Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн төсөл ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад багтсан билээ. Энэ талаар Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын Ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Бизнес эрхлэгчдийг өршөөлд хамруулах, тэдний нуугдмал хөрөнгийг ил болгох хуулиудыг өмнөх парламентын үед ч баталж, мөрдөж байсан. Тухайн үед уг хуулийг сурталчилж байсан хүний нэг бол та. Тэдгээр төслийн хэрэгжилт ямар байсан талаар яриагаа эхэлье гэж бодлоо?

-1992 онд манай улс чөлөөт зах зээлийг сонгож иргэд маань өмчтэй болсон. Хувиараа аж ахуй эрхлэхийг Үндсэн хуулиараа олж авсан. Компани байгуулах, өмчөө захиран зарцуулах эрхтэй болсон. Энэ бол Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлгийн 16 дугаар зүйлд тусгагдсан хамгийн нандин чухал эрхүүд юм. Энэ эрхийг баталгаажуулах зүйл нь иргэний өмчөө төрд бүртгүүлдэг явдал байв. Төрөөр өмчөө хамгаалуулах анхны хэлбэр нь энэ юм. Дараа нь бизнес эрхлэх чөлөөтэй эрх олж авсан боловч төртэй татварын системээр холбогддог. Тэгэхээр татварын систем, бодлогын үндсэн үүрэг нь тэр иргэний аж ахуй эрхлэх эрхийг тасралтгүй хамгаалах, өмчөө захиран зарцуулах эрхийг нь хамгаалахын төлөө ажиллаж байх ёстой. Үүн рүү бид явж чадаагүй учраас байнга Өршөөлийн хууль ч юм уу, Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн механизмыг хэрэглэх гээд байгаа нэг оролдлогууд бий. Энэ алдааг одоо харж байгаа юм биш. 2005 оноос хойш болохгүй байна гэдгийг нь мэдээд 2006 оны зургадугаар сарын 19-нд “4:10”-ын бодлогоор бүх татваруудаа баталсан. Тэр үед аж ахуйн нэгжүүд 45 хувийн татвар төлдөг байлаа. Тэрийг дээрх бодлогын хүрээнд 25, 10 хувь болгоод бүх шатлалыг нь багасгасан.

-Тэр үед аж ахуйн нэгжүүд нуун дарагдуулсан хөрөнгөө ил болговол хуулийн хариуцлага хүлээнэ гэсэн түгшүүртэй байсан байх аа?

-Тухайн үед манай улсад 43 мянган аж ахуйн нэгж байсан. Нийтдээ 750-иад мянган иргэн аливаа нэг хэлбэрийн татвар төлдөг байв. Гэтэл үүнийг хаа, хаанаа сурталчлаагүй. Өөрсдөдөө ашигтай зүйл хийж байна гэсэн хар төрүүлсэн. Энэ механизмыг зөв явуулаагүйн тод жишээ бол зургаан сарын хугацаанд хэрэгжих хууль батлагдсан байхад дөрвөн сар 13 хоногийн дараа Сангийн яам, Татварын ерөнхий газар тэр хуулийг яаж хэрэглэх тухай журам гаргасан. Тэгээд дараа нь сар гаруйхан хугацаа үлдсэн байв. Миний хувьд хуулийн талаар сурталчилгаа хийж байхад 2200 иргэн, 2800-гаад компани хамрагдсан. Тэд дөрвөн тэрбум ам.долларыг ил болгосон. Ингэж 18 жил явсан буруу бүртгэл, буруу тооцоо, буруу хяналт, хар зах зээлийг ил болгосон юм. Тэгээд татвар төлдөг үндсэн 2000 гаруй компани ашиглаж чадсан. Цаана нь 41 мянган компани бараг ашиглаж чадаагүй. Тэрийгээ тайлбарлахдаа шударга улсууд нь ашиглаж чадаагүй гэдэг. Тэрэн шиг худлаа юм байхгүй. Гол нь айдастай, мэдээлэлгүй байсан. Төр өөрөө буруу сурталчилгаа явуулсан. Тухайн үеийн Сангийн яам, Татварын ерөнхий газар “Энэ бол түр зуурын хууль шүү. Шинэ гарч ирсэн Засгийн газар албаар орлогыг чинь мэдэж авчихаад нөхөн татвар тавих гэж байгаа” гэж эсрэг сурталчилгаа хийгээд сууж байсан. Үүнээс болж айдаст автсан хэрэг. Социализмын үед иргэд маш их өмчөө хураалгаж байсан. Тэр үед татварын системийн үндсэн үүрэг нь хүнийг өмчгүй байлгахын төлөө байв. Тиймээс иргэдийн тэр их айдас хүлээс нь 2008 онд ч хэвээр байсан. Хуулиар нөхцөл бололцоог нь олгочихоод байхад ашиглаж чадаагүй. Ингээд 2008 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Татварын өршөөлийн хууль гарсан. Өршөөлийн хууль гэдэг бол Их хурлын онцгой эрхэнд өршөөл үзүүлэх юм. Шүүхээр шийдэгдчихсэн эсвэл эрх бүхий байгууллагаас ял зэм авчихсан ийм улсуудыг өршөөж байгаа. Нөгөөдөх нь аливаа тэр процесс нь хүчний байгууллага юм уу хяналтын байгууллагаар илрээгүй тийм хөрөнгөө ил гаргасанд хамааралтай. Тиймээс өнөөдөр хоёр хууль дахиад яригдаад байгаа юм.

-Одоо яригдаад байгаа Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийг батлахгүй удсанаар манай эдийн засаг туйлдаа хүрсэн гэх юм. Эдгээр хууль хэрэгжиж эхэлбэл үр өгөөж нь ямар байх вэ?

-Өнөөдрийн хувьд ямар үр дүн гарсан бэ гэхээр 2008 оны хуулийг хоёрхон хувьд нь хэрэглэснээс хуулийн тэгш бус үйлчилгээ гараад ирсэн. Нөгөө талаас манай эдийн засаг 17 хувь өслөө. Тэр өсөлтөд нөлөөлсөн зүйл бол “4:10”-ын бодлого, өмнө гарсан хоёр хууль байсан юм. Дээр нь ашигт малтмалын үнэ нэмэгдсэн. Манайхан зөвхөн ашигт малтмалын ханш өссөнтэй холбоод байдаг. Цаана нь бол Оюу толгой дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж байх үед яг дотоодын хөрөнгө оруулалтаас ийм хэмжээний ам.доллар ил гарч байсан. Энэ найман тэрбум ам.доллар чинь манай эдийн засгийн хөгжилд маш нөлөө үзүүлсэн. Тэр үеийн 17 хувь хүрчихсэн эдийн засгийг микро эдийн засаг руу шингээх гээд буцаагаад алдчихсан. Дараа нь 2013, 2014 онд төрийн сангийн бодлогыг хойш нь тавиад төрийн мөнгөний бодлогыг оролдоод үзье гээд Д.Алтанхуягийн Засгийн газар Монголбанктай нийлж байгаад Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, УИХ-аас эрх аваад бондын мөнгө гаргалаа шүү дээ. Зах зээл рүү бараг таван тэрбум ам.долларын мөнгө орж ирсэн. Гэтэл энэ мөнгө буцаад микро эдийн засаг руу шингэдэггүй. Эдийн засгийн 17 хувийн өндөр өсөлттэй макро эдийн засгийн үед ч гэсэн мөнгөний бодлогоор зах зээл рүү их хэмжээний мөнгө оруулсан ч гэсэн микро руу шингэхгүй байна гэдэг бол аж ахуйн нэгж иргэдийн санхүү бүртгэлтэй холбоотой. Тэгэхээр аж ахуйн нэгжүүд маань 1999 оны хуурамч тайлантай, 2-3 баланстай явж ирсэн учраас саяын хоёр ололт шингэхгүй гадуур нь урсчихаад байгаа юм. Тиймээс үүнийг шингээхийн тулд Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль ерөөсөө хөрөнгө бүртгэл, тайлан балансыг шинээр эхэлье гэж том түвшинд харж байгаа юм. Бид шударга ёс гэхээс илүү эдийн засгийн үр дүнг хараад байгаа юм. Статистикийн мэдээгээр 32-34 хувь нь хар зах зээлд мөнгө эргэлдэж, манай эдийн засгийн тооцоо бүртгэлд орохгүй байна.

-Энэ хууль батлагдсанаар бизнес эрхлэгчид жижиг, том гэлтгүй бүгд нэг гараанаас эхлэх боломж бүрдэнэ гэж яригдаад байгаа. Санхүү бүртгэлийн системд орох өөрчлөлтийг нь хэлээд байна уу?

-НӨАТ-ын шинэчилсэн найруулга батлагдчихлаа. Дараа нь манай бүх татвартай холбоотой хуулиуд өөрчлөгдөнө. Татварын ерөнхий хуульд ч өөрчлөлт орно. Дахиад бид дүрмээ шинээр эхэлж байгаа юм. Дүрэм шинэчлэгдэж байгаа болохоор гарааг шинээр эхэлнэ. Нөгөө талаас нэгэнт эдийн засаг уналттай байгаа энэ үед шинэчлэлт хийх бололцоо гарч ирдэг. Монгол Улсын нийгмийг бүх хүн, жижиг том гэлтгүй компаниуд бүрдүүлж байгаа.Тэгэхээр тэдэнд нэг удаа санхүүгийн эрх чөлөөг нь олгочихъё. Бүх бүртгэлийг шинээр хийчихье. Монгол Улсад сүүлийн 25 жилд маш их баялаг бий болсон. Хувь хүний өмч, аж ахуйн нэгжийн өмч. Энэ баялгийн хуваарилалтаа хийж чадахгүй байгаа юм. Нэгэнт тайлан нь тав, арван жилийн өмнөөс худлаа явчихсан бол үндсэн том хөрөнгө нь бүртгэгдэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр ДНБ-ий тооцоо буруу гардаг гэсэн үг. Бүгдийг бүртгэчихвэл 22 их наяд төгрөгийн мөнгө эргүүлж байгаа бол бүртгэлийн дараа 7-8 их наяд бараг гарна. 30 их наяд болчихвол бид шал өөр тооцоо хийх бололцоо гараад ирж байгаа юм. Дүрэм эхэлбэл 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс шинэ гараагаар явна.

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль одоо ч эсэргүүцэлтэй тулгарч, хаврын чуулганаар хэлэлцэх явцад нь МАН завсарлага авсан…

-Энэ хуулийг эсэргүүцэж байгаа хоёр том субъект бий. 2008 онд дөрвөн тэрбум ам.долларыг ил болгож байсан. Бүхэл бүтэн төрийн механизмыг ашиглаж тийм их хөрөнгийг нууж чадаж байсан. Энд төр хамжилцсан. Тэрнээс хувь хүн, компани чадахгүй. Тэр хөрөнгийг ил болгосноор эдийн засаг 17 хувьд хүрэхэд тэдгээр компаниудын орлого 3-5 дахин нэмэгдсэн. Энэ бол маш сайн. Харин ашиглаж чадаагүй нь доошоо орсон. Тэгэхээр хуулийн төслийг эхний эсэргүүцэж байгаа нь энэ давуу, монополь байдлаа авч үлдэхийн тулд зах зээл рүү өөр этгээдүүдийг оруулж ирэхийг хүсэхгүй байна.

Өнөөдөр Монгол Улсад 95 мянган аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй. Хууль батлагдсан тэд бүгд шинэ тайлан баланстай ороод ирнэ. Тэгэх юм бол зах зээл дээр 95 мянган шинэ тоглогч гараад ирж байгаа юм. Өнөө 2800 тоглогч дээр 95 мянган шинэ тоглогч нэмэгдэхээр сандарна даа. Үүнээс айж байгаа юм. Нөгөө нэг хэсэг нь хуулийн аливаа нэг доголдлыг ашиглаж, хүч хэрэглэдэг бүхэл бүтэн систем бий болчихсон. Тэд энэ хоёр хуулиас айгаад байгаа юм. Дахиж тэдний дарамтад нь орох, шантаажид нь орох, авлига өгөх хүн байхгүй болчихно. Бүх юм ил болно. Сүүлийн гурван жилд 11240 компанийн захирал, нягтлангууд цагдаад очиж байцаагдсан. Тэд зөвхөн Эрүүгийн хуулийн 166-аар байцаагдаж байгаа юм. Манай үндсэн татвар төлж байгаа компани 10 мянга л байдаг. Өнөөдөр эрүүгийн хуулийн ганц заалтыг тодорхой бишээс болоод манай бүх аж ахуйн нэгжийг, баялаг бүтээдэг хүнийг дарамталдаг гол хэрэгсэл болсон. Үүндээ хүчний байгууллагыг ашигладаг. Зах зээлд ширүүн өрсөлдөөн байдаг. Тэр өрсөлдөөнийг буруу талаар ашиглаж, өрсөлдөгчөө дарахын тулд хүчний байгууллагад матаас бичдэг ажилтай болжээ. Нөгөө талаар арав гаруй мянган аж ахуйн нэгж цагдаад дуудагдсан шалтгаан бол 2008 онд гарсан хуулийг таатай ашиглаж чадаагүйгээс хэлмэгдсэн юм. Жишээлбэл, гурван жилийн өмнөх татвар дээр акт тавьдаг. Татвараа төлж чадаагүй бол хүү, алданги тавьдаг.

