Author: НАЙДАНГИЙН НАРВАНЧИН

Мах боловсруулах үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эрхлэх улсын (ахлах) байцаагчийн дүгнэлттэй 49 үйлдвэрийн дүгнэлтийг цуцаллаа. Эмээлтийн махны үйлдвэрүүд ихэнх нь улирлын шалтгааны улмаас одоогоор үйл ажиллагаа явуулахгүй байна. Эмээлтэд байрлалтай махны үйлдвэрүүд болон тэнд үйлдвэрлэгдсэн, боловсруулагдсан махнууд хаашаа нийлүүлэгддэг талаар үйлдвэрийн төлөөлөлтэй ярилцлаа. (Тэрээр нэрээ нууцлахыг хүсэв).

---

-Танай үйлдвэр одоогоор ямар үйл ажиллагаа явуулж байна. Үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь хаасан, хориглосон зүйл байгаа юу?

-Би өөрөө малын мах худалдах, борлуулах салбарт 20 гаруй жил ажиллаж байна. Манай компанийн хувьд монгол эзэнтэй, монгол ажилчидтай. Орос, Хятад, Турк, Солонгос зэрэг орнууд руу малын мах экспортолдог. Заримдаа хувь хүн, албан байгууллагын хүсэлтээр мал бойлох үйл ажиллагаа явуулдаг. Өнгөрсөн 11 дүгээр сард явуулсан хяналт шалгалтаар ямар нэгэн зөрчил, асуудал гараагүй. Бүх үйл ажиллагаа маань стандартын дагуу явагдаж, татвараа ч ном журмын дагуу төлдөг. Манай үйл ажиллагааг хааж, хориглосон зүйл байхгүй, одоогоор хөлдөөгч зэрэг тоног төхөөрөмжиндөө засвар үйлчилгээ хийгээд ирэх саруудын бэлтгэл ажлаа базааж байна.

-Эмээлтийн махны үйлдвэрүүд чанар, эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй, махыг угаадаг зэрэг асуудал гарсан шүү дээ?

-Нэгдүгээрт, миний мэдэхээр Эмээлтэд цөөн хэдэн махны үйлдвэр л монгол эзэнтэй. Бусад нь ямар нэг гадаад хүний санхүүжилттэй. Монгол хүн бол мэдээж мах угаахгүй, угаасан мах идэхгүй. Харин тэдгээр гадаад удирдлагатай үйлдвэрүүд махыг усанд хийж хонуулаад, усыг нь дахин солих замаар цэвэрлэдэг бололтой байдаг.

-Тэгэхээр та мах угаадаг гэдгийг үгүйсгэхгүй байна уу?

-Тийм ээ, гэхдээ манай үйлдвэр гэхэд тийм үйл ажиллагаа явуулдаггүй. Малын махыг бид угаадаггүй. Зарим нэг хятад эзэнтэй, гадаад эзэнтэй газрууд угаадаг байх.

-Тэдгээр газрууд хот руу мах нийлүүлдэг үү?

-Чи нэг төсөөлөөд үз. Монгол Улсад махны бизнес хийж байгаа хятад хүний оронд өөрийгөө тавиад үзээрэй. Хятад наймаачин монголчуудаас мах аваад монголчуудад буцааж зарах тийм тэнэг байх уу даа. Тэд манайхны худалдаачид, наймаачдаас нэг кг махыг найм орчим мянган төгрөгөөр аваад, хил гаргаад нэмүү өртөг шингээгээд 16000, 17000 төгрөгөөр зарж байгаа хүмүүс. Тэдэнд “Хүчит шонхор” захын худалдаачидтай зэрэгцэж мах зарах ч юм уу, гуанзны газарт мах нийлүүлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Олигтой ашиг ч олохгүй. Их хэмжээний мөнгө зарчихсан гадаад хүмүүс гадаадад зарж сайн ашиг хийхээ бодохоос биш юу гэж “Хүчит шонхор” дээр зарж 100 төгрөг унагаахыг бодох юм. Тэдгээр хүмүүс Монголд нэг ширхэг ч мах зарахгүй. Эмээлтийн гадаад эзэнтэй махны газрууд бохир мах үйлдвэрлэдэг байлаа гэхэд ширхэгийг ч Монголд зардаггүй. Хятадын хөрөнгө оруулалтай газрууд айгаад юм дуугарахгүй байх нь аргагүй юм даа. Та нарыг ийм зүйл нийтэлвэл ч бас хужаагаас мөнгө авчихсан байна гэх хүмүүс дээ, нийгмийн хар масс.

-Тиймээс хоолны газруудыг чанаргүй мах хэрэглэдэг гэж сэрдэх нь үндэслэлгүй байх нь ээ?

-Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа ямар ч хоолны газар чанаргүй мах, аль эсвэл хүмүүсийн хэлдгээр үхсэн малын мах хэрэглэхгүй. Өндөр зэрэглэлийн ресторанаас, жижигхэн хуушуурын газраас ч “хямдхан муу мах байна, авах уу” гэж асуувал “хэзээ ч авахгүй” гэж л хариулах вий. Нөгөө талаасаа мах нийлүүлдэг ажил хийнэ гэдэг бол ямарваа нэгэн байгууллага хувь хүнд үргэлжид чанартай мах зарах юм. Бид нэг л удаа муу, амт муутай мах зарах юм бол тэр хоолны газар, дэлгүүр манайхаас дахиж мах авахгүйд хүрнэ. Тиймээс ч чанартай, эрүүл мах нийлүүлдэг маань энэ олон жил махны салбарт амжилттай ажилласан нууц маань байх.

Мөн хиам, мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүд ч чанартай махаар бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг. Би өөрийн биеэр үйлдвэрлэлтэй нь танилцаж байсан хүний хувьд үүнийг баттай хэлнэ. Дээр үед гэртээ хувиараа хиам, махан бүтээгдэхүүн хийдэг байсан зүйл одоо алга болсон шүү дээ.

-Гэхдээ хүмүүс ямар мах хэрэглэж байгааг мэдэх ёсгүй гэж үү?

-Мэдээж гарал үүсэл, хаана үйлдвэрлэгдэж, савлаж баглагдсан нь тодорхой байх ёстой. Гэхдээ бид хүнсний аюулгүй байдалдаа үнэхээр анхаарч байгаа бол гадагшаа гарч байгаа мах ямар байгаад биш, манайд импортлогдож байгаа нарийн ногоо, Хятадаас орж ирдэг сүү, сүүн бүтээгдэхүүний савнууддаа анхаармаар байгаа юм. Түүнчлэн малчид зах дээрээс чанартай, чанаргүй нь мэдэгдэхгүй малын тариа, вакцин авдаг. Түүнийгээ малдаа тарьдаг. Тиймээс хяналтгүй, ямар газар үйлдвэрлэгдсэн нь тодорхойгүй вакцин л маш хортой байх эрсдэлтэй.

-Гадаад эзэнтэй газрууд л махыг угаадаг гэж ойлгох уу?

-Тийм ээ, тэр газруудын үйл ажиллагааг зогсоосон бололтой байсан. Гэхдээ манай иргэд асуудалд хэт өнгөцхөн дүгнэлт хийж, нийтээрээ сохроор юманд итгэх юм. Тэдгээр газрууд гадаад эзэнтэй ч гэсэн маш олон монголчуудыг ажлын байраар хангаж байгаа юм. Тэндээс олон монгол хүн ашиг хүртэж байна. Манайд ажилладаг хүмүүс гэхэд сард 2-3 сая төгрөгөөр цалинждаг.

Монгол Улсын дээд шүүхийн Захиргааны хэр гийн танхимаас өчигдөр “Процессын нээлттэй байдал” сэдэвт хэлэлцүүлэг зохион байгууллаа. Хэлэлцүүлэгт дээд шүүхийн шүүгч нар, Оюуны Инноваци ТББ, Монгол Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар, Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Сандаг-Очир нар оролцлоо. Улсын дээд шүүхийн шүүгч, Захиргааны хэргийн танхимын тэргүүн Д.Мөнхтуяатай тус хэлэлцүүлийг үеэр ярилцлаа.

---

-Шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг нээлттэй, ил тод, боловсронгуй болгох талаар УДШ-ээс хууль санаачлагчид хүргүүлсэн санал дэмжигдвэл үр дүнд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Өнөөдрийн хэлэлцүүлгийн үеэр шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нээлттэй, ил тод байх ёстой гэдэгт нийт шүүгчид, гишүүд санал нэгдэж байгаа нь сайн хэрэг.

Шүүгч, өмгөөлөгчид, прокурорууд болон хэрэгт холбогдогчид хэрэг хянан шийдвэрлэгдэх явц ил тод, нээлттэй байх хэрэгтэйг харж байна. Шүүх  хэргийг нууцлаад, аль эсвэл хаалгаа хааж байгаад хэргийг шийдвэрлэх гэсэн санаа зорилго огт үгүй. Яагаад гэвэл шүүгч бол хөндлөнгийн хүн. Харин хэргийг олон нийтэд ил байлгахгүй, хаалгыг хаалттай байлгах сэдэл хэргийн холбогдогч нарт байдаг. Учир нь хувь хүний нууцаа хамгаалах эрхээ тэд эдэлж байгаа юм. Үүний дагуу шүүх хурлыг хаалттай хийх хүсэлт шүүхэд тавьдаг учир шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа хаалттай болдог. Шүүх хуульд заасны дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа.

