Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн АНУ-д хийсэн айлчлалын талаар Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Олон улсын харилцаа, нийгэм судлалын сургуулийн захирал Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

–Шинзо Абэгийн АНУ-д хийсэн айлчлалын ач холбогдол болоод онцлогийг судлаач хүний хувьд хэрхэн харж байгаа вэ?

-Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ АНУ-д долоо хоногийн хугацаатай айлчлал хийлээ. Гол онцлог нь Дэлхийн II дайн дууссаны 70 жилийн ойн үйл явдалтай давхацсан. Хоёрдугаарт, энэ айлчлал бүс нутгийн хүрээнд олон улсын харилцаанд оролцогч гол гүрнүүдийн анхаарлыг ихэд татаж байна. Хамгийн гол анхаарал татаж байгаа зүйл бол АНУ, Япон хоёрын хоорондох харилцаа, хамтын ажиллагаа. Япон бол АНУ-ын Зүүн Ази дахь ойрын холбоотон, стратегийн түнш улс. Үүнд суурилж хоёр орны харилцааны гол онцлог гарч ирж байгаа. Нөгөө талд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама төрийн тэргүүнээр сонгогдсоныхоо дараа Азийг дахин тэнцвэржүүлэх бодлого гаргаж ирсэн. Энд Япон асар том байр суурь эзэлж байгаа. Тиймээс Шинзо Абэгийн айлчлал үүн дээр төвлөрлөө. Тэрбээр айлчлалаа Бостон хотоос эхэлж, улмаар АНУ-ын төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Керритэй хэлэлцээ явуулсан. Үүний дараа Барак Обама түүнийг хүлээн авч уулзлаа. Тодруулбал, Цагаан ордонд маш том хүлээн авалт болсон. Энэ айлчлал бол сүүлийн жилүүдэд болж байгаагүй нэлээд томоохон онцлогтой боллоо. Хүлээн авалт бол хоёр орон ойр дотно байгааг харуулсан. Хүлээн авалтад Барак Обама Японы алдартай яруу найргийн дөрвөн мөртийг уншиж, Японы үндэсний архи болох сакэгээр хундага өргөлөө. Айлчлалын хүрээнд Шинзо Абэ АНУ-ын Конгресст үг хэлсэн. Тэрбээр юуны өмнө Дэлхийн II дайнд АНУ олон цэрэг эрсээ алдсанд харуусал илэрхийлж буйгаа хэлсэн.

–Японы Ерөнхий сайд АНУ-ын парламентад үг хэлж байсан тохиол байхгүй гэх юм билээ. Энэ нь хоёр орны харилцааг эрчимжиж байгааг харуулж байна уу?

-Яг тийм. Юуны өмнө өнөөдөр олон улсын харилцаанд олон туйлт харилцаа бүрэлдэн тогтчихоод байгаа юм. Энэ бол Хятад улсын үсрэнгүй хөгжил ОХУ-ын эдийн засгийн сэргэлттэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, БРИКС-ийн орнуудын хүч нөлөө олон улсын харилцаанд шинэ мянган гарснаар хүчний дахин тэнцвэржүүлэлт явагдаж байна л даа. Өөрөөр хэлбэр, бүс нутгийн томоохон гүрнүүдэд Хятад улсын хүч нөлөө ихээхэн эрчимтэй өрнөж байна. Дээрээс нь дэлхийд Хятад эдийн засаг маш эрчтэй нөлөөлж байна. БРИКС-ийн орнуудын хувьд 100 тэрбум ам.долларын дүрмийн сантай БРИКС-ийн хөгжлийн банкийг байгуулах шийдвэр гарсан. 2016 оноос үйл ажиллагаагаа эхлэх гэж байна. Мөн Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банкийг байгуулсан. Энэ банк мөн л 100 тэрбум ам.долларын дүрмийн сантай. Энэ банк ялангуяа Азийн хөгжлийн банктай өрсөлдөнө. Азийн хөгжлийн банк голдуу япон хүнээр удирдлагаа сонгосоор ирсэн. Дэлхийн эдийн засагт нөлөөлөл нь эрс өсч байгаа олон улсын харилцаанд олон туйлт ертөнц нэгэнт бүрэлдэж байна. Нөгөө нэг үйл явц нь Япон Хятад хоёрын харилцаанд байдаг маргаантай хоёр асуудал байдаг. Энэ бол Синкаку арлын маргаан. Нөгөө асуудал нь Дэлхийн II дайны үед амь насаа алдсан Япон цэргүүдийг оршуулсан Ясукуни сүмд Японы төр засгийн удирдлагууд хүндэтгэл үзүүлдэг. Энэ хоёр асуудлаас болоод Хятад Японы харилцаа нэлээд өрсөлдөөнтэй, сөргөлдөөнтэй, ээдрээтэй байгаа. Олон улсын харилцааны ийм нөхцөлд хүчний дахин тэнцвэржүүлэлт гэдэг АНУ-ын гадаад бодлого явж байгаа. Барак Обамагийн Азид явуулж байгаа энэ бодлогын хүрээнд Шинзо Абэгийн айлчлал болсон нь олон улсын харилцаанд ихээхэн анхаарал татсан үйл явдал боллоо.

–Энэ айлчлалын хүрээнд хоёр тал батлан хамгаалах хамтын ажиллагааны шинэ удирдамж хэмээх баримт бичиг баталсан байна. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Маш том, 25 хуудас орчим баримт бичиг баталсан байгаа юм. Үүнд аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа, цэрэг стратегийн батлан хамгаалах хүчин чадлыг бэхжүүлэх, хоёр тал бүс нутгийн энх тайван аюулгүй байдлыг хангах өөрсдийн үүрэг оролцоог ухамсарлаж байгаа ийм хүчин зүйлүүдийг энэ баримт бичиг зааж өгсөн. Сүүлийн жилүүдэд бүс нутаг дахь газар нутгийн маргаан иргэний дайн, терроризм гээд олон улсын харилцааны маш ноцтой хүчин зүйлүүдтэй холбогдоод улс орнуудын батлан хамгаалах зардал нэмэгдлээ. Ялангуяа Украины асуудал нөлөөлсөн. Өнөө жил гэхэд АНУ-ын батлан хамгаалах зардал 665 тэрбум ам.доллар болов. Япон бол 42 ам.доллар, Хятад 135 тэрбум ам.доллараар батлан хамгаалахын зардлаа өсгөсөн байгаа. Энэ нь Орос Хятадын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа маш эрчимтэй явагдаж байна. Энэ хүчин зүйлүүд Зүүн хойд Ази дахь хүчний балансыг тэнцвэржүүлэх зайлшгүй шаардлагатай болж байгаа юм. Америк, Япон хоёр харилцаагаа сайжруулах, тэр дундаа батлан хамгаалах салбарын харилцаагаа улам ойртуулах шаардлага байгаа. Зүүн хойд Азид Япон, өмнөд Солонгос бол Америкийн гол түнш. Газар нутгийн маргаантай асуудалд Америк Японы талд зогсч байна гэдгээ удаа дараа мэдэгдээд байгаа. Тиймээс Шинзо Абэгийн айлчлалыг Хятад улс анхааралтай ажиглаж байна л даа. Олон улсын харилцааны хүчний тэнцвэр явагдаж байна гэж хэлж болно. Мөн Токиогийн 2020 оны олимпийг Америк улс дэмжиж байна. Эдгээрийг саяын айлчлалын үеэр ярьсан.

–Ялалтын 70 жилийн ойд Япон улс оролцохгүй гэдгээ мэдэгдлээ. Шалтгаан нь юу юм бол?

-Өрнөдийн гол орнууд цэргийн парадад оролцохгүй. ТиймээсЯпон үйл ажиллагаанд оролцохгүй гэдгээ албан ёсоор мэдэгдлээ. Ялангуяа Зүүн Украинд болсон үйл явдал Крымын хойгийг ОХУ нэгтгэсэнтэй холбоотойгоор өрнөдийн орнуудын хооронд авсан эдийн засгийн хориг арга хэмжээнд Япон бас зохих хэмжээнд нэгдчихсэн байгаа. Тиймээс олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээг зөрчиж байгаа учраас цэргийн парадад оролцох бол ёс суртахууны үүднээс боломжгүй гэсэн үндэслэлийг өрнөдийнхөн тавиад байгаа.

–Бас газар нутгийн маргаан байгаа…

-Ер нь бол ОХУ-ын эсрэг өрнөдийн орнууд гурван удаа эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авсан. Үүнтэй холбоотойгоор өнгөрсөн оны наймдугаар сард Курилын арал дээр ОХУ хээрийн сургууль хийсэн. Үүнийг Японы Засгийн газар өдөөн хатгасан шинжтэй гэж мэдэгдэж байсан. Сая гуравдугаар сард ОХУ, Мурманск, ар Кавказаас уралын нуруу, цаашлаад Курилын арал хүртэлх асар том хэмжээний хээрийн сургууль болсон. ЗХУ задарснаас хойших хамгийн өргөн хүрээтэй хээрийн сургууль боллоо. Тэгэхээр хоёр орны газар нутгийн маргаан гэдэг бол Курилын бүлэг арал буюу дөрвөн аралтай холбоотой. Эдгээр нөхцөл байдал бол хоёр орны харилцаанд асуудал болсоор ирсэн. Тиймээс олон улсын харилцаанд олон туйлт систем бүрэлдэн тогтож, ОХУ, Хятад хоёр орны харилцаа идэвхжиж байна. Энэ нөхцөл нь АНУ Японтой батлан хамгаалах салбарын харилцаагаа гүнзгийрүүлэх шаардлага болж байгаа юм. АНУ-ын хувьд Азид өөрийнхөө стратегийн бодлогыг дахин тэнцвэржүүлэх хүрээнд Японтой хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх хүчин зүйл энэ хоёр улсыг ойр дотно болголоо.