-Тэгвэл хууль батлагдсанаар энэ нь яаж өөрчлөгдөх юм бэ?

-Ногоо тарьж байгаа хүн нягтлан бодох бүртгэл хийнэ гэж байхгүй. Тэгэхээр жижиг аж ахуйн нэгжүүд тусгай тайлан гаргадаг санхүүгийн компаниудаар тайлангаа гаргуулж байх хэрэгтэй. Аж ахуйн нэгжүүд санхүүгийн ажилтанд жилдээ 10 сая төгрөгийн цалин өгч байна. Тэрний оронд жилдээ нэг сая төгрөг төлөөд санхүүгийн компаниудад даатгачих хэрэгтэй. Хялбаршуулсан системд оруулна гэсэн үг. Энэ бол Америкт ч, Солонгост ч хэрэгжээд явж байгаа практик. Аль болох санхүү бүртгэлийг хялбаршуулсан маягаар өгөөд нөгөө бизнес хийж байгаа өсөх процессыг гаргаж өгөх ёстой. Өнөөдөр манайд 23 мянган нягтлан байдгийн дийлэнх нь хуурамч тайлан гаргаж байна. Монголын асар том оюуны бүтээл хэрэггүй цаас болж хувирч байгаа. Одоо энэ санхүү бүртгэлийг тусд нь гаргаад энэ 23 мянган нягтлан цэвэр мэргэжлийн нягтлан бүртгэлийн компани байгуулчих хэрэгтэй. Монголд 300-400 компани байгуулчихаж болж байна. Харин том компаниуд нь санхүүтэйгээ явж байна биз. Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэд татвар төлөх журамт үүрэгтэй. Хувь хүний орлогын албан татвар татварын үндсэн суурь байх ёстой.

-Үүнийг хянах механизмыг нь яаж зохицуулж байгаа юм бол?

-НӨАТ-ын хоёр хувьд буюу тухайн татварын 20 хувийг буцааж өгнө гэж байгаа. Энэ нь хоёр янзын системтэй. Нэг нь карт уншуулах юм. Банкныхаа картыг уншуулаад талх авахдаа ч НӨАТ төлж байгаа шүү дээ. Тэгвэл үүний 20 хувь нь таны данс руу буцаад орно. Тэгэхээр бүх үйлчилгээндээ карт уншуулах болно. Энэ бололцоо нь манайд байгаа. Техникийн талаас асуудалгүй. Үүнийг хэрэгжүүлэх алхмуудыг Татварын ерөнхий газраас хийгээд эхэлсэн. Карт уншдаггүй газар талоноо уншуулна. Талоноор улс даяар том лото явах юм. Тэгэхээр хүн бүр талон аваад сурчихна. Харин талон өгдөггүй газар аяндаа зах зээлээс гарна. Сонгодог утгаар татвар төлж байгаа нь татварыг хянаж чаддаг. Энэ цагираг битүү болж эхэлнэ. Үр дүн нь 2017 оноос гарна. Тиймээс УИХ-ын 76 маань энэ долоо хоногт хуулиудаа батлаад өгөөсэй гэж хүсч байна. Тэгэхгүй бол бид хохирч үлдэнэ.

-Татварын өртэй компаниудыг Өршөөлийн хуульд хамруулаагүй нь нэг талдаа шүүмжлэл дагуулсан. Тэднийг өршөөх нь зөв үү гэдэг асуудалтай ч тулгарсан. Таны байр суурийг сонирхъё?

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль, Өршөөлийн хуулийн голоор нэг хэсэг этгээд алга болчихлоо гэдгийг МАН-ын зүгээс тавьж байгаа нь зөв юм. Акт тавиулсан хүмүүсийг хуульд хамруулаагүй. Онолынхоо хувьд Өршөөлийн хуулиар орчихно гэтэл Татварын ерөнхий хуулийн 73 дугаар заалтыг оруулаагүй байна лээ. Тэгэхээр тэд хэлмэгдчихэж байгаа юм. Тэр улсуудыг энэ хоёр хуульд хамруулахгүй бол яриад байгаа сөрөг үр дагавар болно. Сайн ч муу ч татвартай харьцаж байгаа улсуудаа жагсаалын гадна гаргах гээд байна. Төслийг хэлэлцэх явцад засах болов уу.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Сэтгүүлч С.Баттулгыг эх сурвалжтай нь хамт баривчлаад хорьчихсон. “Ноёд” группээс гаргасан сэрэмжлүүлгийг сайтдаа байршуулсных нь төлөө түүнийг одоогоос нэг жилийн өмнө хууль бусаар 32 цаг хорьж байв. Буух эзэн, буцах хаягтай тов тодорхой мэдэгдлийг нийтэлсэн атал гэмт хэрэг үйлдсэн хэмээн сэтгүүлч бүсгүйг буруутгаж эрүүгийн хэрэг үүсгэжээ. Улмаар түүнд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан нь хүний эрх, хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан ноцтой явдал байлаа. Харамсалтай нь Монголын хууль хяналтынхан үүнд дүгнэлт хийхийг хүссэнгүй. Түүнийг дээрх асуудлаар хоёр дахь удаагаа, олон хоногоор цагдан хорих хууль бус шийдвэрийг өнөө жилийн Үндэсний их баяр наадмын өмнөхөн гаргасан юм. Мөн С.Баттулгын нийтэлсэн мэдээллийн эх сурвалж болох Г.Буяндоржийг ч саатуулаад авсан. Ардчилсан засаглалтай Монгол Улсад анх удаа сэтгүүлчийг эх сурвалжтай нь хорьж, цагдаж буй уг явдал нийгмийг гайхшруулж байна. Шуудхан хэлэхэд энэ бол Ардчилсан намын нэр хүндийг нийгэмд гутаан доромжлох гэсэн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа. “Ард түмний итгэл хүлээлгэж, төрд гаргасан нам нь ийм өөдгүй зан гаргаж, та нарын эсрэг турхирч байна шүү” гэж АН-ыг муухай харагдуулахыг оролдсон ядмагхан заль юм даа.

Хорвоогийн буруу, зөвийг дэнсэлж, зөвхөн чин үнэнч, шударгаар ажиллахаа амлан тангараг өргөж, Монгол Улсынхаа туганд мэхийн сөгддөг хууль, шүүхийнхний гишгэлт бүрийг энгийн иргэд анхааралтай ажиглаж суудаг. Гаргасан шийдвэр болгон нь хаашаа хазайж, үнэний дэнс хэрхэн дийлж байгаа нь ч ард түмний нүдэнд ил байдаг болохоор түвэггүйхэн “шүүчихнэ”. Тиймдээ ч тэдний явуулж буй үйл ажиллагаа, гаргасан шийдвэрүүд нь санаандгүй эсвэл бодлогогүй алхам байжээ гэдэгт итгэх хүн байдаггүй. Малын хулгайчид л үнэмшдэг байх. Уг нь хууль шүүхийнхэн хэн нэгэн албан тушаалтан, эрх мэдэлтний нөлөөнд орохгүй, бие даасан хараат бус ажиллах ёстой салбар. Гэтэл энэ бол зүгээр л үлгэр юм байна гэдгийг болж буй үйл явдлууд тод харуулсаар. Дээрээс нь хууль шүүхийнхэн авлигыг хамгийн их өөгшүүлсэн гэдгээ өөрсдөө зарлачихсан шүү дээ. Авлигаас ангид байхын тулд цалингаа нэмүүлэх гаргалгааг эрэлхийгчид юм, тэд. Үнэндээ хууль шүүхийнхэн бүх зүйлийг санаатайгаар, бодлоготойгоор, урьдчилан төлөвлөж, зохион байгуулалт­тайгаар хийдэг. Энэ салбарын дунд шатныхан цэнхэр тугтай бүдүүлгүүдэд үнэн голоосоо дургүй. Хууль шүүхийнхний хэд хэдэн үе дамжсан, удам залгасан нөхдүүд зөвхөн Ардын намдаа л хайртай. Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суухав гэгчээр тэднийг ингэж хардах болсон үндэслэл өөрсдөөс нь улбаатай. Дан ганц сэтгүүлч С.Баттулгад тохиолдоод буй явдалтай ч холбоотой биш. Түүн дээр явуулсан зохион байгуулалттай ажиллагаа шиг үйл явдал урьд нь олонтаа давтагдаж байсан гашуун түүх бий. Ардчилсан нам Монголын парламентын түүхэнд хоёр удаа олонхи болж төр барьсан. Энэ хугацаанд ардчилсан хүчний нэрийг сэвтүүлж, хийсэн гавьяаг нь баллуурдах гэсэн оролдлого бүрийг хамгийн ихээр уухайлагчдыг ард түмэн ч андахгүй. Ардчилсан намыг засаг барьж байх тэр үед юу болсныг эргэн саная.

1996-2000 онд Ардчилсан нам дангаараа УИХ-д 50 суудал авч, олонхи болсон. 1998 оны аравдугаар сарын 2-нд УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдын үүрэг гүйцэтгэгч С.Зориг бусдын гарт онц хэрцгийгээр амиа алдсан. Өнөө маргаашгүй Ерөнхий сайдын албан тушаалд томилогдох тухай шум гараад байхад ийн харамсалтайгаар бусдын золиос болсон юм. Бүхэл бүтэн 17 жилийн нүүр үзсэн энэ хэргийн гогцоо одоо болтол тайлагдаагүй. Харин хэрэг дээр ажилласан, талийгаачтай урьд нь ямар нэгэн сэжмээр холбоотой байсан гэгдэх хүмүүс амиа алдсан тухай жагсаалт гарсан нь ч бий. Тэр жагсаалтад хэргийн мөрдөн байцаагч, прокурор, гэмт этгээдийг анх харсан гэгдэх жирийн иргэн, таксины жолооч гээд 20 орчим хүн учир битүүлгээр хорвоог орхицгоосон гэж тэмдэглэсэн байдаг юм билээ. Ерөөсөө С.Зоригийн хэргийг илрүүлэхийг манай хуулийнхан хүссэнгүй. Тэд огт хөдөлж өгөөгүй. Тэр бүү хэл “Ардчилсан нам төр барьж байгаа цагт С.Зоригийн хэрэг илрэхгүй” гэсэн мессэжийг ард түмэнд өгч байсан юм. Ардчиллынхан төрийн эсрэг байсан мэтээр хуулийнхан харагдуулж чадсан. Тэд ийм л хүмүүс. Нөгөө талд талийгаач С.Зоригийн амиа алдсан явдал зарим нэг олз хайгчдад аманд нь орсон шар тос мэт болж байв. Тухайлбал, 2000 оны сонгуульд зарим нэг нэр дэвшигч нийгэмд хүлээлт дагуулсан энэ хэргийг далимдуулж, “Намайг сонговол С.Зоригийг хөнөөсөн этгээдийг илрүүлнэ” гэхчилэн лоозогнож, уриагаа болгон шоудаж байсан удаатай.

С.Зориг амиа алдсанаас нэг жилийн дараа буюу 1999 онд Казиногийн хэрэг мандсан. УИХ-ын гишүүдийн 80 орчим хувийн дэмжлэгтэйгээр батлагдаж байсан энэ хууль олонхийн саналаар унах нь тэр. Дараагийн ээлжит сонгууль болоход жил хүрэхгүй хугацаа үлдээд байхад тухайн үеийн МАХН болох одоогийн Ардын намын тэргүүтэй УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Казиногийн хуулийг хүчингүй болгуулах ажиллагаа явуулсан юм. Судлаачдын тэмдэглэснээр С.Зоригийн хэрэг илрэх магадлал өндөр байсан учраас Казиногийн хэргийг зохиомлоор үүсгэж, өндрийг нь авахуулсан гэх юм билээ. Ийнхүү Монголын түүхэнд анх удаа Ардчилсан намаас сонгогдсон УИХ-ын гурван гишүүний бүрэн эрхийг энэ хэрэгтэй холбогдуулан түтгэлзүүлж байв. Одоогийн НИТХ-ын дарга Д.Баттулга, баригадын генерал Д.Энхбаатар, тухайн үеийн Засгийн газрын гишүүн, Хууль зүйн сайд С.Батчулуун агсан нарыг казиногийн хэргээр хоморголон шоронд хорьж байсан юм.