-Хаалттай шүүх хурлын шийдвэрт иргэд үл итгэсэн байр суурьтай ханддаг шүү дээ. Энэ талаар тодруулбал?

-Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл хаана үүсэх вэ гэхээр шүүхийн нээлттэй, ил тод байдлаас үүснэ. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нийтэд ил тод байснаараа “шүүх ямар нэгэн гадны нөлөөлөлгүй, яах аргагүй зөв шийдвэрлэжээ” гэж иргэд хөндлөнгийн дүгнэлт гаргах боломж бүрдэх юм. Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл гэдэг бол төрийн үйл ажиллагаанд итгэх олон нийтийн итгэл юм. Шүүхэд иргэд итгэхгүй байна гэдэг бол төрийн үйл ажиллагаанд эргэлзэж байна гэсэн үг. Тиймээс зөвхөн шүүгч нар биш хууль тогтооч нар үүнийг ойлгох хэрэгтэй. Шүүхийн үйл ажиллагаа бүхэлдээ хуульд захирагдана. Бид “энэхүү хууль буруу, алдаа байна” гээд дагахгүй гэх эрх байхгүй. Хуулинд юуг гэж заасан байна бид түүнийг л чанд дагаж мөрдөнө. Тиймээс хуулинд хаалттай шүүх хурал явуулах ёстой гэсэн л бол бид хаалттай явуулах ёстой. Тиймээс шүүхийн үйл ажиллагааг нээлттэй байлгахын тулд хуулиндаа өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Энэ агуулгыг бидний зүгээс хууль тогтоогч байгууллагад бичгээр хүргүүлж байгаа. Хэрвээ шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нээлттэй, ил тод байх ёстойгоор хуульчлагдвал бид нээлттэй, ил тод байх боломж бүрдэх юм. Үүгээр зогсохгүй хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд ч шүүх хуралд суух нээлттэй болно.

-Шүүхийн байрны стандарт ямар байх ёстой вэ. Монгол Улсын шүүхийн байрууд олон улсын стандартад нийцэж байна уу?

-Ихэнх улс орнуудын шүүхийн байрны стандартууд ижил болчихсон. Америк, Хятад, Солонгос, Сингапур, Канад зэрэг эдгээрт багтана. Шүүхийн байрны стандарт бол зөвхөн шүүгчдэд зориулагдсан зүйл биш. Зарим шүүх танхимд ар гэрийхэн нь шүүх хуралдааныг биеэр ороод үзэх гэсэн ч суух зай байдаггүй. Стандартын дагуу шүүхийн байртай байх нь олон ач холбогдолтой. Жишээбэл, Эрүүгийн хэргийн шүүгчээр ажиллах нь өөрөө эрсдэлтэй. Шүүгчийн гаргасан шийдвэр хэрэгт холбогдогчдын эсрэг бол шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцэж, өс хонзонгийн сэдэлтэй зүйлс хэлэх этгээдүүд ч байдаг. Өнгөрөгч онд Америк улсад шүүгч хүнийг гэрт нь хүүгийнх нь хамт буудсан хэрэг гарсан. Тус этгээд Эрүүгийн хэргийг таслан шийдвэрлээд ял оноосон шүүгчид өс хонзонтой байсан. Ийм эрсдэл байдаг болохоор шүүгчийг хэнээс ч айхгүйгээр шийдвэр гаргах орчинг бүрдүүлэх хэрэгтэй юм.

-Жишээлбэл?

-Хамгийн энгийн жишээ нь Олон улсын шүүх байрны стандартад шүүгч, хэрэгт холбогдогч нар танхимын нэг хаалгаар орж, гардаггүй. Шүүгч тусдаа гарч, орох хаалгатай, хэрэгтэн ба хэрэгтний өмгөөлөгч өөр хаалгатай байдаг. Уулзах ямар ч боломжгүй байдаг. Манайд шүүхийн байрнууд олон улсын стандартад нийцэхгүй байна. Монгол Улсын хэмжээнд шүүхийн үйл ажиллагааны зориулалтаар баригдсан нэг ч барилга байдаггүй. Шүүх бүх байрнууд оффис, орон сууцны зориулалттай баригдчихсан барилгууд байдаг. Төр шүүхийн зориулалттай барилгууд барих ёстой. Шүүгч нарыг ая тухтай байхдаа бус шүүх хуралд оролцож байгаа хүмүүст хамаатай зүйл юм.

-Хэлэлцүүлгийн үеэр олон нийт байтугай, хэрэгт холбогдогч талууд зарим нотлох баримттай таницахгүй өнгөрч байна гэсэн. Үүний шалтгаан юу вэ?

-Хэргийн оролцогч талууд бүх баримттай танилцах эрхтэй. Тэдгээртэй танилцалгүйгээр талууд мэтгэлцэх ямар ч боломжгүй. Эрүүгийн зарим хэрэг дээр прокурор цагдан хорих хүсэлт шүүхэд гаргадаг.

Өмгөөлөгч талд ямар баримт дээр үндэслэж байгаагаа үзүүлэхгүй байгаа шалтгаан нь мөрдөн байцаалтын нууцтай холбоотой бол задалж болохгүй. Эцсийн шийдвэрийг шүүгч гаргана. Бүх процессыг шүүх зөвхөн хуулийн хүрээнд явуулдаг. Хэрвээ бүх нотлох баримттай өмгөөлөгч танилцах ёстой гэвэл тэр эрхийг хуульд заах ёстой.

-Шүүх процесс хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад нээлттэй, ил тод байх нь чухал үү?

-Ямарваа нэгэн хэргийн тухай худал мэдээлэл, буруу ташаа ойлголт нийгэмд тардаг. Тиймээс хуулиар зөвшөөрөгдсөн тохиолдолд шүүх байгууллагын зүгээс хэрэгт холбогдох нотлох баримт, хэргийн материалыг өмгөөлөгч болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагад үзүүлэх нь боломжтой. Гэхдээ одоо хэрэгжиж байгаа хуулиар тэгэх ямар ч боломжгүй. Энэхүү хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг хийгээд өгөөч гэж бид хууль тогтоогч байгууллагад хүсэлтээ өгөөд байна.

-Байгууллага хэрэгт холбох материалаа шүүхээс нууцлах боломжтой юу?

-Ямар нэг компани “энэ бол байгууллагын нууц” гээд тус материалыг шүүхэд гаргаж өгөхгүй байх боломжгүй. Шүүхээс ямар ч байгууллага юуг ч нуух ёсгүй. Харин аливаа байгууллагад хамаарах нууцыг буюу данс тооцоо, нотлох баримт, материал дээр үндэслэж гаргасан шийдвэрээ шүүх олон нийтэд нээлттэй, ил тод байлгах эрхгүй юм. Тиймээс иргэд шүүхийн шийдвэрийг хардах, сэрдэх нь аргагүй. Хардаж, сэрдүүлэхгүй нь тулд шүүхийн зүгээс хэрэгт холбогдох нотлох баримтыг нээлттэй, ил тод байлгахыг санаачлаад байгаа юм.

-Шүүхэд итгэх иргэдийн итгэл хэр чухал ач холбогдолтой вэ?

-Хамгийн чухал ач холбогдолтой. Өнөөгийн нийгэмд иргэд шүүхэд итгэхгүй байна. Бидний зүгээс ямар ч нуух зүйл байхгүй. Шүүх нийтэд нээлттэй, ил тод байснаараа иргэд шүүхэд итгэх итгэлтэй байх юм. Иргэд шүүх байгууллагад итгэх итгэлтэй байснаараа ямарваа нэгэн танил тал гэж гүйхгүй. Шүүгчид нөлөөлөх оролдлого хийхгүй. Учир нь шүүх хэргийг үнэн зөв шийдвэрлэнэ гэдэгт итгэж байгаа болохоор тийм ородлого хийхгүй юм. Олон нийт шүүхэд итгэх итгэл олон эерэг үр дагавартай.

-УИХ, Засгийн газар цаг үргэлж хамтарч ажилладаг. Шүүх, УИХ хамтран ажиллах чухал уу?

-Өнөөгийн нөхцөл байдалд шүүх байгууллагад тулгамдаж буй ямар нэгэн асуудлын талаар албан ёсоор Их хурлын нэгдсэн чуулган, Засгийн газрын хуралдаан дээр ШЕЗ, Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч үгээ хэлэх боломжгүй байна. Төрийн бодлого нэг чиг байх ёстой. Шүүн таслах ажиллагаа ил тод байх, шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэлийг нэмэгдүүлэх нь зөвхөн шүүхийн байгууллагаас хамаарах зүйл биш. УИХ шүүхийн үйл ажиллагааг нээлттэй, ил тод байхаар хуульчилаж, Засгийн газар стандартын дагуу барилга, байртай болгоход анхаарах хэрэгтэй.