–Япон урьд нь Ялалтын баярт оролцож байсан биз дээ?

-Ялалтын баярын 60 жилийн ойн арга хэмжээнд өрнөдийн орнууд оролцож байсан. Жорж Буш болон тэр үеийн Японы Ерөнхий сайд оролцож байсан. Өнөө жилийн тухайд ОХУ олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ зөрчсөн байгаа учраас Япон энэ баярт оролцохгүй.

–Америкийн ятгалга орсон гэж байна. Сая Шинзо Абэ Америкт айлчилсан нь ч олон улсад үүнийг нотлох шиг боллоо?

-Оросууд өөрсдөө тэгж ярьдаг. В.Путин иргэдтэйгээ дөрвөн цаг шахам ярилцлага хийхдээ “Ялалтын парадад оролцъё ч гэсэн АНУ-ын зөвшөөрөлгүйгээр оролцож чадахгүй орнууд байна” гээд хэлчихсэн. Ер нь бол Америк хориглосон гээд Япон оролцохгүй байгаа ч юм биш л дээ. Нэг улсын үгэнд ороод ийм шийдвэр гаргана гэж байхгүй. Өрнөдийн орнууд гадаад бодлогын хувьд уялдуулан зохицуулсан бодлого явуулдаг холбоотнууд. Америк, Япон улс 1951 оны Сан-Францискогийн аюулгүй байдлын гэрээгээр ойр дотно. Японы аюулгүй байдлыг АНУ хангаж байдаг гэсэн үг шүү дээ. Дээрээс нь Япон 2014 оноос Үндсэн хуулийн зарим нэг өөрчлөлтөөр өөрийгөө хамгаалах, Японы хүч хилийн чанадад энхийг сахиулах үйл ажиллагаа явуулах боломжтой болсон.

Үүнийг АНУ дэмжиж байгаа. Энэ бол гадаад бодлогын бас нэг том илрэл. Дээрх байдлыг Хятад улс нэлээд болгоомжлон анхааралтай ажигладаг.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Авлигатай тэмцэх, хариуцлага шударга ёсыг бэхжүүлэх үндэсний хөтөлбөр” УИХ-ын тогтоолын төсөлд тусгагдсан хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилох гэсэн ноцтой заалтуудыг Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарынхан дуу нэгтэйгээр эсэргүүцэж байгаа. Энэ сэдвээр“ТВ-5” телевизийн гүйцэтгэх захирал Э.Дагиймаатай ярилцлаа.

-Авлигатай тэмцэх нэрийдлээр хэвлэлийн эрхэнд улмаар энэ салбарыг үгүй хийхээр санаархсан тогтоолын төсөл УИХ-д явж байна. Төслийн эхэнд хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд авлигын эсрэг соён гэгээрүүлсэн нийтлэл, нэвтрүүлгийг үнэ төлбөргүй сурталчлах ёстой гэж үүрэгдсэн маягийн заалт бий. Үүнийг биелүүлэх боломж хувийн хэвшлийн сонин хэвлэл, телевиз, радиод байгаа юу?

-Төрийн үйл ажиллагааг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр үнэ төлбөргүй сурталчилна гэдэг асуудал УИХ-ын түвшинд яригдаад, улстөрчид өөрсдөө үнэгүй сурталчлуулах гарцаа хайж байсныг манай уншигч, үзэгчид бүгд мэдэж байгаа. Улстөрчид сонгуульд өрсөлддөг, ялсан нам нь засаглалаа бүрдүүлдэг. Тэр хүмүүсийг хэвлэл мэдээллийнхэн хүчээр магтан дуул гэдэг тулгалт байж болохгүй. Яагаад гэвэл өнөөдөр чөлөөт хэвлэл үүссэн процессыг харахаар энэ салбарт хайртай хүмүүс л авч үлдсэн байдаг. Герман болон Америкийн жишээг харъя л даа. Сэхээтнүүд нь хэвлэл мэдээлэлтэйгээ үлдсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, сонин гэхэд элит гэр бүлийн өвлөгдөж ирсэн өмч хөрөнгө. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага бол улс орны үндэсний аюулгүй байдалдмаш томбааз суурь болдог. Өнгөрсөн хугацаанд төрийн өмчөөр бий болсон хэвлэл мэдээлэл гэж байхгүй. Манай иргэд мэдэж байгаа, бүгд хувийн өмч шүү дээ. Төр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд мөнгө зарцуулж байсан түүх байхгүй. Тухайлбал, ТВ-5 телевиз гэхэд өөрсдөө хөдөлмөрлөөд бүх зүйлээ хийсээр өдий зэрэгт хүрсэн. Түүнээс төр манай телевизийг мөнгөөр тэтгээд сайхан хөгжсөн үү гэвэл үгүй гэж хариулна. Энэ засаг өнөөдөр хөгжлийнхөө гольдролоор явж байгаа байгууллагууд руу үсрээд байгаа нь харамсалтай. Ингэж болохгүй. Төр өөрөө ажлаа ард түмэнд ил тод хүргэх ёстой. Гэтэл төр өөрийнхөө ажлыг хийж чадахгүй мөртлөө нийт эдийн засгийн 70 хувийг бүрдүүлж байгаа хувийн хэвшлийнхнийг хааж, бооно, шалгана гэдэг. Үүгээр зогсохгүй төр хувийн бизнест хувь хэмжээгээ оруулна гэх зэрэг тулгалт явуулж байгаад харамсаж байгаа.

Авлига гэж юу юм бэ. АТГ юу шалгах ёстой юм бэ гэвэлэнэ байгууллага татвар төлөгчдийн мөнгийг хууль бусаар захиран зарцуулж, албан тушаалаа хэтрүүлж, төсвийн хөрөнгийг идэж, шамшигдуулж байгааг авлига гэж хардаг. Энэ утгаараа тэд манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг авлига гэж хараад байгаа юм уу, ойлгохгүй байна. Бид өнөөдөр реклам, зар сурталчилгааныхаа орлогоор санхүүждэг. Хэн нэгнээс авлига авдаггүй. Бид бизнесийн компаниудаа, үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж ажилладаг.

-Авлигын эсрэг соён гэгээрүүлэх ажилд улсаас чамгүй мөнгө төсөвлөдөг. Тэгсэн хэрнээ хувийн хэвшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр үнэ төлбөргүйсурталчлуулах гээд байна?

-АТГ соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаа хэзээ ч явуулдаггүй. Тэгвэл энэ ажлаа сайн хийгээрэй гэж улсаас мөнгө төсөвлөдөг юм байна. Тэр төсвөө юунд зарцуулдгаа тэд тайлагнамаар юм. Бараг хэдэн товхимол, каталоги, цаас хэвлээд дуусдаг байх л даа. Миний хувьд авлигын эсрэг соён гэгээрүүлсэн цуврал нэвтрүүлэг,нийтлэл үзэж, уншиж байгаагүй юм байна. Дэлхийн жишигт авлигатай тэмцэх хамгийн гол ажил нь ард түмнээ авлигын эсрэг мэдээллээр хангаж, соён гэгээрүүлэх. Харин манай АТГ хүмүүсийг барьж, хорьж айлгах маягаар соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Авлигаас эмээж, айдастай байх нь зөв. Гэхдээ хүмүүсийг дарамталж, авлигын эсрэг тэмцэж байна. Арай сардаа нэг хэвлэлийн бага хурал хийснээ соён гэгээрүүлэх ажил гэж бодохгүй байх.Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд тэрийг нь үнэ төлбөргүй нийтэлж, нэвтрүүлдэг шүү дээ. Харин төсөвлөчихсөн мөнгөөрөө АТГ нь ажлаа хийж чадахгүй байхад бид өмнөөс нь тэдний ажлыг хийнэ гэж юу байхав дээ.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдтэй байгуулсан хувийн хэвшил, иргэн аж ахуй нэгжүүдийн гэрээг ил тод болгохоор тогтоолын төсөлд тусгасан байна. Хэвлэлийг дампууруулах гэсэн бас нэг ийм заалт тогтоолын төсөлд байгаа?

