнэтэй байхад манай улсад найман мянган төгрөгний үнэтэй байна гэх байр суурийг илэрхийлсэн. Энэ талаарх санал бодлыг тань дэлгэрэнгүй сонирхмоор байна?

-Монгол Улсад төр байх ёстой. Төрөө ардчилсан сонгуулиар сонгож байна. Тэр хүмүүсийн бодлогоор хүмүүс хөгжих үү, эс хөгжих үү гэдгийг ард түмэн харж байдаг. Хөгжлийн талаар ярихаар нөгөө талд эдийн засгийг ярих болно. Өнөөдөр бид эдийн засаг гэхээр уул уурхайг л ярьдаг. Монгол Улс олон зуун мянган жил мал аж ахуйгаа дээдэлж ирсэн. Түүнийхээ ашиг шимийг хүртэж, борлуулж, хэрэглэж ирсэн түүхтэй шүү дээ. Уул уурхай бол нөхөгдөшгүй баялаг. Хэзээ нэгэн цагт дуусна. Харин мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дуусашгүй баялаг. Хүн төрөлхтөн байх цагт байж л байх зүйл. Мал аж ахуйн салбараа дэмжиж, малын гаралтай бүтээгдэхүүний төрлийг олшруулж, борлуулалтыг нэмэгдүүлж чадвал Монгол Улсын эдийн засаг үлэмж хэмжээгээр тэлэх боломж бий. Төсвийн байнгын хорооны хурал дээр миний хэлсэн үг, ярьсан зүйлийн гол санаа ийм байсан. Өнгөрсөн 2019 оны эцэст Монгол Улс 70.9 сая мал тоолуулжээ. Харин энэ онд 22.7 сая төл хүлээн авсан. Энэ жил 20 орчим сая мал эргэлтэд орох төлөвлөгөөтэй байгаа юм. Нийслэлийн иргэдийн амьдралын түвшин, цалин хөлс ямар байгааг ойлгож байна. Бэлчээрийн малын мах бол дэлхийд хаана ч байхгүй органик хүнс. Тиймээс малчдынхаа хөдөлмөрийг үнэлэх ёстой юм. Манайд тариалалтыг дэмжих сан, үнэ тогтворжуулах сан гэх зэрэг олон сангууд үйл ажиллагаа явуулдаг.

Үүн шиг малчдаа дэмжих сан байх ёстой. Амьдралын түвшин доогуурх өрх айл, өндөр настнууд, цэцэрлэгийн хоол хүнсэнд нийлүүлж буй махны үнийн зөрүүг тус сангаас гаргаж болно. Төр засаг ч бодлогоор дэмжиж дотооддоо үнийг барих боломжтой. ресторан, амралт зугаалгын газруудад чөлөөт зах зээлийн үнэлгээнд тулгуурлаад махаа худалдаж аваг л дээ. Чадалтай, тэнхээтэй, үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлж байгаа Оюу толгой, Таван толгой зэрэг гадны хөрөнгө оруулалттай олон мянган аж ахуйн нэгжүүд малчдын маань дөрвөн цагийн хатуу ширүүнийг туулан хөдөлмөрлөж байж бэлтгэсэн махны үнийг заавал бага үнээр авна гэж зүтгэхгүй байлгүй гэсэн санаа илэрхийлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, малын гаралтай бүтээгдэхүүнээ зах зээлийн үнээр авч, малчдынхаа хүнд хэцүү хөдөлмөрийг үнэлж чадвал энэ салбар хөл дээрээ босч чадна. Мал малладаг залуучууд цөөрч байна. Хот руу олноороо шилжин ирж байна. Дэлхийд хаана ч байхгүй нүүдлийн мал аж ахуйгаа анхаарах цаг болсон. Цаашлаад яривал Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгааны асуудал хөндөгдөнө. Монгол хүнийг мянга мянган жил тэжээж өдий зэрэгт хүргэсэн энэ том салбараа хамгаалах нь монгол хүн бүрийн үүрэг гэж хардаг. Малчдынхаа амь амьжиргааг тэтгэж чадвал хот, хөдөөгүй монгол хүний амьдрал дээшилнэ. Иргэн баян бол улс баян гэдэг биз дээ. Орон нутагт байгаа иргэдээ дэмжиж чадах аваас тэд нийслэл рүү зүтгээд байхгүй.

