Author: НАЙДАНГИЙН НАРВАНЧИН

Сонгинохайрхан дүүрэгт дөрөвдүгээр сарын 21-нд зургадугаар ангийн нэг хүүхэд, Баянзүрх дүүрэгт тавдугаар сарын 9-нд хоёр хүүхэд угаартаж эндсэн. Ийнхүү нэг сар хүрэхгүй хугацаанд гурван хүүхэд угаартаж эндлээ. Монгол Улсад үйлдвэрлэж байгаа шахмал түлшний талаар Химийн ухааны доктор, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Ж.Дугаржавтай ярилцлаа.

---

-Нүүрс дэгдэмхий бодис багатай байх нь хэр ач холбогдолтой талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Нэгэн зүйлийг залруулах хэрэгтэй байна. Дэгдэмхий бодис бол утаа биш. Дэгдэмхий бодис багатай нүүрс, кокс түлэхэд утаа бага гарна гэсэн ойлголт хүмүүст байгаа бололтой. Үгүй шүү. Хятадаас импортлох хагас коксоор хийсэн түлшний дэгдэмхий бодисын агуулга нь мидлинг түлшнийхээс хоёр дахин бага учраас агаарын бохирдол хоёр дахин буурна гэж тооцоолж байгаа нь буруу.

-Дэгдэмхий бодис, утаа хоёрын ялгааг тайлбарлавал?

-Дэгдэмхий бодис, утаа хоёрын мөн чанар, ялгааг товчхон хэлье. Дэгдэмхий бодис бол аливаа түлш төдийгүй бараг бүх органик бодисын бүрэлдэхүүн хэсэг. Органик бодисыг агаар хангалтгүй орчинд халаахад задарч хий, уур болж дэгддэг хэсгийг дэгдэмхий бодис, хатуу хэвээр үлддэг хэсгийг нүүрсжсэн үлдэгдэл буюу термонүүрс, хагас кокс, кокс гэнэ. Энэ процессыг органик бодисын халуун задрал, пиролиз, коксжих гэх мэтээр нэрлэдэг. Дэгдэмхийг хөргөхөд давирхай, ус, хий болж хуваагддаг.

Харин түлш шатах нь түлшний бодисын гол төлөв хүчилтөрөгчийн оролцоотой, гал гарган явагддаг, исэлдэн ангижрах урвал. Түлшний найрлага, шатаалтын горим, зуухны боловсронгуй биш байдал зэрэг шалтгаанаар гарах хий тоос, тортог, үнс, угаарын хий (СО2), хүхрийн ба азотын оксидууд, уур, хийн байдалтай органик бодисууд, хүнд хортой элементээр бохирдох нь бий. Ингэж бохирдсон хийг утаа гэнэ. Ингэхлээр, түлшин дэх дэгдэмхий бодисыг утаа гэж ойлгож болохгүй.

-Таны хэлж буйгаар дэгдэмхий бодис харин ч нүүрс шатахад чухал үүрэгтэй юм аа даа?

-Тийм, дэгдэмхий бодисуудын дийлэнх хэсэг нь сайн шатдаг органик нэгдлүүд. Дэгдэмхийн агуулга ихтэй түлш урт дөл үүсгэж хөнгөхөн, гүйцэд шатдаг давуу талтай. Иймд дэгдэмхий бодис бол утаа биш, харин түлшний шатах массын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг.

-Дэгдэмхий бодисын найрлагад юу ордог юм бэ?

Дэгдэмхийн найрлага түлшний төрлөөс хамаарч өөр өөр байх боловч метан ба түүний эгнээний нүүрс устөрөгчид, устөрөгч, азот нийлээд 11-21 хувь, органик суурь, хүчлүүд, фенолууд, нүүрс устөрөгчид, асфалтенүүд, хүчилтөрөгч агуулсан саармаг органик нэгдлүүд, давирхайлаг бодисууд нийлээд дунджаар 10-14 хувь, пирогененик ус 4-12 хувь, нүүрсхүчлийн хий (CO2), угаарын хий (CO) усны уур (Н2О) бага хэмжээгээр агуулна.

-Унтарчихсан галын үнснээс ямар нэгэн хий гарах боломжтой байдаг уу. Шинжлэх ухааны үндэслэлээр тайлбарлавал?

-Аливаа түлш дэгдэмхий ба нүүрстөрөгчсөн хүнд үлдэгдэл гэсэн хоёр үндсэн тогтдог. Дэгдэмхий хэсэг нь дөл үүсгэн шатаж дууссаны дараа үлдсэн хүнд хэсэг нь үнсэн дэх халууны нөлөөгөөр аажим уугин задарч дутуу шатаж угаарын хий үүсэх үндэстэй. Ерөөсөө, түлшний шаталтаас хортой бодисууд үүсч байгаагийн үндсэн шалтгаан нь дутуу шаталт. Угаарын хий СО дутуу шаталтын бүтээгдэхүүн, түлш гүйцэд шатвал урвалын идэвхгүй, гэм хоргүй нүүрсхүчлийн хий CO2 үүснэ. Угаарын хий CO нь хүний цусны гемоглобинтой холбогдож цусаар хүчилтөрөгч зөөгдөж тархах процессыг саатуулж өвчинд, үхэлд хүргэдэг алуурчин бодис юм.

-Баруунсалаанд гал түлээгүй хоносон атал нэгэн хүү угаартаж эндсэн. Гал түлээгүй хэрнээ угаартах боломжтой юу. Энэхүү харамсалтай явдлыг та юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Саяны хэлсэн үндэслэлээр л тайлбарлагдана даа. Галлагаатай байх үеэс гэрт угаарын хий хуримтлагдсан байж гэх мэт бодол төрж байна. Энгийн хүмүүс шинжлэх ухааны ийм нарийн юмыг яаж мэдэх вэ. Туйлын харамсалтай явдал болсон.

-Хагас коксжсон нүүрс хэрэглэх нь мидлинг түлш хэрэглэхээс дээр үү?

-Хэвлэлүүд болон сошиал дахь мэдээллүүдээс үзвэл, Хятадаас авах хагас коксын дэгдэмхий бодисын агуулга 10 орчим хувь, ийм түлшний авалцан шатах температур өндөр, асаагч хэрэгтэй, дөл богинотой тул зуухан дээр хоол болохгүй, агаарын оруулга, үлээлэг хангалтгүй зууханд дутуу шатаж угаарын хий их хэмжээгээр үүсгэж хүний эрүүл мэндэд аюул учруулах магадлал мидлинг түлшнийхээс илүү гэж би онцолж байна. Мидлингээс ч хүнд түлш юм.

-Бид өөрсдийнхөө нүүрсийг хэрэглэх нь илүү ашигтай юм аа даа?

-Нэг зүйлийг тодорхой хэлж өгье. Нэр томьёо ба мөн чанарын хувьд. Коксжсон нүүрс, хагас коксжсон нүүрс гэж нэрлэх нь буруу, харин коксждог нүүрс, кокс, хагас кокс гэдэг. Яахав коксжих нүүрс гэсэн ч болно. Таван толгой, Нарийнсухайт, Хөшөөт зэрэг ордуудад бий, үнэтэй, ховор К, Ж, Г маркийн чулуун нүүрс. Ийм нүүрснээс гарган авсан бүхэллэг коксыг хүдрээс төмрийг ангижруулж ширэм, ган гарган үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг. Бид ийм төрлийн сайн нүүрсээ, баяжуулсан ба баяжуулаагүй байдлаар экспортолж амьжиргаагаа залгуулж байна. Хүрэн ба олонх маркийн чулуун нүүрс коксждоггүйд тооцогдоно. Гэхдээ ямар ч нүүрсийг 500-550 градус ба түүнээс дээш халаахад нунтаг боловч найрлагын хувьд бүхэллэг кокстой төстэй нүүрстөрөгжсөн үлдэгдэл үүснэ. Тэдгээрийг халаалтын температураас нь хамааруулж хагас кокс, дунд ба өндөр температурын кокс гэх нь бий.