-Төрд, хувь хүнд ч нууц гэж байх ёстой. Тиймдээ ч дотоод журам гэж байна. Хувь хүний нууцад бүр ч халдаж болохгүй. УИХ-ын гишүүд гэхэд бүгд халдашгүй дархан эрхтэй. Тэднийг ямар нэгэн асуудалд холбогдохоор прокурор шалгаж чаддаггүй биз дээ. Гэтэл ард түмнээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүд халдашгүй дархан эрхтэй атлаа ард түмэн хэврэг байж болохгүй. Ардчиллын үнэ цэн алдагдана. Яахав хэвлэлтэй байгуулсан иргэн аж ахуй нэгжийн гэрээ хэрэгтэй гэвэл шалгаж болно. Бид хуулийн байгууллагаас нуугаад явахгүй. Гэхдээ гэрээ болгоноо гаргаад тайлагнаад байх уу. Энэ бол бизнесийн зарчим. Өнөөдөр чөлөөт зах зээлд өрсөлдөөн гэж байна. Хэвлэл мэдээллийн салбарт гэхэд арилжааны 16 телевиз өрсөлдөөд явж байна. Манайх “Номин” компанитай байгуулсан гэрээгээ ил тод болгох ёсгүй. Магадгүй бид хамгийн доод үнэ өгсөн байж болно. Тэрийгээ зарлаж болохгүй. Хэрэв ил болголоо гэхэд “Номин” компани бидэнтэй гэрээ хийсний нэмэргүй. Тэгвэл бид өрсөлдөөд яах юм бэ. Ямар ч үнэ цэн байхгүй болж байгаа биз дээ.

Монгол Улс өнөөдөр ардчилсан нийгэмд шилжээд 25 жил болсныхоо ойн баярыг сүр дуулиантай зарлаж, тунхагласан. Гэтэл ардчиллын амин сүнс болсон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх чөлөөг шат дараатайгаар боомилж, хаахыг оролдсоор ирсэн. Өнөөдөр Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийг өргөн барьж, баталсан улстөрчид тэнд байгаа. Хотын дарга Э.Бат-Үүлээс өгсүүлээд тухайн үедээ “Ардчиллын үнэ цэн хэвлэлийн эрх чөлөөнд байдаг” гэж хэлж байсан. Өнөөдөр хэвлэлийн эрх чөлөөг байхгүй болгох, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг төр өөрөө цензурддаг тогтолцоо руу орох нь ээ. Мэдээж, төрийнхнийг АТГ шалгалгүй яахав. Манай хэвлэлийнхэн авлигатай тэмцэхийг уухайлан дэмжээд хамгийн тэргүүн фронтод явж байгаа. Давс нь хэтэрсэн хоол шоврог болдогтой адил тийм гашуун хоолыг идээд явах хүн өнөөдөр байхгүй. Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөгөөрөө дэлхийд байнга ухарсан үзүүлэлттэй байгаа. Ялангуяа ардчилсан засаглалын үед үүнийг харах ёстой. Хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилсон хууль зөвхөн авлигатай тэмцэх тогтоолын төслөөр хязгаарлагдахгүй. Олон хууль байна. Хууль санаачилсан УИХ-ын гишүүн заавал хэвлэл мэдээллийн салбартай холбоотой заалт хийдэг. Энэ салбарыг оролдохгүй бол болдоггүй юм шиг л байдагт гайхдаг.

-Сэмхэн өөр хуультай хамааруулаад оруулж ирдэг зальжин арга бас байна…

-Томоохон баяр ёслолоор хүмүүсийн анхаарал өөр тийшээ хандсан байхадхууль баталдаг муу зуршил УИХ-д байдаг. Төр энэ муу зуршлаасаа салах ёстой. Бид хуульгүй байя гэж ерөөсөө хэлээгүй. Хууль баталж болно. Гэхдээ энэ салбарын төлөөллийг хэлэлцүүлэгтээ оролцуулаад санаа оноог нь тусгаад сайн хууль гаргавал шүүмжлээд байхгүй. Тэрнээс хэвлэл мэдээллийн салбар бол бүх хуулийн төсөлд шигтгэгдээд ордог зүйл биш. Үүнийг манай улстөрчид анхаараасай. Тэд сонгогчдын саналаар төрд гарч ирдэг. Дараагийн сонгуулийн уухайн дуу ойртож байгаа. Улстөрчдийн нүдэнд хамгийн гоё болоодмуухай харагдаж байгаа хүмүүс бол хэвлэл мэдээллийнхэн. “Хэвлэлийнхнийг л дарж байвал өөрсдийгөө амь бөхтэй төрд байна” гэж тэд бодож байгаа бололтой. Манай хэвлэл мэдээллийнхэн энэрэнгүй, дандаа хүний төлөө явдаг. Хэзээ ч өөрсдийнхөө асуудлыг тавьдаггүй. Барилга хазайлаа гэхэд оршин суугчид хохирч, гэмтэх вий гэж болгоомжилно. Эмнэлгийн барилга хүрэлцэхгүй байхад өвчтөнүүд нь шалан дээр унтаж байна гэж санаа зовдог. Тэгсэн атлаа өөрсдийнхөө асуудлыг үргэлж хойш нь тавьсаар ирсэн. Номхон тэмээг ноолоход амар гэдэг дээ. Тийм болохоор манай салбарыг байнга оролддог байх. Харин хэвлэл мэдээллийнхэн номхон тэмээ шиг дарлуулаад суугаад байдаг хүмүүс биш.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуульд хэвлэлийн эрхийг хааж, боомилсон хууль батлахыг хориглоно гэсэн заалт бий. Гэтэл энэ хаврын чуулганаар энэ хуулийг зөрчсөн хэд хэдэн төслүүдийг хэлэлцэх гэж байна. Хэвлэл мэдээллийн салбарынхан өөрсдийнхөө төлөө хэрхэн нэгдэх шаардлагатай вэ?

-Удахгүй Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр болох гэж байна. Энэ салбарынхан эрх чөлөөнийхөө төлөө дуугарна. 1998 онд батлагдсан Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль дөрөвхөн заалттай, ганц хуудас. Энэ бол хууль 1998-2015 он хүртэл биднийг зохицуулаад ирсэн. Монголын хэвлэлмэдээллийг маш өндөр түвшинд хөгжүүлж чадсан хууль. Үүнд төр хэвлэл мэдээллийн нийтлэлийн бодлогод оролцохгүй гэдгийг заачихсан. Төрийг хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг хаах, боох ямарваа нэгэн заалтыг хуулинд оруулж болохгүй гэдгийг тодорхой заасан хууль өнөөдөр хүчин төгөлдөр байна. Гэтэл манай улстөрчид ямар нэгэн байдлаар хэвлэлийг хаана, бооно гэж бичээд явдаг. Тэд нэгэнт энэ салбарын тухай хууль хийх гэж байгаа болсалбарынх нь тухай хэрэгжээд явж байгаа хуулийг унших хэрэгтэй. Бидэнд олон хууль хэрэггүй. “Авлигатай тэмцэх, хариуцлага шударга ёсыг бэхжүүлэх үндэсний хөтөлбөр” гэх УИХ-ын тогтоолын төслөөр хэвлэл мэдээллийн салбарыг боомилж, хаах асуудал яригдах юм бол бид босч, тэмцэнэ.

-Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эздийг ил болго, хөрөнгө оруулагчдыг нь зарла гэсэн заалт бүхий хуулийн төсөл байсхийгээд л орж ирэх юм. Энэ удаад ч авлигаас ангижрах халхавчийн дор өргөн баригдлаа.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эздийг ил болго гэж хэн эрж хайгаад юм бэ. Иргэд бол аль сонин, телевизийг хэн өмчилж, эзэмшдэгийг мэддэг. Хамгийн ил тод байгаа хөрөнгийг ил тод байлга гэж шоудаад байх хэрэггүй. Хууль зүйн яаманд бүгд бүртгэлтэй. Зарламаар байгаа юм бол хариуцсан яам нь дэлгэ л дээ. Манай хэвлэлмэдээллийнхэрэгслүүдэд айж сандраад байхаар Барак Обама, В.Путин нарын хөрөнгө оруулалт байхгүй. Үнэн хэрэгтээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд асар их орлого олоод байдаггүй. Энэ чинь оёдлын үйлдвэр, нарийн боовны цех ч биш. Үнэнийг хэлэхэд салбартаахайртай, үүнийгээ бөхөөчихгүй юм сан гэсэн сэтгэлээр ажиллаад явж байна.

Ер нь бол “Би тэр телевизийн хувьцаа эзэмшигч” гээд зарлачихсан хүн ч байгаа. Улстөрч хүн хэвлэл мэдээлэлгүй байх ёстой гээд байдаг. Яагаад ингэж хүний эрхийг боож байгаа юм бэ. Хүн Үндсэн хуулиар олгогдсон амьд явах, хэвлэн нийтлэхэрхтэй шүү дээ. Харин ч улс төрд манай сэтгүүлчид лидер явдаг. Ерөнхийлөгч, Ерөнхийсайдаасаа авахуулаад сэтгүүлч байсан. Магадгүй сэтгүүлчид муу байсан бол элитүүд төрөхгүй. Хэрэв хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн хөрөнгө оруулагчдыг зарлахыг шаардаад байгаа юм бол бусад компаниуд ч хөрөнгө оруулагчдаа ил тод болгох ёстой. Тийм л юм бол өнөөдөр “АПУ”, “Женко” компаниуд хичнээн хувьцаа эзэмшигтэйгээ нийтэд танилцуулж, тэднийг ил тод болго. Бид мэдэхгүй байна шүү дээ.