-Махны үнийг нэмэгдэх ёстой гэж үзэж байна гэж ойлголоо. Нэг талдаа малчид махаа өндөр үнээр худалдаалбал ашигтай хэдий ч нөгөө талд худалдан авч байгаа иргэдийн амьдралын түвшинг нарийн харгалзаж үзэх шаардлагатай байх…

-Тийм, махны үнийг нэмэгдүүлэх ёстой. Найман мянган төгрөгөөр махаа зарж байгаа малчид тээвэр, татвар төлөөс, бензин тос гээд тал нь урсчихдаг. Тэгэхээр килограмм махыг дөрвөн мянган төгрөгөөр зарж байна гэсэн үг. Махны үнийг өсгөснөөр бид хөдөө аж ахуйгаас олох орлогоо хоёроос дээш хувиар нэмэгдүүлж чадна. Махны үнэ нэмэхээр Монголд орж ирж байгаа мөнгөний урсгал ч нэмэгдэнэ. Сангийн хувьд малчин хүн найман мянган төгрөгөөр махаа зарвал санд мөнгө өгөхгүй. Харин малчид зарагдаж байгаа махаа хэд дахин үнэ нэмээд зарвал үнийн дүнгээсээ санд мөнгө хуримтуулна. Малчин зарагдаж байгаа үнийн дүн, борлуулалтын орлогоосоо санд мөнгө төвлөрүүлнэ гэсэн үг. Энэ сангаас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, ахмад настан, амьдралын түвшин доогуур иргэдэд хөнгөлөлт үзүүлэх төрийн бодлого хэрэгжих ёстой юм. Амьдралын боломжтой чадвар чансаатай, гадна дотноос мах зөөж хүнсэндээ хэрэглэдэг хүмүүс яагаад монгол малын махыг зах зээлийн үнээс доогуур үнээр идэх ёстой гэж. Үүнийг улстөрчид зоригтой хэлж чаддаггүй. Яагаад гэвэл сонгогчдын дунд нэр хүндээ алдахаас айдаг. Гэхдээ аливаа асуудлыг хэлэхээс айвал энэ улс орныг хэн өөрчлөх юм. Мэдээж хэрэг хувийн аж ахуйн нэгж, уул уурхайн дэмжих ёстой боловч нэн тэргүүн ээлжинд мал аж ахуйгаа дэмжье гэсэн санааг элдвээр мушгиж гуйвуулаад байх шаардлагагүй гэж би боддог.

-Махны үнийг дагаад махны экспорт нэмэгдэх үү?

-Үүнийг ярихад хэдэн зүйлс дурдагдана. Эрүүл бүс нэн тэргүүнд чухал. Монгол малаа эрүүл болгохын тулд төр жилд 20 гаруй тэрбум төгрөгийн вакцин хийж байна. Би Байнгын хорооны хурал дээр Хөдөө аж ахуйн сайдад онцгой анхааруулсан. Хоёр гурван жилийн туршид уйгагүй анхаарсны хүчинд эрүүл бүс болоод ирэнгүүт зуд боллоо гэх нэрийдлээр отор нүүдэл хийлгэж эрүүлжиж байгаа бүсээ сүйтгээд байна. Эрүүл бүс рүү ердөө ганц өвчтэй хонь ороход л хэдэн жилийн хөдөлмөр үгүй болчихоод байна. Экспортод гаргах мах эрүүл, олон улсын чанарын шаардлага хангасан байх ёстой. Эрүүл бүсийн төлөө төр нэг гараараа вакцин хийгээд нөгөө гараараа отор нүүдэл гэх нэрийдлээр олон жилийн хөдөлмөрөө үгүй хийдэг байж болохгүй. Нийслэлийнхнийг харахаараа толгой дохидог, хөдөө очихоороо малчдаа дэмжинэ гэж хоёр нүүр гаргадаг байж болох уу. Төр хатуу бодлого явуулж байж тэнцвэрийг хангаж Монгол Улс хөгжинө.