Төв цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаа болон шинэ төв цэвэрлэх байгууламжийн ажлын явцыг өчигдөр сурвалжиллаа.

Төв цэвэрлэх байгууламж өнөөгийн байдлаар хоногт 160-210 мянган метр куб бохир ус хүлээн авч 70-80 хувьтай цэвэрлэн байгальд нийлүүлж байна. Шинэ цэвэрлэх байгууламж 2025 онд ашиглалтад орно. Одоогийн байдлаар барилга байгууламж, шугам хоолой угсралтын ажил 85 хувьтай байна. Ирэх наймдугаар сард анхны бохир усыг хүлээн авч туршилтын шатанд шилжинэ. Биднийг төв цэвэрлэх байгууламжийн инженерүүд үндсэн гурван цэвэрлэх шат дамжилгатай танилцууллаа. Эхний дамжилга нь Насосны станц буюу бохир уснаас ахуйн хог хаягдал ялгах механик цэвэрлэгээ хийгддэг станц. Тус станц нойлын цаас, ариун цэврийн хэрэглэл, хоолны хаягдал, даавуу, үс, хүүхдийн памперс гэх мэт усанд уусдаггүй ахуйн хаягдлыг ялган цэвэрлэдэг. Энэхүү үйлдлийг гүйцэтгэх төхөөрөмжид шаардлагатай цэвэрлэгээг ажилтан хүрз, гапуугаар хийдэг. Өдөрт 4-5 тонн ахуйн хог хаягдал гардаг. Иргэд суултуурт ахуйн хог хаягдал хийдгээс үүдэж энэхүү хүндрэл учирдаг байна. Мөн арьс шир, ноос ноолуур боловсруулах 53 үйлдвэрээс үйлдвэрийн бохир ус Урьдчилан цэвэрлэх байгууламжаар дамжуулан төв цэвэрлэх байгууламжид нийлүүлдэг бол бусад 27 үйлдвэрийн хаягдал бохир ус урьдчилан цэвэрлэгээ хийгдэлгүйгээр тус байгууламжид ирж байна.

Дараагийн зогсоол лаг усгүйжүүлэх байгууламж байлаа. Өмнө нь лаг усгүйжүүлэх байгууламжгүй байхад лагийг 3-4 жил ил задгай хатаадаг байсан бол тус байгууламж бий болсноор хоногт 900-1300 метр куб лагийг усгүйжүүлж байна. Үүний үр дүнд лаг илүү хурдан хатдаг байна. Түүний дараа нэг, хоёрдугаар тунгаагуурыг харуулсан бөгөөд тэдгээр нь харьцангуй үнэр бага байлаа. Учир нь үнэр саармагжуулах ажил хийгдсэн ба хлороор халдваргүйжүүлэх ажил мөн хийгдэх аж. Эцсийн шат нь “UB” байгууламжаар дамжиж Туул голд цэвэршсэн усыг нийлүүлдэг. Ирж байгаа бохирдлын хэмжээ стандартаас 2-4 дахин өндөр, бохир усны гидравлик ачаалал их байгаагаас биологи цэвэрлэгээний процесс хэвийн явагдах боломжгүй байгааг инженерүүд онцолж байв.

-Та Төв цэвэрлэх байгууламжид хэд дэх жилдээ ажиллаж байна. Ажлын байранд шаардлагатай хувцас, хэрэглэлээр хангагдаж байна уу?

-Би хоёр дахь жилдээ Төв цэвэрлэх байгууламжид ажиллаж байна. Ажлын байрны нөхцөл бол мэдээж хүнд, мөн хортой. Миний ажиллаж байгаа лаг усгүйжүүлэх хэсэгт тоног төхөөрөмжийн эвдрэл их гардаг

Жилд хоёр удаа эрүүл мэндийн үзлэг оношилгоонд хамрагддаг. Мөн ажлын гараа бүр дээр хоргүйжүүлэх зорилгоор бидэнд сүү өгдөг журамтай. Нийт ажилчдын маань 60 хувь нь эрэгтэй. Ажлын хэрэгслээ тогтмол хэрэглэдэг. Миний одоо хэрэглэж байгаа маск гэхэд үнэрийг 100 хувь шүүхгүй. Мэдээж хорт хийнээс тодорхой хэмжээнд хамгаалах шүүлтүүртэй. Халууцах нь бага.

-Таны ажиллаж байгаа станц нь ямар үүрэгтэй дамжлага вэ?

-Лаг усгүйжүүлэх байгууламж юм. Миний үүрэг энэхүү байгууламжийн эвдрэл гэмтлийг засварладаг. Тухайлбал, насосын ажлын дугуй, шугам хоолой, хаалтад хаягдал ноос орж механник гэмтэл үүсгэж байна. Түүнчлэн боолт, ремээн, шургуу зэрэг зүйлс амархан хугардаг. Учир нь энэхүү станц нь зогсолтгүйгээр жилийн бүх өдөр ажиллаж байдаг. Эвдрэлийг цаг тухайд янзлах нь миний үүрэг. Иргэддээ хандаж хэлэхэд, бидний хийдэг ажлыг ойлгож, хүндлээрэй. Битгий суултууртаа ахуйн хог хаягдал хаяарай. Муухай үнэр нь хоёр хоногийн дараа гардаг. Ажлын онцлог болохоор яалтай билээ.

Төв цэвэрлэх байгууламжийн дарга О.Оюунбаяр: -Төв цэвэрлэх байгууламжийн үндсэн үүрэг нь ахуйн бохир усыг цэвэрлэх үүрэгтэй. 2013 оноос тус байгууламж ачааллын хувьд анх төлөвлөгдсөн хүчин чадлаас илүү ачаалал авч хүндрэл үүсээд байсан. Гэхдээ өнгөрсөн жилүүдэд бүтээн байгуулалт, засвар үйлчилгээ, өргөтгөлийн ажлуудын үр дүнд хүчин чадал нь тодорхой хэмжээнд нэмэгдсэн.

Байж болох хамгийн оновчтой чиглэл, шийдлээр ажиллаж байна. Ирэх жилүүдэд Төв цэвэрлэх байгууламжийн ачаалал нэмэгдэх төлөвтэй байна. Төв цэвэрлэх байгууламж нь анх 1963 онд ашиглалтад орохдоо лагийг ил задгай хатаах, түүний дараа устгалд оруулах шат дамжлагатай баригдсан. Сүүлийн жилүүдэд хүлээн авч байгаа бохир усны голлох үзүүлэлтүүдийн бохирдлын хэмжээ нэмэгдэж байна. Шинэ төв цэвэрлэх байгууламж нь лагийг далд хэлбэрт байлгах төлөвлөлттэй. Үүний үр дүнд үнэртэх асуудал гарахгүй юм.

Түүгээр зогсохгүй лагийг исэлдүүлсний үр дүнд хийн түлш үйлдвэрлэх боломжтой. Барилга хот байгуулалтын яамны төслийн нэгж рүү хандаж та бүхэн илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авч болно.

Иргэд дунд нийтлэг буруу ойлголт байдаг нь нийслэлд үнэртэж байгаа үнэр бүр Төв цэвэрлэх байгууламжаас үнэртэж байгаа гэх юм. Үнэр бүр эзэнтэй, хотод үнэртэж байгаа бүх муухай үнэр төв цэвэрлэх байгууламжаас улбаагүй.

Тухайлбал, “Очир дагинас” ХХК өнгөрсөн намар устгалд оруулах ёстой хийн бодисоо шугамын хоолой руу асгасан байж болзошгүй гэж гүтгэгдсэн шүү дээ. Эцэст нь тухайн компани буруугүй байсан. Үүнтэй ижил нийслэлд үнэртэж байгаа муухай үнэр бүр Төв цэвэрлэх байгуулжаас гараагүй. Төв цэвэрлэх байгууламжийг тойроод маш олон арьс шир, өлөн боловсруулах үйлдвэр байрлаж байна. Эдгээр үйлдвэрүүд ч тодорхой хэмжээний муухай үнэр ялгаруулж байгаа юм. Мөн байгууламжийг тойрсон 500 метрийн радиуст хүн амьдрах ёсгүй юм гэв.

Н.Нарванчин

 

Хаврын улиралд хүмүүсийн сэтгэл зүйд яагаад өөрчлөлт илэрдэг талаар “Сэтгэл зүйн зөвлөгөө” цуврал номын зохиолч, Австрийн Зигмунд Фройд их сургуулийн докторант Д.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

——————————————————————————————

-Хаврын синдром гэж үнэхээр байдаг уу. Үүний шинж тэмдэг хэрхэн илэрдэг вэ?