-Улстөрчид өөрсдийгөө тандах гэж иймэрхүү увайгүй аргаар хууль, тогтоолын төсөл санаачилж, хэвлэлийн эрх чөлөөг хумих гээд шиг. Тэд “Энэ хэвлэлийн цаана ямар улстөрч байна, хэн удирдаад байна” гэж бие биенээ илрүүлэх зорилготой гэж харагдахаар байгаа…

-Манай хэвлэл мэдээллийн салбарынхан юманд туйлшраад нэг талыг бариад явдаггүй. Хэвлэлмэдээлэл үргэлж ард түмнийг улстөрчдөөс дээгүүр тавьсаар ирсэн. Тэнд нэг хувь хүн, эзний эрх ашиг хэзээ ч үйлчилдэггүй. Харин улстөрчид өөрсөд шигээ санаж харддаг. Бид улс орныхоо эрх ашгийг дээгүүр тавьдаг бол улстөрчид хувийнхаа эрх ашгийг тэргүүнд болгодог. Үүнд л том ялгаа бий. Үнэнийг хэлэхэд сонгууль дөхөөд, улстөрчдөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд муухай харагдаад байгаа. Нэг хэсэг хэвлэлүүд хаалтын гэрээ хийсэн гээд л тэд баахан шуурцгаасан. Тэр хаалтын гэрээ хаана байна, тийм л юм бол гаргаад ирэх хэрэгтэй шүү дээ. Түүнээс энэ салбарыг нэлэнхүйд нь харлуулаад хэрэггүй. Харин ч хаалтын гэрээ гэж ярьсан гишүүдээс АТГ тэр хүнийг нь хайж олоод шалга л даа. Тэгэхгүй байж авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрөөр хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилохыг санаархаж болохгүй.

-Уг тогтоолын төсөлд “Хэвлэл мэдээллийн салбарт хөрөнгө оруулагч, өмчлөгч-эзнийг нээлттэй зарлаж, нэг хөрөнгө оруулагч болон нэгдмэл сонирхолтой этгээдийн оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь тухайн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хяналт тогтоох боломж бүрдүүлэхгүй байхаар тогтоох” гэсэн утгагүй заалт бий. Таны байр суурийг сонсъё?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэд хэзээ ч редакцийн бодлогод оролцдоггүй. Телевизийн эфирт бүх хувьцаа эзэмшигчид нь суугаад л гарах гэж байгаа мэдээ, нэвтрүүлэг болгоныг хянаад суудаггүй. Энэ бол сэтгүүлчдийн хөдөлмөр байдаг. Харин улстөрчид нийгэмд өөрсдийгөө гоё харагдуулах гэж, сонгогчдоос санал авахыг хичээн хэзээ ч хэрэгжихгүй эсвэл хэрэгжиж байгаа хууль ярьдаг болов уу.

Хэвлэл мэдээллийн салбарыг хөгжүүлье гэсэн нэгдмэл ашиг сонирхолтой хүмүүс л сонин, телевиз байгуулж, бизнест хамтарна шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ улс төрийн намууд нэгдмэл үзэл санаагаар нэгдсэн. Улс төрийн нам байгуулж,төрд гарч болдог мөртлөө хоёр найз нийлээд сонин, сэтгүүл хийхийг хуулиар хориглож болохгүй. Магадгүй энэ төслийг санаачлах хууль боловсруулагчид асуудлаа ойлгоогүй байх. Тэгвэл Монголд хүмүүс нийлээд, хамтраад бизнес хийж болохгүй байх нь ээ. Одоохондоо хэвлэл мэдээллийн салбарт хамаатай заалт гэж харагдаж байгаа ч цаашдаа бизнес компанийнханд хүнд асуудал болно. Тэгэхээр ах, дүү гурав нийлээд компани байгуулж болохгүй гэсэн үг үү. Бүгд тус тусдаа бизнес эрхэл гэж хуульчилж байгаагаас ялгаагүй.

Бид өнөөдөр хамгийн хүнд, оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг хүмүүс. Гэвч төр үнэлдэггүй. Гэтэл өнөөдөр танай байгууллага цаад эздээ зарлаад, бүх хувь хэмжээгээ ил тод болгоо гэж хуульчлах гэж санаархаж буйд харамсаж байна. Өнөөдөр авлигатай тэмцэх хууль Монголд хэрэгтэй. Гэтэл савнаасаа хазайгаад даваад явахаараа олон нийтийн дэмжлэгийг биш тэдний дургүйцлийг хүргэдэг гэдгийг санах ёстой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Авлигатай тэмцэх нэрээр хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилох гэсэн УИХ-ын тогтоолын төслийг ирэх баасан гаригийн чуулганаар хэлэлцэнэ. Уг төслийн талаар МСНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Б.Галааридтай ярилцлаа.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөнд чөдөр болсон Эрүүгийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Зөрчлийн тухай хуулийн төслүүдийг хаврын чуулганаар хэлэлцэх гэж байна. Үүнтэй зэрэгцээд “Авлигатай тэмцэх, хариуцлага шударга ёсыг бэхжүүлэх үндэсний хөтөлбөр”-т хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд халдсан хэд хэдэн заалт тусгагджээ. Тухайлбал, сонин, телевиз авлигын эсрэг соён гэгээрүүлэх ажлыг үнэ төлбөргүй явуулахыг үүрэгдсэн байна?

-Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл бол өөр. Харин хувийн хэвшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг ингэж үүрэгжүүлж болохгүй.Тулган хүлээлгэх, үүрэгжүүлэхээс илүүтэйгээр ийм соёл бий болгохыг уриалж, шаардаж, харилцан тохиролцсон байдлаар хийх хэрэгтэй. Хэвлэл мэдээллийн салбар бол жижиг зах зээлд ашиг багатай ажилладаг. Эрсдэл өндөртэй салбар учраас их хэмжээний эфирийн цаг, сонины зай талбайг үнэгүй мэдээллээр дүүргээд байх юм бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эдийн засгийн хувьд хөгжиж, дэвжих зам нь хаагдана гэсэн үг.

-Авлигын эсрэг мэдээ, мэдээллийг нийтэл гэж байгаа ньяваандаа төрийн байгууллагын бүх мэдээ тайланг үнэ төлбөргүй нийтэд түгээ гэж тулгах бололтой?

-Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс гаргасан шийдвэр, гамшиг тохиолдсон онцгой байдлын нөхцөлд хэвлэлүүд сайн санааны үүднээс нийтэд түгээх соёл байх ёстой. Харин тэрийг төрөөс албажуулж, үүрэгжүүлнэ гэдэг бол ойлгомжгүй асуудал л даа. Энэ нь өөрөө салбарын хөгжлийн явцад зайлшгүй бий болох ёстой соёл болохоос хуулийн дарангуйллын аргаар шийдэх асуудал биш. Хуучин тэр даргын илтгэлийг тавь гээд долоо, найман хуудас материал сонинд өгчихдөг байсан. Тэрэнтэй ялгаагүй юм болоод хувирчихвал утгагүй. “Та нар үнэ төлбөргүй мэдээлэх үүрэгтэй,тиймээс баярын хурал дээр тавьсан манай даргын илтгэлийг нийтэл” гээд сонинд хоёр нүүр материал нийтлэхийг тулгавал эдийн засгийн хувьд хохирол хүлээнэ, борлуулалт муудна. Үүнд бас уян хатан хандах ёстой. Тэрнээс төрийн мэдээллийг бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр үнэгүй цацна гэвэл бүтэхгүй. Манай салбарынхан дуу нэгтэйгээр эсэргүүцэх байх гэж бодож байна.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын хувийн хэвшил, иргэдтэй хийдэг гэрээг ил тод болгохыг төсөлд тусгасан байна. Хэрэв бүх гэрээ ил болчихвол хэвлэлтэй гэрээ байгуулах аж ахуй нэгж, хувь хүн олдохгүй байх?

-Үүнд наанатай, цаанатай хандах болов уу. Мэдээлэл сурталчилгаатай холбогдсон төсвийн гүйцэтгэл, байгуулсан гэрээг ил тод болгох заалт Шилэн дансныхаа хуулиар хүссэн ч хүсээгүй хэрэгжээд явах ёстой. Тиймээс төрийн байгууллага болоод хэвлэл мэдээллийн байгууллага хоорондын байгуулсан гэрээ нь ил тод байх зарчим нь зүйтэй. Бидний, иргэдийн татвараас бүрдсэн төсвөөр үндсэн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Гэхдээ гэрээг шударгаар байгуулахын тулд сонгон шалгаруулалт зарладаг, шаардлага хангасан үнэхээрийн топ гэсэн нийгмийн хэрэгцээг хангаж чадаж байгаа ХМХ-үүд гэрээг ил тодоор гүйцэтгэдэг тогтолцоо байх юм бол хэн хэндээ харгүй, хариуцлагатай байх.