-АН Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, түүний нэгжийн тухай хууль хэлэлцэх үед завсарлага авсан. Завсарлага авах шалтгаан юу байв?

-1992 онд анхны Үндсэн хууль батлагдаж нийгмийн баримжаа өөрчлөгдсөн. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаа чөлөөт зах зээлээр сольсон. 1990 онд манай улсын ДНБ ердөө 13 тэрбум төгрөг байсан. 2000 онд нэг их наяд төгрөгийн босго давж, харин өнгөрсөн жил 37 их наяд төгрөгт хүрчээ. Ийнхүү манай улсын эдийн засгийн багтаамж тэлсэн байна. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний удирдлагын тухай хууль гэдэг бол Үндсэн хуулийн дараа орох суурь хууль. Энэ хууль газар нутгаар нь, удирдлагаар нь, нэгжээр нь заасан хэнээр удирдуулах, хамрах хүрээ, хөрөнгө мөнгө бүгдийг тусгасан. Энэ бүхнийг тухайн баг, сумын хүмүүс мэдэх ёстой. Энэ бүх зүйлийг зохицуулдаг хуулийг яаран сандран өөрчилж болохгүй. Энэ хууль анх 1992 онд батлагдсан. 2004 онд жижиг сажиг нэмэлт, өөрчлөлт орсон. 2020 онд энэ хуулийн шинэчилсэн найруулга орж ирж байна. Энэ том хуулийг ээлжит бусаар яаравчлан батлах нь буруу гэх саналыг АН хэлсэн. Хоёр тал ярьж байгаад ээлжит чуулганаар хэлэлцэх нь зүйтэй гэж үзлээ. Аливаа хуулийн нийгмийн шинжтэй ирээдүйг харсан зүйлийг улс төрийн сонгуулийн өмнө хийх буруу. Яагаад гэхээр орон нутгийн удирдлагыг Ерөнхий сайд санал оруулна гэвэл Үндсэн хууль зөрчиж байгаа хэрэг. Одоо хүчин төгөлдөр хэрэгжиж буй засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн тухай хуулиар аймаг, нийслэлийн Засаг даргыг тухайн шатны Иргэдийн хурлын төлөөлөгчдийн хурлаар хэлэлцэн, нэрийг нь тодруулж, Ерөнхий сайдад санал болгон батламжилдаг. Ээлжит чуулганаар энэ хууль орж ирэх байх. Үүн дээр нийгмийн хэлэлцүүлгүүд хийх ёстой. Хөдөө хотыг зааглаж ярих ёстой. Өнөөдөр хоёр өөр Монгол үүсчихээд байна. Хөдөөний нүүдэлчин Монгол, төвлөрсөн багширсан түгжирсэн төвийн Монгол. Нэгдсэн хуулиар хөдөө, хотын асуудлыг зохицуулахад ихээхэн ухаан хэрэгтэй. Гэхдээ салгаж үзэж болохгүй л дээ.

-АН-ын бүлэг хэр сөрөг хүчин болж чадаж байна гэж та үзэж байна?

