Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

“Глоб интернэйшнл” ТББ-ын тэргүүн Х.Наран­жаргалтай ярилцлаа.

–Телевизүүдийг үндэсний агуулгатай уран бүтээл нэвтрүүлдэг болгохоор Соёлын тухай хуульд “Монгол контент” хөтөлбөрийг нэмэлтээр оруулах төсөл УИХ дээр явж байгаа. Үүнд та ямар бодолтой байна?

-Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал 2010 онд батлагдаж, үндэсний соёл, нийтийн эрх ашгийг хамгаалах тухай зүйл заалт нэлээд орсон л доо. Тиймээс Соёлын тухай хууль бодлогын бичиг баримтыг дагаж гарч байгаа хуулиудын нэг юм болов уу гэж харагдаж байгаа. Ер нь телевизтэй холбоотой хоёр хуулийн төсөл явагдаж байна. “Монгол контент”-оос гадна Өргөн нэвтрүүлгийн тухай хуулийг Мэдээлэл технологи шуудангийн газар боловсруулж байгаа. Телевизийн агуулгад хязгаарлалт тогтоодог нийтийн жишиг байгаа юм. Энэ утгаар зохистой хязгаарлалт гэж үздэг л дээ. Харин “Монгол контент” хөтөлбөр батлагдвал арилжааны телевизүүдэд нэлээд хүнд тусахаар байгаа юм.

–Яаж?

-Энэ хөтөлбөрийн дагуу үндэсний агуулгатай кино, уран сайхны бүтээл үйлдвэрлэх тухай яригдаж байгаа нь сайшаалтай. Үүнд улсаас таван тэрбум төгрөг төсөвлөгдсөн гэж ярьж байгаа юм. Харамсалтай нь энэ мөнгө хаанаа ч хүрэхгүй. Уран сайхны кино, бүтээл хийх бааз суурь нь манайд алга. 1997 онд бид “Халтар царайт ” киноны нэг ангийг нь 100 ам.доллараар худалдаж авч байлаа. Өнөөдөр гадаадын хамгийн хямд кино 500 ам.долларын үнэтэй байна. Тэгвэл бид үндэсний сериал кино хийе гэж бодоход нэг анги нь 500 ам.доллараар бүтэхгүй л дээ. Тиймээс энэ хууль гарлаа гэхэд хэрэгжилт нь асуудалтай. Мөн ойлгомжгүй хэдхэдэн зүйл заалт байна лээ. Уран бүтээлчдийнх нь, зураг авалтын багийн нэг нь монгол хүн бол үндэсний контент гэж үзнэ гэсэн тодорхойлолт байгаа. Жишээлбэл, “Марка поло” бол гадаадын кино. Үүнийг бид дэлгэцээр гаргая гэвэл монгол жүжигчин Амарсайхан тоглож байгаа учраас энэ хуулиар үндэсний контент гэж үзэх талтай болчихоод байгаа юм.

–Эфирийн 50 хувь нь үндэсний агуулгатай уран бүтээл байна гэж хуульчилбал төр хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс шууд оролцож байгаа хэлбэр болно. Давхар үзэгчдийн эрхэнд халдсан явдал болно байх аа?

-Телевизүүд өөрсдөө олон нийтийн өмч болсон долгионыг ашигладаг. Тэд тусгай зөвшөөрөл аваад бидний өмчийг ашиглаж байгаа учраас үзэгчдийн эрэлт хэрэгцээ, таашаалд нийцсэн үйл ажиллагаа явуулж таарах болоод байна. Энэ хуулийг боловсруулахдаа яг телевизийн үзэгчид юухүсээд байгаа вэ гэдэгт нарийвчилсан судалгаа хийсэн эсэх ньасуудалтай байгаа юм. Хэт хатуу хязгаарлалт болбол жижиг зах зээлдөрсөлдөж буй энэ олон тооны телевизүүдийг шударгаар бизнес хийхэд нь ямар нэгэн дарамт болж мэдэхээр харагдаад байгаа юм. Тэгэхээр арилжааны телевиз гэдэг бол уран бүтээл хийж, хүмүүст таниулж, зар сурталчилгаанаасаа ашиг олдог бизнес шүү дээ. Энэ бол хүний хувийн бизнес. Энэ хууль гараад хатуугаар хэрэгжээд ирвэл олон бизнесийн байгууллагыг шууд дампууралд хөтөлчихөж болзошгүй юм.

–Дэлхий нийтдаяаршиж байхад дандаа л монгол кино, уран бүтээл үзээд байвал үзэгчид таашаахгүй байх л даа?

-Гадаадаас юм худалдаж авах нь Монголд хийснээс хямдхан байгаад байгаа юм. Зарим үнэтэйг нь дийлэхгүй болохоор хулгайлж, зохиогчийн эрхэнд халдсан явдал болж байна. Тэр таван тэрбум төгрөг болох нийтийн хөрөнгийг яаж телевизүүдэд хуваарилах нь одоогоор ойлгомжгүй байгаа юм. Тэр мөнгийг гайгүй уран бүтээл хийдэг туршлагатай телевизүүд нь авах юм бол нөгөө жижиг телевизүүд тэдний хийсэн уран бүтээлийг дамжуулах болно. 20 ангит кино хийлээ гэхэд бүх сувгаар гарах болж таарах нь. Хэрэв тэгвэл утгагүй. Энэ өөрөө зохицуулалтын хувьдтодорхой бус. Эргээд бизнес эрхэлж байгаа хүмүүст ямар нэгэн дарамт болоод эцсийнхээ дүнд үзэгчид хохирох вий.Тэгэхээр үзэгчид юу сонирхоод байгаа юм бэ гэдгийг нарийвчлан судлах хэрэгтэй. Зарим хүмүүс телевизүүдийн оргил цагийг зохицуулна гээд байдаг. Тэр оргил цагийг өөрсдөд нь өгөх хэрэгтэй. Хэрэв оргил цагаар монгол уран сайхны кино гаргаад тэрийг нь хүмүүс шүтээд реклам тэр хэмжээгээр нэмэгдвэл бизнесийнхээ хувьд хамгийн сайхан зарчим болно л доо.

–Гадны телевизүүд мэдээж эфирийнхээ цагийг хугаслаж Монгол агуулгатай бүтээлүүд нэвтрүүлэхгүй байх?

-Телевизүүд өөрөө дотроо төрөлждөг. BBC гэхэд мэдээний суваг. Тэгэхээр заавал уран сайхны нэвтрүүлэг хий гэвэл утгагүй болно шүү дээ.

-“Монгол контент” хөтөлбөр зэрэг янз бүрийн хуулийн зохицуулалтаар төрөөс хэвлэлд хяналт тавиад байх нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халдаж байна гэсэн үг?

-Төрөөставьж байгаа хяналт, магадгүй эрх баригчдыг дандаа шүүмжилдэг, тэдний дургүй телевизийн сувгийг үүгээр далимдуулж хааж боох асуудал үүсч болно. Өнөөдөр Монголын харилцаа холбооны зохицуулах хороо бол агуулга зохицуулдаг цорын ганц байгууллага. Агуулгад нь дандаа төрийн байгууллага хяналт тавьдаг. Төрийн байгууллага хяналт тавих нь зонхилж байгаа үед эрх баригчдад таалагдахгүй телевизийг үүгээр далимдуулж, хааж боох хэрэгсэл болоод хувирчих юм бол өөрөө үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халдсан асуудал болно. Аливаа ийм хязгаарлалтыг нухацтай бодож хийхгүй бол болохгүй. Бэлтгэл ажил хийх хэрэгтэй.

–Эрх баригчид өөрсдийнхөө телевизүүдийг санхүүжүүлэх ийм хуулийн төсөл оруулж ирлээ. Ирэх сонгуульд бэлтгэлээ базааж байна гэх хардлага дагуулж байгаа л даа?

-Тэгж харж болно. Яагаад гэвэл аливаа ХМХ-тэй холбоотой, агуулгын хувьд хязгаарлалт тавьж байгаа нөхцөлд хүмүүсийн дунд хардагдаж болно. Хүмүүс анзаарахгүй байгаа болохоос Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд тэнцвэртэй сурталчилгаа гэдэг заалтад төрийн байгууллага буюу ШӨХТГ хяналт тавиад байгаа. Тус байгууллагын мэдэгдлийг үндэслээд телевиз сайтуудын үйл ажиллагааг гурван сарын хугацаанд зогсоох хууль гараад ирж байгаа юм. Тэгэхээр Соёлын тухай хууль яг үүнтэй адилхан зохицуулалттай гараад ирэхийг үгүйсгэхгүй.