-Гэрийн агаар сэлгэлт чухал уу?

-Агаарын бохирдол хүмүүсийн эрүүл мэндэд хор учруулж байгаа үндэс нь гэр доторх агаарын бохирдол юм шүү. Судлаач эмч, эрүүл ахуйчид агаарын бохирдол хүн амын эрүүл мэндэд ихээхэн хохирол учруулдаг тухай их ярьдаг, бичдэг. Гэхдээ хотын гудамжны бохир агаараас угаартчихаад байгаа хүн тийм ч олонгүй л болов уу. Гадаа гудамжинд явж байгаад угаартаад уначихсан хүн алга. Хамгийн хүнд үр дагаврыг гэр доторх агаарын бохирдол үүсгэж байгаа нь тодорхой.

-Хөнгөн түлш, хүнд түлш гэдгийг дэлгэрэнгүй тайлбарлавал?

-Зуухан дахь түлшний шаталт гурван үе шаттай явагддаг. Шаталт эхлэх, дэгдэмхий бодис ялгаран гарч гал, дөлтэй эрчимтэй шатах, дэгдэмхий биш хатуу үлдэгдлийн дөлгүй шахам улайсан шатах гэсэн гурван үе шаттай. Дэгдэмхий бодис ихтэй мод, хүрэн нүүрс, аргал, хөрзөн мэтийн нүүрсний авалцан шатах температур нам, урт дөл үүсгэн сайхан шатдаг, улайсан шатах хугацаа бага байх тул хөнгөн түлш гэж болно. Харин дэгдэмхий бодис багатай дээд ангиллын чулуун нүүрс, хагас кокс, коксын дэгдэмхий бодисын агуулга бага, авалцан шатах температур өндөр тул асаагч хэрэглэнэ, эрчимтэй шатах үедээ ч дөл багатай. Ялангуяа улайсан шатах үе шатандаа агаар хомсдвол дутуу шатаж тоос тортог, угаарын хий их хэмжээгээр үүсгэх тул хүнд түлш гэх үндэстэй. Түлшин дэх үл шатах органик биш бодисын хэмжээ (үнслэг) ихэдвэл түлш хүнддэх бас нэгэн том шалтгаан болно. Үнс хаягдал их гарна. Хүнд түлш түлэхэд сайн зуух хэрэгтэй.

-Ямар зуух хэрэглэх нь чухал юм аа даа?

-“Тавантолгой түлш” компанийн шахмал түлш өнөөгийн иргэдийн хэрэглэж байгаа зууханд арай л хүнддээд байгаа юм. Сайн зуух хэрэгтэй байна. Хоёрдогч агаарын оруулгатай байх, галын хотол дахь түлш дээрээсээ шатдаг байх, зуух яндангийн холболтууд нягт, хийцийн материалууд нь бат бөх, дулаан сайн даадаг, дулаанаа сайн хадгалдаг зэрэг нь сайн зуухны үндсэн шинж мөн. Түүхий эд бүтээгдэхүүнийг шахах, бүхэлтгэх бол түгээмэл ач холбогдолтой, өндөр технологийн хүнд төвөгтэй процессуудын нэг. Энэ технологийг эзэмшиж хангалттай хүчин чадалтай үйлдвэрийн цогцолбор байгуулж чадсан нь сайн.

-Тэгвэл яаж түлшээ хөнгөрүүлэх вэ?

-Нэгдүгээрт, түүхий эдээр, дэгдэмхий бодисын агуулгаар мидлингийнхээс арай их, гэхдээ 35 хувиас ихгүй, үнс багатай, насжилт хувирлын дундаас доод шатны чулуун нүүрс ашиглах, Шарын гол, Хөөт, Алагтогоо мэт ордын нүүрс байж болох, өөр ч боломжийн нүүрстэй олон орд бий. Сайн судалж сонгох хэрэгтэй. Эхний ээлжинд нэн даруй хэрэгжүүлж болох хамгийн сайн хувилбар бол Энержи ресурсийн эрчим хүчний нүүрсний баяжмал. Энэ л өнөөгийн нөхцөлд жинхэнэ “аврал” шийдэл байх болов уу. Учир нь баяжмал учраас үнс багатай, дэгдэмхий бодисоор арай их. Таван толгойн орд уурхайн эрчим хүчний нүүрсний баяжмалын дэгдэмхий бодис 28-35%, үнслэг нь 8-12% орчим байх тул жинхэнэ зохистой түлш. Ялангуяа үнс багатай нь түүнийг жинхэнэ хар алт чанарт нь дөхүүлж байна гэсэн үг. Ингэхээр, Улаанбаатарын шахмал түлшний үйлдвэрүүдийн түүхий эдээр мидлингийн оронд энэхүү баяжмалыг хэрэглэвэл түлшний чанар эрс сайжирна, хөнгөрнө. Үнс багатай нүүрс түлнэ гэдэг “тэнгэрийн умдаг атгах” – тай ижил, түлэхэд хөнгөн, илчлэг их, зуух үнсээр дүүрэхгүй, цаашилбал, хотын гэр хорооллын үндсэн хаягдал үнс эрс багасаж орчны эрүүл ахуйн нөхцөл сайжирна, хөрсний бохирдол ч буурна.

-Зуухаа яаж сайжруулах вэ?

-Манай гэр, байшингийн зуухны чанараас хамаарч түлш дутуу шатаж угаарын хий (СО) үүссэнээс, оршин суугч угаартаж эрүүл мэндээр хохирох, амь насаа алдах зовлон тохиолдсоор байна. Хятад улсын “Нүүрсэн шахмал ба сайжруулсан зуух” судалгааны дүнгээс үзвэл, шахмал түлш ба сайжруулсан зуухыг хослон хэрэглэсэнээр агаарт хаягдах PM ( тоос ) 63+-12%, OC (органик бодис) 61+-10%, BC (хар тортог нүүрстөрөгч) 98+-1,7 хувь буурдаг аж. Түлшний хэмнэлттэй хэд хэдэн төрлийн зуухыг утааны ялгаралт, түлшний хэрэглээ, үр ашгийн үнэлгээ, зах зээлийн боломж зэрэг шалгуураар үнэлсэн байдаг. “Эдгээр зууханд 80 гаруй туршилт хэмжилт хийхэд “Сэлэнгэ констракшн” ХХК-ийн оруулж ирсэн Турк улсад үйлдвэрлэгдсэн “Өлзий” (Mini Silver), “Хас” (Silver Turbo) болон Рояал өүшн ХХК-ийн оруулж ирсэн Хятад улсад үйлдвэрлэгдсэн “Голомт”, “Дөл” зуухнууд PM2.5-ын ялгаралтыг 70-89 хувь, нүүрсний хэрэглээг 11-26 хувь бууруулж байв” гэсэн байх юм. Сайн л үр дүн гарч, үүнийгээ орхиод иймэрхүү байдлаар бид салан баавгайн үлгэрээр яваад байгаа юм биш үү. Нэг хэсэг бүр утаагүй зуух гэж ярьсан хүнийг өвчтэйд тооцно гэх шахсан. Ийнхүү монголчууд бидэнд зуухныхаа асуудлыг амжилттай шийдвэрлэх боломж байна. Ирэх намар, өвөл эхлэхийн өмнө түлшээ хөнгөрүүлээд сайжруулчихсан, айл бүрийг сайн зуухаар хангачихсан баймаар байна. Зуухны тухайд, шийдэл сонголтоо хэлээд өгчихвөл үйлдвэрлэгчид урамтай нь аргагүй хийгээд эхэлнэ, айлуудын зарим нь өөрсдөө зуух, пийшингээ барьчихна, олонх айлууд сайн зуух худалдаад авчихна, чадахгүй нэгэнд нь үнэгүй эсвэл хямдарсан үнээр өгнө биз.