-Төр гэдэг ард түмний нэг хэсэг. Төр хоёр багана дээр байх ёстой гэж боддог. Нэг нь ард түмний саналаар олонх, нөгөөх нь хүчтэй хяналт. Хянаж байгаа бүтэц нь ил тод шударга үнэнийг хэлдэг байх ёстой. МАН Монгол орныг хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэж байгаа бол АН-ын үгийг сонсох ёстой. Сонгууль өгсөн нийт иргэдийн 45 хувь нь МАН-ыг сонгосон. Гэтэл УИХ-ын дийлэнх олонх буюу 62 гишүүн МАН-ыг төлөөлж байна. АН, бие даагч, бусад нам эвслийг нийт сонгогчдын 55 гаруй хувь сонгосон. Нэмээд сонгууль өгөөгүй 20 гаруй хувь байна. Энэ 20 хувь МАН-ыг дэмжиж байгаа гэсэн үг биш. Тэгэхээр бараг 60 гаруй хувь нь МАН-ыг сонгоогүй. Тэр 60 гаруй хувийн хяналт АН-аар дамжих ёстой. Тиймээс би чуулганы хуралдаан дээр “МАН нь АН-аас долоо дахин хүчтэй мэт харагдавч нийт иргэдийн 40 хувийн дэмжлэг авсан байна” гэж хэлсэн. Одоо энэ дэмжлэгээ тодорхой хувиар алдсан байхыг үгүйсгэхгүй. Чуулганы хуралдааны үеэр Б.Пүрэвдорж гишүүн сонгуулийн талаар нэлээд хүчтэй дуу хоолойгоо гаргасан. Дэгийн тухай хуульд гишүүн зөвшөөрөл өгөөгүй байхад үг хэлж болохгүй гэсэн хориг бий. Гэвч Б.Пүрэвдорж гишүүн үг хэлж байхад Т.Аюурсайхан гишүүн түүний үгийг тасалж өөрөө дэгээ зөрчсөн. Асуудал нь Б.Пүрэвдоржийн дуу хоолойг хасч байгаа юм биш, нийгмийн 60 хувийн иргэдийн дуу хоолойг хаасан учраас бид эгдүүцэж байгаа юм. Эхлээд Б.Пүрэвдоржийн дуу хоолойг хаана. Дараа нь Батсуурийг хаана. Дараа нь хэний дуу хоолойг хаах юм бэ. МАН-ын маш буруу үйлдэл хийж байна гэж би дүгнэж байгаа. Миний хэлсэн үгийг монтажлаад сошиалаар цацаж байна. Магадгүй эрх баригчид Ж.Батсуурь гэдэг хүний яриад байгаа бодлого ажил хэрэг болчихвол, нэр хүнд өсчих байх гэсэндээ ийм зүйл хийгээд байна уу гэж би хардаж байна. Энэ бол соёлтой улс төрийн хүчний арга барил биш. Эрх барьж байгаа нам ард түмнийг цөөнхийн дуу хоолойг сонсох үүрэгтэй. Биднийг нийт иргэдийн дуу хоолой болсны төлөө эсэргүүцэн дарж болохгүй, биз дээ. Миний хэлсэн үг, санааг зориуд мушгин гуйвуулах үйл ажиллагаа явуулж байгаад харамсалтай байна. Хэрвээ миний хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь үзвэл ХАА-ын салбарыг дэмжих бодлого байсныг иргэд олж харна. Тиймээс орон нутгийн малчин өрх төдийгүй нийслэлийнхэн ойлгож хүлээж авна гэдэгт итгэлтэй байгаа.

УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Зээлийн хүү бууруулах тухай яриа хэдэн парламент дамжсан сэдэв. Зээлийн хүү буурах нь иргэд болоод ААН-үүдэд мэдээж нэн таатай мэдээ. Өргөн баригдсан “Зээлийн хүүг бууруулах стратеги батлах” тухай УИХ-ын тогтоолын төсөлд ямар зүйл заалтууд тусгагдсан талаар ярилцлагаа эхэлье?