–АН эрх баригчид болсоноос хойш хувийн хэвшил рүү, тэр дундаа хэвлэл рүү дайрч байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилохыг оролдсон шийдвэрүүд гаргах боллоо. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-ХМХ рүү дайрч байна гэж харахад энэ нь зорилготой, зорилгогүй гэдгийг нь сайн мэдэхгүй юм. Ер нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө сүүлийн хоёр, гурван жилд илүү түгшүүртэй болж байна. Энэ телевизийн асуудал бол Соёлын хуулийн ч асуудал биш. Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны дүрэм журмууд байж байна. Тэр дүрэм журмаар ерөнхийдөө НҮБ-аас гаргасан Олон улсын хэм хэмжээ, стандартыг зөрчсөн зүйлүүд гараад байна. Дээрээс нь 2005-2012 оны хооронд шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нэр төр гутаахтай холбоотой эрүүгийн хэрэг 37 байсан.Жилд 3-4 хэрэг гарсан байгаа юм. Гэтэл 2014 он дуусаагүй байхад ийм хэрэг бидний бүртгэлээр 13 гарсан.Ганцхан жилд энэ нь хэд дахин өссөн байна вэ. Мөн “Amjilt.com” сайт, “Гэрэгэ” сэтгүүлтэй холбоотой гарсан асуудал байна. Түүнчлэн сошиалд нэрээ нууцлаад хандсан хүмүүсийн комментыг илчлэх гэх мэт асуудал байна л даа. Одоо асуудал улам хэцүү болох байх. Их эвсэл гэж байгуулагдлаа. Бүгд зөвшилцөж байж ХМХ-ийн зарчмууддаа тогтож авах байх. Эсвэл нийлж эсэргүүцээд улам хатуу болгох ийм л хоёр хувилбар байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

1982 оны нийт төгсөгчид 30 жилийн дараа

Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын Нэгдүгээр 10-н жилийн сургуулийн 1982 оны төгсөгчид энэ өдөр уулзацгааж байгаа юм байна. Тухайн үед тус сургуулийг арвын долоон бүлгийн 270 орчим хүүхэд төгсч байжээ. Сурагчийн ширээнээс тал тал тийш салаалцгаасан тэд 32 жилийн дараа цуглаж байгаа нь энэ. Нэг төгсөлтийнхөн ер нь ингэж анги хамт олон шиг бөөгнөрөөд сүйд болоод байх нь тун цөөхөн дөө. Ангийн ойн уулзалтад гэхэд хуруу дарам хүн л ирдэг шүү дээ. Тэгвэл эдний төгсөлтийнхөн жилдээ 1-2 удаа уулзаж, байнга холбоотой байдгаараа онцлог ажээ. Уулзалтыг ангиуд ээлжлэн жил болгон зохион байгуулдаг гэнэ. Өнөө жилийн хувьд төгсөгчдийг цуглуулах үүрэг 10в бүлэгт оногджээ. Ер нь уулзалтад ирэх хүний тоо жилээс жилд нэмэгдэж байгаа гэсэн.

Цэцэрлэг хотын Нэгдүгээр сургуулийн хувьд түүхэн онцлогтой. Монголын ууган сургуулиудын нэг бөгөөд 1923 онд байгуулагдаж байжээ. Математик, физикийн сургалтаар улсдаа толгой цохидог Нэгдүгээр арван жилээс үе үеийн олон эрдэмтэн төрөн гарсан байна. Тус сургуульд хүүхдүүд элсч орох гэж нэлээд ширүүн өрсөлдөөн явагддаг байж. Мөн багш нарыг ч сонгон шалгаруулалтаар авдаг байсан гэнэ. Бүр буриад, орос багш нар ирж хичээл заана гээч. 1982 оны төгсөлтийнхний хувьд дийлэнх нь гадаадын хуваарь авч, бүр барууны орнуудын сургуулийн хуваарь авсан ажээ. Ардын багш Банзрагч, Монгол Улсын гавьяат багш Нямрэнцэн нарын бэлтгэгдсэн шавь гэдгээрээ тэд тун бахархах юм билээ. Сургуулийн захирал Монгол Улсын гавьяат багш Р.Нямдорж агсан байжээ. Өндөр нуруутай, цэмцгэр энэ эрхмээс сурагчид үлгэр дуурайлал авдаг байсан ажээ.

Сурагчид Архангай аймгийн Захиргааны байрны суурийг тавилцав. 1981 он

Анги болгон л онцчуудтай. Орос хэл, математик, физикийн аварга шалгаруулах аймгийн олимпиадад 10а,10д ангиуд ямагт тэргүүлнэ. Нийгмийн идэвх санаачилга сайтай, хөдөлмөрч, эв нэгдэлтэй хамт олон байсан тухайгаа дурсав. Тухайн үед хөвгүүдэд цэрэгжилтийн сургалтыг хичээлийн программаар ордог байжээ. Энэ хүрээнд хээрийн сургууль хийнэ. Алдарт Цагаан давааны ард хөвгүүд хоёр тал болж байгаад дайны цагийн байдлаар сургалт явуулдаг байсан гэнэ. Анги бүрээс хоёр хүүхэд шөнийн харуулд гарна аа. Гэтэл нэг удаа харуулууд нам унтаж орхижээ. Үүнээс болж бүгд шийтгүүлж байжээ.

Мөн хүүхдүүд аж ахуйн ажилд нэлээд дайчлагдана. Булган сум руу явсан хүүхдүүд тав хоног хоол, хүнсгүй зутарч хөгөө чирчээ. Хүүхдүүдийг аваачсан хүмүүс мартаж орхисон байна. Харин тэдэнд нэг шуудай гурил, жаахан тос, элсэн чихэр л үлдсэн байж.

“Ингээд өлсөхийн эрхэнд гурилаа усаар зуурч байгаад л хайрч идсэн нь тун амттай байсан шүү” гэж ирээд л санаанд үлдсэн тод дурсамжаасаа хуваалцсан юм.

Л.Даариймаа багштай 10д-гийнхний хувьд тэд Монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлыг хуваалцсан хэмээн олзуурхав. 1981 оны гуравдугаар сарын 22-нд Ж.Гүррагчаа сансарт ниссэн гэхээр тэд есдүгээр ангийн сурагчид байлаа. Тухайн үед Цэцэрлэг хотын Нэгдүгээр арван жилийг төгссөн М.Ганзориг сансарт нисэхээр бэлтгэгдэж байсан гэнэ. Ингээд тус сургуулийн сурагчид бүгд л түүнийг сансарт нисээсэй гэж хүсч байжээ. Гуравдугаар сарын 21-ний шөнө Л.Даариймаа багшийн ангийнхан сургууль дээрээ жижүүрлэж хоносон гэдэг. Тэд хоёр янзын зурагт хуудсыг наахаар бэлтгэсэн байжээ. Тэр нь Ж.Гүррагчаа, М.Ганзориг нарын зурагтай палкат байв. Аль сансарт ниссэн хүнийх нь зургийг энд тэндгүй алдаршуулан наах үүрэгтэй сурагчид тэрхүү торгон агшныг их л догдлон хүлээж байжээ. Ингээд малчин ардын хүү Ж.Гүррагчаа сансарт нисэхээр болсон тухай мэдээ иржээ. Хэдийгээр сурагчдын найдлага тавьж байсан хүн нь пуужингаар огторгуйд хөөрөөгүй ч монгол хүн анх удаа сансарт ниссэнд маш их омогшиж байцгаасан гэнэ лээ. Сурагчид Ж.Гүррагчаагийн зурагт хуудсыг энд тэндгүй нааж түүхэн үйл явдалд оролцсон хэмээн баярлаж байснаа санан ярилаа.

Тэд наймдугаар ангид байхдаа Ю.А.Гагарины нэрэмжит болохоор сансрын нисгэгчтэй холбоотой зурагт альбом гаргах төлөвлөгөө биелүүлэх учиртай. Ангийн дарга Ш.Гантөмөр тэргүүтэй нөхдүүд аймгийн төв номын сангийн сонингуудыг бүтэн үлдээгээгүй гэдэг. Энэ тухай тэрбээр дурсахдаа “Тухайн үед одоогийнх шиг техник хөгжөөгүй байсан шүү дээ. Хэвлэл гэвэл ганцхан “Үнэн” сонин л байлаа. Ж.Гүррагчаа сансарт ниссэн болохоор дугаар болгон дээр нь л энэ тухай зурагтай нийтлэл гарна. Шүлсээрээ норгосон хуруугаа сонины зураг тойруулж байгаад л урж авна даа. Тэр үеийн бүх сонины сансрын нисгэгчтэй хуудсууд нь цоорхой байгаа” гээд инээв. Түүний хийсэн зурагтай альбом хэд хэдээрээ байжээ. Нөр их хөдөлмөр зарцуулж хийсэн уг бүтээлийг ээж нь шатаачихсанд тун их гомдож уйлж байсан гэнэ. Ээж нь “Шалгалт дөхөөд байхад зурагт хуудас гээд дэмий зүйлд цаг заваа зарцуулаад байх юм. Яадаг моньд вэ” гэж ирээд л галд хийгээд шатааж орхижээ.

10д-гийн Ш.Гантөмөр, С.Отгонбаатар, Б.Отгонбаатар, Ж.Гансүх нар сурлагаараа аймагтаа толгой цохино оо. Ямар сайндаа багшийн самбарт бичсэнийг хүүхдүүд дэвтэртээ хуулж дуусаагүй байхад мань дөрөв хариуг нь шууд хэлдэг байжээ. Бас аймгийн олимпиадад байнга л эхний дөрвөн байрыг авна гээч. Ангийн дарга өгүүлэхдээ “Би их залхуу хүүхэд байсан юм. Олимпиадад нэгдсэн журмаар бэлдэж, давтлага өгч байхад огт очдоггүй байв. Тэгээд ангийн багшийг тэр хүүхдээ олж ир гээд загнаад явуулдаг байсан гэсэн. Нэг удаа багш маань математик, физикийн ном сугавчлаад гэрт уйлчихсан ирж билээ” гэв. Ангийн багш Л.Даариймаа нь их сургуулиа төгсч ирээд анхны дааж авсан бүлэг нь 10д ажээ. Эднийх 40 хүүхэдтэй байснаас 23 нь хөвгүүд гэнэ. Нийгмийн идэвхтэй хүүхдүүд байсан болохоор ямар нэгэн арга хэмжээг зохион байгуулах ажилд хөвгүүд тун ч санаачилгатай оролцдог байсан байна. Ангийн багш тэдэнтэй голдуу тулж ажиллана. Тэгэхээр охидууд “Багш биднийг тоохгүй юм” гэж гомдоллодог байжээ.