Тэгэхээр бидний зайлшгүй хянах ёстой хэсэг бол төр. Харин хувийн хэвшлийнхэн, иргэд өөрсдийнхөө үйл ажиллагааг сурталчлахын тулд ямар гэрээ хийснийг зайлшгүй ил тод байхыг шаардаад байх зүйл биш. Үүнд хэтрүүлэн хичээх гэдэг юм харагдаад байна. Төр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ямар байхыг тодорхой болгох нь чухал. Харин хувийн хэвшлүүд ямархуу харьцаатай байх нь төрд тийм ч чухал биш. Үүнийг хуульчлан баталгаажуулаад байх албагүй. Энэ өөрөө бизнесийнхээ, нийгмийн хариуцлага гэдэг утгаар хэрэгжээд явчих ийм асуудалд дахин дахин бичиг цаас болгож, давхардуулан хүндрэл үүсгэдэг байдлаасаа татгалзсан нь дээр.

-Хэвлэлийн салбарын хөрөнгө оруулагч, өмчлөгч эзнийг нээлттэй зарлана гэж төсөлд заажээ. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Нээлттэй зарлахад аймшигтай юм байхгүй. Яагаад гэвэл өнөөдөр Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны сайт руу ороод харахад телевизийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуй нэгжүүдийн хөрөнгө оруулагчдын хувь оролцоо, овог, нэр, хаяг гээд бүгд тодорхой байгаа. Ингэлээ гээд телевизийнхэнд харш нөлөө үүсч, бизнест нь хохирол учирсан юм огт байхгүй. Энэ бол зүгээр л соёлын асуудал. Монгол бол жижигхэн. Бүгд нээлттэй л байдаг шүү дээ. Ач холбогдолтой ч юм биш. Үүнийг хэлэлцээд байх шаардлага алга. Зүгээр л явдаг журмаар нь явмаар байна.

-Ер нь аливаа бизнес итгэлцэл дээр явагддаг. Тиймээс итгэсэн хүнтэйгээ хамтарч, хөрөнгө оруулдаг. Үүнийг нь хэвлэлүүд ил болгоод зарлачихаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дампуурах юм биш үү?

-Өнөөдөр манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн барууны том зах зээлтэй орнууд шиг тэрбумтнууд төрчихсөн, монопольдоод байгаа юм алга. Зүгээр л оршин тогтнох гэж оролдсон, хичээсэн, энэ мэргэжилд хайртай, дуртайдаа үйлээ үзэж байгаа нэг хэсэг байна. Үүнийг босгочих юм сан гээд тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулчихсан, одоо эргэж буцахаасаа нэгэнт өнгөрчихсөн учраас тэр чигээрээ зүтгэж байгаа хэсэг ч байна. Мөн мундаг чухал салбар гэж бодож орж ирээд ямар адармаатай хэцүү болохыг нь ойлгочихоод яаж ч чадахгүй байж байгаа хэсэг бас байна. Хэвлэл мэдээллийн салбар эмзэг байгаа. Ялангуяа 2014 оны эдийн засгийн хямрал манай салбарт маш хүндээр туссан. Төрөөс ямар ч дэмжлэг авдаггүй. Өөрийн гэсэн яам байхгүй. Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл үндсэндээ энэ салбарын яамны үүргийг гүйцэтгэж байна. Өөрийн мөнгөгүй төрийн бус байгууллага. Ийм байгаа нөхцөлд янз янзын хаалт хоригоор битгий дарамт болоосой гэж хүсч байна. Дарамт хангалттай байгаа. Өнөөдөр эдийн засгийн аргаар дарамталдаг асар олон тохиолдол сүүлийн үед бүртгэгдэж эхэллээ. Юм л бол сэтгүүлчээс хэдэн зуун сая төгрөг нэхэмжилдэг болсон. Үүнд төр засаг анхаарлаа хандуулахгүй байгаа мөртлөө зүгээр мөрөөрөө өөрсдийгөө болгох гээд явж байгаа бизнесийнхнийгээ “Та нар хэвлэл мэдээлэлд ажллаж байгаа учраас эрх ашгийг чинь хязгаарлах ёстой” гэсэн ийм байдлаар хандах нь утгагүй асуудал. Энэ бол бизнес. Мэдээллийг боловсруулдаг, түгээдэг, тэндээсээ өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлдэг ийм л бизнес. Нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээчихсэн онцгой энэ бизнесийг ингэж дарамтлах юм бол өнгөрсөн хэдэн жилд олсон ололтоо үгүй болгоно. Дахиад энэ салбар руу дорвитой хөрөнгө оруулалт ч орохгүй шүү дээ. Ер нь энэ салбарыг зүйл дуусгая гэсэн тохиолдолд иймэрхүү хаалт хориг тавих байх даа.

-Үндсэн хуулинд хүн бүр тусдаа хуулийн этгээд байна гэж заасан.Гэтэл авлигатай тэмцэх тогтоолын төсөлд нэгдмэл сонирхолтой этгээдийн оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь тухайн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хяналт тогтоох боломж бүрдүүлэхгүй байхаар тогтооно гэж тусгасан байх юм…

-Энэ зүйл заалт өнөөдөр манайд үйлчлэхгүй. Яагаад гэвэл хэвлэлийн салбарыг 20 гаруй жил дандаа хувийн хэвшлийнхэн нуруун дээрээ авч явсан. Энэ салбарт угаасаа Монголын төдийгүй, дэлхий нийтийн жишгийг харахад гэр бүлийн бизнес явдаг. Мөн энд олон нийтийн бизнес явдаг. Бусад улс оронд болоод явж л байгаа юмыг бид өнөөдөр хязгаарлах гээд байгаа нь сонин биш. Хөрөнгө оруулагч угаасаа ашиг муутай, багтаамж муутай, энэ зах зээл рүү ялангуяа эдийн засгийн хямралтай өнөө үед хөрөнгө оруулна гэдэг байхгүйтэй адил болчихоод байгаа. Өөрөөр хэлбэл, эрсдэлд хамгийн түрүүнд өртдөг эмзэг салбар. Гэтэл нийгэмд хамгийн хэрэгтэй чухал салбар байдаг. Нэгэнт төр мөнгө өгч дэмжээд, хэвлэл мэдээллийн салбарыг хөл дээр нь босгож чадахгүй юм бол тэртэй тэргүй аваад явж байгаа хувийн хэвшлийг оролдоод байх шаардлагагүй. Мөр мөрөөрөө л явцгаая. Төр нь төрөөрөө. Хувийн хэвшил нь хувийн хэвшлээрээ. Өнгөрсөн 25 жилд өчнөөн л ахиц ололт, сайн сайхан зүйл манай салбарт бий болж л байна. Мэдээж, салбар томорч байна, ач холбогдол нэмэгдэж байгаа учраас алдаа оноо, сүүдэртэй тал нь нийгэмд тод харагддаг. Бид бүхний өмнө нээлттэй ажилладаг. Тиймээс бидний алдаа оноо болгон нээлттэй байдаг. Энэ утгаараа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг шүүмжлэх эрх нь ч иргэдэд нээлттэй. Шүүмжлэлийн бай болох боломж нь ч илүү. Ийм л орчинд бид ажиллаж байгаа. Төр дааж ажиллаж чадахгүйгээс хойш зөнд нь орхиосой гэж хүсмээр байна.

-Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр удахгүй болох гэж байна. Манай улсын хэвлэлийн эрх чөлөө жил ирэх тусам хумигдсаар байна гэсэн судалгаа байдаг. Энэ салбарын гал тогоог хариуцаад явж байгаа хүний хувьд та бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Хил хязгааргүй сэтгүүлчид ашгийн бус байгууллагаас гаргадаг Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний 2015 оны индексээрманайх 30 гаруй байраар урагшилсан. Тэрийг анзаарахгүй хойшилсон, ухарсан гээд байгаа нь зайлшгүй цаг хугацаа шаардагдсан хүнд асуудлууд байна. Тухайн үедээ шийдэгдээд, сайжраад явж байгаа зүйл байна л даа. Тэрнээс салбар бүхэлдээ болохоо байчихсан гэж хэлэхгүй. Олон сэтгүүлч ял аваад л айдас хүйдэстэй байсан тэр үе ард үлдсэн. Одоо хэлье гэснээ хэлдэг, шүүмжилье гэснээ шүүмжилдэг боллоо. Төрийн зүгээс зохицуулалт, хязгаарлалт хийх гэж янз янзаар оролдож байгаа. Гэвч тэр болгонд дуу хоолойгоо сонсгох, эсэргүүцэх, ойлголцох боломжууд нь нээлттэй. Харьцангуй ойлголцоод, асуудлаа ойлгуулж чадвал энэ салбарыг эрх зүйн хувьд гайгүй аваад явах боломжтой цаг үе ирж байгаа. Хувь сэтгүүлч, тодорхой хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн өөрсдийнх нь оролцоо чухал. Ялангуяа хууль тогтоох, шийдвэр гаргах үед та бидний дуу хоолой ойлгуулах, оролцуулах, эрх ашгаа урьдчилан хамгаалах нь чухал. Одоо яалт ч үгүй хэд хэдэн хууль дээр анхааруулах, тэр битгий хэл нэлээд болгоомжлуулах, хаалт хориг төслийн хэмжээнд явж л байна. Гэхдээ үүнийг бид цаг тухайд нь ойлгуулаад, байж болохгүй гэдгийг түвшин түвшинд нь авч явж болно. Мэдээж мэргэжлийн байгууллагын хувьд дуугүй байхгүй. Дүгнэлтээ гаргуулах, саналаа хүргүүлэх янз янзын арга хэмжээнүүд бий. Манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн, сэтгүүлчид хүртэл өөрсдийнхөө дуу хоолойг нэгтгэх байх. Тавдугаар сарын 3-ндасуудлаа ярьдаг. Хэвлэлийн эрх чөлөөтэй холбоотой болох болохгүйасуудлыг дэлхий даяар шүүн хэлэлцдэг өдөр шүү дээ. Тийм учраас энэ өдрийг тохиолдуулаад манайхан салбар доторх чиглэл чиглэлийнасуудлаа хөндөн тавьж, дуу хоолойгоо хүргээсэй гэж хүсч байна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяртай ярилцлаа.