-“Зээлийн хүүг бууруулах стратеги батлах” тогтоолын төсөл байнгын хороодоор хэлэлцэгдээд явж байна.Энэхүү тогтоолыг зээлийн хүүг бууруулахад авах арга хэмжээний хураангуй гэж тайлбарлаж байгаа юм. Яагаад гэхээр шууд зээлийн хүүг бууруулна гэхээсээ илүү ямар хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт орох ёстой, Монголбанкнаас ямар арга хэмжээ авах ёстой, арилжааны банкууд мөн ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай зэргийг багцлаад тогтоол хэлбэрээр гаргасан. Ер нь зээлийн хүүгийн бүтцийг харах юм бол, зээлийн хүүгийн 60 хувь нь эх үүсвэрийн зардал буюу хадгаламж, 17 хувь нь банкуудын үйл ажиллагааны зардал, 11 хувь нь эрсдэлийн зардал зэргээс бүрддэг. Тиймээс бид эхлээд 60 хувь буюу эх үүсвэрийн зардлыг хэрхэн бууруулах талаар анхаарч байна. Хадгаламж эзэмшигчдэд нэг давуу тал үүсчихсэн байдаг. Тэр нь банкуудыг хооронд нь өрсөлдүүлээд аль болох өндөр хүүтэй банкинд мөнгөө хадгалуулж, хүү авдаг. Үүнийг хэрхэн зохицуулах талаар мөн тусгаж байна. Банкууд хоорондоо өрсөлдөж байж зээлийн хүү буурна. Дээрээс нь банкуудтай өрсөлдөх бусад хөрөнгийн зах зээлийн тоглогчид нэмэгдэх шаардлагатай. Хөрөнгийн зах зээл дээр бараг 90 хувь нь банкууд байдаг. Үлдсэн 10 хувьд нь банк бус санхүүгийн байгууллагууд, даатгалын компаниуд, янз бүрийн хөрөнгө оруулалтын сангуудын тоглогчид байна. Энэ арван хувийг илүү идэвхжүүлье гэх үүднээс банкуудтай өрсөлддөг болох хэрэгтэй гэх зарчим баримталж байна. Нэгдүгээрт, Монголбанк жижиг дунд бизнесийг дэмжихээр тусгай нөхцөлтэй буюу бага хүүтэй эх үүсвэр банкуудад олгохоор тогтоолд тусгагдсан. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд өөрийнхөө баланс дээр байгаа хэвийн зээлээ багцалж үнэт цаасжуулаад Монголбанкинд өгнө. Харин Монголбанк үүнийхээ оронд бодлогын хүү юм уу, бодлогын хүүгээс багахан дээгүүр эх үүсвэр өгч,арилжааны банкууд нь тэр эх үүсвэрээ цаашаа жижиг дунд бизнесүүдээ санхүүжүүлэх юм. Бодлогын хүү есөн хувь байхад есөн хувь дээр 3-4 хувийн маржин нэмээд 13 хувийн хүүтэй зээл болно. Ийм байдлаар жижиг дунд бизнесүүдээ дэмжих зүйл заалт тусгагдсан.

-Хөрөнгийн зах зээлд мөнгө оруулахаар манайд их эрсдэлтэй. Мөнгөө алддаг гэдэг. Үүнийг харгалзаж үзсэн үү?

-Би томоохон зарчмын зүйл ярьж байгаа. Бизнесүүд яаж өөрийгөө санхүүжүүлж байгааг авч үзье л дээ. Тэд банкинд очиж хамаг барьцаагаа өгдөг, эсвэл банк бус дээр очиж зээл авдаг. Угтаа бизнесүүд шууд хөрөнгийн бирж дээр бондоо гаргаад хөрөнгө оруулагчдаас мөнгө босгох боломж нь байх ёстой. Үүнийг СЗХ-нд үүрэг болгож хөрөнгийн зах зээлээ идэвхжүүл, тоглогчдоо нэм гэх ёстой.

Эх үүсвэр тал дээр хадгаламж эзэмшигчид аль болохоор өндөр өгөөжтэй хөрөнгө оруулалтыг хийж байгаа. Одоогийн байдлаар энэ нь банкны хадгаламж байна. Банкны хадгаламжийн хажуугаар бонд юм уу, эсвэл өөр шинэ төрлийн үнэт цаас гарч ирэхээр хооронд нь харьцуулж, заавал банкинд мөнгөө хадгалуулахгүй өөр хэлбэрийн санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах боломж үүснэ.Түүнчлэн саяхан хүртэл банкууд харилцах данс дээр хүү төлдөг байсан. Үүнийг ковидтой холбоотой хуулиар болиулсан. Мөн нэмэлтээр хугацаагүй хадгаламж дээр хүү төлөхийг болиулах гэж байна.