Нутгийн олны шүтээн хайрхан Булган баруун зүүн суганаас булаг рашаан ундарна. Урссаар урд Тамирын голтой нийлэлдэх бөгөөд аймгийнхан үүнийг “Бааст гол” гэж нэрлэнэ. Нов ногоон зүлгэн дээр шар цэцэгс налайж, энэ хоёр өнгө тун зохицолтой харагддаг сан. Шалгалт, шүүлгэндээ бэлдэхдээ сурагчид Бааст голынхоо хөвөөн дээр очиж, номоо уншиж, хоорондоо ярилцдаг байлаа гэж тэртээх он цагуудыг дурсан ярилаа. Тухайн цаг үеийн хүүхдүүд багшаасаа л үлгэр дуурайлал авна. Тэдний хэлсэн үг, заасан номыг хууль мэт мөрддөг байжээ. “Бид социализмыг байгуулж байна. 2000-аад онд коммунизмд орно. Тэр үед хүссэн зүйлээ авч болно. Дэлгүүрт ороод дуртайгаа авч болох цаг ирнэ” гэж багш нар нь сургадаг байжээ. Энэ үзэл суртал хүүхдүүдийн мөрөөдлийг оргилуулж, ирээдүй рүү тэмүүлэх хүслийг нь улам бадраадаг байж.

10д-гийнхнээс цэргийн хүн арав төржээ. Мөн инженер, эмч, багш, эдийн засагч гээд нийгмийн бүхий л салбарт ажиллаж байгаа хүмүүс олон. Тухайлбал, ЗХЖШ-ын хурандаа Б.Батбаатар, Багануурын нүүрсний уурхайн Засварын хэлтсийн дарга Ш.Гантөмөр, Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн Төв зөвлөлийн Санхүүгийн хэлтсийн дарга Г.Батдорж, Архангай аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын Хуулийн хэлтсийн дарга Д.Пүрэвсүрэн, тус аймгийн Өгий нуур сумын Эмнэлгийн дарга Д.Галбадрах, түүний нөхөр буюу ангийн хөвгүүн Ц.Ариунболд гээд олон хүнийг дурдаж болно.

Тэгвэл тус сургуулийн Н.Балжинням багштай 10в ангийн хамт олон 37-уулаа төгссөн бөгөөд ихэнх нь их дээд сургуульд элсчээ. Мөн саналаараа долоон хүүхэд цэргийн албанд мордож ажил амьдралынхаа гарааг эхэлж байсан гэнэ. Ангийн дарга Ж.Батсайхан, Эвлэлийн үүрийн дарга Ю.Алтанцэцэг нар анги хамт олноо удирдан зохион байгуулах, тэдний эв нэгдлийг хангахаас өгсүүлээд нийгмийн ажилд тун идэвхтэй оролцдог сурагчид байж. Сургуулиас зохион байгуулагдсан урлаг, спорт, намрын ажилд манлайлан оролцож сургуулийн тэргүүний хамт олон болдог байсан юм байна. Эдний анги хөвгүүд олонтой. Тиймээс дүрсгүйтэж үймүүлэх нь илүү. Өөр ангийн үе тэнгийн охидыг коридороор явуулахгүй бие биерүүгээ түлхэн дэггүйтэж, завсарлагаа бүрийг хөгжилтэй өнгөрөөдөг байж л дээ. “Одоо манай ангийн хамт олон Төрийн болон бизнесийн байгууллагуудад олон жил идэвх зүтгэлтэй ажиллаж Төрийн одон медалиудаар шагнагдаж нэр төртэй улс эх орныхоо төлөө ажиллаж хөдөлмөрлөж байгаа гэж” ангийн дарга ярилаа.

Харин орос хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай Б.Шуурай багштай 10А ангийн Ц.Нарантунгалаг УИХ-ын Тамгын газрын Гадаад харилцааны хэлтсийн дарга, Р.Алтантуяа ХУД-ийн Шүүхийн ахлах шүүгч, Ч.Гантулга МХЕГ-ын улсын ахлах байцаагч, Ж.Ариунаа Архангай аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн даргаар тус тус ажиллаж байна.

Тэгвэл 10 б-гийнхэн нийгмийн идэвхтэй байсан шигээ нэлээд сайн явцгааж байгаа ажээ. Эдний ангид алдартнууд олон. Сайд нарын II эмнэлгийн Тусгай тасгийн эрхлэгч Анагаах ухааны магистр Д.Долгормаа байна. Тэрбээр багын сурлага сайтай, Эвлэлийн үүрийн дарга хийдэг идэвхтэй сурагч байжээ. “Алтан чагнуур” цолын анхны эзэн юм. Мөн ХААИС-ийн Инженерийн сургуулийн багш, техникийн ухааны доктор, боловсрол, хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан Б.Лхагвадорж байна. Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яамны Ойн мэдээллийн сангийн инженер, Байгаль орчны тэргүүний ажилтан Х.Нарангэрэл байна. Нийслэлийн ХУД-ийн Цагдаагийн хэлтсийн хариуцлагатай зохицуулагч, цагдаагийн хошууч Д.Цэрэннадмид, Улсын харцага Б.Жавхлантөгс, Б.Лхагвадорж нарыг ангийнхан нь онцолж байсан шүү.

Тэгвэл 10ё ангийнхан сэтгүүлч Н.Дуламсүрэн, “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-ийн Засвар угсралтын цехийн дарга Б.Баасансүрэн нараараа бахархдаг юм лээ. Түүнчлэн “Монкор” компанийн эзэн 10г-ийн Л.Гэрэлт, шилдэг санхүүч 10е-гийн Б.Удвал, “Мандал” интернэйшнлийн захирал С.Намсрайжав, ЗХЖШ-ын хурандаа Р.Болдбаатар 10г ангиас төржээ.

Нэг төгсөлтийнхөн ойн баяраа өнгөрсөн жил нижгэр тэмдэглэжээ. Зохион байгуулсан бүлэг 24 номинациар анги тус бүрээс онцлохыг нь тодотгосон байна. Тухайлбал, шилдэг төрийн ажилтан, эмч, фермерчин, сэтгүүлч, дасгалжуулагч, санхүү гээд мэргэжил болоод, салбартаа амжилт гаргасан нөхдийгөө шалгаруулж, гэнэтийн бэлэг барьжээ. Хамгийн олон хүүхэдтэй ааваар найман хүүхдийн эцэг болсон 10б-гийн Н.Түмэнжаргал тодорсон байна. Олон хүүхэдтэй ээжээр 10е-гийн Р.Эрдэнэтуяа шалгарчээ. Сурагчийн ширээнд тохой нийлүүлэн суух үеэсээ тоонот гэрт толгой холбосон хосууд ч эдний үеийнхнээс олон төрсөн байна.

Бага насны хөгжилтэй дурсамжуудаа хуваалцах энэ үдшийн уулзалтаа хөөр баяраар дүүрэн өнгөрүүлэхийг хэсэг нөхдөөс нь хүслээ. Мөн тэд уулзалтад ирж амжаагүй, хилийн чанадад болон орон нутагт байгаа төгсөгчдөдөө ойн баярын мэнд хүргэхийн сацуу амьдралд нь аж жаргал сайн сайхан бүхнийг дайж байсан шүү.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдын үүрэг гүйцэтгэгч С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

–Шинээр эмхлэн байгуу­лагдаж байгаа засгийн бүтцийн асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ. Эвслийн Засгийн газар үлдсэн 1.6 жилийн хугацаанд ямар ахиц дэвшил авчирч, эдийн засгийн хүрээнд юу хийж чадна гэж итгэл хүлээлгэж байна?

-Эдийн засаг хүндрэлтэй, улс төрийн үл ойлголцол газар авчихсан ийм цаг үед УИХ-д суудалтай бүх нам нийлээд их эвслийн Засгийн газар байгуулж байна. Миний хувьд энэ үйл явдлыг хоёр зорилготой гэж харж байгаа. Эхнийх нь Үндсэн хуулийн зохицуулалтад зарим нэг өөрчлөлт, засвар хийх шаардлагатай юм. Наад зах нь Засаг захиргааны бүтцийн өөрчлөлт хиймээр байна. Нэг сум хэдэн хүн амтай билээ дээ. Тэгвэл хамгийн бага хүн амтай дүүрэг гэхэд л 100 мянган хүнтэй байна. Бүр 4-5 аймаг нийлүүлсэн юм шиг том дүүргүүд байгаа. Монгол Улсын хүн амын 50-60 хувь нь суурьшиж байгаа Улаанбаатар хот нийслэлийн статусын нэг түвшинтэй. Өөрчлөх гэхээр Үндсэн хуулийн зохицуулалттай болохоор болдоггүй. Энэчлэн олон зүйлээс улбаалан Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага байна. Тиймээс Шийдлийн Засгийн газрын хүрээнд боломж гарах юм болов уу гэж харж байна. 2000 оных шиг дордуулсан долоон өөрчлөлт хэрэггүй л дээ. Зөв өөрчлөлт хийгээд явах юм бол улс орны ирээдүйн хөгжилд маш чухал гэж харж байна. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн хямралтай энэ цаг үед бэрхшээлээс яаж эрсдэл багатай давж гарах вэ. Бид биенээ дэгээдэж суухын оронд, хамтраад ард нь гарах хэрэгтэй. Эцсийн дүндээ ард түмэн л хожно. Энэ үүднээс одоогийн байгуулагдаж байгаа Засгийн газрыг буруутгахгүй. Дэмжиж байгаа.

–Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагаахдаа яамдын тоог хэтэрхий олон байна гээд 13 болгож цөөлсөн. Гэтэл сая намуудын зөвшилцлийн хүрээнд буцаагаад 15 болгохоор төсөл өргөн барилаа. АН фракцийнхаа эрх ашигт хөтлөгдөөд яамдын тоог нэмчихэв үү гэх хардлага дагуулаад байгаа л даа?