-Шинжлэх ухааны нэршил нь яг ч хаврын синдром биш Seasonal Affective Disorder буюу Улирлын сэтгэл санааны эмгэг. Тиймээс зөвхөн хавар ч биш, ямар ч улиралд Улирлын сэтгэл санааны эмгэг илрэх боломжтой. Өвөл, зун, хавар, намар аль ч улиралд тухайн хүний онцлогоос хамаарна. Жишээлбэл, өвөлтэй холбоотой, өвөл болж байсан таагүй дурсамжтай хүнд өвлийн улиралд энэ эмгэг илрэхийг үгүйсгэхгүй. Хаврын улиралд байгаль дэлхий сэргэж, ногоо нахиалж, амьтад ичээнээсээ гарахтай зэрэгцэн хүмүүст маниа буюу хөөрөл илэрдэг. Хүмүүсийн сэрэл мэдрэхүй ч бас сэргэж байдаг. Маниа гэдэг нь байполар буюу хоёр туйлт эмгэгт илэрдэг нэгэн шинж юм. Хоёр туйлт эмгэг нь нэг бол маш их хөөрөлд автдаг, эсвэл гүн сэтгэл гутралд ордог. Хүнийг гаднаас нь хараад хөөрөл нь давамгайлсан байна уу, гутрал давамгайлсан байна уу гэдгийг тодорхойлж болно. Хаврын улиралд хүмүүс хөөрөлд автаад унтах нь багасах, их ярих, хөдөлгөөний идэвхтэй болох гэх мэт шинж тэмдэг илэрдэг.

-Тиймээс хүмүүс хөөрөлд автдаг юм байна?

-Хүмүүс зөвхөн хөөрөлд автаад эрч хүчтэй байхаасаа гадна сэтгэл гутралд ч автаж байдаг. Нэг хэсэг нь хөөрөлд автдаг бол нэг хэсэг нь сэтгэл гутралд автдаг. Жишээлбэл, 2016 онд хийсэн нэгэн судалгаагаар хаврын улиралд амиа хорлолт бусад улирлаас илүү тохиодог. Хавар болоод уур амьсгал гоё байж болох ч хоёр туйлт сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүс энэ үеэр амиа хорлох өндөр эрсдэлтэй байдаг. Үргэлж инээгээд, баярлаад явж байсан хүн долоо хоногийн дараа орноосоо ч босох тэнхэлгүй болтлоо сэтгэл гутралд өртөж болно.

-Хүмүүст хөөрөл гэлтгүй хямрал бас үүсдэг байх нь?

– Хэрвээ сайн анзаарвал ажлын газрын тань хүмүүст ч хавар болсонтой холбоотой өөрчлөлт гарч байгаа. Даруухан, ичимхий, дотогшоогоо хүмүүс цоглог, санаачилгатай, гадагшаа хандлагатай болчихсон байдаг. Гадуур шоудах, хүмүүстэй уулзах гэх мэт нийгмийн харилцаанд идэвхтэй оролцоно. Мэдээж тухайн үедээ зүгээр ч гэсэн төгсгөл хэсэг буюу хөөрөл дуусах үед сэтгэл гутралд автах эрсдэлтэй байдаг. Тэр хэсэгт хүмүүс хоосорсон, цөхөрсөн мэдрэмжид автдаг. Хүн ганцаараа бие дааж сэтгэл зүйн хүнд нөхцөлөөс гарах бэрх. Тиймээс ойр тойрныхоо хүмүүсийг анхаарч байх хэрэгтэй.

-“Чингис хаантай уулзлаа, Эйнштентэй хамт аугаа онол нээчихлээ” гээд байдаг хүмүүс ямар учиртай вэ?

-Хийрхэх эмгэг буюу жүжигчлэх. Тэдгээр хүмүүс амьдралыг тайз гэж хардаг, өөрийгөө жүжигчин гэж итгэдэг.Бүх зүйлсийг жүжигчилсэн хэлбэрээр харуулах гэдэг тийм эмгэг юм. Шизофрений үндсэн хоёр шинж буюу дэмийрэх, хийрхэх гэсэн хоёр шинж илэрч байгаа юм. Бодит бус зүйл бодож, харж байна гэсэн үг.

-Хавар гудамжинд хувцасгүй гүйгээд байдаг хүмүүс ямар сэтгэл зүйн асуудалтай байдаг вэ?

-Ямар үйлдэл гаргаж байгаагаас хамаараад өөр өөр онолоор тодорхойлогддог. Жишээлбэл, хувцасгүй гадаа явж байгаа шалтгаан хөөрөлөөр тайлбарлагдана. Биеийн хэмээр ч тайлбарлагдаж болно. Нарны гэрэл нөлөөлж, цусны эргэлт хурдсаж биед өөрчлөлт ордог гэсэн үг. Нарнаас үүдэж хүний оюун ухаан, бодол санаанд өөрчлөлт орж байгаа юм.

-Энэ төрлийн эмгэгтэй хүмүүс өөрийгөө хянаж чадах уу?

-Хурцадмал шинж чанартай хүмүүс мэдээж СЭМҮТ-ийн хараа хяналтанд байдаг. Сэтгэл гутралтай, хөөрөл ихтэй байна гэдгээ өөрөө анзаарч чадах хүн ховор. Олон хүмүүс тусламж авч чаддаггүй. Хүүхэд залуус тэр дундаа мэргэжлийн хүнээс тусламж зөвөлгөө авах боломж хомс байна. Хүүхдүүдэд улирлын сэтгэл санааны эмгэг уур бухимдлаар илэрдэг. Хүүхдүүд тулгамдсан асуудлынхаа тухай хэлэхэд “үхсэндээ маяглаад байгаа юм” гэсэн хандлага эцэг эхчүүд гаргаж болохгүй. Хүүхдүүд мэдрэмжээ илэрхийлэх үед сонсож ойлгох гэж хичээх хэрэгтэй.

-Хаврын улиралд хүмүүс сэтгэл зүйн эрүүл мэнддээ хэрхэн анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Орчин үед монголчууд энэ тал дээр анхаардаг болсон нь сайн хэрэг. Энгийн боловч хоол хүнсээр дамжуулан шим тэжээлээ сайн авах, бөх унтаж амрах хэрэгтэй. Усанд орох хүртэл их сайн. Сэтгэл гутралтай хүмүүст илэрдэг нийтлэг шинж нь усанд ордоггүй. Тиймээс усанд орох, хүнийг маш сайхан сэргээдэг. Дуртай спортоороо хичээллэх, амин дэм хэрэглэх зэрэг нь сайн.

-Эдгээр зүйлсийг хийсэн ч үр дүнд хүрэхгүй бол яах вэ?

-Хүн эдгээр зүйлсийг хийгээд хичнээн сэтгэлийн гүндээ, угтаа шарх болон асуудалтай бол түүнийг шийдвэрлэх, эдгээх хэрэгтэй. Хэт их ганцаараа давж туулах гэж хичээх нь буруу. Энэ нь сүүлдээ хийх ёстойн дарангуйлалд ордог. “Би бүгдийг оролдож үзлээ, гэтэл” гэдэг асуулттай нүүр тулдаг. Хүн унтаж чадахгүй, цөхрөлд автаад, байнга ядраад, хүмүүстэй харилцах хэцүү байгаа бол мэргэжлийн хүнд хандах хэрэгтэй. Бөөр өвдөөд байна гээд эдгэхийг нь хүлээгээд, эсвэл өөрөө эмчилдэггүй шүү дээ. Үүнтэй л ижил.

Н.Нарванчин

Хотын төвөөр байрлах хоолны газрууд аяга таваг угаагч төхөөрөмж ашигладаг эсэхийг сурвалжиллаа.

---

Хеликобактери ходоодонд байх хэмжээ хэвийн түвшнээс их байвал эмгэг гэж үздэг. Дутуу угааж, ариутгасан аяга таваг, халбага сэрээ зэрэг нь хеликобактери халдварлах гол зам. Тиймээс халдвар дамжих замуудаас зайлсхийх гол арга нь зориулалтын аяга таваг угаагч төхөөрөмж юм. Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газарт тавих шаардлагад зааснаар бүх төрлийн хоолны газрууд аяга таваг угаах төхөөрөмжтэй байх ёстой.

Жижиг цайны газруудаас эхлээд өндөр зэрэглэлийн ресторануудаар явж станпартад нийцсэн аяга, таваг угаагч хэрэглэж буй эсэх талаар сурвалжиллаа. Нийт 14 газар орсоноос тэдгээр дөрөвт л зориулалтын аяга таваг угаах, ариутгах төхөөрөмж байлаа.

Лакшми энэтхэг хоолны газар, Веранда ресторан, Каннам чикэн, Гэтэй 6 гэсэн газрууд зориулалтын аяга таваг угаах төхөөрөмжтэй байсан юм. Харин Бага тойргийн зам дагуух ихэнх газар зориулалтын аяга таваг угаах төхөөрөмжгүй байлаа. Яагаад аяга таваг угаагч төхөөрөмж авдаггүй шалтгаан нь янз бүр байв. Зарим цайны газруудын гал тогоо нэгээс хоёр хүн ажилладаг, хэтэрхий жижиг учир аяга таваг угаагч төхөөрөмж тавих зай байдаггүй аж. Нэг буузны газар зөвхөн нэг удаагийн аяга таваг, халбага сэрээ ашигладаг байх жишээтэй. Үйлчлүүлэгч багатай газруудад аяга таваг угаагч төхөөрөмж авах зардал байхгүй. Тулга төхөөрөмж хэмээх гал тогооны тоног төхөөрөмж борлуулдаг газраас  аяга таваг угаалгын машины үнэ тодруулахад, 380В хүчдэл шаарддаг МПК1100К гэдэг аяга таваг угаагч машин 12 сая 800 мянган төгрөг. Цагт 700 ширхэг таваг угаах хүчин чадалтай. Хамгийн хямд буюу цагт 400 аяга таваг угаах хүчин чадалтай нь 6 сая 850 мянган төгрөг байв. Хэдий үнэтэй байсан ч ресторан, кафе, баар, буфет, түргэн хоолны газрууд аяга таваг угаагч төхөөрөмжтэй байх ёстой юм.

