Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн магистр, боловсрол судлаач Э.Сүндарьтай Баялгийн сан болон Боловсролын сангийн талаар ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед Баялгийн сангуудын талаар нэлээд яригдаж байна. Хууль ч батлагдлаа. Боловсролын сангийн асуудал яаж далийс ныг хүмүүс мартаагүй. Ер нь энэ олон сан улс орны хөгжилд ямар хэрэгтэй байдаг юм бэ?

-Улс орны хувьд чухал сангууд бий ч яг зорилтдоо хүрч чадах уу, тэгж төлөвлөсөн үү гэдэг нь маш чухал. Би боловсролын салбарын хүн учраас энэ чиглэлд ярья л даа. Тухайлбал, Боловсролын зээлийн сан байна. Монголд ч гэлтгүй маш өндөр хөгжсөн улс орнуудад боловсролд хөрөнгө оруулалт хийх зориулалтаар сан үүсгэн байгуулж, энэ хөрөнгө оруулалтуудыг оюутнуудад зориулдаг жишиг бий. Энэ жишгээр олон улс орнууд сүүлийн 100-гаад жил дотоодын хүний нөөцөө бэлдсэн байдаг. Ингэж салбарынхаа хөгжлийг дэмжсэн олон жишиг байгаа. Монгол Улсад ч гэсэн, ялангуяа манайх шиг хүн ам цөөнтэй, технологи инновацийн өсөлт шууд явагдахад бэрхшээлтэй улс оронд боловсролыг дэмжих сан зайлшгүй байх ёстой гэж би хардаг.

-Сангийн зорилго чиглэл нь тодорхой байдаг ч хэн нь мэдээлэл, эрх мэдэлд ойр байна тэр нь түрүүлж ашигладаг болчихсон нь тогтолцооны гажиг уу?

-Манайд боловсролын зээлийн сантай холбоотой нэг алдаа гарсан. Боловсролын зээлийн сангаас зээл авч байгаа хүмүүс Монгол Улсын хөгжлийн ямар салбаруудад, ямар үүрэгтэйгээр оролцохыг нь анхнаасаа тусгаж өгөөгүй. Үүнийг тодорхойлж өгөөгүй учраас боловсролын зээлийг хэнд өгөх нь тодорхойгүй байсан. Сан байдаг, мөнгө нь байдаг. Сүүлдээ дэлхийн шилдэг 100 сургуульд тэнцсэн хүүхдийг тэтгэлгээр сургая гээд тэтгэлэг олгодог болсон. Гэхдээ энэ хүмүүс ямар мэргэжлээр сурах уу, эх орондоо ирээд ямар салбарт ажиллах вэ. Улс эх орныхоо хөгжилд яаж хувь нэмрээ оруулах талаар төлөвлөгөө, зорилт нь тодорхой байгаагүй. Угтаа Монголд ямар мэргэжилтнүүд хэрэгтэй байгаа, тэд суралцаж ирээд ямар бүтцүүдэд ажиллаж, ямар өөрчлөлтүүдийг хийх вэ гэдгийг төлөвлөөд хүүхдүүдээ явуулах байсан. Өөрөөр хэлбэл, боловсролын зээлийн сангийн зарцуулалт хөгжлийн бодлоготойгоо уялдаагүй гэсэн үг.

Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг дээ. Энэ бол нэг том асуудал.

-Таны харж байгаагаар өөр ямар алдаа дутагдал боловсролын санд байсан бэ?