-Хүний эрхийн 14 дүгээр илтгэлийг өнгөрсөн долоо хоногт танилцууллаа. УИХ-аар 13 дугаар илтгэлийг нь хэлэлцэж амжаагүй байтал дараагийн оных нь ороод ирлээ. Энэ асуудалд УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны даргын хувьд та эхлээд тайлбар өгөхгүй юу?

-Миний хувьд энэ ажлыг аваад гурван сар болж байна. Хамгийн эхэнд тулгарсан асуудал бол Хүний эрхийн 13 дугаар илтгэлийг УИХ хэлэлцээгүй байсан явдал. Тодруулбал, 2015 онгарчихаад байхад 2013 онд Монгол Улсын хүний эрхийн байдал ямар байсан талаарх илтгэлээ хэлэлцээгүй явж байна гэсэн үг л дээ. Ингээд Хүний эрхийн дэд хорооны хурлаар үүнийг яаралтай авч хэлэлцээд УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлэх нь зүйтэй юм байна гэсэн шийдвэр гаргасан. Гэвч чуулган завсарлаад хэлэлцэх боломж нь олдоогүй байх. Ингээд хаврын чуулган эхэлмэгц байнгын хороонд болон чуулган дээр санал тавьсан. Одоо Хүний эрхийн 14 дүгээр илтгэл гараад ирлээ. Гэтэл 13 дугаар илтгэлийг хэлэлцээгүй байгаа нь УИX-аас хүний эрхийн асуудалд зохих анхаарал тавихгүй байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэж байна.Ер нь хүний эрхийн илтгэлийг тухайн жилд нь авч хэлэлцдэг ньаль салбарт хүний эрх зөрчигдөөд байна вэ гэдгийг үзээд, зөвлөмж гаргаж өгдөг. Тэр зөвлөмжийг УИX aвч хэлэлцээд “Ийм асуудлуудыг хуулинд тусгая, ийм асуудлуудыг Засгийн газар хэрэгжүүлэхдээ анхаар” гээд чиглэл өгдөг. Тэгэхээр хүний эрх зөрчигдөж буй асуудалд УИХ зохих ёсоор aнxaaрaxгүй байна гэж хэлж болно. Нэг талаас Монгол Улсад хүний эрхийн ийм, ийм зөрчил байна гэж олон улсын байгууллагуудад мэдээлчихээд УИХ нь зөрчлийг арилгах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхгүй байгаа ийм дүр зураг руу орж байгаа нь аюултай.

-Хүний эрхийн үндэсний комисс(ХЭҮК)-оос танилцуулж байгаа энэ удаагийн илтгэлдшүүхийн шийдвэргүйгээр хорьж, цагдахаас өгсүүлээд хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүдийг дурдсан байсан.

-Хүний эрхийн 14 дүгээр илтгэл бол хэд хэдэн сэдвээр төвлөрсөн юм. Монгол Улс 2014 оны 12 дугаар сард Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцэд нэгдэн орсон. Үүнтэй холбогдуулан нэгдүгээрт, гэмт хэрэг зөрчил ямархуу байгаа, хоёрдугаарт, мэдээлэгчийн эрхийг xaмгаалах асуудалд үнэлэлт, дүгнэлт хийсэн. Уг хоёр асуудалд төвлөрч байгаагийн гол утга учир нь гэвэл сүүлийн хоёр жилд сэжигтнээр тооцсон хүмүүсийг урьдчилан хорьж буй газруудад гарч байгаа зөрчил. Үүн дээр хүний эрх зөрчигдөж байгаа асуудал байнга хөндөгдөж байна. Өнгөрсөн жил ХЭҮК-т 700 өргөдөл ирсний бараг тал хувь нь зөвхөн 461 дүгээр ангитай холбоотой гомдол ирж байна. Хилс хэрэгт холбогдон хоригдоод байцаагдаж буй тухай, эрүүл мэндийн үйлчилгээ авч эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа тухай, зарим тохиолдолд мөрдөн байцаах шатанд эрүүдэн шүүсэн тухай гомдол ирсэн байгаа.

-Манай улс Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцид нэгдэж орчихоод хүний эрх зөрчигдсөөр л байна. Яавал энэ зөрчил арилах вэ?

-Эрүүдэн шүүхээс урьдчилан сэргийлэх меxа­низм байх ёстой. Тэр нөхцөл байдлыг үүсгэхгүй байх ажлыг Монгол Улс хийх хэрэгтэй. Гэвч тэр нь хийгдээгүй байна. “Намайг эрүүдэн шүүлээ” гэх гомдлуудын ихэнх нь нотлох баримтгүй болохоор хэрэгсэхгүй болоод байгаа юм. Одоо байцаагч, сэжигтэн хоёр сууж байгаад л мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явагддаг шүү дээ. Одоогоор 461 дүгээр ангид бичлэг хийгдэж байгаа. Энэ нь бүх хорих анги, саатуулах төвд байхгүй учраас “Байцаагч намайг зодсон” гэдэг гомдол гарсаар байгаа юм. Сэжигтнээ зодно гэдэг болэрүүдэн шүүх нэг хэлбэр. Гэхдээ үүнийг нотолъё гэхээр бичлэг байхгүй, баримтгүй тохиолдлууд гарч байна.

Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцид нэгдсэнтэй холбоотой хуулийн байгууллагынхны дунд сургалт явуулах шардлагатай юм байна гэж үзэж байгаа. Ямар асуудал эрүүдэн шүүх хэлбэрт орчихож байна гэдгийг хуулийн байгууллагын ажилтнууд мэдэхгүй байгаагаас ийм тохиолдол гарч байх магадлалтай. Тухайлбал, сэжигтэнд удаан хугацаагаар эргэлт оруулахгүй байх нь эрүүдэн шүүх нэг хэлбэр болж байгааг байцаагч өөрөө мэдэхгүй байснаас хүний эрхийг зөрчөөд байгаа юм ч билүү. Ер нь хэрэг бүртгэж байгаа мөрдөн байцааж байгаа хуулийн байгууллагын ажилтнуудынүйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг механизм суларчихаж гэсэн дүгнэлтэд хүрэхээр байна. Тиймээс эрүүдэн шүүсэн байж болзошгүй гэсэн 32 тохиолдол бүртгэгдчихсэн бaйдaг. Эдгээрийн 19-ийг нь хэрэгсэхгүй болгочихсон байгаа юм. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэгжүүлж байгаа хуулийн байгууллагын ажилтнуудад хариуцлага тооцох механизм үйлчлэхгүй байна гэсэн үг. Хүнийг эрүүдэн шүүсэн тохиолдлуудыг нь aвaaд үзэхээр цочмоор үйлдлүүд ч гарч байна. Энэ чинь юу вэ, 1937 он билүү гэмээр тохиолдлууд байдаг л даа.

-Тухайлбал?

-Хаана, аль хорих ангид хэн гэдэг хүнийгямар мөрдөн байцаагч эрүүдэн шүүсэн тухай нэрийг нь хэлэхэд бэрхшээлтэй.Яагаад гэвэл одоо ХЭҮК-т гомдол гаргаад явж байгаа асуудлууд юм.

“Гурван давхрын цонхоор чамайг гаргаж шиднэ шүү” гэж хэрэг хүлээлгэсэн гомдол байна. Бас байцаагчийн тэмдэглэлийг үзчихээд “Миний өгсөн мэдүүлгийг гуйвуулж бичсэн байна. Гарын үсэг зурахгүй” гэхэд ньбуу тулгаж байгаад гарын үсэг зуруулсан тухай гомдол байна. Мөн нэг хүнийг хэрэг хүлээхгүй болохоор нь уурын зууханд 19 хоног хорьсон байгаа юм. Хүнийг хориход шүүхийн шийдвэртэй байх ёстой. Гэтэл тэр хүнийг олон хоног хорьсныхоо дараа хэсгийн төлөөлөгчийн үйлдлийг хэрэгсэхгүй болгосон тайлбар нь бүр инээдтэй. “Сайн дураараа уурын зууханд 19 хоносон байна” гэсэн байгаа юм.Хэн ч харсан албан тушаалтнууд өөрсдийгөө хаацайлахын тулд байгаа нь ойлгомжтой.