Харамсалтай нь С.Батчулуун сайд хоригдож байх хугацаандаа нас барсан. Харин Казиногийн хэрэгт нэр нь холбогдон ганц нэг удаа асуугдаж байцаагдаж байсан МАХН-ын хэд хэдэн гишvvн ямар ч ял зэмгvй өнгөрч байсан нь хэн бүхэнд сэжиг төрүүлдэг. Тэр үеийн МАХН-ын нарийн бичгийн дарга асан Б.Энхмандахын нэр ч дуулдаж байсан санагдана. Тэрбээр 25 саяыг авлигаар биш зээлээр авсан гэж гvрийхэд хуульчид “итгэж” мань хvнийг сулласнаар барахгүй Их Британид дипломат ажил эрхлүүлэхээр томилж байсан. Түүнээс гадна МАХН-ын хэд хэдэн гишүүний нэр дуулдаж байгаад намжсан байдаг.

Ингээд 2000 оны сонгуульд МАХН буюу өнөөгийн Ардын нам УИХ-д 72 суудал авсан юм. Өмнөх парламентад нь сөрөг хүчин болоод сууж байсан Ардын намынхны явуулсан хор уршиг нь ийм л байна. Нэг ёсондоо хууль, хяналтынхныг ашиглаж санасандаа хүрч чаджээ. Тэд төрийн эрхийг аваад тендер, газар, лицензийн наймааг жинхэнэ цэцэглүүлсэн. Өөрсдийнхөө бохир бизнесийг гүйцэлдүүлэхийн тулд увайгүй башир арга хэрэглэдэг нь одоо ч хэвээр. Ардчилсан хүчнийг дараагийн сонгуульд ялахаас болгоомжилж “Хамгийн муу ёрын нам” болгон харагдуулж, нийгэмд ийм сэтгэхүйг суулгахыг оролдож байна. Ардчилсан намыг улс төрөөс арчиж, нийгэмд байхгүй болгох Ардын намын ажиллагааг хууль шүүхийнхэн зохион байгуулалттайгаар гүйцэлдүүлдэг. Тэд өөрсдийнхөө бусармаг үйлдэлдээ бат итгэлтэй байдаг бололтой. “Тэртэй тэргүй дараагийн сонгуульд Ардчилсан нам ялагдана” гэсэн хандлагаар засаг төр барьж байгаа эрх баригч намынхаа удирдлагуудын үгэнд орохоо больдог нь гэм биш зан болжээ. Хууль, шүүхийнхэн яг одоо энэ өнгөндөө орж ирж байна. Үндсэндээ хууль шүүх, цагдаагийнхан гол зорилгоо Ардчилсан намын нэрийг уландаа гишгэхэд чиглүүлж, төрийн эсрэг ажиллаж эхэлдэг.

Өмнө нь тэд Хууль зүйн сайдаа шоронд хорьж, хөнөөсөн. Тэгвэл Ардын намын нөхөд иймэрхүү зүйлд орооцолдлоо гэхэд яах бол. Хууль зүйн сайд байсан Ц.Нямдоржийг ингэж чангалж чадах болов уу. Арай ч шоронд илгээчихгүй, ихэд хайрлана даа. Ардын намын хуучцуул болон багачуудын хийсэн балмад танхай явдал, дээрэм луйвар гээд хууль зөрчсөн явдал нь өнгөрсөн 25 жилд хэрээс хэтэрсэн. Жишээлбэл, Монголын түүхэнд хар толбо болон үлдсэн ойрын жишээ болох долдугаар сарын 1-ний үйл явдлыг бүгд тод санаж байгаа. 2008 оны сонгуулийн дүнг эсэргүүцэн Ардчилсан намд саналаа өгсөн иргэд ардын нам буюу хуучин ху-гийн нөхдөөс ам асуух гэж намын байрных нь өмнө эсэргүүцлээ илэрхийлж жагссан. Монгол хүн монгол хүн рүүгээ гал нээх тушаалыг тухайн үеийн ху намын удирдлагууд гаргаж таван хүний алтан амийг авч одсон. Ингээд Ардын нам УИХ-д 45 суудал авч, олонхи болсноор гэмт этгээдүүд уснаас хуурай гарцгаасан юм. Гэвч хэрэг хуучирдаггүй гэдэг.

Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг Монгол Улс баялаг бүтээгчид, хөрөнгө оруулагчдаа хорьж, дүрвүүлэн, ардчиллын нүд, чих, дуу хоолой, амин сүнс болсон сэтгүүлчийгээ ч эх сурвалжтай нь шоронд хийсэн явдлыг дэлхий нийт нүдээ бүлтийлгэн харж байна. Хорьж цагдана гэдэг бол бусад оронд шившиг болж байна гэсэн үг. Нийгэм даяар Ардчилсан хүчнийг харааж, зүхэж эхэллээ. Энэ хэрээр Ардчилсан намын нэр хүнд хүссэн хүсээгүй шороотой хутгалдаад ирж байгаа юм. Ингэж төр барьж байгаа намаа зохион байгуулалттай гутаан доромжилдог ажиллагаандаа хууль, шүүхийнхэн бүр өөгшөөд байна.

Цаана нь зохиомол хэрэг гэж яригдаад байгаа Л.Гансүх, Г.Дэнзэн нарын асуудал юу болох юм бэ. Хууль шүүхийнхний зохион байгуулалттай ажиллагааны цаад зорилго бол Ардчилсан нам төр барьж буй үед нөлөө бүхий гишүүд нь шоронгийн хаалга татаж, ээлж дараалан бусармаг үйлдэл гарган, төр барьж чаддаггүй гэсэн сэтгэхүйг нийгэмд суулгах юм. Өнөөдөр Засгийн газрыг Ч.Сайханбилэг толгойлж, Хууль зүйн яамыг Д.Дорлигжав даргалж байгаа юм бол одоо доод албан тушаалын хүмүүсээ захирсан шиг захирч, дэгэнд нь оруулах цаг ирснийг болж буй үйл явдлууд сануулаад байна. Тэднийг зангидсан гар шиг нэгдмэл бодлогоор “хүмүүжүүлэх” хэрэгтэй болжээ.

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа.

-МАН-ыг засгаас гаргах асуудал улс төрийн гол сэдэв болоод байна. АН-ын бүлэг хаалттай хуралдахад гишүүдийн дийлэнх нь МАН-ыг засгаас явуулахыг дэмжсэн сурагтай. Харин та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Бүлгийн хурлаар МАН-тай байгуулсан гэрээний дүгнэлтийг авч хэлэлцсэн юм билээ. МАН засагт хамтарчихаад Монгол Улсын хөгжил, эдийн засагт хэрэгцээтэй хуулиудыг баталж өгөхгүй байна. Улсынхаа ажлыг урагш явуулахгүй байгаа тэд ингэх гэж засагт хамтарсан юм уу. Ер нь яагаад МАН-тай хамтарсан Засгийн газар байгуулсан бэ гэхээр өмнөх Засгийн газрыг ажил хийлгүүлэхгүй сайд нарыг огцруулах гэж гурван удаа өргөн барьж төрийн ажлыг явуулахад хүндрэлтэй байсан.Засгийн газарт ороод Монгол Улсын төлөө нэгдэж ажиллая гэсэн боловч үгүй юм. Сүүлийн үед МАН зохион байгуулалттайгаар УИХ-ын үйл ажиллагааг үймүүлж байна. Чуулганы хуралдааныг өглөөгүүр нэг нь, өдөр нь өөр нэг нь, үдээс хойш дахиад нэг нь зориудаар үймүүлдэг. Бид эд нараас дор байна уу. Засгийн газрын гишүүд нь засаг дээр ажиллаж байгаа дүр гаргаж, парламентын гишүүд нь Их хурлын ажлыг гацааж, Монгол Улсын хөгжлийг зогсоогоод байна. Үүнийг АН ажсан. Иймээс ч бид гэрээний дүгнэлтээ хийж байгаа.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаад гол гол хуулиудаа баталж чадсангүй. Ер нь аливаа хуулийн төсөлд МАНзавсарлага авч байгаа харагдах юм. Энэ тал дээр таны бодлыг сонирхъё?

-Өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгийн гол хуулиудаа баталж чадсангүй. Дандаа хэрүүл маргаантай байлаа. Ардын нам хэдэн хүнээ сайд болгох, ажилтай болгох гэж засагт орж ирсэн байна. Тэгээд зогсохгүй, Өршөөлийн хууль, Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хууль, Үл хөдлөх хөрөнгийн тухай хууль гээд хэд хэдэн чухал хуулийг цааш явуулахгүй байна. Монгол Улс дөрвөн жил тутамд татварын өршөөл үзүүлдэг. Дэлхий нийтийн жишиг ч ийм. Бизнес хийж байгаа хүмүүс өнөөдөр улс төрчдөөс илүү хүнд нөхцөлд ажиллаж байдаг. Ийм хүмүүсээ төр нэг удаа харж үзэх ёстой.

-Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хууль наад зах нь эрүүл ахуйн стандарт шаардлага хангахгүй болохоор унагаж байна гэж Ардын намын нэр бүхий гишүүд тайлбарлаж байсан л даа?

-МАН-ын гишүүн Д.Хаянхярваа, Я.Содбаатар гээд хэдэн эрэгтэй гишүүд энэ асуудлаар хэрэлдэн, маргалдаж Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр дөрвөн эмэгтэй гишүүнийг доромжилсон. Би үнэхээрийн гутсан. Тэд хуулиа уншаагүй байгаа юм. Уншихыг ч хүсэхгүй байна. Зөвшөөрөл авах бүх стандартыг Засгийн газрын журмаар тогтооно гэсэн байгаа. Дэлхий нийтэд өнөөдөр хүүхдийнхээ асуудлыг 100 хувь шийдсэн орон байхгүй. Цэцэрлэгийн хүртээмж муутай байгаа манай нийгэмд хүүхэд харах үйлчилгээ хэрэгтэй. Өндөр хөгжилтэй орнууд хүүхэд харах үйлчилгээгээрээ хүүхдийн эрхийг хамгаалж байдаг. Энэ чинь өөрөө маш том асуудал болдог. Өөрийнхөө болоод танилуудынхаа хүүхдийг харах нэгдсэн зохион байгуулалтад орох ёстой. Нэг талаар ажилгүй хүмүүсийг ажилтай болгоно. Хувьсах зардлыг улсаас өгчихнө. Хүүхдээ хараад маш олон эмэгтэй ажил хийж чадахгүй байна. Тэдэнд хүүхдээ өгөөд ажил хийх таатай боломж нээгдэж байна шүү дээ.

-МАН-ынхны тайлбараар энэ хуулиар далимдуулан улсаас их хэмжээний мөнгө төсөвлөж, хэдхэн хүн сонгуул ийнхаа сурталчилгаанд зарцуулах гэж байгаа юм биш үү?

-Энэ бол Монгол Улсад сайн сайхан зүйл хийлгэхгүй гэсэн балмад этгээдүүдийн санаа. Д.Хаянхярваа гишүүн өөрийнхөө тойрогт ахмадуудад Улсын мөнгө тарааж байгаад гарч ирээ биз дээ. Ингэж тараах болохоор мөнгө нь байж байдаг. Хүүхдэд болохоор байхгүй гэдэг. Хүүхэд бол ганц эмэгтэй хүний асуудал биш. Эрэгтэй хүний оролцоо ч байгаа шүү дээ. Яг асуудлыг шийдэх болохоор өөрийнх нь хүүхэд биш гэдэг байдлаар хандаж байгаа юм, тэд. Тиймээс Монгол Улсын хөгжлийг тодорхойлогч гээд байгаа энэ хүмүүсийг харахаар үнэхээр итгэл алдарч байна.

– МАН-д улс орноо урагшлуулъя гэсэн бодлого алга гэж хэлэх гээд байна уу?

-Ухаантай улсууд тэдний үйлдлийг хараад гутаж байгаа байх. Өнгөрсөн парламентад байхад МАН-ын иргэдэд тараасан 21 мянган төгрөгийн асуудлыг хөндөн гаргаж ирж байлаа. Энэ бол цэвэр Ардын намын мөнгө угаалт байсан. Тэрийгээ иргэдэд тараахдаа нэг банкаар дамжуулсан. Санаж байгаа бол тухайн үед маш том мэдэгдэл гаргасан боловч Засгийн газар нь авч хэлэлцээгүй. Эд нар өөрсдийнхөө хувийн эрх ашигт нийцсэн бодлого явуулахдаа сайн. Жирийн иргэдэд ард түмний төлөө гэхээр бодлого нь байхгүй болчихоод байгаа юм. Би сая ОХУ-ын Чита, Улаан-Үүдэд томилолтоор яваад ирлээ. Тэнд ард түмэн нь ямар сайхан амьдарч байна вэ. Бодлого нь хичнээн сайхан тодорхой байна гээч. Гэтэл манай гэр хорооллынхон хүй нэгдлийн үеийнхэн шиг амьдарч байна. Тэнд маш олон цэцэрлэг, сургууль, зам барих хөрөнгийг 21 мянган төгрөг тараасан нэрээр угаасан. Би хувьдаа ажилгүй, орлого багатай иргэдэд халамжийн мөнгө өгөхийг шүүмжлээгүй, амьдрал нь сайн Төрийн албан хаагч хүмүүсийг хамруулан тараасан нь буруу юм. Ингэж улс орныхоо мөнгийг шамшигдуулсан албан тушаалтнуудад ногдуулах хариуцлагын тогтолцоо алга. Тэгвэл жирийн иргэд телевизор хулгайллаа гэхэд хэдэн жилийн ял авдаг билээ. Яагаад улс төрчид парламентын засаглалыг дэмждэг, энэ засаглалд дуртай вэ гэхээр хариуцлагагүй шийдвэр гаргаж, улс орны хөрөнгийг шамшигдуулж хариуцлага хүлээх хүн гардаггүй учир дэмждэг юм.