-Нүүрсийг зузаан хэмжээтэй, нягт ихтэй үйлдвэрлэж байгаа нь угаарын хийн хуяг үүсгэх үү?

-Угаарын хийн хуяг гэж мэдэхгүй, түлшний задрал, шаталтаар л үүсдэг хий, нүүрс зузаан, нягт байх нь дутуу шатах угаарын хий үүсэх магадлалыг ихэсгэнэ. Гэвч одоогийн хэрэглэж байгаа шахмал түлш томдож зузаадаагүй.

-Нүүрсийг үйлдвэрлэхдээ ямар барьцалдуулагч материал ашиглах нь зөв бэ. Шахмал түлш гаргахдаа эрдэнэшиш, төмс зэрэг ургамлаас гаргаж авсан наалдамхай цардуул, химийн аргаар гаргаж авсан цардуул хэрэглэх нь ямар ялгаатай вэ?

-Цардуул болон цардуулын задраг нэгдлүүдийг түлшний холбогчоор ашиглах нь зөв, химийн аргаар гарган авсан цардуул гэж байхгүй дээ. Байдаг бол шинж чанар нь байгалийнхтай ижил байх учиртай.

Н.НАРВАНЧИН                                                       

Томас Гарон Да Силва (Thomas Garon Da Silva) дөрөвдүгээр сарын 28-нд Төв аймгийн Өндөр ширээт суманд хоноглож байхдаа нутгийн иргэнд зодуулсан юм. Түүнтэй цахимаар ярилцлаа.

---

-Таныг Монголд аялж байх үедээ зодуулсан гэх цахим орчин дахь мэдээ үнэн үү?

-Найз маань намайг зодуулсан тухай мэдээллийг цахим орчинд явж байгааг хэлсэн. Яг үнэн зөв мэдээлэл биш байсан. Надтай хэн нэгэн хүн ярилцлага хийгээгүй хэрнээ тэр мэдээг хаанаас олж тавьсныг мэдэхгүй байна. Гэхдээ миний фэйсбүүк хаягнаас хүмүүс олж мэдсэн байх. Би тэр постыг франц хэл дээр бичсэн.

-Та тэгэхээр үнэхээр зодуулсан уу. Миний асуултанд хариулсангүй?

-Тийм ээ, би зодуулсан. Гэхдээ ноцтой гэмтэл учраагүй. Аяллаа түр зогсоох шийдвэр гаргасан байгаа. Учир нь сэтгэл зүйн хувьд хүнд цохилт байлаа.

-Таныг ноцтой гэмтсэн гэж дуулсан?

-Сүүлийн үед Монголд надад тохиолдсон зүйлийн тухай худал цуу яриа дэгдээд байгаа нь миний анхаарлыг татлаа. Надтай хэн ч ярилцлага хийгээгүй. Мөн сошиал орчин юу болсныг баримтгүйгээр харлуулж байгаа нь харамсалтай байна. Тиймээс би болсон үйл явдлыг хуваалцахаас өөр аргагүй санагдаж байна.

-Яг хэзээ, хаана зодуулсан бэ?

-Би аяллынхаа хоёр дахь өдөр Өндөрширээт сумын ойролцоо байх толгод дээр хоноглох гээд байж байлаа.

Дөрөвдүгээр сарын 28-ны 20:00 цагийн үед нутгийн иргэн майханд маань дөхөж ирээд унтаж байхад маань намайг сэрээсэн. Хэл нэвтрэлцэхгүй байсан ч чадах чинээгээрээ бид ярилцсан. Тэгээд би түүнийг миний унадаг дугуйг унаж үзэхийг санал болгосон. Тэр дуртайяа хүлээн авч, унадаг дугуйг маань тойроод унаж байсан. Тэгээд яагаад ч юм тэр намайг хамтдаа сумын төв рүү явахыг шаардсан.

-Дараа нь юу болсон бэ?

-Би татгалзаж, майхандаа хонох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Түүний шаардлага түрэмгийлэл болон хувирч, намайг майхнаас минь хүчээр чирж, биед маань халдаж нуруу, хүзүү рүү хэд хэдэн удаа хүчтэй цохисон. Айсандаа би тусламж гуйж орилсон болохоор тэр хэсэгхэн зуур хойш ухарсан. Гараараа амыг минь даран чимээгүй болгох гэж оролдсон. Тэр үед айдсаа барьж чадаагүй. Тэгээд гэнэт тэр намайг чимээгүй бай гэж дохиж хэлээд зугтаад яваад өгсөн. Энэхүү явдлын дараа би шоконд орсон. Юу хийхээ мэдэхгүй, маш их түгшүүртэй, айж, нойргүй хонож, чадах чинээгээрээ нуугдсан. Үүр цайхын үед би тусламж эрж, сум руу явахаар шийдсэн. Гэсэн хэдий ч биеийн байдал маань муудаж, гүйлгэж, бөөлжиж, яаралтай эмнэлгийн тусламж авах шаардлагатай болсон.

-Өглөө нь яаж эмнэлэгт хүрч очив?

-Тэгээд арайхийж малчин айлд хүрч очсон, тэр хүмүүс надад тусалсан. Тэд намайг эмнэлэгт хэвтэх үед миний эд зүйлсийг, тэр дундаа дугуйг минь хүртэл хадгалж өгсөн. Эмч нар эелдэг, мэргэжлийн байсан. Орон нутгийн эмнэлэгт хоёр хоноод, Улаанбаатар хотын эмнэлэгт очсон. Бие махбодын хувьд ядарч, шингэн алдагдаж байсан ч миний эрүүл мэнд тогтвортой байсан. Хөнгөн экхимозтой (ecchymosis) байсан ч зодуулснаас болж ноцтой хүнд гэмтэл аваагүй. Эмч надад нэн тэргүүнд тайван байж, аяллаа үргэлжлүүлэх талаар дахин бодож үзэхийг зөвлөсөн. Сэтгэл санааны эрүүл мэндээ нэн тэргүүнд тавих чухал учир аяллаа хойшлуулах хэцүү шийдвэр гаргасан.

-Өөрийг тань зодсон хүнийг цагдаад өгсөн үү?

-Би сумын эмнэлэгт хэвтэж байхдаа намайг зодсон хүний зургийг эмчдээ үзүүлээд “энэ хүнийг таних уу” гэхэд “танина” гэсэн.

-Монголд дахиж ирэх үү?