Стандарт, хэмжил зүйн газрын ажилтан Д.Даваасүрэнгээс “Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газарт тавих шаардлага”ын тухай тодрууллаа.

---

-Өндөр зэрэглэлийн ресторанууд гэлтгүй түргэн хоолны газар, цайны газрууд аяга таваг угаагч төхөөрөмжтэй байх ёстой юу?

-Бид гэлтгүй дэлхий нийтээр сүүлийн жилүүдэд халдварт өвчнөөс үүдэлтэй өвчлөл, нас баралтад өртсөн. Халдварт өвчин нь шууд, илэрхий мэдэгддэг. Тэгвэл бид халдварт бус өвчнөөс үүдэлтэйгээр нэлээдгүй өвчинд өртөх эрсдэлтэй байдаг. Жишээ нь, нийтийн хоолны газрын аяга, таваг, халбага, сэрээ бол бүх хоолны газрууд зориулалтын аяга таваг угаагч төхөөрөмжтэй байх ёстой юм байна, тийм үү?- Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчид нь иргэдэд чанар, аюулгүй байдлыг хангасан бүтээгдэхүүнээр үйлчлэхийг Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуульд заасан байдаг. гэх хувь хүний эрүүл мэндтэй шууд холбоотой багаж хэрэгслүүдийг сайн цэвэрлээгүйгээс үүдэлтэй хеликобактераас эхлээд халдвар үүсгэгчид олон. Тэгвэл үүнээс сэргийлэхийн тулд дээрх стандартад хоол үйлдвэрлэлийн газрын хүчин чадлаас үл хамааран аяга таваг угаагч төхөөрөмжтэй байхаар стандартад заасан. MNS 4946:2019 стандартад хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагын гадаад орчин, дотоод зохион байгуулалт, үйлчилгээний танхим, хоол үйлдвэрлэлийн байр, туслах байр, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, үйлчилгээний сав багаж хэрэгсэл, хүний нөөцөд тавих шаардлагыг тогтоосон.

-Стандартынхаа дагуу бол бүх хоолны газрууд зориулалтын аяга таваг угаагч төхөөрөмжтэй байх ёстой юм байна, тийм үү?

-Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчид нь иргэдэд чанар, аюулгүй байдлыг хангасан бүтээгдэхүүнээр үйлчлэхийг Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуульд заасан байдаг.

Бүтээгдэхүүний чанар аюулгүй байдлыг хангасан байх нь хүнсний сүлжээний бүх үе шатны үйл ажиллагаанаас хамаардаг. Энэхүү чанар, аюулгүй байдлыг хангуулах г ол баримт бичгийн нэгэнд стандарт зүй ёсоор хамаарна.

-Дагаж мөрдөх ёстой стандарт маань бидэнд байна, үүнийг хэрэгжүүлэх л дутагдаад байгаа юм аа даа? 

– Өнөөгийн нийгэмд стандарт гэж их ярих болжээ. Гэхдээ энэхүү үгийнхээ утгийг бүгд зөв хэрэглэж ярьж байна уу гэвэл үгүй. Зарим нь зүгээр амны уншлага болгож бусдыг дуурайж өөрийн ярианд хэрэглэх болжээ. Иймд стандарт гэдгийг хэн бүхэнд ойлгомжтой энгийнээр тайлбарлавал тухайн бүтээгдэхүүн (жишээ нь мах, ундаа гэх мэт), үйлчилгээ (жишээ нь дэлгүүр, ресторан гэх мэт) чухам ямар шаардлага хангасан байх ёстой вэ гэдгийг заасан баримт бичиг юм. Стандарт нь тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж байгаа эсвэл ажил, үйлчилгээг эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгж байгууллага болоод түүнийг хянах хяналтын байцаагч нарт л зориулсан зүйл гэвэл өрөөсгөл ойлголт болно. Учир нь энэ бол хэрэглэгч танд ч хамаатай баримт бичиг юм. Яагаад гэвэл хэрэглэгч та аливаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ ямар шаардлага хангасан байх ёстой вэ гэдгийг мэдэж байх ёстой. Стандартчилал, хэмжил зүйн газраас стандартыг хэн бүхэнд нээлттэй байлгах үүднээс www.estandard.mn цахим хуудсанд байршуулсан. Эрүүл ахуйн дадлын стандартыг хэвшүүлэх хэрэгтэй байна.

Хотын төвд байрлах нэгэн зоогийн газрын зохион байгуулагчтай яагаад аяга таваг угаах төхөөрөмж авдаггүй талаар тодрууллаа. (Зоогийн газрын нэрийг өөрийнх нь хүсэлтээр нууцлав).

---

-Танай хоолны газар их хүнтэй байна. Аяга таваг угаагч машинтай юу?

-Одоо бол цайны цаг болохоор их хүнтэй байна. Харин бусад цагуудаар харьцангуй ачаалал бага байдаг. Аяга таваг угаалгын зориулалтын машингүй байгаа. Аяга таваг угаагч  маань ажлаа сайн хийдэг. Эхлээд хөөстэй усанд угаагаад дараа нь цэвэр усанд зайлж цэвэрлэдэг.

-Яагаад аяга таваг угаалгын машин авдаггүй вэ?

-Өдөрт нэг удаа ашиглах гэж аяга таваг угаах машин авахгүй. Аяга таваг угаалгын машин авлаа гээд угаагч хийж байгаа хүний ажлыг тэр машин 100 хувь гүйцэтгэхгүй. Тэр угаалгын машиныг хэн нэгэн хариуцаж ажиллах хэрэгтэй. Тиймээс санхүүгийн хувьд хэмнэлттэй зүйл байхгүй. Манайх шиг өдөрт 100 хүрэхгүй хүн орж гардаг газар бол мөнгөний гарз. Манайх авах гэж үнэ сурагласан ч нэг удаадаа 400 ширхэг аяга таваг цэвэрлэдэг нь 6 сая 850 мянган төгрөг гэж байсан. Тэгээд ч аяга таваг угаагч шингэн ялгаагүй ашиглана.

Монгол Улсаар унадаг дугуйтай аялсан Францын иргэн Франсуа Лемансельтэй ярилцлаа.

---

-Унадаг дугуйтай хэзээнээс аялах болсон бэ. Яагаад аялах болов?

-Унадаг дугуйгаар аялаад дөрвөн жилийн хугацаа өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд би Европ, Африк, Австрали, Өмнөд Ази, Хятадаар унадаг дугуйтай аялсан, одоогоор Монголд байна. Би аялах, шинэ зүйлсийг нээх дуртай. Францчууд болон надаас тэс өөр амьдралын хэв маягаар амьдардаг хүмүүсээс маш их зүйлс сурч байна, тиймээс маш сонирхолтой байлаа. Мөн аялах нь англи хэл, газар зүй, түүх гэх мэт олон зүйлс сурах шалгарсан арга шүү.

-Монголд ирээд анхны сэтгэгдэл ямар байв?

-Монгол Улсын хил дээрх Замын-Үүд боомтод анх ирэх үед тэнэг хуультай нүүр тулсан. Учир нь унадаг дугуйтай хил давах нь хууль бус байсан. Тиймээс би 50 орчим минут автобусаар зорчих зардал гаргах шаардлагатай болсон. Бас миний хамгийн анхны харсан монгол хүн согтуу байсан. Тиймээс монгол хүмүүс тийм ч эелдэг, нөхөрсөг санагдаагүй. Тэгэхээр Монголд ирсэн анхны өдөр тийм ч сайхан байгаагүй. Гэхдээ ямарваа улс орон, ард иргэдийн тухай хурдан дүгнэлт гаргалгүй аялдаг. Дараа нь, намайг таатай хүлээж авах, сайхан сэтгэлтэй олон зуун хүмүүстэй уулзсан. Үүний дараа би монголчууд ичимхий, мөн найз нөхөд болоход бага зэрэг чармайлт хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон. Хоёр сарын дараа би монголчуудыг байгаагаар нь хүлээн авч, хайрлаж эхэлсэн. Монголчууд хэзээ ч дүр эсгэж нөхөрлөдөггүй.

-Таны бодлоор Өмнөд Монгол, Монгол Улс хоёрын ялгаа юу байсан бэ?