-Гадныхан Монголд итгэхээ болилоо, үргэлээ л гэх юм. Улс төр тогтворгүй байгаа болохоор хөрөнгө оруулагчид зүглэхгүй байна уу. Учир мэдэх хүмүүс ийм цуу яриаг албаар тараадаг зохион байгуулалттай бүлэглэл бий гэх юм билээ?

-Өнөөдөр гадныхан монголчуудад итгэнэ. Итгэсээр ч ирсэн. Монголчууд бол хүний итгэлийг алдах ард түмэн биш. Хөрөнгө оруулагчид Монголд итгэхгүй байна гэдэг бол зүгээр зохиомол яриа. Үүнийг улстөрчид тэр дундаа парламентын танхимаас гаргаж ирж байгаа юм. Энэ бол Монгол Улсыг хөгжүүлэх сонирхолгүй гишүүдийн тараасан цуурхал. Эдийн засгийн ашиг сонирхолтой тэдгээр гишүүд “Хөрөнгө оруулагчид хөрөнгөө татлаа” гээд байна. Тиймээс “Монгол Улсаа битгий балбаад бай улстөрчид өө” гэж би олон удаа хэлдэг. Монголын ард түмэн амьдарч байна, тэмцэж байна. Өнөөдөр УИХ дээр Гацуурт, Төмөртэйн орд гээд Таван толгой, Оюу толгойг сайн ярьж, маргалддаг. Тэгсэн атлаа Монгол Улсыг хөгжүүлэх өөр хуулиудыг огт ярихгүй байна. Гадны хөрөнгө зогслоо гэж Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт зогсохоос айж байна. Монгол Улсын гадаад харилцаа ямар ганц Оюу толгой юм уу. Тэгэхээр цуу яриаг гадаад хэл эзэмшсэн, мөнгөнд сонирхолтой, улс орноо боддоггүй, хүмүүжилгүй улстөрчид хийж байна. Тэд бол Монголыг гадныхантай нийлээд бүр идээд сурчихсан хүмүүс. УИХ-д ийм тав, зургаахан гишүүн байна. Ихэнх нь МАН-аас үүдэлтэй. Ийм улсууд Оюу толгойн асуудлыг зөвөөр явуулъя гэхээр гадныхны хөрөнгө оруулалт зогссон гээд байдаг. Тэгвэл Монголд гадаадын жирийн компаниуд хамтраад маш сайхан ажил хийж байна. Тэд нар тэгвэл яагаад монголчуудад итгээд байгаа юм бэ. Монголын улстөрчид эх орноо дэлхийд итгэлгүй улс гэж зарлаж байгаа. Зарим улстөрчдийн тендер зарлаж, мөнгө иддэг байсныг хязгаарлачихсан. Монгол Улсад цүнхтэй компанийн захирлууд явдаг байлаа шүү дээ.Тэдний мөнгө иддэг байсныг чөдөрлөчихөөр “Гадныхан Монголд итгэхээ больж, эдийн засаг хямарлаа” гэх зэрэг яриа албаар тарааж байгаа. Би үүнийг хоёр талтай харж байгаа л даа.

Нэгдүгээрт, улстөрчдийг улсын төсөв рүү оруулдаг нь аажмаар хумигдаж байна. Бид дэлхийн соёлт жишиг рүү явж байгаа. Зарим нь үүнээсээ салж чадахгүй үхэлдээд буй нь шууд харагддаг. Жишээлбэл, УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар байна. Тэрбээр албан тушаалгүй, эрх мэдэлгүй, жирийн гишүүн байж чадахгүй байгаа нь мэдрэгдээд байгаа. Хоёрдугаарт, Монгол Улс өөрийнхөөрөө хөгжих ёстой. Энэ хөгжлийн төлөө явж байна. 1990-ээд онд өрнөсөн Ардчилал, зах зээлийн нийгэм өрнөж Монгол хүн малтай, газартай, гэртэй, өмчтэй болж хүн бүр чөлөөтэй гадаадад зорчих эрхтэй болсон. Хүн болгонд өөрийнхөө эдийн засаг, өрх гэрээ аваад явах эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлж өгөх ёстой. Хувь хүний хашааны газрыг эргэлтэд оруулах боломжийг нээсэн хууль УИХ-д орж ирсэн. Гэтэл МАН-ын бүлэг асар их эсэргүүцэлтэй тулгараад байгаа. Иргэдийн газрыг барьцаалуулж, өрөнд оруулуулах гэлээ гэдэг. Хүн болгон газраа барьцаанд тавьж эргэлтэд оруулах ёстой. Гэхдээ банк хүн болгонд зээл олгочихгүй. Юм хийж чадах хүнээ судалж байж өгнө. Энэ эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлээд өгье гэхээр МАН тээг болоод унагаачихаж байх жишээтэй.

-Оюу толгой, Таван толгой зэрэг томоохон төслүүдээ урагшлуулбал эдийн засаг сэргэнэ гэсэн хүлээлт бас нийгэмд бий болоод удаж байна…

-Оюу толгой батлагдаад хэдэн жил болж байна вэ. Эрдэнэтээс том орд л юм бол Монгол Улсын төсөв өнөөдөр хахаж цацаж байх нь яасан юм бэ. Их хурлын гишүүд гадны мөнгөтэй хүмүүсийн удирдлага дор яваад байна. Оюу толгой Таван толгой бол сонин зүйл биш. Энэ том төсөлгүйгээр Монгол Улс хөгжихгүй юм шиг яриад байх юм. Авах мөнгөө авах хэрэгтэй. Ер нь хариуцлагагүй шийдвэр гаргасан Их хурлын гишүүдэд хариуцлага тооцох цаг нь болсон. Парламентын засаглал хэрэгтэй л гээд байдаг. Тэгвэл хариуцлагын тогтолцоо алга байна. Ойрын жишээ хэлэхэд Казахстаныг хар л даа. Улс орноо яаж хөгжүүлж, ямар ухаалаг бодлогоор удирдаж байна вэ. Гэтэл манай Их хуралд эцэг, эх нь бизнестэй, мөнгө угаадаг хүмүүсийн эрх танхи хүүхдүүд суучихсан байгаа. Бодлого тодорхойлох чадваргүй эрх танхи банди нар дарга, дэд сайд болсон байхад улс орны маань хөгжил дэвшил яаж урагшлах билээ дээ.

-МАХН дотроо нэлээд хагаралтай байна. Тус намын дарга Н.Энхбаярын рейтинг өндөр байна гэсэн мэдээлэл сүүлийн үед цацагдах боллоо. Энэ үйл явдлыг хашир улстөрчийн хувьд та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ер нь улс төрийн намуудын хуулийг маш зөв гаргах ёстой. Н.Энхбаяр дарга бол Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Их хурлын дарга, Ерөнхийлөгч байсан хүн. Тэрбээр өндөрлөг рүү гүйгээд явах хүн биш байхаа гэж би боддог. Одоо Н.Энхбаяр дарга лидер хүний хувьд Монгол Улсын хөгжлийн төлөө намаа зөв удирдаад явах байх. Гэтэл МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг АН-ын одоогийн удирдлагуудтай муудалцуулах бодлого зориуд явагдаад байгааг ажиж байна. Учир нь Н.Энхбаярын рейтинг өндөр байна, бусдынх нь бага байна гэдэг санаатай явуулгыг явуулж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг Н.Энхбаяртай хагаралтай мэт харагдуулах, хооронд нь муудалцуулах, улмаар МАХН, АН хоёрыг муудалцуулах үйлдлүүдийг хийгээд байна. Ер нь бол монгол эрчүүд уужуу ухаанаар харж, энэ мэт яс хаялтыг даваад л гарах чадвартай байх ёстой баймаар. Ямар бид нар Манжийн дарлалын өмнөх үеийн хаад, ноёд биш. Ер нь Эзэн Чингис хаан хэзээ ч дотны хувь хүнээс зөвлөгөө авдаггүй, асуудлыг зөвлөлөөрөө шийддэг байсан, тиймдээ ч Чингис хаан Дэлхийн хаан байж чадсан.

-Өнгөрсөн долоо хоногт Эх Дагинын дуган галд өртлөө. Үүнийг зохион байгуулалттай гэж хэвлэлүүд мэдээлж байна. Та ямар бодолтой байна?

-Гал юунаас болж гарсныг шинжээчид тогтоочих байх. Хэдийгээр Эх Дагины дуган үгүй боллоо ч гэсэн түүний түүхэнд оруулсан хувь заяаг хэн ч гишгэж, шатааж чадахгүй. Богд хаанд тулгарсан хүнд хэцүү үеүдэд хажууд нь хат шиг сууж байсан тэр сайхан Монгол хатан 1911 болон 1921 оны хувьсгалыг удирдахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ хүний үйлсийг хэн ч дарж чадахгүй. Тиймээс Эх Дагинын ордонг бид дахин байгуулна. Богд хааны өвлийн ордонг ч засна. Дондогдулам хатан бол маш их зовлон бэрхшээлийг туулж ирсэн. Тиймээс сэтгүүлч Жавзандуламын зохиолоор “Эх Дагинын хувь заяа” уран сайхны кино хийхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Монгол Улсын нэртэй түүхч, доктор профессор Урангоо зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Монголын ард түмэнд Дондогдулам гэж ямар агуу хатан байсныг харуулна. Энэ кино үзэгчдийн хүртээл болсноор Эх Дагинын тухай маш олон худлаа түүхийн эргэлзээ тайлагдана.

-Улсын баяр наадам хаяанд ирлээ. Аливаа баяр ёслол, арга хэмжээнд таны өмссөн үндэсний хувцас олны нүдийг хужирладаг. Ингэхэд та энэ жилийн наадмаар ямар дээлээр гоёх вэ?

-Долдугаар сарын 10-ны орой “Учиртай гурван толгой” дуурийг төв талбайд тоглох юм байна. Үндэсний хувцастай хүмүүсийг зөвхөн оруулж, дээл, хувцасны зохион байгуулна гэсэн. Би ч бас оролцох бодолтой байгаа. Үндэсний хувцас гэснээс сүүлийн үед Монгол ёсонд харшилтай зүйл ихэд дэлгэрч байна. Энэ бол эмэгтэйчүүд хөөрөг зөрүүлээд байх юм. Үүнд би шүүмжлэлтэй ханддаг. Хөөрөг зөрүүлнэ гэдэг бол Монгол эр хүний маш том ёс. Дээрээс нь Дондогдулам хатны хөөрөг гээд хэдэн жилийн өмнөөс худлаа ярилаа. Эх дагина хэ зээ ч хөөрөгтэй байгаагүй. Харин монгол эмэгтэйчүүд эр нөхөртөө даалин урлаж, хэнийх нь сайхан болсныг шинждэг байсан. Эмэгтэйчүүдтэй хөөрөг зөрүүлж байгаа эрчүүдийг ямар эр хүн гэх вэ дээ. Эмэгтэйчүүд хамрын тамхи татна гэдэг бол эмгэнэл, энэ Монголын зан заншил биш.

Япон улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Такэнори Шимизутай ярилцлаа.

-Монгол, Японы улс төрийн харилцаа идэвхтэй байгаа. Тэгвэл эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэхийн тулд саяхан хоёр улсын парламент Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг баталлаа. Үүний үр дүнг та хэрхэн харж байна вэ?

-Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр нь чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн хүчин зүйл болох гадаад худалдаанаас гадна хөрөнгө оруулалт, Засгийн газрын худалдан авалт, хоёр орны хамтын ажиллагаа зэргийг багтаасан цогц хэлэлцээр юм. Энэхүү хэлэлцээрийн гол хүчин зүйл болох бараа худалдааны зорилго нь хоёр орны хоорондох гаалийн татварыг бууруулах, тэглэх зэргээр харилцагч орныхоо зах зээлд нэвтрэх экспортын боломжийг нэмэгдүүлэхэд оршино. Гаалийн татварыг тэглэснээр хоёр орны хувьд илүү чөлөөт зах зээлийн хэлбэр бүрэлдэх, гадаад худалдаа нэмэгдэх учиртай. Мөн гадаад дотоод дахь эдийн засгийн үйл ажиллагаа идэвхжинэ. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг бүхэлд нь харвал хоёр орны эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх, өргөжүүлэхэд ахиц дэвшил гарна хэмээн найдаж байна.