-Асуудал яамныхаа тоонд байгаа юм шиг манайхан ярьдаг. Цөөхөн яам байгаад төрийн үйл ажиллагаа амжилттай болчихгүй. Үр дүн л чухал. Харин тэр тодорхой боломжит түвшинд нь засгаа байгуулаад ажиллавал ямар үр дүн өгөхийг бодох ёстой. Одоо байгуулагдаж байгаа бүтэц боломжийн түвшинд байна. Өмнө ес болон 11 яамтай байсан гээд ярих юм. Тэр үеийн нийгмийн цар хүрээ, хүн амын тоо ямар байлаа даа. Одоо хэдэн хүн амтай болж, эдийн засаг яаж өргөжлөө дөө. Гадаад харилцаа хэрхэн хүрээгээ өсгөв гээд энэ бүгдийг бодоод үзвэл Засаг захиргааны хувьд тэлэх ёстой. Илүү хүчирхэгжиж, өргөн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулах зайлшгүй шаардлага байна. Манайхан хийе бүтээе, урагшилъя гэхээсээ илүү шүүмжилсэн, үгүйсгэсэн, хардсан, сэрдсэн, гүтгэсэн, доромжилсон зүйл гаргаж тавих юм. Энэ буруу. Улс оронд аль нь ашигтай юм, яавал түргэн хөгжих вэ гэдгийг л харах ёстой. Өнөөдөр Украин шинэ Засгийн газраа байгуулж байна. Юун яамны тоо байтугай гадаад иргэдийг хүртэл Засгийн газартаа орууллаа. Украин чинь хямралаас гарах гэж бүхий л арга чаргаа хайж байна. Ганц Монголын төр хямарчихаад байгаа юм биш. Хэд хэдэн улсын Засгийн газар өөрчлөгдөж байна. Япон улс гэхэд өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд Засгийн газраа хэд дахин сольчихов доо. Ингээд яриад байвал асуудал мундахгүй. Дэлхий нийтээр эдийн засаг улс төрийн хямралтай байна. Тогтуун боломжийн нөхцөл байдал үүсэх байх. Дандаа муу байна гэж юу байхав. Ашигт малтмал, уул уурхайн түүхий эд тогтворжоод ирэхээр манай улсын эдийн засаг сэргэнэ. Бид эрх зүйн зөв орчноо бүрдүүлээд явбал, улс орон эерэг тал руугаа явах цаг хол биш. Иймд монголчууд дотроо эв зүйгээ олсон байх ёстой. Тэгэхийн тулд хүлээн зөвшөөрч чаддаг байх хэрэгтэй. Монголчууд хэдэн үеэрээ хоорондоо байлдаж, талцсаар ирсэн. Ингэснээр хүч нь суларч, хөгжлийн замд том саад болж байгаа юм. Тэгэхээр одоо бие биенээ хүлээн зөвшөөрөх хандлагыг дэмжих ёстой. Хамтраад эдийн засгийн эрдслээ давъя гэж байхад яагаад МАНАН гээд байна вэ?

–Өмнө хамтраад үр дүнд хүрч чадаагүй алдаа бий?

-Тэр үнэн. Гэхдээ л дандаа муу юм байна гэж юу байхав. Бид оролдох л хэрэгтэй. Нэг удаа чадаагүй байж болно. Хоёр дахиа амжилт олоогүй байг. Гурав дахь удаагаа үр дүнд яагаад хүрч болдоггүй юм бэ. Уйгагүй оролдлого л үр дүнд хүргэнэ биз дээ. Бид Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газрын үед эхний эвслийг байгуулж үзсэн. Дараа нь С.Баярыг Засаг толгойлж байх үед бас нэг эвсэл байгуулсан. Одоо Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед их эвсэл байгуулж үзье л дээ. Тууштай оролдлогын үр дүнд амжилт олохыг хэн байг гэх юм бэ.

–Яамдын тоог хоёроор нэмж, хэд хэдэн агентлагуудыг татан буулгахаар УИХ хэлэлцэж байна. Тахарын албыг гэхэд саяхан байгуулчихаад татан буулгаж байх шив дээ…

-Зарим шаардлагагүй агентлагуудыг нь татан буулгах, төсөв орон тоогоо үр дүнтэй зохицуулах асуудал гэж ойлгож байгаа. Нэг их эмзэглээд байх асуудал биш юм. Шинэ Ерөнхий сайддаа боломжийг нь олгоё л доо. Идэвх зүтгэлийг нь нээж өгье л дөө. Гэтэл манайхан тал талаас нь шүүрэн шанага болтол нь балбадаг. Тэгсээр байгаад хэн ч биш болгоод хаядаг. Нэг удаа ч гэсэн боломжийг нь олгоод, дэмжээд яагаад болохгүй гэж. Юм болгоныг нь яагаад үгүйсгэж эсэргүүцэж байх ёстой юм бэ.

–Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайдаас огцруулах эсэхийг хэлэлцэхэд “Шонхор” фракцийнхан хурал хаяад гарсан. Ямар тохиролцоо явчихав аа,эсвэл үл ойлголцол байсан уу?

-Ямар нэгэн хор найруулаад хуйвалдаад явсан юм байхгүй. Би өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр асуудалд хандсан. Манай хүмүүс ч тэгж хандсан байх. Эцсийн дүндээ би хэн нэгнээс урваад явах үйлдэл байтугай санаа ч байгаагүй. Улс орныхоо болоод намынхаа эрх ашгийг бодсон юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-аар “Монгол контент” хөтөлбөрийг хэлэлцэхийг дэмжээд байгаа. Энэ асуудлаар УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхантай ярилцлаа.

-Соёлын тухай хуульд нэмэлтээр орж буй “Монгол контент” хөтөлбөр батлагдвал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх чөлөөнд халдаж, боомилсон явдал болно. Таны хувьд энэ хуулийн төсөлд ямар байр сууртай байна?

-Монголын төр аливаа бизнест оролцохгүй байхыг хаа хаанаа ярьж байгаа. Тиймээс миний хувьд “Монгол контент” хөтөлбөрийг дэмжихгүй. Хувийн телевиз, хэвлэлүүд өнөөдөр төрөөс ямар ч татаас авалгүйгээр өөрсдийгөө авч яваа салбар. Өнөөдөр 140 телевиз үйл ажиллагаа явуулж байна. Өрсөлдөөн дундаас сайн телевизүүд нь шалгараад л гараад ирнэ. Тиймээс төрийн оролцоо заавал байх шаардлагагүй гэж бодож байгаа. “Монгол контент” хөтөлбөр нь нэг ёсондоо редакцийн бодлогод шууд нөлөөлж байна шүү дээ. Энэ хөтөлбөрийн гол агуулга нь эх оронч үзэл, хүмүүжил, монгол ёс заншил, өв соёлыг залуу хойч үедээ өвлүүлэх хэрэгтэй гэж байна л даа. Үүнийг телевизээр нэвтрүүлснээс ард түмнээс сонгогдсон улстөрчид, УИХ-ын гишүүд өөрсдөө үлгэрлэж харуулах ёстой. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд авлигын хэрэгт асар их холбогдож байна. УИХ-ын гишүүд ёс зүйтэй баймаар байна. Аливаа асуудлыг нам болоод албан тушаал харгалзахгүй шийдэж байх хэрэгтэй л дээ. Гэтэл найзан дундаа, нам дундаа хийгээд явж байгаа тохиолдолд Монголын ёс суртахуун, хүмүүжлийн талаар телевизээр ухуулна гэж хичнээн яриад ч нэмэргүй. Тиймээс төр биелэгдэхгүй хуулийг гаргах шаардлагагүй юм.

-Телевизүүдэд гадаадын кино, нэвтрүүлэг зонхилж, тархи угаалт явагдаж байна, гадны нөлөөнд орлоо гэхчилэн Ц.Оюунгэрэл сайд “Монгол контент”-оо батлуулахаар тэмцэж байгаа шүү дээ…

-Гадаадын кино үзээд тархи угаагдана гэж ойлгохгүй байна. Харин ч чөлөөтэй байх ёстой. Тэгж байж монголчууд бидний оюун ухаан дархлаатай болно. Хойт Солонгос шиг бүх юмыг хорьчихоод нэг тавибал юу болох нь тодорхой. Өнөөдөр сайн муугаараа дуудуулдаг телевизүүдийн чанар сайжирч байгаа. Бүх телевиз хүүхдэд зориулсан өөрийн гэсэн нэвтрүүлэгтэй болсон байна. Монгол ёс заншлыг сурталчилсан, үлгэр домгийн цаг, нэвтрүүлгийн цагтай. Өөрийнхөө зах зээлийн жамаар явж байгаа энэ салбарт төр оролцоод хэрэггүй гэдгийг дахин хэлмээр байна.

Бид гадны нөлөөнд орлоо гээд байгааг ойлгохгүй юм. “Компьютер”-ийг дэлхий нийтээр ингэж л нэрлэдэг. Бид ч адилхан “компьютер” гэдэг шүү дээ. Өөрөөр юу гэж хэлэх вэ. Үүнийг тэгээд гадны нөлөөнд орж байна гэх үү. Туйлшрахдаа хэмжээндээ л туйлшрах хэрэгтэй.

-Харин ч манайхны хийдэг кино харгис хэрцгий балмад үйлдэлтэй байдаг. Тэгсэн атал эфирийн 50 хувийг заавал үндэсний нэвтрүүлэг байхаар төсөлд тусгасан. Энэ нь өнөөгийн нөхцөлд хэрэгжих боломжийг нь та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Монгол ёс заншил, ахуй соёл монголчууд бидний цусанд, генд бий. Тиймээс телевизээр тэгтэл нь гаргаад байх шаардлагагүй. Харин ч бид дэлхийн сонгодог урлаг, кино бүтээл, уран зохиол зэргийг түлхүү нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Дэлхий нийт хоног цаг хугацаагаар хөгжиж байна. Бид үүнтэй хөл нийлүүлмээр байна.

-Дэлхий чигтээ даяар­шиж байхад манай телевизүүдийн нэвтрүүлгийн тэн хагас нь монгол агуулгатай болбол бид хөгжлөөс ухарч байгаа хэрэг юм биш үү?

-Даяаршлын үед бид дэлхий нийттэйгээ улам ойртох ёстой. Ц.Оюунгэрэл сайд хэвлэлийн салбар руу биш жуулчдыг хэрхэн эх орондоо татаж, тэдний ая тухыг хангахад анхаараасай. Тухайлбал, Оросын жуулчид манайд ихээр ирж байна. Адаглаад л тэднийг дэлгүүр ороход нь хөтөч байх хэрэгтэй. Энэ бүгдийг салбарын сайд нь анхаарч, зохицуулах ёстой баймаар.