-Хэцүү үед, хэрэгтэй үед туслаж дэмжсэн хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлмээр байна. Монгол гэртээ хүлээж авсан хүмүүсийн энэрэнгүй сэтгэл, эмч нартаа их талархах өртэй би. Тэд энэхүү ярилцлагыг уншиж миний талархлыг олж мэднэ гэж найдаж байна. Монголд хийх аялал маань зогссон ч гэсэн байгалийн үзэсгэлэнт газар, ард иргэдийн халуун дулаан сэтгэлийг мартахгүй. Хэзээ нэгэн цагт, цаг нь болохоор би эргэн ирж энэ гайхамшигт газрын аяллаа үргэлжлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Та аль улсын иргэн бэ?

-Би канад улсын иргэн. Канадад Québec гэдэг франц нэртэй муж байдаг. Ер нь бол аав маань Бразил хүн.

Н.ВАНЧИН

 

Манай сонин “SOS” булан ажиллуулж эхэллээ. Тусламж хүссэн хэн ч бидэнд хандаж болно. Таны дуу хоолойг бид сонсох ёстой хүмүүс, байгууллагад нь сониноороо дамжуулан хүргэх болно. Энэ удаа харамсалтайгаар угаартаж эндсэн сурагч хүүгийн талаар сурвалжилга бэлтгэн хүргэж байна.

Дөрөвдүгээр сарын 21-ний өглөөний 10 цаг орчимд Сонгинохайрхан дүүргийн 41 дүгээр хороо буюу Баруунсалааны автобусны III буудал орчимд эмэгтэй хүн, нэг хүүхэд угаартсан байна гэх дуудлага бүртгэгджээ. Дуудлагын дагуу цагдаагийн байгууллагын жижүүрийн шуурхай бүрэлдэхүүн очиж ажиллахад Сонгино хайрхан дүүргийн 41 дүгээр хорооны нутаг дэвсгэрт оршин суудаг эмэгтэй 12 насны хүүхдийн хамт угаартсан байдалтай байсан тул эмнэлгийн яаралтай тусламж үзүүлсэн байна. Харамсалтай нь зургадугаар ангийн хүүхэд энджээ. Эмэгтэйг эмнэлэгт яаралтай хүргэсэн аж. Тэрээр өнгөрсөн баасан гаригт эмнэлгээс гарсан юм. Бид СХД-ийн 41 дүгээр хороон дээрээс сурвалжиллаа.

Дөрөвдүгээр сарын 23-нд бид нийслэлийн ерөнхий боловсролын 124 дүгээр сургууль дээр хүрч очсон юм. Тухайн үед талийгаач хүүгийн ар гэрийнхэнтэй холбогдох боломжгүй, мэдээлэл хомс байсан учир бид замаараа тус хорооны хэд хэдэн хүнсний дэлгүүрээр орж дээрх харамсалтай хэргийн талаар асууж, тодруулж явлаа.

Нэгэн хүнсний дэлгүүрийн худалдагч “Ээ халаг аа, манай гудамжинд тийм явдал гараагүй. Хэрвээ гарсан бол би заавал мэдэж байх байсан. Урагшаа, хойшоо хоёр гудамжны бүх айлуудаа би таньдаг, мэддэг. Гэхдээ манай охины 124 дүгээр сургууль дээр нэг хүүхдэд зориулсан хандивын аян болж байгаа” гэсэн юм. Биднийг дээрх сургууль дээр очих үед зарим ангийн хүүхдүүд хичээлээсээ тарж байв. Сургуулийн хэд хэдэн хүүхдээс зургадугаар ангийн хүүхэд угаартсан тухай асуухад “Манай сургууль дээр хандивын аян болж байгаа. Учир нь 6А ангийн эрэгтэй хүүхэд угаартчихсан г эсэн. Манай ангийн хүүхдүүд тус бүр хоёр мянган төгрөг хандивлаж байгаа. Зарим анги мянган төгрөг хандивлаж байсан. Нөгөө ангийн хүүхэд болохоор нэрийг нь мэдэхгүй байна. Манай сургууль 6Ё хүртэл бүлэгтэй байдаг болохоор бүгдийг нь сайн танихгүй. Гэхдээ тэр хүүхдийг хэд хэдэн удаа харж байсан” гэж товч хариулав.

124 дүгээр сургууль нь 1900 орчим хүүхэдтэй. Сургууль урд болон ард талдаа орох, гарах хаалгатай. Сургуулийн зүгээс хүүхдийн аюулгүй байдлыг хангах замын тэмдэг, тэмдэглэгээ, хурд сааруулагч зэргийг сайн байрлуулжээ. Биднийг очих үед талийгаач хүүгийн ангийнхан хичээлтэй байв. Тухайн үед нийгмийн ажилтан нь ангийн хүүхдүүд болон багштай уулзуулахыг зөвшөөрөхгүй гэв.

Нас барсан хүүгийн ээж Д.Бямбасүрэнг эмнэлгээс гарсны дараа ярилцлаа. Газар дээрх ганц хүүгээ алдсан ээжийн сэтгэлийг бид яахан мэдэх билээ. Тэрээр ярилцлага өгөх үедээ хоолой зангируулж, нулимс дуслуулж байлаа.

————————————————————————————————-

-Таны биеийн байдал одоогоор ямар байна вэ?

-Миний биеийн байдал одоо ч гэсэн таагүй байна. Бие махбодын хувьд ч, сэтгэл санааны хувьд ч. Баруун өгзөг маань маш хөндүүртэй байгаа. Үүнээсээ болж доголж алхах болсон.Эмнэлэгт арав хоног хэвтэн эмчилгээ хийлгэсэн.

Эхний хэд хоног эрчимт эмчилгээний тасагт байсан. Тэгээд бие маань дээрдэж эхлэх үед энгийн тасаг руу шилжсэн. Хамгийн гачлантай нь намайг эмнэлэгт хэвтэж байхад хүртэл угаарын хийнээс хүнд болон хөнгөн хэлбэрээр хордсон хүмүүс миний хэвтэж байгаа тасагт ирсээр байсан. Одоо үргэлж ийм доголон болчих вий гэж санаа зовж байна. Угаарын хийнд хүнд хордсон нь цаашид бусад өвчин сэдрэх эрсдэл дагуулна гэж эмч нар хэлсэн.

-Та эмнэлэгт хэд хоног ухаангүй байсан бэ? 

– Эмнэлэгт эхний хоногтоо ухаан ороогүй гэж надад хэлсэн.Би гурав дахь хоногоос яг өөрийн гэсэн эрүүл ухаантай болж эхэлсэн. Эхний гурав хоног өөрийгөө хаана байгааг, эмнэлэгт яагаад очсон гэдгээ огт мэдэхгүй байсан. Намайг хагас дутуу ухаан орсон байх үед ар гэрийнхэн маань хэд хэдэн зүйлс асуусан байсан. Тэдгээр асуултад хариулсан гэдгээ ч огт мэдэхгүй байсан.Тэгээд гурав хоногийн дараагаас л өөрийн гэсэн ухаантай болсон доо. Болсон үйл явдлыг бага багаар санаж эхэлсэн. Эхэндээ угаартаж унасан гэдгээ ч мэдэхгүй байсан.

-Угаартсан орой яг юу болсныг санаж байна уу?

-Дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдрийн 16:00 цагт хамгийн сүүлд гал түлсэн. Шөнө нь нойтон цастай, бороо орж байсан болохоор шөнийн 12 цагийн үед өрхөө бүтээсэн юм.Мэдээж олон жил гэрт амьдарсан хүн болохоор угаартаж магадгүй гээд унтахдаа гал түлээгүй. Яндангийнхаа хаалтыг хаагаагүй гэдгийг бат хэлье. Хаалтыг нээлттэй орхисон. Орондоо орохоосоо өмнө яндан болон зуухан дээрээ гараа тавьж үзсэн. Аль өдөр 16:00 цагт түлсэн гал унтралгүй яахав. Гараараа яндан, зуухандаа хүрэх үед хөрчихсөн байсан юм шүү. Тэгээд гэрлээ унтраагаад орондоо орсон чинь бараг 30 орчим минут хөрвөөгөөд унтаж чадаагүй. Тухайн үед унтаж чадахгүй байсан болохоор гадаа гарч агаар амьсгалъя гээд орноосоо өндийсөн чинь миний хөл, бие мэдээгүй болчихсон. Орноосоо босоод шууд газар уначихсан. Ухаан алдаагүй, өөрийн гэсэн ухаантай байгаа ч гэсэн бие маань надад захирагдахгүй, 30 орчим минут хөрвөөгөөд унтаж чадаагүй. Тухайн үед унтаж чадахгүй байсан болохоор гадаа гарч агаар амьсгалъя гээд орноосоо өндийсөн чинь миний хөл, бие мэдээгүй болчихсон. Орноосоо босоод шууд газар уначихсан. Ухаан алдаагүй, өөрийн гэсэн ухаантай байгаа ч гэсэн бие маань надад захирагдахгүй, сэрэх билээ. Миний санаж байгаа зүйл бол энэ.  Гал түлээгүй байтал ганц хүү минь угаарын хийнд хордож амь үрэгдлээ.

-Тэгэхээр 16:00 цагаас хойш нэг ч гал түлээгүй, түлээ ч нэмж хийгээгүй гэсэн үг үү?

-Тавантолгойн шахмал түлшинд итгэх итгэл алга. Гал түлж байгаа айл өрхүүд гэлтгүй энэ нийслэл хотод амьдарч байгаа хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэндийг шахмал түлшинд даатгах ямар ч боломж алга. Ямар тооцоо судалгаан дээр үндэслэж хийгдсэн байтлаа үнс болтлоо шатаж дууссан хойноо угаартуулдаг байна аа. Энэ хорыг дахиж хэрэглэж яав ч болохгүй. Нөхөр бид хоёр ганц хүүгээ алдлаа. Энэхүү түлшнээс болж дахиж нэг ч хүүхэд битгий амь үрэгдээсэй гэсэндээ ярилцлага өгч байна. Өөрсдөө идэж уугаад сайхан л амьдардаг байх. Гэхдээ хүний алаг үр үүнээс чинь болж амь үрэгдэж байна шүү дээ. Би 16:00 цагт гал түлсэнээсээ хойш унтахдаа огт гал түлээгүй, түлээ ч нэмж хийгээгүй. Мэдээгээр хүмүүс угаартжээ л гэдэг. Гэхдээ хүн ийм зовлон өөрт нь тулж ирэхээс нааш мэддэггүй юм байна. Сайжруулсан шахмал түлшний унтарчихсан хоосон үнсэн дотор задрал явагдаж хий ялгардаг гэж хүмүүс ам дамжиж яриад байсан.

-Таны нөхөр шөнийн ээлжийн ажилтай болохоор тэр шөнө гэртээ байгаагүй гэдэг үнэн үү. Та хоёр угаартсан байхад хэн анх олов?

-Тийм ээ, нөхөр маань шөнийн ээлжийн ажилдаа явчихсан байсан. Өглөө нь ажлаасаа ирэх үед би газар ухаан алдаад уначихсан, хүү минь орон дээрээ амьсгал хураачихсан байсан гэсэн, үнэхээр итгэмээргүй. Инээж хөхрөөд хичээл сургуульдаа явж байсан ганц хүү минь ганцхан шөнийн дотор байхгүй болчихсон байна гэдэг үнэхээр аймшигтай. Намайг ухаан ороогүй байх үед Тавантолгой түлш компанийн хүмүүс манай нөхөр рүү залгаж “Та нарын буруу, өөрсдөө угаарын хий мэдрэгчээ ажиллуулаагүй байсан” гэж дайрсан байсан. Ядарсан, ядуу гэр хорооллын биднийг дээрэлхэх яах вэ. Та нар элэг нэгт монголчууд, ард иргэдээ бодох хэрэгтэй шүү дээ. Хүний алаг үрийг бодох хэрэгтэй.

-Тэгэхээр угаарын хий мэдрэгчээ ажиллуулаагүй байсан юм уу?

-Ажиллуулаагүй байсан биш, ажиллаж байсан шүү. Хүний амьдралд угаарын хийн мэдрэгчээс өөр анхаарах олон асуудал байгаа шүү дээ. Цаг үргэлж өдөр тутам “Энэ эд ажиллаж байна уу” гээд шалгаад хянаад байж чадахгүй. Тэр төхөөрөмж бид хоёрын угаартахаас хэд хоногийн өмнө ажиллаад ёнгинож л байсан юм. Тэгээд яг хамгийн хэрэгтэй үедээ ажилласангүй.

-Угаарын хийн мэдрэгч ажиллаж байгаа эсэхийг шалгадаг хүмүүс танайхаар энэ өвөл шалгалт хийсэн үү?

-Энэ талаар сайн мэдэхгүй байна. Намайг гэртээ байхгүй байхад ирээгүй л бол миний мэдэхээр угаарын хийн мэдрэгч ажиллаж байгаа эсэхийг энэ өвөл шалгаагүй.

-Талийгаач хүү ямар хүүхэд байсан талаар асууж болох уу. Ирээдүйд юу хийж бүтээнэ гэж ярьдаг байв?

-Миний хүү эмч болох өндөр магадлалтай байсан. Байгалийн ухааны хичээлдээ маш сайн. Монгол бичгийн хичээлдээ их дуртай, түүндээ чамбай гэж жигтэйхэн, дуртай байхыг нь яана.12 настай хүүхэд гэхэд өргөн цээжтэй, хүндийн өргөлтөөр хичээллэдэг байсан болохоор тийм байх. Боксоор хичээллэнэ. Эрч хүчтэй, амьдралын эрчим энерги сайтай хүү байсан. Энэ эсгий гэрт ганц хүүгийн минь орон зай ямар ч их үгүйлэгдэж байна вэ?

Нийслэлийн Цагдаагийн удирдах газрын Халаасны хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн мөрдөн байцаах тасгийн дарга, дэд хурандаа С.Амартайвантай ярилцлаа.

---

-Өдрийн аль цагуудад халаасны хулгайн гэмт хэрэг хамгийн их бүртгэгдэж байна вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоногийн даваа, лхагва, пүрэв гаригуудад бүртгэгдсэн нийт гомдол, мэдээллийн бүртгэгдсэн цагаар нь авч үзвэл 06:00-14:00 цагт 41 хувь, 14:00-19:00 цагт 35 хувь нь байна.Хүн их бөөгнөрсөн, хөл хөдөлгөөнтэй зах худалдааны төвүүд дээр,  ажил цуглах, тарах үеэр автобусны буудал дээр, автобус дотор халаасны хулгайн гэмт хэрэг ихээр үйлдэгдэж байна.

-ЕБС-ийн хүүхдүүд халаасны хулгайн гэмт хэрэгт өртөх нь их байна уу. Хэдэн насны хүүхдүүд гол бай болж байна?