-Хугацаагүй хадгаламж дээр хүү төлөхөө болихоор энэ төрлийн хадгаламж эрс буурах юм биш үү?

-Тэгж байж банкуудын өртөг нь буурна. Цаашлаад зээлийн хүү ч буурна. Харин хугацаатай хадгаламж дээр хүү төлдгөөрөө төлнө. Харилцах хугацаагүй хадгаламж дээр хүү төлөхгүй. Ханшийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалаад харилцагчид их хэмжээний төгрөгийн хадгаламжаа ам.долларын хадгаламж болгож байна. Долларжих процесс явагдаад байна гэсэн үг. Үүнийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлахын тулд ам.долларын хадгаламжийн олсон орлого дээр илүү татвар төлдөг болъё гэх заалт тусгагдсан. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд Сангийн яамтай хамтарч ажиллахаас гадна тодорхой хууль тогтоомжид өөрчлөлт орж таарна.

-Хөрөнгийн зах зээлд банкуудаас бусад салбарыг оруулахыг зорьж байна гэж дээр дурдлаа. Банкаас бусад салбарууд хөрөнгийн зах зээл дээр хэрхэн тоглогч болох боломж байна вэ?

-Банк бус санхүүгийн байгууллагын төлөөллүүд нэг зүйлийг хэлдэг. ББСБ-аар үйлчлүүлдэг ААН, иргэд банкин дээр очоод барьцаа хөрөнгө нь дутдаг, янз бүрийн шалгуурт нь тэнцэхгүй зээл авч чадалгүй хана мөргөдөг. Эдгээр ААН, иргэд ББСБ-аас зээл авдаг. ББСБ банкуудын үйлчилж чадахгүй байгаа харилцагчдад үйлчилж байна гэдэг. ББСБ-ын хүү яагаад өндөр байна гэхээр тодорхой хэмжээний бүтээгдэхүүний онцлог бий. Магадгүй шуурхай гэдгээрээ хүү нь өндөр байж болно. Гэхдээ дийлэнх ББСБ өөрийн хөрөнгөө эргэлдүүлж байгаа болохоор өртөг нь өндөр байдаг. ББСБ-ууд бирж, хөрөнгийн зах зээл дээр гараад бонд, хөрөнгө босгоод шинэ эх үүсвэртэй болвол түүнийгээ эргэлтэд оруулснаар зээлийн хүү буурна гэж тайлбарлаж байгаа. Түүнээс гадна даатгалын компаниудын эрсдэлийн сан одоогийн санхүүгийн зохицуулах хорооны журмаар зөвхөн арилжааны банкууд дээр байрших боломжтой. Үүнийг аль болох хөрөнгийн бирж рүү байрших боломжийг нээе гэж байгаа юм. Тэгвэл ААН байгууллагууд, компаниуд банкуудыг алгасаад шууд даатгалын компани, эсвэл хувь хөрөнгө оруулагчдаас санхүүжилтийг босгох боломжийг гаргая гэж байгаа юм.

-Зээлийн хүүг хүчээр, огцом буулгах хууль баталбал хадгаламжийн хүү огцом буурна, хадгаламжийн хүү буурвал мөнгөө банкинд дэмий хадгалуулахыг хэн ч хүсэхгүй нь ойлгомжтой. Үүнд хариулт өгөөч?