-Ямартай ч ирэх оны төсөвт “Монгол контент” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх таван тэрбум төгрөгийг суулгасан. Энэ дүнг 140 телевизэд хуваахаар юу ч болохгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр олигтой уран бүтээл гарах уу гэдэг асуудал байна?

-Уран бүтээлчдийг чөлөө­тэй орхичихвол тэднээс олон сайхан бүтээл төрнө. Ингэж телевизүүдийн эфирийн цагаас хугаслаж байхаар харин ч Монголын урлаг соёлыг гадаадад сурталчлаад ирсэн хүмүүст дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Энэ ажлыг салбарын яам нь хиймээр байна. Ерөнхийлөгч олимпод түрүүлсэн тамирчдад насан туршид нь мөнгөн дэмжлэг үүзүүлдэг болсон. Үүн шиг л эх орныхоо соёл урлагийг дэлхий дахинд таниулж, амжилт гаргасан уран бүтээлчийн хөдөлмөрийг үнэлмээр байгаа юм.

-Ц.Оюунгэрэл сайд телевизүүдтэй таван тэрбумаар хаалтын гэрээ хийх гэлээ гэж шүүмжлэлд өртөж байна. Та үүнтэй хэр санал нийлэх вэ?

-Төрөөс мөнгө авсан телевиз чинь төрийн заавраар явахаас өөр аргагүй болно шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, телевизүүдэд таван тэрбум төгрөг хувааж өгчихөөд өөрсдийнхөө дохиогоор хөдөлгөх нь ээ. Эрх баригч нам нь телевизийн эфирийг хянаад байхаар тухайн хэвлэлийн байгууллага амаа бариулна. Нөгөөтэйгүүр тухайн намын мэдэлд байдаг телевизүүд ч тэр мөнгийг авах гэж зүтгэнэ. Энэ зэргээс “Монгол контент” төсөл орж ирсэн нь угаасаа буруу. Хамгийн гол нь мэргэжлийн холбоод нь асуудлыг шийдэх ёстой. Тэгэхээр Телевизүүдийн холбоо өөрсдийнхөө үйл ажиллагааг мэдэг л дээ. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд тендер зарлавал тэнд жинхэнэ авлига хээл хахууль явагдана. Тиймээс энэ салбарыг зүгээр л орхичих гэж хэлмээр байна. Ёс суртахууныг Монголын ард түмэн өөрсдөө шүүнэ.

-Хэрэв энэ хуулийн төсөл батлагдвал манайд үйл ажиллагаа явуулж буй CNN, Bloomberg гэх мэт гадаадын томоохон телевизүүд мөрдөхгүй нь ойлгомжтой. УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа уг хуулийн төсөлд уг асуудлыг хэрхэн тусгасан юм бол?

-Ер нь хуулийн төсөлд ойлгомжгүй асуудлууд байна л даа. Хуулийг баримтлахгүй байгаа телевизийг яах ёстойг төсөлд тусгаагүй байна лээ. Тухайн телевизийн эрхийг нь хаах юм уу, тун ойлгомжгүй байгаа юм. Хэрэв хууль мөрдөөгүй телевизийн үйл ажиллагааг зогсоовол хэвлэлийн эрх чөлөөнд шууд халдаж буй хэрэг болно.

Мэдээж манайд үйл ажиллагаа явуулж буй CNN зэрэг гадны томоохон телевизүүд хууль батлагдлаа гэхэд дагахгүй нь тодорхой. Ер нь таван тэрбум төгрөгийг хэдэн телевизэд тарааж өгч байхаар гадаадын нэр хүндтэй телевизүүдэд Монголоо сурталчлахад зарцуулах ёстой санагдаж байна. Монгол ёс заншлыг ингэж л сурталчилмаар байгаа юм.

-Ер нь АН гарснаас хойш ХМХ-ийг хааж боож, өөрсдийнхөө хувийн эрхшээлд байлгах гэсэн, бизнес эрхлэгчид рүү халдаж, үйл ажиллагаанд нь хөндлөнгөөс оорлцсон хуулийн төслүүд орж ирж байна. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-АН гараад ард түмний нуруун дээрээс ачаа авдаг гэж ойлгогддог байсан. 1996 онд үнэхээр бид ачааг нь авсан. Харин 2012 оноос хойш намтайгаа олон зүйл дээр санал нийлэхгүй байна л даа. Ялангуяа хэвлэл мэдээлэл дээр авч байгаа арга хэмжээний хувьд Засаг хийх ажлаа л хийж, бизнест бага оролцооч ээ. Нэг ёсондоо тэд хэвлэлийн мэдээлэл түгээх эрхэнд халдах гэж байна шүү дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Татварын ерөнхий газрын дарга Т.Бат­магнайтай ярилцлаа.

-“Оюу толгой”-д 130 сая ам.долларын татварын акт тогтоогоод байсныг Татварын ерөнхий газрын дэргэдэх Маргаан таслах зөвлөл 30 сая болгож бууруулсан. Ямар үндэслэлээр татварын дүнг ингэж бууруулсан юм бэ?

-Оюу толгойд татварын шалгалт орж, 130 сая ам.долларын акт тогтоосон. Харин Оюу толгой Маргаан таслах зөвлөлд хандсан юм. Энэ зөвлөлийг Сангийн сайдын тушаалаар байгуулагддаг. Хэрхэн яаж ажиллах, үйлдэл бүрийг нь Засгийн газар тогтоолоор журам гаргаад баталчихсан. Энэ байгууллага татварын хууль тогтоомжийг Монгол Улсад зөв зүйтэй хэрэгжүүлэх, мөрдүүлэх гол зорилготой. Үүний цаана татвар төлөгчийн эрх ашгийг хуулийн хүрээнд хамгаалж ажиллах чиг үүрэгтэй. Нийтдээ 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй, энэ зөвлөлийн бүрэлдэхүүнд нь Сангийн яам, Хууль зүйн яам, татвар төлөгчийн эрх ашгийг хамгаалах төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, татварын байгууллагаас хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанд хамааралгүй, үүрэг функцийн төлөөлөл тус тус байдаг. Хяналт шалгалтын процесст шууд оролцдог хүн эргээд энэ маргаан таслах зөвлөлд оролцдоггүй гэсэн үг.

Актны тухайд Татварын байгууллага Оюу толгой дээр хяналт шалгалт хийхдээ Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заасан татварын тогтворжуулсан орчных нь хүрээнд ажилласан. Хамгийн том зөрчил нь Монгол Улсын БНХАУ-тай байгуулсан Орлого ба хөрөнгийн татварыг давхардуулан ноогдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлсхийх үйлдлээс сэргийлэх зорилгоор байгуулсан, давхар татварын гэрээний хүрээнд тавигдсан. Энэ гэрээний нөхцөл хангагдаж байгаа тохиолдолд Монголын тал татвараа авах эрх нь нээгддэг юм. Маргаан таслах зөвлөл шалгахад энэ гэрээний нөхцөл хангагдаагүй нь тогтоогдсон.Дараагийн зөрчил алдагдал бууруулах тооцоолол дээр яригдсан. Оюу толгой татварын тайлангаар тайлагнасан алдагдал нь хяналтын байцаагчийн тооцооллоор буурсан. Маргаан таслах зөвлөл байцаагчийн тооцооллыг баталгаажуулсан хүн амын орлогын албан татварын суутгал, НӨАТ-тай холбоотой асуудлууд байсан.

-Оюу толгойтой холбоотой чингэлэг дүүрэн орчуулгагүй баримт бичиг ирж, хугацаа алдсан гэх мэдээлэл байсан. Үүнийг тодруулах гэсэн юм?

-Манай байцаагч нар хүнд нөхцөлд маш олон тооны гадаад хэл дээрх санхүүгийн бичиг баримт дунд ажилласан. Шалгалтын хугацаанд татвар төлөгч хангалттай хэмжээгээр баримт материалаа гаргаж өгөөгүй. Шалгалтын явцад Оюу толгой БНХАУ-ын Бээжин хотоос хоёр чингэлэг орчуулагдаагүй санхүүгийн баримт ирүүлсэн. Ийм тохиолдолд татварын улсын байцаагчийн хяналт шалгалт хийх ажиллагаа хүндэрдэг. Хэрвээ татвар төлөгч баримтаа гүйцэд гаргаж өгөхгүй бол өгсөн баримтад нь үндэслээд бусад өгөөгүйд нь жишгээр тооцож акт үйлдэх эрх хяналтын байцаагчид хуулиар бий.Энэ мэтчилэнгээр баримтаа гаргаж өгөөгүй учраас зарим зөрчлийг жишгээр тооцож акт тавьсан. Маргаан таслах зөвлөлд хандах, зөвлөл нь гомдлыг шийдвэрлэх процесс ойролцоогоор гурван сар орчим хугацаанд үргэлжилсэн. Энэ хугацаанд татвар төлөгч гомдлын үндэслэлээ нотлох баримтуудаа гүйцэд танилцуулсан.

-Таныг болон Сангийн яамны холбогдох албан тушаалтнуудыг татвар төлөгчөөс авлига авсан, энэ нь татвараар орж ирэх ёстой 100 сая ам.доллар гэнэт алга болсонтой холбоотой гэж УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар мэдээлээд байгаад та ямар тайлбар өгөх вэ?