-2024 оны эхний дөрөвдүгээр сард халаасны хулгайн гэмт хэргийн шинжтэй 1500 орчим гомдол мэдээлэл бүртгэгдсэнээс 7.9 хувьд нь хүүхэд хохирсон байна.

-Алдсан гар утсаа эргүүлэн олж авах хугацаа хэрэг тус бүр дээр өөр байдаг бололтой. Зарим нь хэдэн долоо хоног ч гэх юм уу, үүнд ямар хүчин зүйл нөлөөлж байна вэ? 

-Энэ тал дээр иргэд хулгайд гар утсаа алдаж цагдаагийн байгууллагад өргөдөл гаргахдаа гар утсаа хаана, хэзээ алдсанаа санахгүй, гар утасныхаа IMEI (имей) кодоо мэдэхгүй байдаг. Мөн халаасны хулгайн үйлдэл нь хяналтын камерын бичлэгт ороогүй, хяналтын бичлэгт орсон боловч хулгай хийж байгаа хүний нүүр царай харагдахгүй байх зэрэг шалтгаанууд нь хэргийн илрүүлэлтэд нөлөөлдөг. Гэхдээ тус хэлтсийн алба хаагчид энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлдэл дээр нь илрүүлэх, нөхөн илрүүлэх, таслан зогсоох чиглэлээр тасралтгүй ажиллаж байна.

-Камерт гэмт хэрэг хийж байгаа дүрс бичлэг нь байхад хэрэг илүү амархан шийдэгдэх үү?

-Орчин үед ихэнх албан байгууллагууд камертай болоод байна. Цагдаагийн байгууллага хэрэг илрүүлэх явцад эерэг нөлөө үзүүлж байгаа. Камертай бол хэрэг илрэх ёстой, камергүй бол хэрэг шийдэгдэх гэж бодох боломжгүй. Камерт бичигдсэн бол шалгах, эрэн сурвалжлах үйл ажиллагаанд илүү үр дүнтэй.

-Имей кодоо мэдэж байгаа тохиолдолд тухайн гар утсыг илрүүлэхэд амар байдаг уу? 

-Цагдаагийн байгууллага гэмт хэргийн замаар болон бусад байдлаар алдагдсан, гээгдсэн гар утас, бусад ухаалаг төхөөрөмжийг имей кодоор нь дамжуулан олох ажиллагааг үүрэн холбооны оператор компаниудтай хамтран хийдэг.  Хэрэв та гар утсаа хулгайд алдсан, аль эсвэл гээсэн ч гар утасныхаа имей кодыг мэддэг байх хэрэгтэй. Энэ нь гар утсаа эргүүлэн олж авах боломжийг нэмэгдүүлдэг.

-Байнгын цагдаагийн хяналтад байдаг, гар утас хулгайлдаг хүмүүс хэр их байдаг вэ? 

-Халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг 26 бүлгийн 143 этгээд, бүлэгт хамаарахгүй 995, нийт 1138 этгээдийн талаар мэдээлэл тус хэлтсийн сэжигтэй этгээдийн бүртгэл судалгаанд байдаг. Үүнээс 14 бүлгийн 65 этгээд, бүлэгт хамаарахгүй бие даасан 651 сэжигтэй этгээд халаасны хулгайн гэмт хэргийг идэвхтэй үйлдэж байна.

-Халаасны хулгайн эсрэг ялын бодлого хэр үр дүнтэй байна вэ. Одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиар давтан хулгайн хэрэг үйлдэх тохиолдол их байна уу?

-Эрүүгийн хуулийн 17.1.1-т зааснаар хянан шийдвэрлэдэг. Ялын бодлогын хувьд хорих ял шийтгэл байдаг, гэхдээ нийтэд тустай ажил хийлгэх, зорчих эрхийг хязгаарлах ялыг түлхүү ногдуулдаг. Давтан хэрэг гэдэг ойлголт байхгүй болчихсон. Өмнө нь гар утас хулгайлсан этгээд давтан гэмт хэрэг үйлдсэн учраас хорих ял өгдөг байлаа. Халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа этгээдүүд хуулийн цоорхойг ашиглаж байна. Давтан гэмт хэрэг гэсэн ойлголт байхгүй болсон учраас хөнгөн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзээд хорихгүй тохиолдлууд байна. Халаасны хулгайн гэмт хэргийг тогтмол үйлддэг этгээдүүд нь энэ үйлдлээрээ шүүхээр 2-14 удаагийн ял шийтгэгдсэн байна, нийт энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлддэг этгээдүүдийн 90 хувь нь дахин халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг онцлогтой.

-Халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа хүмүүс хэдээс хэдэн насныхан байна вэ. Эмэгтэйчүүд энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэх нь хэр их байна вэ?

-Халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг нийт 1138 этгээд бүртгэгдсэнээс 261 буюу 22.9 хувийг эмэгтэй хүмүүс эзэлж байна. Насанд хүрээгүй халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг этгээдүүд маш бага буюу 1-2 хувийг эзэлдэг. Тун удахгүй ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургуулийн төгсөлт, хонхны баяр болох гэж байна. Мөн урин дулаан зун цаг ирж, Монгол орны байгалийн сайхныг үзэхээр аялал жуулчлалаар гадаад улсаас аялагчид ихээр ирнэ, хөл хөдөлгөөн ихсэхтэй зэрэгцээд халаасны хулгайн гэмт хэргийн гаралт ихэсдэг юм. Иймд сурагч, оюутан залуус хүний бөөгнөрөл ихэссэн газарт явахдаа эд зүйлээ  анхаарал болгоомжтой авч явах нь зүйтэй.

-Иргэд хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Хүн өөрийнхөө эд зүйлд сонор сэрэмжтэй хандах ёстой. Дан ганц нийтийн тээвэрт гэлтгүй зах худалдааны төвүүд, хүний хөдөлгөөн ихтэй гудамж талбайд халаасны хулгай их үйлдэгддэг. Гудамж талбай олон нийтийн газраар явах, авто замын явган хүний гарцаар гарахдаа шалтгаангүй шахаж, хэт ойртож байгаа хүнээс болгоомжлох хэрэгтэй.

Олон нийтийн шүүмж-лэл, асуудал дагуулдаг боржуур (бордюр) буюу авто замын хашлага солих ажлууд эхэлсэнтэй холбогдуулан авто замын инженер Б.Бат-Эрдэнэтэй авто замын хашлагын чанар, стандартын тухай ярилцлаа.

---

-Та авто замын инже-нерээр хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ?

-2012 онд ШУТИС-ийг авто замын инженер мэргэжлээр сурч төгссөн. Түүнээс хойш тасралтгүй энэхүү салбарт ажиллаж байна. -Жил бүр хотын зарим хэсэгт боржуур солих ажил хийгдэх юм. Манай улсад мөрдөгдөж байгаа авто замын хашлагын стандарт ямар байна вэ?

-Стандартын дагуу авто замын хашлагын бетоны шахалтын бат бэхийн анги B30 буюу 350-400 марктай байдаг. Ийм марктай бетон барилга дээр ч ашиглагддаг тул авто замын хашлагад хангалттай чанартай байж чадна. Харин зарим хувийн авто замын хашлага хийдэг газрууд стандартаа дагаж мөрддөггүй болохоор авто замын хашлага эдэлгээ муутай байх нь гарцаагүй юм. -Боржуурын стандарт ямар байх ёстой вэ. Насжилт хэр урт байх боломжтой вэ?