-Дараагийн зүйл нь тодорхой хэмжээний тооцоолол хийж үзээд, нэг оюутанд хэдий хэмжээний мөнгийг зарцуулбал үр өгөөж нь өндөр байх вэ гэдийг бодох ёстой. Жишээ нь, нэг оюутныг 100.000 ам.доллараар сургах уу, эсвэл арай олон оюутныг бага өртөг, богино хугацаагаар сургах уу. Заавал маш өндөр өртөгтэй дэлхийн шилдэг гэгдэх сургуулиудад сургах уу, эсвэл боловсролын чанар сайтай ч өртөг арай багатай Азийн орнуудад сургах уу гэдгийг тооцоолох байсан. Өртөг багатайгаар илүү өгөөжтэй сургах боломжийг ашиглаж чадаагүй. Дэлхийн шилдэг 100 их сургууль бол голдуу амьдралын өртөг өндөртэй улсуудад байдаг. Тухайлбал АНУ, Канад, Англи, Азийн өртөг өндөртэй Сингапур гээд. Тэгэхээр нэг хүний зардал өндөр, үр шим багатай хөрөнгө оруулалт болсон гэж ойлгож болно.

-Та тэтгэлгээр Стэнфордын их сургуульд суралцаж ирээд удаагүй байгаа. Таныг явах үед сангийн бодлого ямар болж өөрчлөгдсөн байсан бэ?

-Би 2022 оны зургадугаар сард Боловсролын зээлийн сангаас зарласан Ерөнхий сайдын нэрэмжит тэтгэлэг буюу дэлхийн шилдэг 50 их дээд сургуульд суралцах магистрын оюутнуудад зориулсан тэтгэлэгт хамрагдах болж, батламжаа хүлээж авсан. Тэр үед Боловсролын зээлийн сан журмын өөрчлөлт оруулаад, яг улс орны тэргүүлэх чиглэлд сонгон шалгаруулалт хийж байсан. Надтай хамт тэтгэлэг авсан хүмүүсийн дунд боловсролын чиглэлээр 3-4 хүн, анагаахын, усны чиглэлийн гээд манай улсад яг хэрэгтэй салбараар хүмүүсээ сургасан. Бакалаврын зэргээр суралцахад тэтгэлэг олгох нь өөрөө эрсдэлтэй. Төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллах уу, ажиллахгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй байдаг. Олон хүн бакалавраа төгсөөд мэргэжлээ сольдог. Магистрт харьцангуй карьераа төлөвлөсөн, эх орондоо юу хийх үү гэдгээ ойлгочихсон хүмүүс явдаг. Уг нь сурч мэдсэнээ эх орныхоо хөгжилд, боловсролын салбарт гаргах ёстой даалгаврыг явахад хэлж байсан, ирэхэд ямар байдлаар сурсан мэдсэнээ гаргах тал дээр эргэх холбоо байхгүй байна. Нэгэнт энэ сангийн хөрөнгөөр сургаж байгаа бол ирээд хаана, хэдэн жил ажиллах ёстойг анхнаас нь журамлах нь зөв санагдаж байгаа.

-Боловсролын салбарын өөрчлөлтийн талаар их ярьдаг. Таныхаар ямар өөрчлөлт нэн түрүүнд хэрэгтэй байгаа вэ?

-Манай улсын боловсролын систем бол харьцангуй ололттой тал ихтэй систем гэдгийг хэлмээр байна. Иргэд голдуу дутагдалтай, асуудалтай талуудыг нийгмийн сүлжээнд өргөнөөр шүүмжилдэг ч бусад оронд байхгүй зүйлс манайд бий гэдгийг өөрөө сурах хугацаандаа ойлгосон. Жишээ татаад хэлэхэд, цэцэрлэгийн тоог харахад 2018 онд 500 хувийн цэцэрлэг байсан бол одоо 400 болж, улсын цэцэрлэг 700 байснаа 1000 болсон байна. Улсын сургууль, цэцэрлэгийн хувьсах зардлыг нэмсэн зэргээр боловсролын системд бүтэц зохион байгуулалт, захиргаа, санхүүжилт талаасаа ахиц гарч байна. Үнэ төлбөргүй улсын цэцэрлэгүүд байна гэдэг нь хөгжилтэй орнуудад ч байдаггүй нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээ юм. Үүнийг бид улам сайжруулах, цаашдаа чанар, хүртээмж тал дээр шаардлага тавьсаар байх нь чухал.

-Боловсролын шинэчлэл хийх шаардлагатай гэж хэлээд байна уу?