-Би Хятадад байхдаа ууланд авирсан юм. Дараа нь Монголыг илүү өндөрлөг газарт оршдог гэдгийг говийн нутгаас мэдэрсэн. Соёлын хувьд ялгаа нь хил даваад л шууд мэдрэгдсэн. Өмнөд Монголын хүмүүс илүү хөгжилтэй бас бүгд монголоор ярьж байсан. Өөр ялгаа нь тэнд гэр сууцнууд байхгүй, хятад загвартай том барилгууд, хашаанууд голчлон байсан. Бас, бүхнээс хачин нь би Өмнөд монголд хэд хэдэн удаа бичиг баримтаа шалгуулсан, надад ийм зүйл урьд өмнө тохиолдож байгаагүй.

-Монголоор аялах үед тохиолдсон хамгийн хэцүү зүйл юу байсан бэ?

-Хамгийн хэцүү зүйл нь миний хувьд зөв замаа олох байсан. Учир нь би хурдны зам дагаж явах дургүй, аль болох туслах замуудаар, тосгод дайрсан замаар явах дуртай. Хэд хэдэн удаа би цасанд унадаг дугуйгаа түрж алхсан. Тухайн үедээ би очих ёстой газраа хүрэх эсэхдээ эргэлзэж байсан шүү. Жишээлбэл, Шинэ-Идэрээс Жаргалант хүрэх замд нийт 22 км газар хоёр өдөр унадаг дугуйгаа түрж алхсан. Мөн өөр нэг хэцүү үе нь Улиастайгаас Алтай хүрэх замаа олох маш хэцүү байсан. Учир нь газрын зураг дээр зам байсан ч цаснаас болж надад харагдаагүй. Би хэд хэдэн хүмүүсээс зам асуусан боловч хэл ойлголцохгүйгээс болж буруу замаараа явсан. Гэхдээ Цагаанчулуутад амьдардаг гэр бүлийн ачаар бүх зүйл бүтэмжтэй болсон. Тэдний ачаар дахиж буруу замаар яваагүй.

-Хөдөөний хүмүүс танд яаж хандаж байсан бэ?

-Монголчууд бол үнэхээр зочломтгой ар түмэн юм байна. Би үүнийг хөдөө нутгийн хүмүүсээс хамгийн их мэдэрсэн. Би огт тусламж гуйлгүй ихэвчлэн майхандаа хонодог боловч намайг тэд үргэлж гэрт нь хонохыг зөвшөөрч байлаа. Намайг хамгийн их гайхшируулсан зүйл бол монгол хүүхдүүдийн хүмүүжил байсан. Тэд намайг асуугаагүй байхад надтай чихэр, бялуугаа хуваалцсан. Францад бол ийм хүүхдүүддийг хэзээ ч харахгүй. Тиймээс энэхүү хүмүүжлийг би ирээдүйд өөрийн хүүхдүүдэд сургахыг хичээх болно. Энэхүү гурван сарын хугацаанд зуу зуун хүмүүс надад тусалсан. Бүгдийнх нь нэрийг дурдвал дуусахгүй байх. Над руу хараад “hello” гэж хэлсэн хүн бүхэнд баярлалаа. Хэрвээ тэд ямар нэг азаар энэхүү ярилцлагыг уншвал гүн талархал илэрхийлмээр байна. Франц улсад ирвэл намайг хүлээн авсан шиг би ч мөн сайхан хүлээн авах болно. Тэд надад монгол соёл, ахуйг таниулсан шиг би ч мөн Франц соёл, ахуйгаа дуртайяа танилцуулах болно.

-Нутгийн иргэд өөр яаж тусалсан бэ?

-Нутгийн иргэд надад үргэлж, олон талаар тусалж дэмжсэн. Жишээлбэл, тэд намайг гэртээ нэг хоног, заримдаа бүр хэд хэд ч хонуулсан. Надад замдаа хэрэглэх хүнс хүртэл бэлдэж өгсөн хүмүүс бий. Тэд надад ямар нэг аргаар байнга тусалж байсан. Миний бүх л амьдрал тэдэнд баярласан талархсаныхаа хариуг барихад хүрэлцэхгүй.

-Ямар төрлийн унадаг дугуй унаж байна?

-Би одоо хэрэглэж байгаа унадаг дугуйгаа дөрвөн жил хэрэглэсэн байна. Уг дугуй Монголын өвлийн хатуу, ширүүн нөхцөлд зориулагдаагүй энгийн дугуй. Гэхдээ унадаг дугуй маань хэд хэдэн онцлох тоноглолтой. Унадаг дугуйны маань дугуйнууд өвлийн улиралд зориулагдсан тусгай хэвтэй. Хүйтнээс хамгаалах тусгай бариул хийж өгсөн. Мөн 2.5 литр халуун ус хадгалах тавиуртай. Өвлийн улиралд дугуйтай аялах тийм ч хэцүү байсангүй, зарим үед би бүр халууцаж байлаа. Хамгийн хэцүү нь даарч, хөрөлгүй гадаа хоноглох, хоол цай хийх байсан. Мэдээж сайн тоноглол, багаж хэрэгсэл бэлдсэн. Мөрөн суманд -42 хэмийн хүйтэнд хоноглосон, гэвч би дааралгүйгээр 12 цаг унтсан юм. Бүх зүйлсийг нарийн тайлбарлах төвөгтэй юм. Тиймээс бүх зүйлсийг бодож, төлөвлөж, алдаа гаргахгүй хийх хэрэгтэй. Байгалийг хэзээ ч басаж болохгүй!

-Их сайн гэрэл зураг дарах юм. Нууц нь юу вэ?

-Монголд аялах хугацаандаа хүйтний улмаас тийм их зураг дарж чадаагүй. Би кайноны R6 гэдэг камер хэрэглэдэг. Камертаа сэтгэл хангалуун байдаг учир нь өвлийн хүйтэнд ч ажиллалаа. Би өөрөө мэргэжлийн гэрэл зурагчнаар сурч байсан.

-Монголын тухай бусдад юу гэж хэлэх вэ?

-Хэлэх олон зүйлс байна. Гэхдээ би Монголыг онцгой, өвөрмөц соёлтой, гайхалтай газрын тогтоцтой гэдгийг онцлож хэлэх байна. Эдгээр энгийн үгс Монголыг бүрэн илэрхийлж чадахгүй юм.

-Хамгийн таатай мөч хэзээ байсан бэ?

-Хамгийн таатай мөч бол монгол гэр дотор орох байсан. Монгол гэрийн тооноор үзэгдэх шөнийн тэнгэрийг өөр хаана ч харахгүй, маш үзэсгэлэнтэй харагддаг. Яг л гадаад ертөнцөөс тасарчихсан мэт мэдрэмж төрдөг. Гаднаасаа цав цагаан хэрнээ дотоод засал нь сэтгэл хөдөлгөм, гайхалтай.

-Дугуй чинь өвөл хөлдөхгүй байсан уу?

-Унадаг дугуйтай холбоотой ямар ч асуудал гараагүй. Ганц асуудал нь миний цүнхний зарим хэсэг хуванцар байсан. Тиймээс хүйтэнд хуванцар хэсгүүд нь хагарч байсан, бусдаар бол ямар ч асуудал байгаагүй. Монголд ирэхээсээ өмнө ямар асуудалтай нүүр тулахаа мэдэж байсан болохоор айдасгүй байлаа. Би -50 хэмд хөлддөггүй дугуйны гинж, араа авсан. Бас миний мишок -40 хэмд тэсвэртэй, нүцгэн унтаж ч болно. Хэрвээ хувцастайгаа унтвал -50 хэмийн хүйтэнд асуудалгүй нам унтана. Мэдээж чийгний гудас, халуун гудас, бээлий зэрэг зүйлс хэрэглэсэн. Хамгийн ядаргаатай зүйл нь бээлийтэй гараараа юмаа барих байсан юм уу даа.

-Дараа зун ирэх үү?

-Дуртайяа дараа зун ирнэ ээ. Өвөл, зунаас үүдэх ялгааг хармаар байгаа. Монгол Францаас хол байдаг болохоор би одоо буцаж явж мөнгө олох хэрэгтэй байна. Хэрвээ аялал жуулчлалын газрууд санал тавих бол нээлттэй шүү.

 

Цахилгаан барааг Монголд үйлдвэрийн үнээр борлуулж буй “TUTTU Mongolia” брэндийн үүсгэн байгуулагчдын гишүүн Г.Ганлуутай ярилцлаа.

---

-Яагаад ийм их өрсөлдөөнтэй салбарт хөл тавих шийдвэр гаргасан бэ. Дэлгүүрээ нээгээд хэдий хугацаа өнгөрөв?