ХЭҮК-ынхны жишээ болгон татсан ноцтой тохиолдлыг ярья л даа. Нэг хүнийг эрүүгийн хэрэгт сэжиглэн барьж хориод мөрдөн байцаалтын явцад хэрэгсэхгүй болгосон юм билээ.Тэр хүн гараад ирэнгүүт дахиад мөрдөн байцаалт явуулж, дахин хэрэгсэхгүй болгосон гэсэн. Хоёр дахь удаагаа хэрэгсэхгүй болгонгуут нь олон сар хоригдсон хүн чинь гомдол мэдүүлнэ биз дээ. “Би хохирлоо нөхөн төлүүлмээр байна” гэтэл гурав дахь удаагаа эрүү үүсгээд 11 жилийн ял өгчихсөн байгаа юм. Иймэрхүү байдлаар хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа асуудлууд байна. Ирэх долоо хоногт 461 дүгээр ангид хийсэн шалгалтын дүнг Хүний эрхийн дэд хороогоор авч хэлэлцэнэ. Үүнтэй холбогдуулаад Хууль зүйн сайд Д.Дорлигжавт асуулга явуулчихсан байгаа. ХЭҮКнь 461 дүгээр ангид шалгалт хийхдээ УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны даалгавраар хийсэн. Гэтэл тодорхой хэмжээний хэрэг зөрчил илрүүлээд эхлэнгүүт хорих ангийн дарга нар нь ХЭҮК-ынхныг оруулахгүй гэсэн байгаа юм. Хүний эрх зөрчигдөж байгааг шалгаж буй хүмүүсийг оруулахгүй байна гэдэг бол хуулиа зөрчсөн явдал юм.

-ХЭҮК-оос жил бүр хорих ангиудад шалгалт хийсэн дүнгээ танилцуулж, хүний эрх ноцтой зөрчигдөж байгааг мэдээлдэг. Харин хуулийн байгууллагынхан хорих ангиудад эрүү шүүлт байхгүй гэж ХЭҮК-ын дүнг үгүйсгэн тайлбарлах юм билээ. Эрх мэдлээ хэтрүүлэн хүний эрхэнд халдсан албан тушаалтанд хариуцлага тооцсон тохиолдол хэр зэрэг байдаг вэ?

-Дээрх жишээнүүдээс үзэхэд хүний эрхийн зөрчил байна гэж үзэхээс яах вэ. Тэр байтугай ар гэрийнхэнд нь дарамт үзүүлдэг тохиолдлууд ч бүртгэгдчихсэн байна. Зарим тохиолдолд эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан хуулийн байгууллагын ажилтнуудад захиргааны арга хэмжээ авсан нь ч байдаг. Тэгэхээр эрүүдэн шүүлт огт байхгүй гэж хэлж болохгүй.

-Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцоо хуулийн байгууллагын ажилтнууд мэдэхгүйгээс хүний эрх зөрчиж байна гэж та дээр хэлснээ тодруулахгүй юу?

– Жишээ нь, энэ конвенцийн дагуу нөхцөлийн эрүүдэн шүүлт гэсэн ойлголт байдаг. Энэ нь хүмүүсийг хорих анги дамжуулж, сэлгүүлж хорихыг хэлж байгаа юм. Ер нь олон улсын конвенцоороо тухайн хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүн бол гэртэйгээ хамгийн ойр байгааурьдчилан хорих төвд байх ёстой. Гэтэл манайхан сэлгүүлээд аваад явчихдаг тухай ХЭҮК-ын илтгэлд дурдсан байгаа. Нэг хүнийг гурав, дөрвөн хорих анги шилжүүлж хорьсон байдаг. Тухайн хүн өвчтэй байж байгаад хорих анги сэлгүүлэн хорьсоор байгаад эмнэлгийн тусламж авч чадалгүй мөрдөн байцаалтын шатанд 14 кг турсан тохиолдол ч бий. Тэр хүн эмнэлгийн үйлчилгээ дахиад авч чадахааргүй байх хэмжээндээ хүрсэн. Энэ бол тухайн хүнд нөхцөлийн эрүү шүүлт тулгаж байна гэсэн үг. Харин хуулийн байгууллагын ажилтнууд үүнийгээ мэдэхгүйгээр энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдох аюултай. Ер нь бол Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцоороо гурван төрлийн эрүү шүүлт байгаа. Бие мах бодийн эрүү шүүлт, сэтгэл санааны эрүү шүүлт, нөхцөлийн эрүү шүүлт гэж бий.

-Хилс хэргээр удаан хугацаагаар хоригдсон хүмүүс сэтгэл санааны нөхөн төлбөр гэж авах ёстой. Гэвч эрүү шүүлтийн явцад эрүүл мэндээрээ хохирч, насан туршдаа бусдын асаргаанд орсон тохиолдлууд цөөнгүй байдаг юм билээ. Нөхөн төлбөрт олгож байгаа мөнгө тэр хүний насан туршдаа хөдөлмөр эрхлэх боломж, эрүүл мэндийг буцааж авчрахгүй. Тиймээс үүнийг яаж зохицуулах ёстой вэ?

-Ер нь бол нөхөн олговрын асуудал ихээхэн хүндрэлтэй байгаа.

Сэтгэл санааны нөхөн олговор олгосон тохиолдол Монгол Улсад анх удаа саяхан нэг гарсан. Тодруулбал, хүн амины хэрэгт сэжиглэгдээд хэдэн жил хоригдсон хүн хэрэг хийгээгүй нь тогтоогдож, цагаадсан. Түүнд 25 сая төгрөгийн нөхөн олговор сэтгэл санааны хохирол гэж олгосон.

-Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Хүний эрхийн комиссын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэлэлцэхийг гишүүдийн бараг 100 хувийн саналаар дэмжсэн. Энэ хууль батлагдвал хүний эрхийн зөрчил буурахад ямар хөшүүрэг болох юм бол?

-УИХ-ын гишүүдийн хувьд энэ хуулийн төслийг хэлэлцэхийг санал нэгтэйгээр дэмжсэн нь Монгол Улсад өнөөдөр хүний эрх зөрчигдөж байгаад санаа зовж байгаагаа харуулж буй сайн үзүүлэлт юм.Уг хуулийн төсөл Хүний эрхийн комиссын эрх хэмжээг өргөтгөхзорилготой юм. Ер нь хэд хэдэн хуулинд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэж үзээд УИХ-ын гишүүд хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байгаа. Жишээлбэл,сэжигтнээр тооцох, урьдчилан таслан шийтгэх арга хэмжээ авах, түүний хугацааг сунгах гэсэн процесс дотор бид Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулинд холбогдох өөрчлөлтийг хийж өгөхгүй бол шүүхийн шийдвэргүйгээр хүнийг хориод байгаа нөхцөл байна гэж үзэж байгаа. ХЭҮК-ын сүүлийн шалгалтаар хоригдож байсан хүнийг сулла гэсэн шүүхийн шийдвэр гарчихаад байхад 44 хоног илүү хорьсон байгаа юм. Мөн 29 хүн шүүхийн шийдвэргүйгээр хоригдсон гэсэн мэдээлэл байна. Энэ бүхнийг нягтлах ёстой. Мөрдөн байцaax, таслан шийтгэх арга хэмжээ авч буй энэ процесстой холбогдож байгаа хэд хэдэн байгууллага бий. Энэ байгууллагуудад олгогдож байгаа хэр хэмжээний асуудлуудыг бас дахиж эргэж харах хэрэгтэй гэж УИХ-ын гишүүд үзэж буй юм. Өнгөрсөн онд 2000 гаруй хүнийг барьж, хорьсон байна л даа. Тэдний бараг талыг нь мөрдөн байцаалтаас оргон зугтаж болзошгүй гэсэн үндэслэлээр хорьсон байдаг. УИХ-ын гишүүдийн үзэж байгаагаар энгийн гэмт хэрэгт холбогдож буй хүмүүсийг заавал барьж хориод байх шаардлагагүй. Гадуур байцаагаад явах бололцоотой. Хүн амины хэрэгт холбогдчихоогүй л юм бол хилээр гарах эрхийг нь хорьчиход тэр хүн хаашаа зугтах вэ дээ.Монгол Улсдаа байгаа хүн чинь байцаалтаа өгөөд яваад байна. Хэрэв мөрдөн байцаалтад очихгүй бол дараагийн арга хэмжээ нь таслан хорих шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг ерөнхийдөө мөрдөн байцаалтад саад учруулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор биш, тухайн хүнийг хэрэг хүлээлгэхийн тулд заавал залхаан шийтгэх хэлбэрээр ашиглаж байна уу гэсэн хардлага гишүүдэд байгаа юм. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дэргэдэх судалгааны институтээс гаргасан судалгаагаар “Таслан хорих арга хэмжээ бол мөрдөн байцаагчийн дураар хийгддэг арга хэмжээ болчихсон байна” гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байсан. Уг нь энэ нь шүүхийн шийдвэрээр хийгдэх ёстой арга хэмжээ атал шүүх зүгээр л мөрдөн байцаагчийн саналыг батлаад өгчихөж байна.

-Хүний эрхийн 14 дүгээр илтгэлд мэдээлэгчийг хамгаалах эрхийнтухай асуудал хөндөгдсөн байсан. Яаж хамгаалах юм бэ?