-Энэ жил боловс ролын шинэчлэлийг хийх жил ба бид дэлхий нийтийн чиг хандлагыг дагах нь ч зүй ёсны асуудал. Гэхдээ боловсролын шинэчлэлийг хийгээд явахад оролцож буй бүх талуудад хүндрэл, бэрхшээл тулгарах нь гарцаагүй. Багш нарын ажил үүрэг өөрчлөгдөж, эцэг эх, асран хамгаалагчид өөрчлөлтөд дургүйцэж, цаашлаад сурагчдад ч амар байхгүй. Өөрчлөлт, шинэчлэлт, ялангуяа хүн бүрийн амьдралд өдөр тутам, шууд нөлөөлдөг с албарын өөрчлөлт гэдэг үргэлж хүндрэл, бэрхшээлийг дагуулдаг гэдгийг бид санах хэрэгтэй. Харин өөрчлөгдсөний дараахь үр өгөөжийг хүртэх үед тэдгээр бэрхшээл нэгэнт ард хоцорсон байдаг.

-Манай улсын өнөөгийн боловсролын систем ямар байдлаар явагдаж байна гэж та харж байгаа вэ?

-Манай улс өргөн уудам нутагтай, хүн ам цөөтэй тул тархай бутархай буюу бусад орнуудаас их өөр бүтэцтэй. Нэг улс хэдий ч сумын, аймгийн, хотын төвийн, захын сургуулиуд хоорондоо өөр өөр нийгэм, эдийн засгийн нөхцөлтэй тул манай улсын боловсролын систем дотроо маш олон өөр төрлийн боловсролын үйлчилгээ үзүүлдэг гэж харж болно. Иймд боловсролын шинэчлэлийг хийх явцдаа уян хатан бүтэцтэй, олон өөр сонголт бүхий, тухайн суралцагчийн амьдарч буй нөхцөл, бодит байдалд нийцсэн суралцахуйн системийг бүтээх хэрэгтэй. Цаашдаа дунд, ахлах ангиас мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, илүү цөөн хичээлийг чанартай судлах, суралцагчийн хүсэл сонирхлыг хүндэлсэн сонголттой боловсрол олгох хэрэгцээ шаардлага нэгэнт үүссэн. Боловсролын шинэчлэл гэдэг энэ том ажлыг хийхэд төрийн зүгээс хийж буй ажил, өөрчлөлтөө иргэдэд зөвөөр танин мэдүүлэх, үндэслэл бүхий судалгаа, үзэл баримтлалыг ойлгомжтой байдлаар таниулах, хүргэх ажил нэмэгдэж байгаа юм. Эс бөгөөс иргэд буруу ойлгож, өөрчлөлтийг хүлээн авахгүй байхыг үгүйсгэхгүй. Үүн дээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч чухал тоглогчийн үүрэг гүйцэтгэж, иргэдийг зөв мэдээ мэдээллээр ханган ажиллах хэрэгтэй байх.

-Боловсролын салбарт шинэчлэлт хийгдэх нь ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Боловсролын салбарт инноваци хийгдээд эхлэхээр бусад бүх салбарт өөрчлөлт орж байдаг. Хичээлийн цагийг нэг цагаар өөрчлөхөд л бусад ажлуудын цаг ч дагаад өөрчлөгддөг. Гарч ирэх өөрчлөлтүүдэд бэлэн бус байгаа ч хийхээс өөр аргагүй. Учир нь хорвоо ертөнц биднийг хүлээлгүй өдөр, цагаар өөрчлөгдөж байна. Манай хүүхдүүд зөвхөн Монголд төрснийхөө төлөө дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх, үнэлэгдэх ур чадвартай, хандлагатай болж чадахгүй байна. Энэ нь “PISA” шалгалтын үр дүнгээр ч батлагдсан.

-Ингэж хувирган өөрчлөлт, шилжилт хийхэд хамгийн эхэнд ирэх сорилт нь юу байх бол?