-Манай дэлгүүр үүд хаалгаа нээгээд гурван сар болсон байна. Манай орны хувьд цахилгаан барааг дотооддоо үйлдвэрлэдэггүй, ихэнх нь импортын бараанууд байдаг. Анх энэхүү ажлыг эхлүүлэхийн өмнө тодорхой судалгаа, ажиглалт хийсэн юм. Цахилгаан барааны үнэ хил даваад эрс хямд байдаг. Харин Монголд зарагдаж байгаа үнэ нь хэд дахин нэмэгдчихсэн байдаг. Өнөөгийн нийгэмд юмны үнэ маш өндөр байгаа нь ард иргэдэд маань хүнд ачаа болж байна шүү дээ. Ихэнх өргөн хэрэглээний бараа үнийн өсөлттэй. Тиймээс яагаад монголчууд хямд, чанартай цахилгаан барааг монгол дэлгүүрээс авч болохгүй гэж. Энгийн үгээр хэлэхэд, бид цахилгаан барааг БНХАУ-ын бөөний төвийн үнээс ч хямд нийлүүлж байна.

-Танай бараанууд бусад дэлгүүрүүдээс яагаад хямд байгаа юм бэ. Чанартай байж чадах уу?

-Хямд бараа чанаргүй, үнэтэй бараа чанартай гэдэг худал тогтолцоог бид эвдэж байгаа юм. Бид чанарын баталгаа өгч чадна. Учир нь манайх Хятад улсад байршилтай цахилгаан барааны үйлдвэрүүдтэй гэрээтэй ажилладаг. Тиймээс иргэд үйлдвэрлэлийн алдаатай, ажиллахгүй байгаа бараа байвал манай дээр буцаан өгөх боломжтой. Бид эргүүлээд үйлдвэрт илгээх шат дамжлагатай.

-Бусад цахилгаан барааны дэлгүүрүүд яагаад үнэтэй байдаг юм бол. Шударга үнэ тогтоож байна уу?

-Манайд худалдаа наймаа хийж байгаа хүмүүс маань Хятад улсын бөөний төвүүдээс бараагаа татдаг бололтой байдаг. Бөөний төвийн үнэ, үйлдвэрийн үнэ мэдээж их ялгаатай. Манай дэлгүүр үйлдвэрүүдтэй гэрээтэй ажилладаг болохоор дундаа ямар нэгэн дундын зуучлалгүйгээр шууд бараагаа татдаг юм. Гадуур үнэтэй зарагдаж байгаа бараанууд, үнэтэй зарж байгаа хүмүүст ямар ч буруу байхгүй. Бизнес бол ажиллах зарчмаараа явж байх ёстой. Мэдээж цахилгаан барааны дэлгүүр бүр өөр өөр түрээсийн төлбөр төлж байгаа шүү дээ.

-Танайхыг хэт хямд бараа оруулж ирээд, үнэгүйдүүлж байна гэх сөрөг хандлага бусад худалдаачдаас гарч байна уу?

-Мэдээж хувийн чатаар сөрөг утга агуулгатай зүйлс бичих тохиолдлууд гарсан. Бидний зүгээс үүнд огт ач холбогдол өгөхгүй байгаа. Шаардлага ч байхгүй.

-Танай дээр онцлох ямар төрлийн цахилгаан бараанууд байна?

-Бүх бараа маань үйлдвэрийн шошго, үйлдвэрлэгч улсын чанарын баталгаатай. Өргөн хэрэглээний эйрпод чихэвч гэхэд 42.600 төгрөг гэж байгаа. Ухаалаг бугуйн цаг 90.700 ган тогоо 106.000 гэх мэт зах зээлийн дундаж үнээс нэг дахин бага байгаа юм.

-Дэлгүүрээ цаашид өргөжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа юу?

-Манайх хэд хэдэн салбарыг одоогоор нээж байгаа. Манай цахим хаягаас мэдээлэл авах боломжтой. Мөн өнгөрсөн зун өөрсдийн нэрийн хийлдэг матрассыг гаргасан. Цаашид цахилгаан барааг Монголд үйлдвэрлэдэг болохыг хэн ч үгүйсгэхгүй шүү дээ.

Цахим сүлжээнд “Охинд маань 99545464 дугаараас маргааш ирж иж бүрэн шинжилгээ өгч болно гээд энгийн орон сууцны хаяг явуулсан байна” хэмээх агуулга бүхий зурагт мэдээлэл олон хүний хардлага, уур бухимдлыг төрүүлсэн юм. Дээрх дугаарын эзний ах Г.Лхагвадоржоос энэ талаар тодрууллаа.

---

-Таны дүү юу хийдэг хүн бэ. Яагаад сурагч хүүхэд рүү ирж шинжилгээ өг гэж бичсэн юм бэ?

-Уг нь дүү маань ярилцлага өгөх ёстой. Гэвч тэрээр одоо ярилцлага өгөх мантай байна. Дүү маань 30 хараахан хүрээгүй залуу бүсгүй. “Herbalife” брэндийнхээ судалгааны ажлыг хийж явж байгаад Жуковын автобусны буудал дээр нэг охиноос хэд хэдэн асуулт асуусан юм байна лээ.

Өглөөний цайгаа тогтмол уудаг уу, эрүүл зөв хооллолтын тухай мэдэх үү, хэдэн цагт хооллох нь эрүүл мэндэд тустай байдаг талаар мэдэх үү гэх мэт энгийн асуултууд асуусан гэсэн. Манай дүү тэр өдөр өөр олон хүмүүсээс судалгаа авсан. Тэгээд судалгаанд оролцсон хүмүүсийнхээ дугаарыг аваад дараа нь оношилгоонд орох эсэх талаар асууж, хаягаа явуулдаг юм байна. Сурагч охин руу унтахаасаа өмнө хаягаа явуулсан ба охины ээж залгаж дүү рүү маань бухимдсан, дайрч давшилсан өнгөөр ярьсан болохоор дүү маань “ирэхгүй байж болно” гэж хэлээд тасалчихсан нь үнэн. Дүү маань охиныг сурагч гэж мэдээгүй. Тэр охин өсгөлүүн биетэй оюутан шиг харагдсан гэсэн.

-Ямар үйл ажиллагаа явуулдаг газар вэ?

-Сансарын тунельд байрлалтай “Herbalife”-ын салбар, эрүүл зөв хооллолтын клуб байдаг. Тус салбараар олон хүн үйлчлүүлж, илүүдэл жингээ хасах, булчин массаа нэмэх зэрэг эрүүл мэнддээ анхаардаг юм. Шинжилгээ, оношилгоо хоёрын ялгааг хүмүүс мэдэхгүй байна. Шинжилгээ бол цуснаас дээж авна шүү дээ. Тус салбар дээр“Танита” гэдэг хүний биеийн бүтэц, усны хэмжээ, биологийн нас зэргийг тогтоож өгдөг шинжлэх ухаанч аппарат бий. Түүгээр л оношилгоо хийдэг юм. Ямар нэг байдлаар цус, шээснээс дээж авахгүй гэсэн үг. Хүний эрүүл мэндийн байдлыг тогтоогоод зөвлөгөө өгдөг. Хүсвэл “Herbalife”-ын бүтээгдэхүүн санал болгодог.

-Тухайн сурагч охины аав, ээж тухайн салбар дээр ирсэн үү?

-Тийм ээ, гуравдугаар сарын 1112ны шөнө л дээрх ташаа мэдээлэл эрчимтэй тархаж олон нийтийн анхааралд өртсөн. Тиймээс би маргааш нь маш олон хүн ирэх байх, бүгдэд нь үнэн учрыг хэлж ойлгуулах зорилгоор дүүтэйгээ хамт хүлээж байсан. Гаднаас хоёр хүн(охины аав, ээж) орж ирээд орилж хашгичаад эхэлсэн. Та тайвшир, ярилцъя гэж хэлэхэд давшилсаар байсан. Хүүхдэдээ хараа хяналт тавьж байгаа ээжийг бид буруутгахгүй ээ. Гэхдээ юмыг нягталж, үнэн зөвийг нь мэдэхгүйгээр цахим орчинд худал сэрэмжлүүлэх мэдээ тарааж байгаа нь буруу үйлдэл. Ялангуяа хүний утасны дугаарыг нийтэд ил зарлах бол байж болохгүй үйлдэл шүү дээ. Манай дүү тэр дугаараа арав гаруй жил хэрэглэсэн учир ажлын шугамаар маш олон хүмүүс холбогддог. Харин худал мэдээлэлд сохроор итгэсэн танихгүй хүмүүс дүү рүү минь муухай үгс хэлж, сөрөг зүйлс бичиж ажлаа хийх боломжгүй байна.

-Нөхцөл байдалтай танилцаад сурагч охины гэр бүл цахим орчинд тавьсан худал мэдээллээ устгасан уу?

-Тийм байх гэж найдаж байна. Гэхдээ яг хараагүй шүү дээ. Хамгийн их хандалт, түгээлт хийсэн хүн нь өөр хүн хуулж тавьсан байна гэж цагдаа дээр очоод дам сонссон. Би сурагч охины ээж болон цахим орчинд худал мэдээлэл тарааж байгаа тэдгээр хүмүүсийн нэрийг хэлэхгүй. Дүүтэй маань холбоотой худал мэдээлэл агуулж байгаа пост бүрийн сэтгэгдэл хэсэгт “худал мэдээлэл шүү, буруу ташаа ойлгосон байна” гэж бичсэн боловч миний бичсэн зүйлийг тэдгээр хүмүүс устгаад намайг блоклоод байгаа. Үл ойлголцлоос үүдэж дүү маань гэмт хэрэгтэн мэт нийгэмд ойлгогдлоо. Цагдаагийн газар руу мэдүүлэг өгөх гэж яваад хоёр удаа торгуульсан мөнгөө би сурагч охины ээжээс нэхэмжилсэн. Гэтэл тэд хийсэн алдаагаа зөв гэж үзэж, огтхон ч гэмшихгүй байна.