-Нийт томоохон дүнтэй хадгаламжийн дийлэнх нь маш цөөхөн хүний гарт байдаг. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөө өндөр дүнтэй байршуулж орлого олдог. Жижиг хадгаламж эзэмшигчдэд ямар ч нөлөө байхгүй. Томоохон хадгаламж эзэмшигчид банкуудыг хооронд нь өрсөлдүүлж, хэн өндөр хүү өгнө, түүнд мөнгөө байршуулдаг байдлыг хязгаарлах гээд байгаа юм. Аливаа зүйл бүгд л эерэг сөрөг талтай. Зээлийн хүү дарамт болж байна бууруул гэдэг, гэхдээ хадгаламжийн хүү буурах гээд байна гэдэг. Бүх л өрх, бизнесүүдэд тулгамдаж байгаа хамгийн том асуудал зээлийн хүүгийн дарамт биз дээ. Зээлийн хүү манайд нэгдүгээрх асуудал, мөн үү. Мөн. Үүнийг шийдэх ёстой. Мөнгө ихтэй хүмүүс зарласан хүүгээр хадгалуулж болно ш дээ. Эсвэл хөрөнгийн зах зээл дээр шинэ хэрэгсэл гараад ирэхэд түүнд хөрөнгө оруулж болно.

-Мэдээж банкны эрсдэл гэх зүйл энд зайлшгүй сөхөгдөж таарах байх, тийм үү?

-Тийм. Банкны эрсдэл буюу муу зээл нийт банкны активын 11 хувь нь болчихоод байгаа юм. Миний хувьд банкны салбарт ажиллаж байсны хувьд банкны эрсдэл гэх зүйлийг сайн ойлгодог.Зарим зээлдэгч үнэхээр хүндрэлд ороод банктайгаа нөхцөлөө өөрчилж, графикаа шинэчлээд явдаг. Зарим зээлдэгчид зээлээ огт төлдөггүй. Шүүх дээр очоод шүүхдэлцээд барьцаа хөрөнгөөрөө хангуулъя гэхээр дөрвөн жилийн процесс болдог. Янз бүрийн байдлаар шүүхийн маргааныг сунжруулдаг, үүгээр бүр мэргэшсэн хуульчид, өмгөөлөгчид ажилладаг. Үүний хор уршиг нөгөө хэвийн зээлээ төлөөд явж байгаа иргэд, ААН-ийн нуруун дээр буудаг. Яагаад гэхээр шүүхэд банк зээл төлөхгүй байгаатай холбоотой гомдол гаргалаа гэхэд хүүг нь зогсоочихдог. Тэгэхээр дөрвөн жил ямар ч хүүгүй,өндөр зардалтай процесс болчихож байгаа юм. Банкуудад муу зээлтэй холбоотой тусгай активын алба, муу зээлийн алба зэрэг байдаг. Баахан бүтцийг санхүүжүүлж, хүмүүсийн цалин хөлс хуулийн маргаантай холбоотой зардал гардаг. Энэ зардлын эцсийн дүн энгийн зээлийн төлбөрөө цагтаа төлдөг иргэд, ААН-ийн нуруун дээр тохогдчихдог. Тэгэхээр аль болохоор 11 хувийн муу зээлийг багасгах тусам хуулийн процессийг богиносгож, хялбар хурдан болговол зээлийн эрсдэлийн зардал буурна. Энэ буурвал тодорхой хэмжээгээр зээлийн хүүнд ч нөлөөлнө.

-Манайд зээлийн мэдээллийн сан ямар байдаг гэж та хардаг вэ. Шинэчлэлт хийгдэх шаардлагатай юу?