-Хороолол доторх замын зорчих хэсгийг явган хүний зам болон таримал бут, зүлэгнээс тусгаарлах авто замын хашлагын марк нэг өөр. Гүүрэн дээрх болон нүхэн гарцны доторх зорчих хэсгийг явган хүний замаас тусгаарлах, мөн замын тусгаарлах зурвасуудыг өөр хооронд тусгаарлах авто замын хашлага нэг өөр юм. Тиймээс бүх боржуурын стандарт ижил байхгүй. Зориулалтаас шалтгаалаад өөр өөр байна. Хороолол доторх авто замын хашлага ойролцоогоор 0,05 тонн байхад гүүр, нүхэн гарцны авто замын хашлага ойролцоогоор 0.88 тонн жинтэй ч байна. Насжилтын хувьд авто замын нөхцөл, геотехникийн нөхцөл нөлөөлнө. Монгол Улсад миний мэдэхээр 2000-аад онд хийгдсэн ч дахин солигдоогүй авто замын хашлагууд бий.

-Ус зайлуулах систем боржуурын насжилттай холбоотой юу?

-Мэдээж хэрэг ус зайлуулах систем өөрөө боржуур гэлтгүй авто замын эдэлгээ чанарт чухал үүрэгтэй. Ус зайлуулах систем хийгдээгүй, аль эсвэл хангалттай сайн хийгдээгүйгээс авто зам дээр тогтоол ус бий болдог. Тогтоол ус яагаад авто замын насжилтад сөрөг нөлөөтэй вэ гэхээр замын хучилтын доод хэсэг ус нэвчдэг. Автомашин тогтоол усан дээгүүр явах бүрд замд эвдрэл үүсч байдаг.

-Нэг км замд хэдэн боржуур хэрэглэгдэж, хэр их зардал гарах вэ?

-Нэг эгнээтэй зам байлаа гэж бодоход хоёр талдаа нийт 2000 ширхэг боржуур хэрэглэх юм. Өнгөрсөн жил нэг ширхэг боржуур ойролцоогоор 30 мянган төгрөг байсан. Боржуур өөрөө 120 кг орчим жинтэй тул суурилуулах буюу ажиллах хүчин чухал үүрэгтэй. Мөн элс, хайрга суурилуулах үед шаардлагатай байдаг.Тэгэхээр шинээр нэг ширхэг боржуур суурилуулах өртөг ойролцоогоор 50 мянган төгрөг юм.

-Авто замын хашлагыг юу хамгийн их эвдэлж, сүйтгэж байна вэ?

-Энгийн жишээ хэлэхэд, өвлийн улиралд цементэн зуурмагийг хөлдөөхгүй гээд тодорхой хэмжээний давс зуурмагтаа хийдэг. Үүний үр дүнд зуурмаг үйлдвэрээс гараад очих цэг хүртлээ хөлдөхгүй. Харин давс хэт их хэмжээгээр хийвэл тухайн зуурмаг бетон болох үедээ чанар нь алдагдчихдаг. Цас орох үед бид авто зам дээрх цас, мөсийг хайлуулах гэж давс ашигладаг шүү дээ. Давс бол идэмтгий бодис. Давстай нойтон цасаа авто замын хажуу тал руу татаж цэвэрлэдэг. Тэр цасанд агуулагдаж байгаа давс авто замын хашлагад шингэж, наалдаж үлддэг байгаа юм. Өвлийн улирал дуусах хүртэл ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй. Харин хавар болоод дулаарч эхлэх үед тэр шингэсэн давс хашлагын чанарыг нь алдагдуулж эхэлдэг. Энгийн үгээр давс бетоны чанарыг идчихэж байгаа юм.

-Хэрхэн боржуурын эдэлгээ, насжилтыг уртасгах вэ?

-Боржуурын насжилтыг уртасгах бол зөвхөн боржуур-ны чанарыг сайжруулах тухай биш юм. Боржуурын насжилтад нөлөөлж байгаа олон хүчин зүйлсийг өөрчлөх, сайжруулах хэрэгтэй. Ус зайлуулах системийг сайжруулах, бат бэхийн ангиллыг сайн дагаж мөрдөх гэх мэт. Сүүлийн жилүүдэд ус зайлуулах шугам нэмэлтээр байрлуулж байгаа нь сайн үр дүн юм.

-Авто замын хашлагыг чанаргүй хийсэн гүйцэтгэгч талд хариуцлага тооцдог болмоор байна?

-Авто замын хашлагын насжилт богино байгаа нь зөвхөн гүйцэтгэгч талын алдаа биш л дээ. Тусгай комисс “Авто замын тухай” болон бусад хууль, тогтоомж, зураг төсөл, бусад техникийн баримтад заасан шаардлага хангасан авто зам, замын байгууламжийг ашиглалтад оруулах үүрэгтэй. Захиалагч, гүйцэтгэгч талуудын хүлээх хариуцлага маш тод байх хэрэгтэй байгаа юм. Жишээлбэл, тус гүйцэтгэгч талын суурилуулсан авто замын хашлага хэдэн жилийн баталгаатай байхыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Монголд ихэвчлэн гурван жил байдаг. Авто замын хашлагын баталгаат хугацааг гурван жилээр тогтоох нь учир дутагдалтай. Жил бүр боржуурыг солих шаардлага үүсч байгаа бол чанаргүй гүйцэтгэсэн компанитай хариуцлага тооцох хууль эрх зүйн орчин хэрэгтэй байна. Нэг жилийн насжилттай боржуур суулгасан компанитай эргээд хариуцлага тооцдог байх ёстой. Н.ВАНЧИН

 

Монгол Улсын хэмжээнд зуданд үрэгдсэн малын сэг зэм устгах, ариутгах ажлын үйл явц болон мал, амьтны халдварт өвчний нөхцөл байдлын талаар Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын Мал амьтны эрүүл мэндийн газрын дарга Б.Болдбаатартай ярилцлаа.

---

-Малын сэг зэм устгах, хайлдваргүйжүүлэх ажил ямар түвшинд явагдаж байна вэ?

-Зудын уршгаар өнөөдрийн байдлаар 6 сая 970 мянган мал хорогдсон. Монгол Улсын хэмжээнд малын сэг зэм устгалын ажил явагдаж байна. Сүхбаатар аймаг нэг сая 600 мянга гаруй малын хорогдолтой. Хэнтий аймаг 900 мянга орчим малын хорогдолтой. Төв, Дорнод, Дорноговь, Архангай зэрэг аймгууд малын хорогдол ихтэй байлаа. Одоогоор нэг сая 970 мянган малын сэг зэмийг устгасан. Сэг зэмийг устгах ажлын чухал хэсэг болох цуглуулах ажил эрчимтэй хийгдсэн, одоо ч хийгдсээр байна. Айлын хороо хотноос цуглуулаад, хөрс гэсч байгаа учраас булшлах ажил хийгдэж эхэлсэн.

-Устгах, булшлах ажил хэдий хэр хугацаанд үргэлжлэх төлөвтэй байна?

-Өнөөдөр Засгийн газрын хуралдаанаар ажлын явцтай танилцсан. Засгийн газраас 14 хоногийн хугацаанд малын сэг зэмийг устгах, булшлах ажлыг хийж дуусгах үүргийг мэргэжлийн байгууллага болон бусад холбогдох байгууллагуудад өглөө. Сэг зэмийг устгах ажлыг тухайн шатны Засаг дарга зохион байгуулдаг.