-Энэ хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсноор хоёр улсад ямар бараа бүтээгдэхүүний экспорт нэмэгдэх төлөвтэй байна?

-Бараа худалдааны тухайд 10 жилийн дотор хоёр орны хоорондох нийт бараа эргэлтийн 96 орчим хувь нь гаалийн татвараас бүрэн чөлөөлөгдөнө. Монголын ноолууран бүтээгдэхүүн, бэлэн хувцас, Японоос машин, механизм зэргийн экспортын хэмжээ нэмэгдэх болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр нь гаалийн татвартай холбоотой хөнгөлөлт үзүүлэх арга хэмжээ. Иймд Японы зах зээлд гарах бараа бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэхийн тулд үнэ болоод чанараар өрсөлдөх шаардлага өөрчлөгдөхгүй. Чанарын түвшинг улам бүр дээшлүүлэхэд хүчин чармайлт гаргах нь нэн чухал.

-Японоос орж ирэх автомашины үнэ буурна гэсэн хүлээлт нийгэмд байгаа. Энэ асуудалд та албан ёсны мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Автомашины гаалийн татварын тухайд, үйлдвэрлэснээс хойш гурван жилболж байгаа 4500 сс хүртэлх моторын хүчин чадалтай автомашин Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болмогц гаалийн татвараас бүрэн чөлөөлөгдөнө. Харин үйлдвэрлэснээс хойш 4-6 жил болсон хуучин автомашиныг 10 жилийн хугацаанд үе шаттайгаар чөлөөлөх юм. Үйлдвэрлэснээс хойш 7-9 жил болсон хуучин автомашиныг 11 дэх жилийн эхний өдрөөс эхлэн бүрэн чөлөөлөхөөр тохиролцсон. Гэхдээ 10 жилээс илүү болсон хуучин автомашиныг гаалийн татвараас чөлөөлөхгүй. Энэ мэтчилэн зарим автомашиныг гаалийн татвараас шууд болон шат дараалан бүрэн чөлөөлнө. Ингэснээр Монголд худалдах автомашины үнэ одоогийнхоос буурах болов уу.

-Японы ямар, ямар өндөр технологи Монголд орж ирэх бол?

-Эдийн Засгийн түншлэлийн гэрээг байгуулснаар Японы өндөр технологийг Монголд нутагшуулах боломж нээгдэж байна. Япон улсын бусад орнуудтай байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг харахад тухайн улсад Японы хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаа. Энэ жишгээр Монголтой байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн гэрээ үр дүнтэй байна гэдэгт найдаж байгаа. Ер нь Монголд Японы компаниуд орж ирээд хийж чадах ажил олон байна. Тухайлбал, хуучирсан барилгуудын дэд бүтэц, шугам сүлжээг шинэчилж, өндөр технологи нэвтрүүлэх боломжтой. Гагцхүү Монголын зүгээс Засгийн газрын бодлого хэрэгтэй. Гадны ямар ч улсын тэргүүний технологийг нэвтрүүлж тухайн салбарыг хөгжүүлэх нь Монголд ашигтай. Тэр тал дээр гадны хөрөнгө оруулалтыг татах механизм байхгүй бол маш замбараагүй болох байх. Монгол Улс хүн ам цөөнтэй. Хөгжих хамгийн ирээдүйтэй салбарын нэг бол хөдөө аж ахуй байна. Энэ салбар руу Японы хөрөнгө оруулалт, техник, технологийг татахад Монголын талаас хүчин чармайлт гаргах нь зүйтэй болов уу.

-Ингэхэд Японы тал Монголоос их хэмжээний малын мах авах тухай яригдаж байгаа. Энэ тал дээр Японы технологийгнэвтрүүлэх ямар боломжууд байна?

-Япон бол дэлхийд чанарыг хамгийн ихээр эрхэмлэдэг орон юм. Өрсөлдөөн маш их бий. Японы зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн хаана ч гаргах боломжтой. Тиймээс Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг Японы зах зээлд хүргэх нь амар биш. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд Японд зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүний технологийг сайн судлах хэрэгтэй. Монголын бүтээгдэхүүн эко гэдэг утгаар дэлхийн зах зээлд оролцож чадах болов уу гэж найдаж байна. Харамсалтай нь үүний тухай бидэнд мэдээлэл алга. Тиймээс Монголын зах зээлд тодорхой нэр хүнд бүхий бүтээгдэхүүнийг гадагшаа гаргах замаар ажиллах нь зохистой. Үүний тулд Японы технологийг нэвтрүүлж, илүү сайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж гадагшаа гаргах замаар ажиллавал амжилтад хүрнэ. Ний нуугүй хэлэхэд, одоогийн байдлаар Япон бол Монголоос түүхий мах авч чадахгүй. Яагаад гэвэл шүлхий өвчний асуудлаа шийдээгүй орнуудаас бид түүхий мах оруулахгүй гэсэн зарчим баримталдаг.

-Монголын ноолууран бүтээгдэхүүн Японы зах зээлд хэр зэрэг өрсөлдөх чадвартай вэ?

-Махнаас илүү ноолууран бүтээгдэхүүн Японы зах зээлд өрсөлдөх чадвартай.Япон улс ноолууран бүтээгдэхүүнийхээ ихэнхийг Хятадаас авч байгаа. Гэхдээ гаалийн татварт арав гаруй хувийг нь авдаг. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсноор цаашид Монголоос импортлох ноолуур татваргүй болно. Японы зах зээлд Монголын бүтээгдэхүүн Хятадынхаас 10 хувийн үнийн зөрүүгээр өрсөлдөх чадвартай гэсэн үг. Тиймээс ноолууран бүтээгдэхүүн Японы зах зээлд гаргах нь ирээдүйтэй. Монголын хувьд хөдөө аж ахуйн салбараа хөгжүүлэх олон гарц бий. Японы Хөдөө аж ахуйн яамнымэргэжилтнүүд Монголд ирээд уулзалт, семинар зохион байгуулж гурвалжин будаа тарихаар яригдаж байна. Сүүлийн жилүүдэд Монголын цаг агаар өөрчлөгдөж, бороо их ордог болсон нь будааны тариалалтад эерэг нөлөөтэй.

-Японы хөрөнгө оруулагчид Монголд хөдөө аж ахуйн салбарыг түлхүү сонирхож байна гэж ойлгож болох уу?

-Японы Засгийн газар, хөрөнгө оруулагч тус бүрийн сонирхож буй салбарын талаар хийсэн судалгаа байхгүй. Элчин сайдын яамны мэдэж байгаагаар, хөдөө аж ахуй, хүнс, барилга, уул уурхай, эрчим хүч зэрэг салбарыг сонирхож байгаа компаниуд байна гэсэн ойлголттой байна. Түүнээс бусад салбарт ч хоёр орны хувийн хэвшлийнхний хоорондын тодорхой зохицуулалтын дагуу бизнес болж хэрэгжих төслүүд байгаа. Иймээс Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсноор Япон, Монголын бизнес улам өргөжин тэлнэ хэмээн найдаж байна.

-Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэл­цээрээр дээр дурдсанчлан гаалийн татвараас бүрэн чөлөөлөгдөхөөс гадна аж ахуй нэгжүүдийн хувьд ямар хөнгөлөлт эдлэх эрх нээгдэх вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын тухайд, өмнө нь хэрэгжиж байсан “Монгол Улс, Япон улс хоорондын хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай хэлэлцээр”-ээсдавсан хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах болно. Тодорхой хэлбэл, аль нэг хувийн хэвшил харилцагч орныхоо хөрөнгө оруулалтын зах зээлд нэвтэрсний дараа төдийгүй хөрөнгө оруулалтын зөвшөөрөл авах шатандаа ч үндэстний нөхцөл, нэн таа­ламжтай үндэстний нөхцөлөөр хангах болно. Тухайлбал, Японыкомпани Монголд хөрөн­гө оруулалт хийх тохиолдолд, Монголын аж ахуйн нэгжийн нэгэн адил эрх эдлэнэ. Мөн багаар бодоход Монгол Улс гуравдагч улсад үзүүлэх хамгийн хөнгөлөлттэй нөхцөлийг эдлэх боломжтой болно.

Эсрэгээрээ Монголын компани Японд хөрөнгө оруулалт хийх тохиолдолд адил нөхцөл эдлэх болно.

-Хоёр орны гадаад худалдаа нэмэгдэхийн зэрэгцээ үүрэг хариуцлага ч өндөрсөнө гэж бодож байна. Монгол компаниуд юун дээр илүү анхаарах ёстой вэ?

-Монголын бараа, бүтээгдэхүүнийг Японд экспортлох үед Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрт заасан онцгой татварын хувь хэмжээг ашиглахын тулд гарал үүслийн гэрчилгээг зайлшгүй авсан байх ёстой. Энэ нь “Гарал үүслийн дүрэм”-ийн дагуу Монгол Улсын зохих гарал үүсэлтэй бараа болохыг нотлох юм. Цаашлаад, гаалийн татварын квот заасан бараа бүтээгдэхүүний тухайд, экспортлох болгондоо тохирсон тоо,хэмжээний хүрээнд гаалийн квотын гэрчилгээг (Quota certificate) авах шаардлагатайг анхаарах хэрэгтэй. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр нь Япон, Монголын эдийн засгийн харилцааг дэмжих бөгөөд хоёр тал заавал дагаж мөрдөх учиртай. Хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болмогц хоёр орны Засгийн газар уг хэлэлцээрийн үзэл баримтлалд үндэслэн, гаалийн татвар тэглэх ба хөрөнгө оруулагчдад хөнгөлөлт үзүүлэх арга хэмжээг бүрэн авах шаардлагатай.

-Японы визний нөхцөлд хөнгөлөлт орсон гэлүү?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнгөрсөн тавдугаар сард Япон улсад ажлын айлчлал хийх үеэр Ерөнхий сайд Ш.Абэтэй албан ёсны хэлэлцээ хийсэн. Энэ үеэр дипломат паспорт эзэмшигч иргэдийг визээс чөлөөлөх, мөн энгийн паспорт эзэмшигч иргэдэд олон удаагийн виз олгох боломжийг нээхээр шийдвэрлэсэн билээ. Өнөөг хүртэл Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс гадаад паспортын төрөл хамаарахгүйгээр визээс чөлөөлөх талаар хүсэлт тавьж ирсэн. Энэ удаагийн шийдвэр нь тэрхүү хүчин чармайлт биеллээ олох эхний том алхам болсон гэж бодож байна. Цаашид, хоёр орны Засгийн газар хооронд хэлэлцээ, зохицуулалт хийх бөгөөд хоёр тал хамтран ажиллаж, аль болох богино хугацаанд энэхүү шийдвэр хэрэгжиж эхэлнэ хэмээн найдаж байна. Нөгөөтэйгүүр, сүүлийн үед Япон улсад хууль бусаар визийн хугацаа хэтрүүлэн үлдэж буй монгол иргэдийн тоо энэ он гарсаар нэмэгдэх хандлагатай байгаа нь анхаарвал зохих асуудал болоод байна. Энэ удаагийн визийн нөхцөлийн хөнгөлөлттэй холбогдуулан, Япон, Монгол хоёр орны хүн солилцоо, эдийн засгийн харилцаа цаашид улам бүр өсөн нэмэгдэх төлөвтэй байгаа. Албан паспорт эзэмшигч иргэдийг, цаашлаад энгийн паспорт эзэмшигч иргэдийг визээс чөлөөлөх талаар дорвитой алхам хийгдэнэ гэдэгт найдаж байгаа. Гэвч энэ мэт хууль бус үйлдэл гарч буйд туйлын ихээр харамсаж байгаагаа хэлэхээс өөр аргагүй байна. Хууль бусаар оршин суух асуудал нь хоёр орны Засгийн газар хооронд төдийгүй хууль бусаар оршин сууж буй тухайн хүний хувьд ч өчүүхэн ч тус нэмэр болохгүй атлаа туйлын хор хохиролтой болохыг онцолж хэлмээр байна.Хугацаа хэтрүүлэн хууль бусаар оршин сууж байсан хүний хувьд дахин Япон улс руу зорчиход нэн хүндрэлтэй болно. Иймд хууль журмын дагуу оршин сууж Япон улсын техник технологи эзэмшингээ орлого олох боломжтой “Ур чадварын дадлага эзэмшүүлэх хөтөлбөр”-т хамрагдах нь зүйтэй болов уу.

-Монголоос сард хичнээн хүн визэнд орж байна вэ?