-Монголбанк дээрх зээлийн мэдээллийн сангаас зээл хүссэн иргэдийн мэдээллийг авч өмнөх зээлийн түүхийг нь хардаг. Энэ бол маш энгийн болоод бүдүүлэг мэдээллийн сан. Барууныхны бүх зээлийн мэдээллийн сан нь боловсронгуй байдаг. Энэ сан нь мэдээллийг үндэслэж оноо өгдөг. 10 жилийн турш цалингийн зээл аваад зээлээ огт хоцроохгүй төлсөн бол зээлийн оноо өндөр байдаг. Өндөр байх тусмаа бага хүүтэй зээл авах боломжтой. Эрсдэлгүй зээлдэгчдэд бага хүүтэй зээл, эрсдэлтэй зээлдэгчдэд өндөр хүүтэй зээл олгодог тогтолцоо байдаг. Манайд ийм зээлийн мэдээллийн сан байдаггүй. Тиймээс яаралтай зээлийн мэдээллийн сангаа Монголбанк арилжааны банкуудтайгаа хамтран илүү боловсронгуй болгох шаардлагатай. Маш хурдан оноо тооцдог болчихвол зээлдэгчдээ ялгаж, салгадаг болно. Одоо бүгд тэгш нэг хүү төлж байгаа. Мэдээж сайн ч, муу ч зээлдэгч бий. Тиймээс сайн зээлдэгч иргэд, ААН бага хүүтэй зээл авах боломж бүрдэх ёстой. Үүнийг мөн зохицуулахаар тогтоолдоо тусгачихсан.

-Зээлийн хүү хэзээ бодитоор буурах боломжтой вэ?

-Зээлийн хүү шат дараатай буурна. Тогтоол батлагдаад маргааш нь зээлийн хүү буурна гэсэн ойлголт огт байхгүй. Тогтоол баталснаар олон ажил хүлээж байгаа. Олон хууль дүрэм журам зохицуулалтыг хийж байж зээлийн хүү бууруулах орчин бүрдэнэ. Эдийн засгийн онолоороо ч бодит амьдрал дээр ч макро эдийн засаг нь тогтвортой, инфляци нь бага, гадаад валютын урсгал өндөр байх тусмаа зээлийн хүү эрчимтэй буурдаг. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд зээлийн хүү дунджаар гурван хувиар буурсан гэдэг нь ч үүнтэй холбоотой. Энэ орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх талаар тогтоол дээрээ томьёолоод тусгачихсан. Макро эдийн засгийг хэрхэн дэмжих, экспортод чиглэсэн салбаруудаа мөн ямар замаар дэмжих зэрэг багтсан. Инфляцийг зургаан хувийн түвшинд барина. Гадаадын банкуудын зээл тусламжийн эх үүсвэрийг аль болох эрчимтэй татах арга хэмжээ ч тусгагдсан. Намрын чуулганаар банкны тухай хуульд шинэчлэлт өөрчлөлт орно. Үүнийг дагаад бусад банктай холбоотой хуулиудад ч өөрчлөлт орох байх. Зээлийн хүү буурах асуудал зах зээлийн зарчмаараа л явна. Харин ААН-үүдэд зориулсан зээл дээр хүү илүү хурдан буурна байх. Яагаад гэхээр Монголбанк тодорхой хэмжээгээр эх үүсвэрийг нь өгөхөөс гадна зохицуулалтаа сайжруулна. Экспортод чиглэсэн төсөл болон ААН-үүдийг дэмжих хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлнэ гэж тогтоолд тусгасан. Тэдний хувьд эргэлтийн хөрөнгөд зарцуулагдах зээлийн хүү, өртөг буурна. Харин хэрэглээний зээлийн хувьд эх үүсвэртэйгээ л холбоотой. Хэрэглээний зээл дээр одоогийн байдлаар банкны салбарын бүтэц, иргэддээ үйлчилдэг банкны зах зээлийг харах юм бол нэг банк нь хамаагүй давамгайлсан байдаг. Түүнтэй өрсөлдөх банкууд нь жижиг. Энэ өрсөлдөөнийг шударга байлгахыг зорьж байна. Банкууд өрсөлдөж харилцагчдаа татах байдлаар хүүгээ бууруулна. Энэ мэтчилэн өрсөлдөөнийг дэмжих зүйл заалт ч бий. Банкуудын төлөөллүүдтэй уулзахад зээлийн хүүг бууруулах сонирхолтой байгаагаа илэрхийлсэн. Яагаад гэвэл өндөр хүү хэрэглэгч, зээлдэгчдээ санхүүгийн эрсдэлд оруулдаг. Саяхан Төрийн банк зээлийн хүүгээ бууруулж байгаагаа зарлалаа.