Харин халдваргүйжүүлэх, мэргэжлийн зөвлөгөө, арга зүйгээр хангах ажлыг мал эмнэлгийн байгууллага хийж байна.

-Малын цэцэг өвчний тохиолдол хэд хэд бүртгэгдээд байгаа, ямар хариу арга хэмжээ авч байна вэ?

-Он гарснаас хойш хонины цэцэг өвчний хэд хэдэн тохиолдол гарсан. Энэхүү өвчний дэгдэлт Өвөрхангай, Дундговь аймгийн зарим сумдад гарсан тухай албан ёсоор оношилгоогоор баталгаажуулж мэдээлсэн. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг, Отгон сумын зааг дээр отроор нүүж очсон айл байгаа. Тус бүсэд буй гурван ойрхон айлд эрсдэл үүссэн. Яаралтай вакцинжуулалт хийсэн. Отроор нүүдэллэж байгаа айлууд маань албан ёсны зөвшөөрөлгүй байна. Оторлосон газраасаа нүүхдээ малынхаа эрүүл мэндийн үзлэгийг хийлгэх ёстой. Отроос ирсэн айлыг хүлээж авахдаа мөн үзлэг шинжилгээг хийх хэрэгтэй юм. Малчид үүргээ биелүүлэх нь чухал байна. Энэ үүргээ орхигдуулснаар халдварыг тараах эрсдэлтэй.

-Малын халдварт өвчин хэрхэн халдварлаж байна вэ?

-Малын халдварт өвчин хэрхэн халдварлах нь өвчнөөсөө шалтгаалаад өөр өөр. Вирусийн өвчнүүд өвчнийнхөө нөхцөл байдлаас хамаараад дамжин халдварлах нөхцөл нь өөр. Шүлхий, шувууны томуу зэрэг өвчнүүд хавьтах бүрт халдварладаг. Маш богино хугацаанд тээвэрлэгдэж, тархаж олон малыг өвчлүүлдэг. Хонь ямааны цэцэг, бог малын мялзан гэх мэт өвчин амьд малаас амьд малд дамждаг. Өвчтэй мал хашиж байсан хашаа хорооны өтөг бууцаар мөн дамжина. Мөн халдвартай малтай айлтай нэг худагт малаа услах нь халдвар авах эрсдэлтэй.

-Илрүүлэлт хэр хурдан байна вэ?

-Энэ жилийн хонины цэцэг өвчин өвөрмөц байна. Малчин хүн малаа хараад ямар ч шинж тэмдэг илрүүлж чадахгүй байна. Мэргэжлийн малын эмч цавь, нимгэн арьстай хэсгүүдийг маш сайн шалгаж байж илэрч байна. Шинж тэмдэг бага байгаа учир малчид маань дуудлага өгдөггүй. Хонины цэцэг өвчин тархаад байгаа нь үүнээс үүдэлтэй. Тод шинж тэмдэггүй, малын хорогдолгүй, төлийн хорогдолгүй учир вирус нэлээд дамжсан хойно малчид мэдээлж, дуудлага өгч байна.

-Саяхан Өмнөговь аймагт ирвэс галзуу өвчнөөр үхсэн байсан. Тухайн ирвэс галзуу өвчний халдвар тараасан уу?

-Албан ёсоор ирвэс галзуу өвчин халдварлуулсан мэдээ одоогоор байхгүй. Галзуу өвчний вирус махчин амьтад буюу нохой, үнэг, хярс, чоно зэрэг амьтдын шүлсэнд агуулагддаг. Махчин амьтан хоол хүнсний дутагдалд орох, дархлаа сулрах үед өвчилдөг. Эсвэл махчин амьтанд хазуулсан амьтан өвчилдөг.

-Монгол Улсын хэмжээнд малын эмч нарын хүрэлцээ, нийлүүлэлт хангалттай байна уу?

-1100 гаруй хувийн мал эмнэлгийн нэгжид 1500 орчим малын эмч ажиллаж байна. Сумдын мал эмнэлгүүдийн тасагт 400 гаруй малын эмч ажиллаж байна. Ажлын байр хангалттай байгаа ч бүрэн орон тоогоороо ажиллаж чадахгүй байгаа. ХААИС-ийг малын эмч мэргэжлээр жилд 100-гаад хүүхэд төгсдөг ч мэргэжлийнхээ дагуу ажиллахгүй байна. Тиймээс цаашид боловсон хүчний дутагдалд орох,ажиллаж буй хүмүүсийн дундаж насжилт өндөр байх хандлагатай.

-Гуйванга гэдэг шинэ халдварт өвчин гарлаа гэсэн мэдээлэл цахим орчинд яваад байгаа. Энэ үнэн үү?

-Үл ялгагдах, үл мэдэгдэх өвчний эрсдэл гарсан бол анхан шатнаасаа дуудлага ирээд МЭЕГ-т шинжилгээнд ордог. Одоогоор ямар нэгэн шинэ халдварт өвчин бүртгэгдээгүй. Малын шинэ халдварт өвчин гараагүй, хонины цэцэг өвчний цөөн тохиолдол илэрсэн.

-Малын эмч хүн төрөлхтнийг эмчилдэг, хүний эмч хүнийг л эмчилдэг гэдэг. Яагаад ийнхүү хэлдэг юм бол?

-Таны идэж байгаа мах эрүүл, аюулгүй байх ёстой. Тэр мах эрүүл малаас гарах юм. Тиймээс таны хүнсийг аюулгүй, эрүүл байлгах гэж малын эмч нар ажиллаж байгаа. Бид ашиг шимийг нь хүртэх гэж мал малладаг шүү дээ. Тиймээс амьтны гаралтай бүх хүнс эрүүл байх ёстой. Хүнс эрүүл, аюулгүй байж бид эрүүл байна. Veterinarian гэдэг үг монгол хэл рүү малын эмч гэж орчуулагддаг. Уг нь бол амьтны эмч шүү дээ. Бид зөгийн бал хэрэглэдэг. Зөгий жижигхэн ч гэсэн амьтан мөн. Хэн ч зөгийн балнаас хордохыг хүсэхгүй. Зөгийн бал хортой байвал зөгийг эмчлэх шаардлагатай гэсэн үг.

-Малчид маань хэрхэн малын халдварт өвчнөөс сэргийлэх вэ?

-Малчид маань урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээгээ сайн хийлгэдэг болсон. Нэг л шүүмжлэлтэй хандах зүйл байгаа нь дур зоргоороо отрын нүүдэл хийх. Тухайн бүс нутагт малын халдварт өвчний эрсдэл илэрлээ гэвэл малчид шөнөдөө нүүгээд явчихдаг. Тэрхүү үйлдэл нь халдвар тараах эрсдэл үүсгэдэг. Хамгийн хүндрэлтэй асуудал энэ юм.

Нүүж, нутаг сольж болно. Гэхдээ мэргэжлийн байгууллагаас зөвшөөрөл авч, малаа үзлэгт хамруулах хэрэгтэй. Сэжигтэй тохиолдол илэрсэн газраас нүүж байгаа айл замдаа таарсан бүх айлуудын малыг эрсдэлд оруулж байгаа юм. Малчид маань өөрийнхөө малыг өвчлүүлэхгүй байхаас гадна бусдын малыг өвчлөх эрсдэлд битгий оруулаарай.