-2011 онд намайг Элчин сайдаар томилогдон ирж байхад Японы ЭСЯ-наас гаргасан визний тоо 7000 орчим байсан. Ингээд визний хөнгөлөлтийг хэрэгжүүлснээр энэ тоо үлэмж нэмэгдсэн. Өнгөрсөн жил манай яаманд ирсэн визний мэдүүлэг 13 мянгаас давсан. Цаашид визгүй зорчдог болгох асуудал маш чухал. Монголын Засгийн газраас энэ асуудлыг олон удаа тавьж байгаа боловч хараахан шийдэгдэж чадаагүй. Яагаад гэвэл жилд арван мянган хүн Япон руу яваад 150-иас илүү нь харлах гээд байна. Энэ нь Монголын нэр хүндийг унагана. Хууль бусаар үлдэх буюу визийн журмыг зөрчих асуудалд Япон улс маш хатуу ханддаг. Хятад улсад сард 200 мянга гаруй хүнд виз олгодог бол Монголд 1300 хүнд виз өгч байгаа. Гэтэл хууль бусаар үлдэж буй хүмүүсийн тоо төдийлөн ялгарахгүй байна. Тиймээс бид эхний шатанд дипломат паспорттой хүмүүсийг визгүй болгохоор шийдсэн. Аажмаар албаны болон энгийн паспортыг визгүй болгох ажил шат дараатай явна. Цаашид хууль бусаар үлдэх хүний тоо багассан тохиолдолд энэ визний асуудлыг шийдэж болно.

-Японы аль салбарт гадны ажиллах хүчин хэрэгтэй байна?

-Хөдөө аж ахуй, барилгын салбарт ажиллах хүч маш их шаардагдаж байгаа. Хөдөө аж ахуйн салбарт тариачид өндөр настай болж, ажиллах хүчин дутмаг болсон. Мөн барилгын ажил хүнд хэцүү учраас энэ салбарт ажиллах хүн хомс. 2020 онд Японд Олимпийн наадам зохион байгуулна. Маш их бүтээн байгуулалтын ажил явуулна. Гэвч боловсон хүчин алга. Иймээс Японд ажиллаж байсан хүнийг дахиж татахын тулд бодлогын өөрчлөлтүүдийг хийхээр шийдвэрлэсэн.

-Японд 1000 инженер бэлтгэх хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Энэ хөтөлбөрийн ирээдүйг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Малайзын Ерөнхий сайд Махатхир гэж мундаг хүн байсан. Тэрбээр “Дорно зүгт хар” гэдэг бодлого хэрэгжүүлж ирсэн. Япон улс дайны дараа маш хурдан хөгжсөн туршлагаас сурах бодлогыг Ерөнхий сайд Махатхир хэрэгжүүлж ирсэн. Түүний бодлогынхүрээнд Японы Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийг ашиглаж Малайзын 10 мянга гаруй залуусыгЯпонд сургахаар явуулсан. Эдгээр залуус өнөөдрийн Малайзын хөгжилд маш их хувь нэмэр оруулж байгаа. Тиймээс Монголын технологийн салбарын боловсон хүчнийг сургах ажлыг хэрэгжүүлж чадвал улсынхаа хөгжилд ашигтай байна гэдэгт миний бие итгэж байлаа. Тиймээс ч энэ төслийг дэмжсэн. Одоо бэлтгэлийн шатанд байгаа. Өнөө жилээс эхлээд оюутнууд Японы Коосэн сургуулиар дамжиж явах болно. Мөн энэ төслөөр МУИС, ШУТИС-ийн залуу багш нарыг Японд сургах юм.

-Японы Засгийн газрын тэтгэлгээр бүх салбарт суралцах боломж нээлттэй юу.Ернь монгол оюутнуудын хандлага ямар байна?

-Өнгөрсөн тавдугаар сард Япон улсын Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шалгалтын бүртгэл явагдсан. Техникийн коллеж, их сургуулийн үндсэн оюутан, мэргэжлийн сургууль, судлаач оюутан төрөлд нийт 1000 гаруй хүн бүртгүүлсэн. Одоогоор бичгийн эхний шалгалтыг аваад байна. Шалгалтад тэнцсэн судлаач болон их сургуулийн үндсэн оюутнууд эдийн засаг, менежмент зэрэг хүмүүнлэг, нийгмийн шинжлэх ухааны чиглэлийн мэргэжлийг сонгох нь олонтаа. Байгалийн ухааны чиглэлээр мэдээллийн технологи, механикийн инженерийг голдуу сонгосон байдаг. Япон улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлдэг бүх төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийг Монголд зохион байгуулдаг бөгөөд үүнд техникийн коллежоос эхлээд төрийн албан хаагчдыг дадлагажуулах зэрэг олон хөтөлбөр багтдаг. Японд төгсөгчдийн дунд улс төр, бизнесийн салбарт амжилт гаргаж, хоёр улсын гүүр болж буй олон хүн бий. Иймээс цаашид ч олон залуусыг уг хөтөлбөрүүдэд хүчээ сориосой гэж хүсч байна.

Харамсалтай нь бакалаврын шалгалтад тэнцэх оюутнуудын тоо цөөрөх боллоо. Харин магистрт хамрагдах хүмүүс нэмэгдэж байна. Өнөө жил 38 хүн байсан нь мундаг үзүүлэлт. Ер нь Монголын оюутнуудын мэдлэгийн түвшин өндөр гэдэг нь судалгаанаас харагдаж байгаа. Гэхдээ бакалаврын түвшинд тэнцэхгүй гэдэг нь харамсалтай асуудал. Өмнө нь 20 гаруй хүн тэнцдэг байсан бол сүүлийн үед гурав, дөрөвхөн байх жишээтэй. Бид Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах оюутнуудын шалгалтыг дэлхий даяар нэг өдөр зохион байгуулдаг. Тэгээд сайн оноо авсан оюутныг шалгаруулж авдаг. Зориуд Монголоос бакалаврын төвшинд авах оюутны тоог багасгаж байгаа хэрэг огт биш, харин өрсөлдөөн ширүүсч байна гэсэн үг.

-Японы хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжаар манай улсын хэд хэдэн салбарт хэрэгжих төсөл, хөтөлбөрүүдэд та гарын үсэг зурсан. Хөшгийн хөндийн асуудал хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдэхэд таныг их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж дуулсан юм байна?

-Намайг Элчин сайдаар томилогдож ирэхэд хэрэгжүүлэх ёстой хамгийн том төсөл болох Хөшгийн хөндийн нисэх буудлын ажлыг зогсонги байдлаас гаргах байв. Тэр ажил хэцүү байсан. Гэхдээ саяхан хоёр дахь удаагийн зээлийг олгосон. Ер нь зээлийг сайн ашиглаж чадвал Монгол Улс хөгжилд хүрч чадна. Шинэ онгоцны буудлыг барих төслийн хөрөнгийн хүү бол 0.1 хувь. Дөчин жилд хувааж байгаа.Эхний арван жилд хүү төлнө. Үлдсэн 30 жилд үндсэн зээлээ төлөөд явна. Энэ зээлийг Монголын нийгмийг хөгжилд хүргэх шаардлагатай салбарт зөв ашиглах ёстой.

-Бондын зарцуулалтад ямар дүн тавих вэ?

-Бонд бол өөр. Хүү маш өндөр. Саяхан “Өдрийн сонин”-д Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайн ярилцлага нийтлэгдсэн байхыг уншсан.Тэрбээр “Чингэс”, “Самуурай” бондыг үр ашигтай зарцуулж чадаагүй гэж ярьсан байна лээ. Түүнтэй би санал нэг байгаа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Барилга, хот байгуулалтын сайд Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Ипотекийн зээлийн орон сууцны үнийн дүнгийн урьдчилгаа төлбөрийг 10 хувь болгож 20 хувьд нь Засгийн газраас баталгаа гаргах асуудал бүрэн шийдэгдлээ. Даваа гаригт хуралдсан Засгийн газрын хуралдаанаар энэ асуудлыг эцэслэж, холбогдох сайд нарт үүрэг болгосон байна. Засгийн газар хэдэн тэрбумын баталгаа гаргаж байгаа вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоногт бид түрээсийн орон сууцны хөтөлбөрөө батлуулсан. Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар ипотекийн зээлээр худалдан авах орон сууцны үнийн дүнгийн 20 хүртэл хувийн урьдчилгаа төлбөрт баталгаа гаргах тухай шийдвэрийг Засгийн газар гаргалаа. Уг шийдвэрийн дагуу орон сууцны үнийн 20 хувийн баталгааг хэрэгжүүлэх зорилгоор 200 тэрбум төгрөгийн зээлийн баталгааг арилжааны банкуудад гэрээний үндсэн дээр гаргахыг Хөгжлийн банкны Төлөөлөн удирдах зөвлөлд даалгасан болно. Мөн ипотекийн энэхүү зээлэнд иргэдийг хамруулах шалгуур үзүүлэлтүүд бүхий журмыг долдугаар сард багтаан боловсруулахыг ХАХНХ сайд С.Эрдэнэ, Сангийн сайд бид гуравт үүрэг болголоо.

Ипотекийн зээлээр худалдан авах орон сууцны үнийн дүнгийн 20 хүртэл хувийн урьдчилгаа төлбөрт Хөгжлийн банкнаас гаргах баталгаанд хамрагдах зорилтот бүлгийг тодорхойлох чиглэлээр ХАХНХЯ-тай хамтран ажилласны дүнд 2014 онд хийсэн “Өрхийн амьжиргааны түвшинг тодорхойлох судалгаа”-ны “Өрхийн мэдээллийн нэгдсэн сан”г ашиглахаар тогтоод байгаа. Мөн салбарын төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллаж орон сууцны эрэлт, нийлүүлэлт, орон сууцны барилгын зах зээлийн судалгааг шинэчлэн, барилгын салбарын санхүүгийн өнөөгийн байдалд үнэлэлт, дүгнэлт гаргаад байна.

Иймд анх удаа орон сууц авч буй, тогтмол орлоготой, нийгмийн даатгалын төлбөрөө төлдөг, орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрийнхөө 10 хувийг бэлэн мөнгөөр төлөх санхүүгийн чадвартай, иргэдэд худалдан авах орон сууцных нь үнийн дүнгийн 20 хүртэл хувийн урьдчилгаа төлбөрт баталгаа өгөх шийдвэр гарлаа. Хэрэгжилтийг хангаж ажиллах эзэд нь тодорхой болж албажлаа.

Ийм шийдвэрийг гаргахад уИХ, засгийн газар, Монгол Банкны ойлголцол, хамтын ажиллагаа чухал ач холбогдолтой байлаа.

-200 тэрбум төгрөгийн баталгаа зах зээл дээр хэр хүртээмжтэй байх вэ?

энэ бол эдийн засгийн амаргүй хүнд үеийг даван туулахад дэм болох зорилго бүхий арга хэмжээ. Тиймээс зах зээлд өнгөрсөн жил болон энэ жилд нийлүүлэгдээд буй нийт орон сууцны эрэлтийг бүхэлд нь хангахгүй. Үүнийг ийм тооцоотой хэрэгжүүлэх нь үнэ хөөрөгдөхөөс ч сэргийлнэ.

-Эдийн засаг хүнд байгаа ийм үед Засгийн газар баталгаа гаргаж өгч чадахгүй гэж зарим УИХ-ын гишүүд шүүмжлэлтэй хандаж байлаа. Тэгээд ч банк зөвшөөрөхгүй гэх сөрөг мэдээллүүд бас сонсогдсон. Сонгууль дөхсөн болохоор улс төр, популизм, шоу ороод байна уу гэж харагдаж байсан л даа. Ингэхэд банкуудтайгаа яаж тохирсон бэ?

-Хийрхэхтэй мантай л байна. Хэрэв ипотекийн зээлийг огт урьдчилгаа төлбөргүй болгож, хүүг нь бууруулж, барилгажилтыг хурдасгаж, хязгааргүй баялагтай орныхоо бүх иргэдийг байртай болгоно гэх мэт эерэг хүлээлтийг хөөрөгдөж байсан бол хийрхэж байна гэж болох л байсан байх. Гэтэл “Манай салбар тун амаргүй сорилт бүхий үеийг даван туулж байна, салбарыг маань ийм цаг үед нь ойлгож, дэмжих бодит хэрэгцээ байна” гэж гүйх маягаар хийрхдэггүй байлгүй дээ.

Манай улсын эдийн засаг өнгөрсөн онд долоон гаруй хувиар өссөн статистик мэдээ бий. Энэ үзүүлэлтийн 30-аад хувийг барилгын л салбар бүрдүүлсэн байдаг. Гэтэл эдийн засгийн ерөнхий нөхцөл байдлын хүндрэлээс болоод энэ салбар хэцүүдвэл эдийн засаг өөрөө ямар эрсдэлд орох вэ. Яг ийм эрсдэлийг л бий болгохгүй гэж барилгын салбарт тодорхой хэмжээний дэм үзүүлэх бодлогын сонголтыг хийх хэрэгтэй байгаа юм. Гэхдээ дээр хэлсэнчлэн бодлогын дэмжлэгийн тухай ярихдаа бүх барилга байшинг авахуулаад, салбарынхныг “гарыг нь гадаа, хөлийг нь хөдөө” жаргаах тухай огт яриагүй. Зөвхөн хүнд үед гал алдчихгүйхэн, салбар дахь өр зээлийн гинжин сүлжээнээс үүсээд буй хүндрэл гацааг аядуухан даван туулах л асуудлыг ярьж байгаа. Ийм бодитой, хэтрүүлэггүй, аргадсан арга хэмжээг авах тухай ярьж популизм хийдэггүй байх гэж бодож байна.