-С.Ганбаатар гишүүнд хардах сэрдэх эрх нь нээлттэй. Энэ бол том татвар төлөгчийн ихээхэн мөнгөн дүнтэй холбоотой асуудал болохоор бүгд хардах эрхтэй. С.Ганбаатар гишүүн УИХ-ын гишүүнийхээ хувиар “Би бол их хурлын гишүүн. Ямар ч баримт материалыг хүссэн газраасаа авах эрхтэй” гэж бидэн дээр орж ирсэн.Тэгэхээр нь “Уучлаарай, хэрэв таны хүссэнээр болбол УИХ-ын үлдсэн 75 гишүүн бие биеийнхээ холбоотой компанийн материалыг авъя гэвэл бид өгдөг болох нь ээ. Ийм боломж, үйлдэл гаргуулахгүйн тулд татварын албанаас баримт, материал гаргах үйлдлийг хязгаарласан, зөвхөн тодорхой тохиолдолд холбогдох хууль хяналтын байгууллагад өгөхийг заасан хуулийн заалт байгаа. Үүнээс үүдээд гишүүн биднийг санаатайгаар баримт материалыг нуун дарагдуулсан, авлига авсан гэж нийгэмд мэдээлж эхэлсэн.

-Тэрээр энэ асуудлаар АТГ-т холбогдох албан тушаалтнуудыг өгч шалгуулна гэж байсан?

-Маргаан таслах зөвлөлийн хурлын бүх үйл ажиллагаа портокол болж үлддэг. Ауди, дүрс бичлэг хүртэл давхар хийж, архивлагддаг юм. Хэн ч хаанаас ирээд шалгахад юу гэж ярьсан нь цаасан дээр үлдэнэ гэсэн үг. Бид хууль зөрчөөд ямар нэгэн өөрсдийнхөө хувийн эрх ашгийг хавчуулаад авлига хээл хахууль авч, татвар төлөгчийн талд үйлчилсэн үйлдэл байхгүй. Тийм ч боломжгүй.Тиймээс С.Ганбаатар гишүүний шалгуулна гэснийг дэмжиж байгаа.Шалгуулахад асуудалгүй.

-Оюу толгойд тогтоосон актын дүн буурсан нь манай улсын нягтлан бодох бүртгэл, Рио Тинтогийн стандарттай зөрсөн гэсэн үг үү?

-Монгол Улсын Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай болон Татварын ерөнхий хууль, Төрийн албан ёсны хэлний тухай хуулиудад тодорхой заалт бий. Энэ нь “Төртэй харьцаж байгаа аливаа бичиг хэрэг монгол хэл дээр байх ёстой” гэдэг заалт юм. Нягтлан бодох бүртгэлийн хувьд санхүүгийн баримт тайлангууд бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаа явагдаж байгаа нутаг дэвсгэрт хадгалагдах ёстой буюу энэ нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр юм. Татварын ерөнхий хуулинд татвар төлөгч нь татварын байцаагчид гадаад хэл дээр байгаа баримтаа монгол хэл дээр орчуулж өгөх үүрэгтэй гэсэн заалт хүртэл байдаг юм. Дээрх хуулинд байгаа заалтууд нь Оюу толгойн хувьд зөрчигдсөн байсан.

-С.Ганбаатар гишүүний хувьд Сангийн яам болон Татварынхныг байн байн Төрийн ордонд дуудаж мэдээлэл сонсч байгаа. Тэрээр УИХ-ын гишүүний хувьд татвар төлөгчийн нууцын зэрэгтэй бичгүүдийг авах бүрэн эрхтэй юу?

-Гишүүн өөрийн ахалсан ажлын хэсгийн ахлагчийн хувиар баримт материалыг дахин дахин биднээс шаардсан. Бид хуулийн дагуу бүх мэдээлэл материалыг нууцын зэрэглэлтэйгээр ажлын хэсгийн ахлагчийнх нь хувиар өгсөн. Татварын ерөнхий хуулийн 14.3-т зааснаар татварын байгууллага бол төрийн захиргааны байгууллага.Тиймээс хуулийн хэрэгжилтийг хянах, хангуулахын тулд захиргаадалтын арга хэмжээ авах эрхтэй. Иймд энэ байгууллагын эрх хэмжээг хэтрүүлүүлэхгүйн тулд бүх үйлдлийг нь хуульчлаад заагаад өгчихсөн байдаг юм. Татвар төлөгчийн эрх ашгийг хүндлэх үүднээс, түүнд ямар нэгэн хохирол учруулахгүй, цаашлаад татвар төлөгч хэнтэй ямар худалдаа арилжаа наймаа хийсэн, хэдий хэмжээний ашиг олж байгаа гэх мэт татвар төлөгчийн хувийн мэдээллүүдийг хаана гаргаж өгөхийг энэ зүйл заалтад заасан. Энэ мэдээлэл өөрөө Татварын ерөнхий хуулиар татвар төлөгчийн нууц. Тиймээс С.Ганбаатар гишүүнд нууцын зэрэглэлтэйгээр УИХ-ын Тамгын газраар дамжуулаад өгсөн.

-Одоо С.Ганбаатар гишүүнд Оюу толгойн татвартай холбоотой бүх материал байгаа байх нь ээ. Нууцын зэрэглэлийг нь гишүүн өөрөө хариуцах нь гэж ойлголоо?

-Тэгж ойлгож болно. Энэ тухай түүнд албан ёсоор хэлсэн байгаа. “Бид танд бүх нууцын зэрэглэлтэй бичиг баримтыг өгсөн. Энэ материалын нууцыг одоо та хариуцах ёстой, хойшид та албан бус байдлаар Тамгын газрын зөвшөөрөлгүйгээр ХМХ цуглуулж байгаад мэдээлэл авах нэрийн дор төрийн байгууллагын ажилтнуудыг дуудаж авчраад ХМХ-ийн өмнө үг хэлүүлэхгүйгээр дүгнэлт хийгээд загнаж болохгүй.Хэрвээ бидний өгсөн баримтад Татварын алба, Сангийн яам, Хууль зүйн яамныхан буруу ажилласан гэж та үзэж байвал тэрийг нь тогтоодог газарт өг. Бид тэр газарт нь очиж ажил үйлдлээ хариулъя” гэж хэлсэн. УИХ-ын гишүүн маань өөрөө бас хуулиар хүлээсэн үүрэгтэй. Гишүүний бүрэн эрхийн тухай хуулийн 7.1.20-д УИХ-ын гишүүн хүн төр, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалсан нууцыг чанд хадгалж, задруулахгүй байх бүх арга хэмжээг авна гээд заасан.

Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн тухайд бид болсон процессыг үнэн зөвөөр тайлбарлаж, мэдээлэл өгөх үүрэгтэй. Тэр мэдээллийг өгч болно. УИХ-ын тухай хуулинд хаалттай хэлэлцэж болно гэсэн нь бий. Тухайн асуудал нь хаалттай хэлэлцэх шаардлагатай ч юм уу, тийм нөхцөл байдал бүрдвэл ажлын хэсгийн хуралдааныг хаалттай хуралдуулдаг.Тиймээс С.Ганбаатар гишүүн Сангийн яам болон татварын албаныхныг дуудаж мэдээлэл сонсоход нь энэ асуудлыг хаалттай хуралдаач гэж бид хүсэлт гаргасан.

-Гишүүний хувьд татвар төлөгчдийн мэдээллийг бүгдийг ил гарга гэж шаардаад байгаа юм биш үү. Тийм боломж бий юу?

-Дээр дурдсан Татварын ерөнхий хуулийн 14.3 дугаар зүйл заалтыг гишүүн “Татварын байгууллага нотлогдсон зөрчлийг нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй, та нар тийм эрхтэй” гэж үзээд байгаа юм. Татварын байгууллага бол нотолдог байгууллага биш. Харин шүүх нотолдог.Дээд шатны шүүх эцсийн шийд гарснаар үүнийг хэн ч юу гэж тайлбарлах боломжгүй. Үүний дараа бол тэр мэдээллийг татварын байгууллага ярих боломжтой.

-Уг нь татвараар популизм хийж болохгүй биз дээ?

-Оюу толгойд 130 сая ам.долларын акт гарлаа гэдгийг Монгол байтугай дэлхий даяар мэдсэн.Татвар төлөгч татварынхаа хуулийн дагуу Маргаан таслах зөвлөхөд хандлаа гэдгийг ч дэлхий нийт мэдсэн. Маргаан таслах зөвлөлийн шийдвэрээр актын төлбөр 30 сая ам.доллар болсныг бас л дэлхий даяар мэдсэн. Тэгээд ч аливаа улсын хувьд татвар гэдэг бол популизм, улс төр хийгээд байх сэдэв биш. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээ, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, давхар татварын гэрээнүүдийг цаашид хэрхэн боловсронгуй болгох тал дээр хамтарч ажиллах хэрэгтэй байгаа юм.

-Оюу толгойгоос 70 жил татвар авахааргүй боллоо гээд байх юм. Ер нь татвар төлөлт нь хэвийн явагдаж байгаа юу?

-Энэ бол үндэслэлгүй мэдээлэл. Оюу толгой Монголд хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заасан татварын тогтворжуулсан орчныхоо хүрээнд төлдөг татвараа төлөөд л явж байгаа.

-Ярианыхаа сэдвийг татварын салбарт хийгдэж байгаа ажлуудаар үргэлжлүүлье. Та Татварын ерөнхий газрын дарга болсноор салбартаа ямар өөрчлөлт шинэчлэлүүдийг хийсэн бэ. Цаашид хийх ажлынхаа талар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Татварын байгууллагын үйл ажиллагаа өмнө хүнээс хамааралтай механик байсан. Энэ байдлыг цахимжуулах, хувь хүнээс хамааралгүйгээр аливаа мэдээлэл үйл ажиллагааг систем дотроо бүгдэд ил тод нээлттэй байлгах чиглэл рүү ажиллаж байгаа. Татварын байгууллагын үйл ажиллагаа хичнээн хувь хүнээс хамааралтай байх тусам авлига хээл хахуульд өртөх, санаатай болон санаандгүй байдлаар татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг сулруулах, энд ажиллаж байгаа ажилтан албан хаагчид эрсдэлд өртөх байдал өндөр байдаг юм. Үүнийг систем дотроо автоматжуулаад ил тод байлгаснаар эдгээр эрсдлээс зайлсхийнэ. Энэ чиглэлдээ бүгдийг нь нэгдсэн баазад суурилсан цахим мэдээллийн сан руу шилжихээр ажиллаж байна.