-Танай дүүгийн сэтгэл зүй одоо ямар байна вэ?

-Дүү маань багш мэргэжилтэй, гэхдээ сүүлийн нэг жил худалдааны чиглэлээр ажиллаад түүнийхээ үр шим, ашгийг хүртэж эхэлж байсан юм. Одоогоор сэтгэл зүйн хувьд хэцүү байдалтай байна. Ажлаа тайван хийж чадахгүй, нойр муутай байна. Орой үдэш танихгүй дугаарууд залгаж сөрөг, муухай зүйлс хэлж, бичиж байна. Иргэд ямар ч эх сурвалж, баримт нотолгоогүйгээр фэйсбүүкээс уншсан зүйлдээ итгэж түүнийгээ туйлын үнэн мэт ойлгож байна. Энэхүү үйлдэл маш буруу.

Үүний цаана буруу ойлгогдсон хүн сэтгэл санаа, ажил амьдралаараа хохирч байна. Маш олон шар мэдээний сайтууд энэхүү худал мэдээгээр хандалт авах гэж тавьсан, одоо болтол устгаагүй. Хүнийг санаатай, санамсаргүй байдлаар гүжирдэж, гүтгэчихээд сүүлд нь ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй байдлыг таслан зогсоох хэрэгтэй.

Н.Нарванчин

 

Зуд турхантай үед малын тамир тэнхээг сайжруулах нэмэлт тэжээлийн талаар химийн ухааны доктор Ж.Дугаржавтай ярилцлаа.

---

-Энэхүү тэжээлийн найрлаганд юу байна вэ. Тэжээлд багсарч өгөх боломжтой юу?

-Хуматон бэлдмэлийг хивэгтэй хольж өгвөл их сайн үр дүнтэй.Малын жингийн кг тутамд 0.3-0.5 мл-аар бодож усаар шингэлж тэжээлд нь хольж өгч болно. Энэхүү бэлдмэл нь Монгол Улсын малын эмийн бүртгэлд өнгөрсөн оны есдүгээр сард бүртгэгдсэн. Ургамлын эдийн хувирлаар үүсдэг түгээмэл ач холбогдолтой, биологийн идэвхт бодис болох ялзмагийн хүчлийг усанд уусдаг нэгдлийн хэлбэрээр найруулж хуматон бэлдмэлийг гарган авдаг. Хуматон нь гумины хүчлийн 4 хувийн уусмал, кали, натри, төмөр,марганец, зэс, кобальт, йод агуулна.

-Зудын нөхцөл байдалд өргүүл хонь, ямаанд үйлчилгээ нь сайн нөлөөтэй юү. Бэлдмэлийн ерөнхий үйлчлэлийг тайлбарлавал?

-Хуматоныг инновацийн бүтээгдэхүүн гэж тодорхойлж болно. Мал амьтны өсөлт хөгжлийг тэтгэх, дархлаа идэвхжүүлэх, антиоксидант, дасан зохицох чанарыг сайжруулах, гэмтсэн эд эсийн нөхөн төлжилтийг түргэсгэх ба үрэвслийн эсрэг үйлчилгээтэй. Мөн малын вирусийн халдвар эсэргүүцэх чадавхыг дээшлүүлнэ. Адууны хүчийг нэмэгдүүлж уралдаанд хурдлах, алс хол зайг туулах, эдэлгээ уналга даах чадавхыг нэмэгдүүлдэг. Судалгаагаар хуматон бэлдмэлийн антиоксидант идэвхтэй нь нотлогдсон. Антиоксидант бодисын ач тусаар организм дахь гэмтсэн эсүүд сэргэн эрүүлждэг, залууждаг. Уг бэлдмэл ядарч доройтсон, өвчтэй малыг тэнхрүүлнэ. Мөн мал амьтны өсөлт хөгжлийг тэтгэх, дархлаа идэвхжүүлэх, антиоксидант, дасан зохицох чанарыг сайжруулах, гэмтсэн эд эсийн нөхөн төлжилтийг түргэсгэх үйлчилгээтэй. Дашрамд хэлэхэд, өргүүл малд хялбар шингэх уураг, амин хүчлүүд, нүүрс ус, сахар агуулсан, чанаж болгосон гурилын зутан, хэрчиж жижиглэсэн хүнсний ногоо, чихэр өгвөл сайн.

-Ямар судалгаа шинжилгээ хийгдсэн бэ?

-Малд зориулсан гумины бүтээгдэхүүний судалгааг ШУА-ийн Хими, Химийн Технологийн Хүрээлэн, Мал Эмнэлгийн Хүрээлэн, Архангай аймаг дахь Өндөр Уулын Бүсийн Мал Аж Ахуйн Эрдэм Шинжилгээний Станц (хуучин нэрээр) зэрэг газрууд хамтран судалж томоохон үр дүнд хүрсэн. Товч дурдвал, гумины хүчлийн уусдаг хэлбэрээр найруулж гарган авсан бэлдмэлүүд өвчтэй малын дархлал идэвхжүүлэх, малын цахлай, балцруу, энгийн ба хорт биж, гастроэнтерит, уушгины үрэвсэл, арьсны өвчнүүдийг эмчлэх, мон-гол малын өсөлтийг идэвхжүүлэх үйлчилгээтэйг тогтоож патентуудын эрх хамгаалж технологийн заавар, техникийн нөхцөлийг бат-луулсан

Хуматоны нөлөөгөөр малын цусны фагоцитар тоо 22.3 хувь, фагоцитар интеграл 25 хувиар өсдөг нь тус тус тогтоогдсон.

-Фагоцитар гэж юу вэ?

-Фагоцитууд гэж бактери, вирус, үхсэн эсүүд гэх мэтийн биетүүдийг шингээж (залгиж) организмыг тэдгээрийн хортой нөлөөллөөс, өвчлөхөөс хамгаалдаг дархлааны эсүүд. Амьтны дархлааны тогтолцооны үндсэн эсүүд болох цусны цагаан цогцос буюу лейкозит эсүүдийн нэг төрөл, залгиур эсүүд ч гэж нэрлэх нь бий.

-Цахлай өвчний үед яаж хэрэглэх вэ. Ямар тунгаар хэрэглэх нь зүйтэй вэ?

-Цахлай, балцруу өвчин, яр шарханд гадуур түрхэж хэрэглэнэ. Тэнхрүүлэхэд тодорхой хугацаа шаардана. Хонь, ямааны 1 кг жинд 0.4 -0.5 мг хуматон ногдохоор бодож 15 хоногоос дээш хугацаагаар хэрэглэхэд төл ба том малын хордлого ба уушгины үрэвсэл өвчин илааршина, жин нэмэгдэнэ. Олон улсын эрдэмтэд гумины бодис амьд организмд үзүүлэх нөлөөллийг судлаад нэгдүгээрт, мал, амьтны биеэс микроб, мөөгөнцрийн гаралтай хорт бодисууд, хүнд, хортой металлууд, цацраг идэвхт нэгдлүүдийг зайлуулах буюу хор тайлах, хоёрдугаарт, малын биед тэжээл боловсрох процессын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, гуравдугаарт иммуномодулятор буюу дархлал идэвхжүүлэх, дөрөвдүгээрт, хавдрын эсрэг, микроб, вирусийн эсрэг, шарх эдгээх үйлчлэлтэйг тогтоосон.

Гумины хүчил нь хуматоны гол орцуудын нэг юм. 40 кг жинтэй хонь, ямаанд хоногт 20 мг бэлдмэл өгнө. Гумины бэлдмэлийг малын тэжээлийн нэмэгдлээр хэрэглэснээр суурьт төл эрүүлжиж, үхэл хорогдол эрс буурдаг. Гумины хүчил энгийн үгээр ургамлын үлдэгдлийн диагенез

хувирлаар газрын хөрсөнд үүсдэг түгээмэл ач холбогдолтой биологийн идэвхт бодис юм.

-Ямар нэгэн гаж нөлөө бий юү?

-Ямар нэг гаж нөлөөлөл илрээгүй ба хавдар үүсгэхгүй, үр хөврөлийг хордуулахгүй, гаж буруу өсөлтийн шалтгаан болохгүй. Мөн олон зуун мал дээр томоохон туршилтуудыг явуулж үр дүнг баталсан. Мэдээж Аюулгүйн санамж бий. Хүний нүд, ам руу орохоос сэргийлнэ. Бэлдмэлийг хуурай газар, эм, хүнсний бүтээгдэхүүнээс хол, хүүхэд хүрэхгүй газар хадгална. Бэлдмэл, түүний уусмалыг гол, ус руу хийж болохгүй.

Н.Нарванчин