Банкнууд зөвшөөрч байгаа. Учир нь тэдний томоохон харилцагчид бол барилгынхан. Энэ салбарынхны ажил хөдөлж байвал тэдэнд өөрсөд нь л хэрэгтэй.

Бидний ярьж буй арга хэмжээний дайны нөөц боломж төрд бий. Өнөөдөр хийхгүй бол маргааш хэд дахин нугалсан өртөгтэй шийдвэр гаргах зайлшгүй сонголтод хүрэхгүйн тулд л ийм шийдэрийг гаргаж байгаа юм. Гэхдээ салбарыг дэмжихдээ ард иргэдээ орон сууцжуулах хувилбарыг манай засгийн газар сонгосныг бас анзаарч буй бизээ. Түүнээс дан барилгын салбараа шууд зээл, татаасаар дэмжсэн бол эдийн засгийн үр өгөөжийн хувьд жаахан өрөөсгөл л болох байсан байх.

-Манай эдийн засагчид ярихдаа барилгын салбар ингэж зогсонги байдалд орсоныг ипотекийн зээлтэй холбодог. Тэр ч утгаараа 2009 оны АНУ-д өрнөсөн хямрал шиг юм болох вий гэж болгоомжлоод байх шиг…

-АНУ-д болсон хямрал бол эн тэргүүнд ипотекийн хоёрдогч зээлийн эрсдэлтэй байдал даамжирснаас үүдсэн. Учир нь ердийн ипотекийн зээлийг олгохдоо зээлдэгчийн орлогын чадавхи зэрэг суурь шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалздаг байсан тогтолцоо үгүй болсон байдаг. АНУ-ын банк, санхүүгийн хүрээнийхний өнөөдөр хүлээн зөвшөөрч байгаагаар Америкт байрны үнэ буурахгүй гэдэг суурь ташаа дүгнэлтэд тулгуурлан зээлийн ийм бүтээгдэхүүнүүдийг олноор “үйлдвэрлэж” эхэлсэн. Тэгэхээр өмнө нь ипотекийн ердийн зээл авчихсан хүн ипотекийн зээл авч байр нэмэн авах боломжтой болсон. Ажилтай нэг нь хэд хэдэн ипотекийн зээлийг өөрийн даах чадавхийг харгалзахгүйгээр авах боломжтой болсон гэсэн үг. Нэг ёсондоо хүн бүр өөрийн үндсэн ажлын зэрэгцээгээр үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхлэх боломж нээгдсэн ч юм шиг л болж л дээ. Гэтэл ийм бизнесийг хүн бүр хийгээд байдаг зүйл бас биш. Өөрийн гэсэн том эрсдэлтэй шүү дээ. Тиймдээ ч том хямралыг дагуулсан.

Гэтэл манайд байгаа ипотекийн зээлүүд бүгд ажил, орлогын хатуу шалгуурыг давж байж олгогддог. 30 хувийн урьдчилгаа чинь өчнөөн шалгуур давж зээлээ авч буй хүний төлбөрийн чадавхид эргэлзсэн тогтолцоо биш шүү дээ. Харин үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ огцом унахаас сэргийлсэн механизм юм. Тэгэхээр энэ зээлийн суурь ойлголт нь ч Америкийн ипотекийн хоёрдогч зээл шиг барилгын үнэ өснө гэдэгт тулгуурлаагүй, харин ч унахыг үгүйсгээгүй бөгөөд тэр эрсдэлээ хаах 30 хувийн механизмыг өөртөө агуулсан мөн чанартай. Өөрөөр хэлвэл манай ипотекийн зээлууд бол ард иргэдээ орон сууцжуулах гэсэн бусад бүх оронд байдаг ердийн ипотекийн зээл юм. Түүнээс үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхлэх боломж, үүд хаалгыг хавтгайруулан нээсэн хариуцлагагүй гэмээр зээлийн тогтолцоо биш. Энэ ялгаа бол маш том ялгаа юм шүү. Тиймдээ ч манай энэ зээл чинь 2003 оноос яваад 2009 онд Монголд өрнөсөн хямралын ард гараад өдийг хүрсэн гэхэд хугацаа хэтэрсэн зээлийн ангилалд орсон нь ердөө л 2.5 хувь, муу зээл болсон 0.5 хувьтай байгаа юм.

-Банкны урьдчилгаа 30 хувиа төлөөд орон сууцтай болох хүмүүсийн хэрэгцээ хангагдсан. Тэгэхээр Засгийн газраас иргэдээ орон сууцжуулах чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх энэ арга хэмжээ нь олон нийтэд маш их таалагдаж байна. Харин төр, иргэн хоёр нийлээд орон сууцны урьдчилгаа мөнгийг босгохыг арилжааны банкууд зөвшөөрч байгаа юу?

-30 хувийн урьдчилгаат төлбөртэй 20 хувийн зээлийг яагаад дэмжих хэрэгтэй вэ гэдгийн үндсэн хариултыг та асуултаараа өгчихлөө. 30 хувийн урьдчилгааг төлөөд 80 метр квадрат хүртэлх байрыг авах ипотекийн зээлд хамрагдах хүсэл эрмэлзэлтэй иргэд бараг шавхагдсан. Үүнийг үргэлжлүүллээ гээд үр дүн ер нь л гарахгүй гэж хэлж болно. Тэгэхээр тодорхой шийдэл зайлшгүй хэрэгтэй байгаа юм. Лав л “Эдийн засаг ийм болсонд би хамаагүй юм чинь” гээд ёстой популист шоу-шүүмжлэлийг өрнүүлээд юу ч хийхгүй суух нь ёс суртахунгүй сонголт.

Тиймээс бусад улс орнуудын авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүдийг харж байгаад хамгийн үр дүнтэй, гэхдээ зах зээлийн зарчмыг гажуудуулахгүй бодлогыг гаргах нь нэн чухал.

Одоо яригдаж буй шийдлийг банкууд дэмжиж буйг дээр дурдсан. Учир нь банкнуудын хувьд 30 хувийн урьдчилгааны тогтолцоо нь өөрчлөгдөхгүй байгаагийн зэрэгцээ тэдгээрийн томоохон харилцагчид зээлээ төлөх боломж нээгдэх нь эргээд банк, санхүүгийн систем цаашлаад улс орны эдийн засагт л тустай. Тэгээд ч энэ шинэ зээлийн тогтолцоо банкуудад эх үүсвэрийн шинэ дарамтыг бий болгохгүй. Ер нь иргэдийн хувьд урьдчилгаа нь 10 хувьтай болж байгаа нь огтоос байж болохгүй агаараас зохиочихсон тогтолцоо биш гэдгийг банкныхан бас сайн мэдэж байгаа. Найман хувийн зээлийн өнөөдрийн мөрдөж буй журамд урьдчилгаа төлбөрийг 10 байж болохоор заачихсан байгаа юм шүү дээ. Орон сууцны ипотекийн зээлийн ерөнхий журмын 2.4-т урьдчилгаа төлбөрийг 10-30 хувь байна гээд тов тодорхой бичсэн байгаа. Харин журмыг батлах тухайн үед бодлогын сонголтоо хийхдээ 30-ийг нь авсан байгаа юм. Тэгэхээр яг ийм хэцүү үед нь л 10 хувийг сонгоно гэж энэ тоог журамд тусгасан байгаа байх.

Тэгээгүй, эдийн засгийн өндөр өсөлттэй үед хэрэглэнэ гэж тооцож ийм тоог оруулсан бол эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өсөж байх тухайн үед л энэ 10 гэсэн хувийг сонгох байсан байлгүй дээ. Нэгэнт банкуудын өнөөг хүртэл мөрдөөд ирсэн журамд урьдчилгаа төлбөрийн хэмжээ 10 хувьтай тэнцэж байж болохоор тусгасан байдаг тул банкууд үүнийг дэмжиж байгаа юм. Тэгээд ч дахин хэлэхэд банкуудын хувьд 30 хувийн урьдчилгааны тогтолцоо өөрчлөгдөхгүй байгаа шүү дээ.

Урьдчилгаа төлбөр 10 хувь болохыг банкууд дэмжих бас нэг шалтгаан нь бусад улс оронд энэ нь байдаг л босго. Хаана ч байдаггүй юмыг яриад унасан бол хэн ч цочирдоно л доо. Харин ч манай 30 хувь бүс нутагтаа өндөртөө л орно. Гэтэл манай иргэд бүс нутгийн бусад орныг бодвол харьцангүй бага орлоготой байдаг. Манайд ипотек шинэ тогтолцоо учраас түүнийг 30 хувьтай байж баймаажин л найдвартай байдаг мэтээр ойлгох явдал ажиглагдах юм. 5-20 хувийн урьдчилгаа төлбөрийн тогтолцоотой орнууд тэгтэл ийм урьдчилгаа төлдөг зээлдэгчдийгээ найдваргүй гэж огт үздэггүй болоод л ийм бага урьдчилгааны тогтолцоотой байгаа шүү дээ. Бусад орныхоос өндөр байгаа юм бол эхнээсээ яах гэж 30 хувийг гаргасан юм бэ гэж асуух хүн гарч болно. Журмыг баталж байх үед байрны үнэ хөөсрөлтэй байсныг бүгд мэдэж байгаа. Хөөс сарнидаг нь жам. Харин хөөс сарнихад зээлээ асуудалгүй төлөөд явж буй Лутаагийн зээл түүнээс огт хамаараагүй шалтгаанаар муудаж, буруугүй Лутааг эрсдэлд оруулж магадгүй хэмээн болгоомжилсон тооцоотой тогтолцоо. Түүнээс Лутаа зээлээ төлж чадахгүй болчихож магадгүй хэмээн нэн тэргүүнд хардсан тогтолцоо биш. Лутаагийн нөхцөл байдал хүндэрсэн тохиолдолд түүний сар бүр төлсөн мөнгө бас байр өөрөө банкинд байгааг бодолцох хэрэгтэй. Харин байрных нь үнэ буурвал яах ч аргагүй байдал бий болдог. Тиймээс л 30 хувийг нь цаашид ч буулгахгүй, зөвхөн засгийн газрын баталгаагаар тодорхой хэмжээнд нь орлуулах тухай яриад байгаа юм.

Харин өнөөдөр 30 хувьтай тогтолцоог сонгоход хүргэсэн барилгын “хөөсрөлттэй хэмээх” үнэ төгрөгийн ханшийн хэлбэлзэл, нийлүүлэлтийн илүүдэл, эрэлтийн сааралтаас болоод буурч, хөөсрөлөөс ангижирч байхад 20 хувийн баталгаатай тогтолцоог нэвтрүүлж, зах зээл дээр хөдөлгөөн үүсгэн дэм өгч, иргэдээс ачааллыг буулгах нь зохимжтой. Эс тэгвээс эрсдэл өөр өнцгөөс довтлох магадлалтай. Төлбөр тооцооны удаашралыг зөөллөхгүй байж байгаад үл хөдлөх хөрөнгийн огцом уналт руу явбал банкинд байгаа барилга байгууламжийн барьцаатай бүх зээлүүд эрсдэлд орох магадлалтай. Энэ нь эргээд эдийн засагт яаж нөлөөлөх билээ гэдгийг төсөөлж болно. Манайх шиг нөхцөл байдалд орсон бусад улс орнуудын төр засаг барилга, үл хөдлөх хөрөнгийн салбараа анхаарч, харин бүр далайцтай, аливаа эргэлзээгүйгээр дэмжих арга хэмжээ авдгийг энд бас дурдах нь илүүдэхгүй биз ээ.

Та түрүү Америк шиг болохвий гэж байсан. Цаг үедээ тохирсон ийм арга хэмжээг авахгүй зүгээр суувал харин тийм байдал орох вий гэж болгоомжлууштай. Барилгын салбар бол улс орны эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлсээр ирсэн томоохон салбарын нэг. Тэгж тэр бүр туслалцаа дэмжлэг гуйгаад байдаг ч салбар биш. Хүнд үед нь дэмжээд өгөхөд өгсөн дэмжлэгийг цаашдаа үр шимийг нь давуулж л хариу барьдаг салбар. Тэгэхээр тэдгээрийг ядарсан үед нь зөнд нь хаяхгүй дэмжих нь банкнуудад өөрсөд нь ч, эдийн засагт ч ашигтай гэдгийг бас ойлгоцгоож л байгаа байх.