-Манай улсын хэмжээнд хичнээн татвар төлөгч аж ахуй нэгж бүртгэлтэй байдаг вэ. Татвар орлогын төлөвлөгөө ямар үзүүлэлттэй байгаа бол?

-Монгол Улсад 110 мянга орчим татвар төлөгч байна. Гэтэл идэвхтэй төлдөг нь 30 мянга хүрэхгүй. Үүний 20 мянга нь НӨАТ төлдөг. Ийм баазтайгаар татварын алба олон жил явсаар ирсэн. Улсын төсвийг бүрдүүлэхэд хамаг ачааг нуруун дээрээ үүрдэг нь 50 хүрэхгүй хувь шүү дээ. Тэгэхээр бид бодит бус баазаа цэгцэлье гэж байгаа юм. Улсын төсвийн орлогын бүрдэлтийг харах юм бол жилээс жилд татварын орлого өсч байгаа. Харин 2014 онд олон улсын зах зээл дээр бодитой эерэг өөрчлөлт гараагүй. Яагаад гэвэл манай татвар бүрдүүлэлт экспортод гарч байгаа хэдхэн компаниас дэндүү хамааралтай.

-Эдийн засгийн өршөөлийн хууль батлагдвал татвараас чөлөөлөгдөнө гэсэн ойлголттой байна. Хэрэгжилт нь ямар байх вэ?

-Тийм юм байхгүй. Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийн төслийн ач холбогдол бол далд эдийн засгийг ил болгох юм. Хэрвээ танд татварт тайлагнаагүй хөрөнгө орлого байдаг юм бол тэрийгээ албан ёсоор татвартаа бүртгүүлээд бизнесийн үйл ажиллагаандаа тайлагнаад явах ёстой. Түүнээс өнөөдөр тайлангаар үүсчихсэн өрнөөс чөлөөлөх асуудал байхгүй. Үүнийг татвар төлөгчид маань ялгаж, салгах хэрэгтэй. Буруу ойлголтоосоо болоод татвараа төлөхгүй өр болгоод, хүү, алдангид ороод, татварын байгууллагын эрсдэлтэй татвар төлөгч гэдэг ангилалд орох гэх мэт сөрөг үр дагавартай.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хүнийн эрхийн үндэс­ний комиссын дарга Ж.Бямба­доржтой ярилцлаа.

-Монголд хүний эрхийн байдал ямар байна. Ялан­гуяа хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаал­тын явцад сэжигтэн болоод саатуулагдаж бай­гаа хүмүүсийн эрх хэр зөр­чиг­дөж байна вэ?

-Хүний нийгэм байгаа цагт аливаа зөрчил байдаг. Үүний адил хүний эрхийн зөрчил байж л байдаг. Гагцхүү ардчилсан нийгэмтэй улс юм бол хүний эрхийг дордуулсан хуультай байж болохгүйг дэлхий нийтээрээ шаарддаг л даа. Төрийн байгууллага нь хүний эрхийг зөрчиж болохгүй. Зөрчсөн тохиолдолд тэрийгээ нэн даруй арилгадаг байх хэрэгтэй. Арилгасныхаа дараа хохирсон бол нөхөн олговрыг олгодог байх ёстой. Тиймээс Хүний эрхийн үндэсний комисс хууль бусаар хоригдож, эрх нь зөрчигдсөн хүмүүсийн өмнөөс хуулийн байгууллагад төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад нөхөн төлбөрийг нь олгуулж байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд хүн амины хэрэгт сэжиглэгдэж 570 хоног хоригдсон хүнд манайх төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад, хоёр шатны шүүхээр 81 сая төгрөгийн нөхөн олго­вор олгуулсан. Ер нь жилд 2-3 гурван хүнийг төлөөлөн нэхэмжлэл гаргаад нөхөн олговор олгуулж байна.

Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын явцад сэжигтэн, яллагдагч болоод цагдан хоригдож байгаа хүмүүсийн эрхийн асуудал олны анхаа­рал татаж, байнга яригдаж, хэл ам дагуулсаар байна. Хүн хэрэг хийсэн бол хуулинд заасан ял шийтгэлээ эдлэх л ёстой. Харин тухайн хэр­гийг нь шалгах явцдаа, ял шийт­гэл оногдуулахдаа, эдлүүлэхдээ хүний эрхийг өчүүхэн ч зөрчиж болохгүй. Хуульд заасан албадлагын арга хэмжээ хэрэглэхээс биш хүний нэр төрд халдах, зодож, зовоох, төрөл төрөгсөд хамаатан саданд нь халдаан хэрэглэх зэрэг зүйл ардчилсан Монгол Улсад хэрхэвч байж таарахгүй.

-Сэжигтнүүдийг урт хуга­цаанд саатуулах, цагдан хорих анги дамжуулан хорьдог явдал хүний эрх зөрчсөн асуудал уу?

-Энэ бол хоёр талтай л асуудал. Өнөөдөр шинжлэх ухаан техникийн ололтыг тэр болгон хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд ашиглаж чадахгүй байна. Нөгөө талаас гэмт хэргийн гаралт их байна. Ялангуяа хулгай, дээрмийн хэрэг дий­лэнх хувийг эзэлдэг. Ийм нөхцөлд нэг хүнийг тодорхой хугацаа­гаар хорьдог. Тодорхой нотлох баримттайгаар бариад авахаар хулгай, дээр­мийн хэрэг дээр цаана цаанаасаа олон хэрэг дам­жаад гараад байдаг. Үүнээс болж тухайн хүн удаан хуга­цаа­гаар хоригддог. Мөн томоо­хон дуулиантай авлигын хэрэг дээр удаан хугацаагаар хорих асуудал ч байна. Түүнчлэн мөрдөн байцаагчдыг хэрэг илрүүлэхийг дээр дороос шаар­дах, шахалт үзүүлэх явдал их байна. Мөрдөн байцаалтад саад учруулах, нотлох баримтаа устгах, мэдүүлгээ үгсэн нэгтгэх гэх зэрэг шаардлагын үүднээс хорьдог шиг байгаа юм. Аль болох цагдан хорих аргыг хэрэглэхгүй, гадуур батлан даалтад байлгаж, мөрдөн шалгах ажиллагаагаа явуул­даг болох чиглэлийг түлхүү баримталмаар байна. Улсын хэмжээнд тоо аваад үзэхээр цагдан хорих асуудал багасч байгаа юм. Өмнө нь аймгуудын цагдан хорих байранд 30-50 хүн цагдан хоригддог байсан. Өнгөрсөн тав, зургаан сард баруун гурван аймгаар явахад энэ тоо эрс буурсан үзүүлэлт харагдаж байна лээ.

Эрүүдэн шүүх гэдгийг манай УИХ-ын зарим гишүүн шал өөрөөр ойлгодог юм байна. Хүнийг улаадсан төм­рөөр хайраад л, Солонгосын түүхэн кинон дээр гарч байгаа шиг хүнийг тамлан зовоож, орилуулаад л, манай түүхэн дэх Манжийн үеийн есөн эрүү тулгаад л байвал эрүү шүүлт гэж үздэг юм шиг ойлголт одоо хаана ч байхгүй. Олон улсын конвенцийн агуулга чинь эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхгүй байлгахад чиглэгдсэн байдаг шүү дээ. Энэ ойлголтуудыг чинь олон улсын гэрээ конвенциор тогтоогоод өгчихсөн юм. Энэ дагуугаа нэгдэн орсон улс орнуудаас биелүүлэхийг шаарддаг. Манайд нилээд түгээмэл байгаа хэлбэрүүд бол айлган сүрдүүлдэг, эрх чөлөөнд нь халдаж зоддог, сэтгэл зүйн дарамтад оруулдаг, удаан хугацаагаар хорьдог, цагдан хорих анги дамжуулдаг, хэрэг нь шүүхээр шийдвэрлэгдээгүй байхад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацаж, нийгмийн уур амьсгал бүрдүүлдэг, гэр бүлд нь халдахыг оролддог зэрэг болно.

Монгол Улсын хуулинд ч байгаа. Олон улсын гэрээнд ч тусгасан. Тэр хүн чинь тухайн хэрэг үйлдсэн газраа гэр бүл төрөл төрөгсөдтэйгээ ойрхон цагдан хоригдож, өмгөөлөгч, гэр бүлийн гишүүдтэйгээ байнга харьцаж байх эрхтэй. Бас хүмүүсийн сэтгэл зүйд Төв аймаг, Зүүн хараагийн цагдан хорих гэж аймаар газар байдаг шиг ойлголт төрүүлээд байх юм. Тийм биш. Нөхцөлийн хувьд харьцангуйгаар адилхан болгох шаардлагыг тавиад захаасаа гайгүй болж байгаа. Гагцхүү нөгөө хүмүүс өмгөөлөгчтэйгээ тэр болгон уулзаад байх боломжгүй. Шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдоогүй учраас ар гэрийн эргэлт авч байх ёстой. Тэр боломж нь хязгаарлагдмал болчихдог. Тийм л шаардлагын үүднээс тухайн нутаг дэвсгэр дээр нь тухайн цагдан хорих байранд байлгах ёстой гэдэг шаардлагыг бид тавьдаг. ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн мэдүүлсэн 13 дахь илтгэлдээ ч бид зөвлөмж болгосон байх жишээтэй.

-Газрын тосны газрын дарга агсан Д.Амарсайхан саатуулагдаж байгаад амиа алдсанаас хойш хорих байранд хоригдож буй хүн нас барах тохиолдол удаа дараа гарлаа. Хүний эрхийг зөрчиж байгаа хэлбэр биз дээ?