-Энэ бол сэтгүүлчдэд хамгийн их хамаатай асуудал. Сэтгүүлчид төрийн байгууллагатай холбоотой мэдээлэл олон түмэнд хүргэснийх нь дараа тэднийг хууль хүчнийхэн дууддаг, дарамталдаг, байцаадаг тухай тохиолдлууд гарсан байдаг. Илтгэлд нэг сэтгүүлчийн яриа байна лээ. Тэрээр “Нэрээ нууцална гэдэг ойлголт устсаншүү дээ. Хүчний байгууллага, тэр дундаа Тагнуулын ерөнхий газар бөөнөөр нь aваачаад байцаадаг” гэсэн байгаа юм. Тэгэхээр Монголын хуулинд гэрч, мэдээлэгчийг хамгаална гэдэг ойлголт алга. Төрийн байгууллагын ажилтны зөрчил дутагдалтай зүйлийг сэтгүүлчид нийтэлснээсээ болоод баригдаж, хоригддог. Тэгээд сэтгүүлчийг барьж аваачаад “Чи мэдээлэгчээ хэл” гэдэг. Цаашлаад тухайн хүнийг олж аваад дарамталдаг тохиолдол бий. Хамгийн сүүлчийн жишээ гэхэд Бат инженер гэж залууг салбараа шүүмжилсний хариуд барьж хорьсон явдалбайна. Дахиад ийм олон асуудал хуулийн хүрээнд хөндөгдөж байгаа. Эрүүгийн хуулиар орж ирж байгаа асуудлыгИргэний хуулиар зохицуулж өгөөч гэж сэтгүүлчид хүсч байгаа юм.

-Гэмт хэргийн тухай хууль болон Зөрчлийн тухай хуулинд хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилсон заалтууд тусгагдсан байна. Ерөнхийлөгч УИХ-д тайлангаа тавихдаа хэвлэлийн эрхэнд халдсан хуулийн заалтууд дээр хориг тавина гэдгээ хэллээ…

-Ер нь бол гүтгэх гэдэг Гэмт хэргийн тухай асуудал байгаа шүү дээ. Манай хэвлэлийн байгууллагууд янз бүрийн мэдээлэл аваад хэвлэдэг.Энэ бол тэдний эрх үүргийн асуудал. Гэтэл гүтгэлэг гэдэг ангиллаар Эрүүгийн гэмт хэрэг болоод явчихаж байгаа юм. Үүнийг иргэний журмаар шийдээд явах ёстой гэсэн асуудлыг Ерөнхийлөгч тавьсан. Одоо орж ирсэн Эрүүгийн хуулиар гүтгэлэг гэдэг бол гэмт хэрэг гээд ороод ирчихээд байгаа. Сэтгүүлчдийнхээ эрхийг хамгаалах тал дээр хүний эрхийн дэд хороо ажиллана.Гэхдээ нөгөө талд бас өөр хүмүүсийн эрх бий. Шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдохгүй байгаа хүмүүсийг буруутай мэтээр олон нийтэд зарлана гэдэг бол бас Эрүүдэн шүүхээс ангид байх олон улсын конвенцид ордог заагдсан сэтгэл санааны эрүү шүүлт тулгаж байгаа гэмт хэрэг. Аль болох тийм зүйл гаргахгүй байх тал дээр хэвлэл мэдээллийнхэн маань манай дэд хороотой хамтарч ажиллаач ээ гэж энд зориуд тэмдэглэмээр байна. Хүний эрхийн дэд хороо ч бас хэвлэл мэдээллийнхэнтэй хамтран ажиллахад бэлэн байна.

-Цаг үеийн асуудлыг тодруулахад, Таван толгойн дээрМАН-ын бүлэг ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Манай намын бүлэг дээр Таван толгойн гэрээний тухай асуудлыг хэлэлцээгүй. Яагаад гэвэл Засгийн газар хөрөнгө оруулагч талтайгаа хэлэлцээд тохирсон гэрээнийхээ хувийг УИХ-д өргөн бариагүй байна. Тиймээс бид албан ёсны гэрээг нь үзээгүй байж хэлэлцэх боломжгүй.Гэрээгээ өргөн барьсных нь дараа дүгнэлт өгнө.

-Та өнгөрсөн баасан гаригт Булган аймгийн удирдлагуудтай цахимаар хуралдсан. Хаваржилт сайнгүй байгаа бололтой. Ямар арга хэмжээ авахаар болов?

-Булган аймгийн тухайд хаваржилт амаргүй болж байгаа. 2-3 удаа цасан шуурга тавьсан. Шуурга болон хавар гарсан малын өвчин зэргээс улбаалж 48 мянган мал хорогдчихоод байгаа. Үүнтэй холбогдуулаад аймгийн зүгээс ямар арга хэмжээ авч байна, төвөөс ямархуу арга хэмжээ aвax тaлaaр ярилцлаа. Аймгийн нөөцийн өвс сүүлийн шуурганаар тараагаад дууссан гэж байна. Одоо улсын нөөцөөс өвс татаxад xүрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн. ОБЕГ-аас цагийн байдал xүндэрвэл xаваржилт гайгүй байгаа аймгаас нөөцийн өвс шилжүүлж өгч болно гэлээ. Мөн уулзалтаар төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх барилга угсралтын ажлын бэлтгэлийн талаар ярилцлаа. Үүнд аймаг бэлтгэлийн байдлыг эргэж мэдээлнэ гэж байна. Булган аймгийн төсвийн байгууллагууд тэр дундаа Эрүүл мэндийн болон боловсролын байгууллагуудын санхүүжилт дутуу орж байгаа асуудлыг цахим уулзалтаар хөндөж ярилцлаа. Сар болгондоо, улирал тутамдаа дутагдалтай очдог байна. Булган аймгийн Эрүүл мэндийн салбар гэхэд он гараад 18 сая төгрөгийн өртэй явж байна. Асуудлыг Сангийн яамд тавина. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхгүй бол хүн амд боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээ саадгүй хүргэхэд бэрхшээл учирна гэж үзэж байгаа. Өнгөрсөн гуравдугаар сард аймгийн бүх сумдад эрүүл мэндийн үзлэг явуулсан. Өвчлөлийн онцлогийг гаргаж авах гэж оролдож байгаа юм. Аймгийн хойд талын сумдад иргэдийн дунд бамбай булчирхайн өвчлөл их байдаг. Энэ нь иодын дутагдалтай холбоотой. Зарим сумдад ходоодны өвчлөл давамгайлдаг. Худаг ус муутайгийнх л даа. Ингээд тухайн тухайн асуудлаар аймагтайгаа ярилцаад зөвлөмжүүд гаргая гэж ярилаа. Жишээлбэл, ходоодны өвчлөл ихтэй сумдад дунджаар тэдэн метрийн гүнтэй худаг ухна гэдэг ч юм уу иймэрүү зөвлөмж гаргаж өгье гэж ярилаа. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд малын галзуу өвчин аймагт их гарч байгаа. Оготно устгалтай холбоотой гараад байна уу, өөр шалтгаан байна уу гэдгийг тогтооё гэж байна. Булган аймгийн Дашинчилэн суманд аймаг дундын отрын бүс бий. Гэтэл Дашинчилэн суманд цаг агаар хүндэрч сүүлийн цаснаар бараг 3000 мал алдчихлаа. Өөрийнх нь сумын бэлчээрийн даац хэтэрчихсэнтэй холбоотой. Иймд отрын бүс рүү тодорхой тооны айл оруулж байршуулах тухай асуудлыг хөндлөө.

-Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа. Энэ хуулийн төслөөр ашигт малтмал ашигласны төлбөрийг орон нутагт хувааж өгөх тухай асуудлыг хэлэлцэнэ гэж байна. Булган аймгийн хувьд энэ төсөлд ямар санал хэлж байх юм?

-Хуулийн төсөлтэй холбогдуулж, аймгийн ИТХ-ыг санал өгөөч ээ, та нарын боловсруулсан саналыг хуулинд тусгамаар байна гэдэг хүсэлт тавьсан. Зөрүүлээд аймгаас тавьж байгаа асуудал бол “Бид зөвшөөрөл өгөхгүй гэж байхад та нарын татгалзаж байгаа чинь хууль зөрчиж байна гээд өнгөрсөн долоо хоногт арваад аж ахуй нэгжид хайгуулын зөвшөөрөл өгчихөөд явж байна” гэдэг гомдол мэдүүлж байна. Тэр зөвшөөрөл олгох, зөвшөөрөлтэй холбоотой үйл ажиллагaa явуулсны орлогыг хуваах гэхээсээ өмнө зөвшөөрөл олгодог системээ тодорхой болгохгүй бол орон нутгийн саналыг авдаггүй. Орон нутгийн санал гэж аль түвшний иргэдийн хурлын саналыг хэлж буй нь ч ойлгомжгүй байдлыг далимдуулна. Эсвэл хүч түрж шийддэг, энэ нь сүүлдээ аймаг орон нутагт эцэс төгсгөлгүй маргаан үүсгэдэг талаар аймгийн удирдлагууд хэлж байсан.

М.МӨНХЦЭЦЭГ