-Ипотекийн зээлээр худалдан авах орон сууцны үнийн дүнгийн 20 хүртэл хувийн урьдчилгаа төлбөрт Засгийн газар баталгаа гаргаж өгч байна. Тэгэхээр орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрийн баталгааны хугацаа хэдэн жил байх вэ. Хүү төлөх үү?

-Засгийн газрын баталгаанд хамрагдсан иргэн орон сууцныхаа үнийн дүнгийн 10 хувийг бэлэн мөнгөөр төлж, 90 хувьд жилийн 8(±1) хувийн хүүтэй ипотекийн зээл авна гэсэн үг. Зээлдэгчийн сар бүрийн төлбөрөөс нийтдээ 20 хувийн баталгааны хэмжээний төлбөр хийгдмэгц Засгийн газрын баталгаа дуусгавар болдог байх байр суурийг манай яам баримталж байгаа. Энэ бол найман хувийн зээл, тэгэхээр баталгааг үндэслэн авсан зээлийн хэсэгт ч үйлчлэх ёстой.

-Нэг хэсэг нь Засгийн газар энэ мөнгийг иргэдэд хүүгүй, урт хугацаанд өгнө гэх юм. Хэрэв тийм бол эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед төр улам хүнд байдалд орно. Нөгөөтэйгүүр банкны хүүтэй ижил байвал иргэдийн нуруун дээр ачаа болно гэж байна л даа. Орон сууцанд орохын тулд урьдчилгаагаа ахиу төлөх тусам банкнаас авч байгаа зээлийн хүү бага тооцогдоно. Харин урьдчилгаагаа бага төлбөл хүүгийн төлбөр нэмэгдэж, иргэд өрийн дарамтаас гарч чадахгүй гээд байна. Иймэрхүү эргэлзээтэй асуудалд та тайлбар өгөхгүй юу?

-Ямар ч мөнгө үнэ цэнтэй. Тэр нь хүүгээр илэрхийлэгддэг. Засгийн мөнгө татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс бүрддэг тул тэгэх тусмаа үнэ цэнэтэй. Тэгэхээр үнэ цэнийг нь буюу хүүг нь төлүүлэлгүй зээл өгнө гэдэг бол бэлэглэнэ гэсэн үг. Ёстой нөгөө популизм ч нь болно. Тийм зүйл байх боломжгүй. Баталгааны 20 хувьтай тэнцэх зээлийн хэсэг адилхан найман хувийн хүүтэй л байна. Найман хувийн хүүг байж боломгүй хүнд ачаа гэж өнөөг хүртэл үзээгүй ирсэн гэж ойлгодог. 20 хувийн баталгааны тухай асуудал яригдахаар гэнэт тэгэмгүй юм.

Харин 20 хувьдаа хүү төлдөггүй байсан, одоо төлдөг болчихож буй юм биш үү гэж асуух нь бий. Гэхдээ 20 хувь нэмэх нь 10 хувийг шууд өөрийнхөө халааснаас иргэд төлж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр зээлдэгч өөрөө л найман хувийн хүүгийн ачаалалтай зээлтэй байх уу, эсвэл зээлийнхээ 20 хувийг шууд гаргах ачаалалтай байх уу, аль нь нуруун дээр нь илүү ачаалал болж буух уу гэдгийг өөрсдөө л шийдэх асуудал. Урьдчилгаа 10 хувийг тэртэй тэргүй төлнө, нэмээд зээлийн 20 хувьтай тэнцэх мөнгийг өнөөдөр шууд гаргана гэдэг хэцүү ачаалал байгаа учраас л өнөөдөр таны дээр асууснаар 30 хувийг урьдчилаад шууд төлчихдөг хүмүүсийн тоо ханаад байгаа байх. 30 хувийг урьдчилаад шууд төлж чадахгүй байна гэдэг муу зээлдэгчийн шинж огт биш. Шууд л бэлэн мөнгө гаргаад ир гэвэл баруунд ч тийм амар бүтэхгүй. Тийм ч учраас тэнд урьдчилгаа чинь 30 хувиас доогуур байх нь маш элбэг. Тухайлбал, ихэнх залуу хүмүүс зүгээр л залуу учраас тэр 30 хувийг чинь бүхлээр нь хуримтлуулж чадаагүй байдаг. Түүнээс тэд залхуу, худалч, зальхай хүмүүс биш шүү дээ. Тэдэнд 30-40 жил ажиллах ирээдүй байгаа. Тэр хугацаандаа байрны байтугай олон зээл авна ч, барагдуулна ч. Машин, гэр орны тавилга хэрэгсэлийн гээд л зөндөө зээл авна шүү дээ. Гэтэл найман хувийн хүү гэдэг бол манай хэмжээгээр аваад үзэхэд тийм ч өндөр биш. Ийм залуусын хувьд найман хувьтай зээл авах нь 20 хувийн урьдчилгааг шууд бэлнээр төлөхөөс гайгүй ачаалал байх болов уу.

20 хувийн баталгааг үндэслэн авах зээлийн 20 хувийнхаа хүүд найман хувийг төлөхийг ачаалал гэж үзэж буй хүнд 30 хувиа шууд төлөөд (өөрөөр хэлвэл 10+20 хувиа шууд төлөөд) ипотекийнхаа зээлийг авах боломж өнөөдөр ч нээлттэй байгаа. Цаашид нээлттэй хэвээрээ л үргэлжлэх болно. Гэхдээ ихэнх иргэдийн хувьд 20 хувийг цүлхийтэл гаргаад тавьчих нь найман хувийн хүү төлөөд авах зээлнээс илүү ачаалалтай тусах байх даа. Зүгээр 30 хувийг шууд төлөх бэлэн мөнгөтэй хүн байлаа гэхэд 10 хувиа урьдчилан төлж зээл аваад найман хувийн хүү төлөөд 20 хувьтай тэнцэх мөнгөө банкинд хугацаатай хадгалуулахад л 10-аас дээш хувийн хүү банкнаас хадгаламжиндаа авна шүү дээ. Тэрийгээ тэгж хадгалуулахгүй бизнест хөрөнгө оруулбал бүр илүү ч байж мэднэ. Тэгэхээр 30 хувийн урьдчилгаагаа шууд төлөх чадвартай хүнд ч энэ 10 хувийн урьдчилгаа төлөх зээлийн тогтолцоо нь илүү ачаалалтай гэхээсээ ашигтай л байх болов уу. Харин 30 хувиа шууд төлж чадахгүй, гэхдээ алсдаа асуудалгүй төлчих олон ажилсаг залуусын хувьд бол 20 хувийн баталгаанд суурилсан зээл нь ачаалал биш харин боломж юм. 10 хувийн урьдчилгаатай ийм зээл байхгүй бол тэд өнөөдөр байртай болж чадахгүй. Тэд “Бид найман хувийн хүүгийн ачааллыг 20 хувийн баталгаан дээр үндэслэж авсан зээлэн дээрээ авъя” гээд ч, тэр ачааллаа тэгээд үнэхээр даахаар байгаад ч өнөөдөр байртай болж чадахгүй. Тэд мөнгөө хуримталтал хүлээх л хэрэгтэй болно. Гэтэл тэд өнөөдөр байртай болчихвол тэд ч хожно, барилгын салбар ч хожно, ипотекийн зээлийг олгож буй банк ч хожно. Ажилтай, ажилсаг, хариуцлагатай хүмүүс бол уг нь алсдаа байртай болохдоо л болно. Түүндээ ипотекийн зээлийн хэмжээний мөнгийг тэртэй тэргүй төлнө. 30 хувийн зээлийн тогтолцоондоо бид уян хатан хандаад яг өнөөгийн бодит шаардлага хэрэгцээнд нийцүүлэн өөрчлөлт хийхгүй бол, ажилч хичээнгүй, хямралтай ч хямралгүй ч олон жил орлого тогтвортой олох боломжтой, зөвхөн өнөөдөр хангалттай хуримтлалыг бий болгож чадаагүй хүмүүс маань энэ жилдээ биш, нэлээд хэдэн жилийн дараа л байртай болно. Тэртэй тэргүй мөнгө төлөх ирээдүйн бололцоотой ийм хүмүүстээ өнөөдөр боломж олгох нь шударга биз дээ.

Харин 10 хувийг төлж буй зээлдэгч маань үнэхээр төлбөрийн чадвартай эсэхийг бол газар дээрээ банк л тогтоож шийдвэрлэнэ. Банкнууд өөрсдийнхөө эрсдэлийг бодоод шигшилтийг мэдээж сайн хийнэ. Ямартай ч өнөөг хүртэл энэ зээлийн хувьд шигшилтийг “өршөөлгүй” хийж ирснийг бодоход цаашид ч сайн хийх байх. Энэ ажиллагаанд нь төр харин хушуу нэмэрлэх хэрэггүй.

-Өнөөдрийн байдлаар зах зээлд 32.6 мянган айлын орон сууц нийлүүлэгдсэн гэж ярьж байна. Эдгээр орон сууцны хэдэн хувь нь 80 ам.метрээс дээш талбайтай юм бэ?

-2014-2015 онд зах зээл дээр нийлүүлэгдэж байгаа 32-36 мянган айлын орон сууцны 23 хувь нь 80 ам.метрээс дээш талбайтай гэсэн мэдээлэл бидэнд байна. Эдийн засаг хүндрээд барилгын салбарт эрсдэл бий болгоод, тэр нь ажлаа зүгээр хийгээд мөрөөрөө явж буй барилгын инженер, ажилтнуудад мөн эдийн засагт бүхэлд нь эргээд дарамт болох гээд байгаа учраас л оновчтой гарцыг Засгийн газар эрэлхийлж, уян хатан, бодит нөхцөл байдлыг харгалзсан, олон улсын жишгээс ангид биш шийдвэрийг гаргах ёстой гээд байгаа юм шүү дээ.

-Амины орон сууцыг ипотекийн зээлд хамруулж байгаа юу. Уг нь журам гарсан байх аа?

-Засгийн газрын 2014 оны тавдугаар сарын 10-ны 151-р тогтоолоор, Засгийн газрын 2013 оны 200 дугаар тогтоолоор баталсан “Орон сууцны ипотекийн зээлийн ерөнхий журам”-д нэмэлт оруулснаар ипотекийн зээлийн хүү аймаг, сумын иргэдийн хувьд 7(±1) хувь болж өөрчлөгдсөн. Аймаг, сумын төвийн батлагдсан хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, орон сууцны хотхон, хорооллын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу баригдсан, дэд бүтцийн шийдэл бүхий амины орон сууц мөн хот төлөвлөлт, барилгын норм, дүрэм, стандартын шаардлагад нийцүүлэн тухайн иргэний өөрийнх нь өмчийн газар дээр баригдсан, үл хөдлөх эд хөрөнгө өмчлөх эрхийн улсын бүртгэлийн гэрчилгээтэй, дэд бүтцийн шийдэл бүхий амины орон сууцыг ипотекийн зээлд хамруулахаар шийдвэрлэсэн. Гэхдээ хэрэгжилт тал дээрээ нэг их урагштай биш л байгаа.

-Өнөөдөр орон сууц илүүдээд байгаа бас нэг шалтгаан нь арилжааны банкуудын босго дэндүү өндөр байна гэж иргэд шүүмжлэлтэй ханддаг. Мэдээж банк эрсдэлээ тооцох нь зөв. Ипотекийн зээлийн журмыг уян хатан болгох тал дээр салбарын сайдын хувьд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Банкуудын босго дэндүү өндөр байна гэлээ. Яг ийм учраас л буулгахыг эрмэлзэж байгаа юм. Тэгээд л асуудалд уян хатан хандъя, иргэдээ ч эртхэн орон сууцтай, эдийн засагтаа ч дэм өгье л гэдэг байр суурийг Засгийн газар барьж байгаа.

-Цаашид орон сууцны үнэ буурах уу?

Одоо төгрөгийн ханш, эдийн засгийн хямрал зэрэг хэд хэдэн сөрөг үзүүлэлт үйлчилснээс улбаалаад байрны үнэ бууж байна. Бидний санал болгоод буй арга хэмжээ зах зээлд дэм түлхэц л өгнө. Түүнээс нийт нийлүүлэлтээс эрэлтийг давуулах гэсэн халуурал биш. Тэгэхээр шинэ зээлийн дүнд үнэ өсөх зах зээлийн шалтгаан байхгүй.

-Барилгын компаниуд асар хямд өртгөөр босгосон орон сууцныхаа үнийг хөөсрүүлээд байна гэх шүүмжлэл байдаг. Өнөөдөр орон сууцны боломжит үнэ хэд байх ёстой юм бэ. Одоогийн байгаа үнэтэй харьцуулан авч үзвэл нэгж талбай тутамд хэдэн төгрөгөөр буурах боломжтой вэ?

-Үнэ ямар байхыг зэх зээл л шийднэ. Үнийг төр, сайд тогтоодоггүй. Эрэлт буураад ирэхээр үнэ буурах нь зах зээлийн хууль. Үүнийгээ дагаад хөөсрөлт буурна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