-Ер нь хорих ангид хүн нас барах тохиолдол гардаг. Тэр нь ямар нэгэн хорих байгууллагын буруутай үйл ажиллагаанаас юм уу, эсвэл эрүү шүүлт, хууль бус үйл ажиллагаанаас болж хүн нас барсан тохиолдол нэг ч байхгүй. Гагцхүү суурь өвчнөөс болж байна. Харин Амарсайханы хувьд хүний эрхийн том зөрчил болсон гэдгийг хавар болсон Хүний эрхийн дэд хорооны хурал дээр тодорхой ярьсан шүү дээ.

-Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй байдлаас болж нас барж байгаа юм биш үү?

-Тийм зүйл огт байхгүй. Эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар бол өөрийн том эмнэлэгтэй. Хорих ангиу­дад анхан шатны тусламж үйлчилгээ үзүүлэх бололцоотой. Бүр болохгүй тохиолдолд гурав дахь шатны эмнэлгүүдэд харгалзагчтайгаа харуул хамгаалалтын дор хэвтэж эмчлүүлэх шаардлага гарч байгаа.

-Ерөнхий сайдын туслах Тулгын асуудал юу болсон бэ. Тэрээр хорих ангид саатуулагдаж байх хугацаандаа эмнэлгийн тусламж авахын тулд танай байгууллагад үүрүүлж ирсэн гэсэн. Энэ тухай Байнгын хорооны хурал дээр хэлж таны байсныг сонслоо л доо. Үүнийг тодруулах гэсэн юм?

-Тулгын тухайд ээж нь хэвлэлийн бага хурал хийснийхээ дараа манайд гомдол гаргасан. Бид газар дээр нь очиж шалгасан. Эмнэлгийн дүгнэлт гарсан байсан. Гурав дахь шатлалын эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэх ёстой гэж. Тэгээд явж чадахгүй, 461 дүгээр ангийн эмнэлгээс үүрч авчран манай ажилтантай уулзалтын өрөөнд уулзуулсан байсан. Бид энэ асуудлыг Ерөнхий прокурорт хандаж, нэн яаралтай арга хэмжээ авч өгөхийг хүссэн л дээ. Энэ асуудлыг Ерөнхий прокурорын газраас Нийслэлийн прокурорт шилжүүлсэн байна лээ. Ингээд Нийслэлийн прокурорын газраас арга хэмжээ аваад Тулгыг Сонгдо эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байна гэсэн хариу бидэнд мягмар гаригийн өглөө ирсэн. Асуудал ингэж л шийдэгдээд явж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, харуул хамгаалалтын дор зайлшгүй шаардлагатай эмчилгээг нь хийлгээд явах хэрэгтэй гэсэн үг. Түүнээс тэр хүний хэрэг хийсэн эсэх нь бидний асуудал биш. Харин төрийн тодорхой албадлагын арга хэмжээнд орсон үедээ эрх чөлөө нь зөрчигдөж байна уу гэдэгт бид анхаарч байгаа юм.

-ТЕГ-ын Сөрөх тагнуулын дарга асан Д.Цогтбаатарын хэрэг олны анхаарлын төвд орсон. Танайд хоёр ч удаа захидал өгсөн боловч хариу өгөхгүй байна гэж байна лээ. Та түүний захидалтай танилцаж үзэв үү?

-Д.Цогтбаатарын тухайд хэргийн асуудлаар бичээд байгаа. Бид түүний хэрэг хийсэн, хийгээгүй тухайд нь оролцох ёсгүй. Харин хэрэг мөрдөн шалгах явцдаа түүний эрхийг зөрчсөн үү, эрүү шүүлтэд өртүүлсэн үү гэдэг талаас нь л гомдлыг нь шалгах үүрэгтэй. Найруулагч Бадамрагчаа нарын гурван иргэнийг төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг завдсан тухай кино хийж байсан гэдэг үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байсан шүү дээ. Д.Цогтбаатарын хэрэг үүнээс үүдэлтэй юм билээ. Бадамрагчаагийн хэрэг цагаадангуут эргүүлээд тэр үед тагнуулын албанд ажиллаж байсан хүмүүст эрүү үүсгээд шалгаж байгаа юм байна гэж ойлгож байгаа. Хэргийн асуудал бидэнд огт хамаагүй. Гагцхүү хүнийг эрүүдэн шүүж, тарчлаан зовоож болохгүй.

-АТГ-ын дэд дарга Б.Хурц хувийн өс хонзонгийн улмаас өөрийг нь удаан хугацаагаар хорьж, хууль зөрчөөд байгаа талаар Д.Цогтбаатар захидалдаа бичсэн байсан л даа. Энэ нь түүний эрх зөрчигдөөд байгааг хэлээд байгаа юм биш үү?

-Тэрийг тогтоох боломж бидэнд байхгүй. Үүрэг ч байхгүй. Манай ХЭҮК-ын тухай хуулинд хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, шүүх шатанд байгаа хэрэг маргааны талаарх гомдлыг хүлээж авахгүй гээд тодорхой заасан. Харин тухайн иргэн хоригдох явцад эрх нь зөрчигдөж байвал бид хүлээж авдаг.

-Манай улс Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг конвенцийн нэмэлт протоколд нэгдэх тухай Байнгын хороогоор хэлэлцэж байна. Энэ тухай мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Энэ конвенцид манайх нэгдэж ороод 10 гаруй жил болж байна. Харин одоо нэмэлт протоколд орж байгаа юм. Үүний гол ач холбогдол нь гэвэл эрүүдэн шүүхийн эсрэг, урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд оролцох үндэсний байгууллагыг байгуулах асуудал байгаа юм. Тэр нь Монгол Улсад ХЭҮК байхаар оруулж байгаа. Гэхдээ ганц хорих ангид биш. Ерөөсөө эрх нь хязгаарлагдсан хүмүүст хамаатай. Энд хорих газрууд, сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийн эмчилгээ сувлигааны газар, тухайн улсад нэвтэрч чадахгүй байгаа визийн зөрчилтэй ч юм уу асуудалтай иргэдийг түр саатуулдаг байр зэрэгт чөлөөтэй нэвтэрч хяналт шалгалт хийдэг болох юм. Хорих ангиудад энэ үйл ажиллагааг ХЭҮК одоо ч хэрэгжүүлж байгаа.

-Шүүхийн шинэчлэлийн хүрээнд УИХ-аар багц хуулиудыг хэлэлцэж байна. Эдгээр хуулиуд батлагдан гарвал ач холбогдлыг нь та хэрхэн харж байна?

-Юуны төлөө байнгын ажиллагаатай парламенттай билээ дээ. Яаралтай энэ олон хуулиудыг иж бүрнээр нь гаргах хэрэгтэй байна. Ингэхгүйгээс болоод нөгөө шинэчлэл хийсэн арга хэмжээнүүд үр дүнгээ өгөхгүй, харин ч буруу ойлголт өгөөд байна. Тиймээс Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хууль, Гэмт хэргийн тухай хууль гэх мэт хуулиудыг нэн яаралтай гаргахгүй бол болохгүй байна. Монгол Улс 2012 оны 12 дугаар сард цаазаар авах ялыг халж, конвенцио баталсан. Урьд нь Ерөнхийлөгч уучлал үзүүлсэн тохиолдолд хуулинд зааснаар 30 жилийн хорих ялаар сольдог байсан. Харин одоо нэгэнт цаазаар авах ялгүй болсон болохоор 25 жилийн ял оногдуулдаг болсон. Уг нь үүний оронд хугацаагүй хорих ял хэрэглэх тухай яригдаж байсан. Энэ хуулийг яаралтай оруулж ирэх ёстой байтал Гэмт хэргийн тухай хууль нэг мөсөн оруулж ирнэ гээд хоёр жил боллоо. Үүнээс болоод олон хүндрэлтэй асуудал гарч ирж байна. Нэг хэсэг хүн 30 жилтэй сууж байна. Нөгөө хэсэг нь 25 жил авсан байдаг. Цаазаар авах ялыг халсан нь зөв. Харин ихэнх орнууд хугацаагүй хорьдог. Тухайн хүний ялыг тодорхой хугацааны дараа эргэж хараад, бололцоотой бол сулладаг хуультай. Манайх ч тэр концепцоор санал оруулсан. Одоог хүртэл УИХ энэ талаар хуулийг батлах үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүйгээс хүний эрх зөрчигдсөөр байна.

-Хэрэгт холбогдсон хүмүүс саатуулагдаж байх хугацаандаа өмгөөлөгчтэйгээ чөлөөтэй ярилцаж байх өрөөтэй болсон нь хүний эрхийг дээдлэх нэг том ажил гэж байсан байх аа. Үр дүнгээ яаж өгөх вэ?

-Энэ бол хэдэн жил хөөцөлдөж явж байгаад хийж байгаа ажил юм. Нэг ийм яриа байдаг юм. Хэргээ таслуулсан хүнд хандаж “Төгсгөлийн хэлэх үг байна уу” гэж асуухад “Одоо юу байхав дээ, хэлэхгүй байя гэсэн болгоныг прокурор хэлчихлээ. Хэлье гэсэн болгоныг өмгөөлөгч хэлчихлээ” гэсэн байгаа юм. Ийм л байх ёстой. Тиймээс өмгөөлөгч нь утсаар яриад, нарийн ширийн юмаа ярьж чаддаггүй. Харин прокурор бол хуулийн дагуу бүхий л үйл ажиллагаагаа ямар ч аргаар хийж болдог. Ийм байж таарахгүй. Тэр хүнийг хамгаалах ганц хүн бол өмгөөлөгч байгаа юм. Илэн далангүй ярьж, уулзах боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Жишээлбэл, тэнд бид ямар шаардлага тавьдаг вэ гэвэл тусгай өрөөнд уулздаг байх ёстой. Сонсч чагнадаг төхөөрөмж байх ёсгүй. Харин аюулгүй байдлыг нь хянах шаардлагын үүднээс видео бичлэг хийж болно.

М.МӨНХЦЭЦЭГ