-Мэдээж багш нарт өөр арга зүй эзэмших, өөр арга барилаар ажиллах шаардлага үүснэ. Багш нар маш их бичиг цаасны ажил хийхийн оронд хүүхдүүдтэйгээ тулж ажиллах, шаардлагатай өгөгдөл цуглуулах, боловсруулах ажлыг цахимжуулах, эцэг эхчүүдэд сурагцагчдын талаар тухайлсан мэдээлэл өгч, зөвлөн чиглүүлэх үүрэгтэй болж ирнэ. Багш ангийг бүхэлд нь удирдаж, нэг хөтөлбөрөөр явдаг байсан бол илүү хүүхэд төвтэй, тухайн хүүхдийн чадамж, түвшинд тохирсон уян хатан хөтөлбөрийг заах арга зүй эзэмших шаардлагатай нүүр тулах байх. Хүүхэд нэг бүрт ганцаарчилсан хөтөлбөр гаргахгүй ч хүүхэд бүр өөрийн суралцахуйн замналыг тодорхойлж, шийдвэр гаргаж, бие даасан байдалтай суралцахуйн процесст оролцоно. Өнөөгийн байдлаар эцэг эхчүүдийн хувьд маш их гэрийн даалгавар хийлгэдэг. Хэрвээ энэ шинэчлэл зөв явбал хүүхдүүд сургууль дээрээ баяр хөөртэй сурч ирээд, гэртээ тодорхой хэмжээний даалгаврыг бие даан хийж чаддаг болно. Гэрийн даалгавар хийхэд заавал асран хамгаалагчийн дэмжлэг, оролцоо их шаарддаг нь эргээд олон сөрөг талуудтай. Асран хамгаалагч нь хичээл дав туулах боломжгүй, амьдралын хэрэгцээ шаардлагаар амждаггүй, асран хамгаалагчаасаа хол байдаг зэрэг хүүхдүүд боловсролын өгөөж бага хүртэж байдаг (олон улсад ч, Монголд ч). Харин боловсролын шинэчлэл зөв явж чадвал хүүхдүүд сургууль дээрээ үндсэн боловсролын үйл ажиллагаанд хамрагдаж, бие даан суралцах чадварт суралцаж,гэртээ ирээд өөрөө бие даагаад суралцдаг болно гэж найдаж байна.

-Боловсролын шинэчлэлт хийгээд эхлэхэд хүүхдүүдэд ч бас амар байхгүй нь ойлгомжтой болов уу. Үүнд угтаа эцэг, эхчүүдийн оролцоо чухал байх, тийм үү?

-Хүүхдүүд өөрсдөө бие даан шийдвэр гаргах, шийвэрээ эргэцүүлэх, түүндээ тулгуурлаад дараа дараагийн шийдвэрээ гаргах чадамж дутмаг байдаг. Эцэг эхчүүд хүүхдээ сургахад оролцоогүй байна гэдэг шүүмж их байдаг. Үүнийг залруулах ёстой. Аав ээж бол хүүхдэд анхаарал халамж өгөх ёстой. Сэтгэл зүйн хүмүүжилд нь анхаарах ёстой. Сурлагад нь анхаарах ёстой. Эцэг эх, асран хамгаалагчаас боловсролын чанар 100 хувь хамаардаг бол боловсролын тэгш бус байдал арилах боломжгүй гэдгийг Финланд улс эртнээс судлан тогтоож, хүүхэд сургууль дээр бүх агуулга, ур чадвараа эзэмших системийг боловсруулсан юм билээ. Сумын төвд хүүхэд нь байрлаж сурдаг эцэг эхчүүд бий. Түүнчлэн хүүхдээ дагаад явах боломжгүй  хүмүүс ч суурин газарт хүүхэдтэйгээ хамт ирэх шаардлага үүсдэг. Саяхныг хүртэл дэлхий даяар заавал төв суурин газар очоод нэг хөтөлбөрөөр сур гэдэг шаардлагыг тавьдаг байсан бол одоо хүн болгон байгаа газраа суралцъя. Ялангуяа малчдын хүүхэд есөн нас хүртлээ аав ээжийнхээ дэргэд гэрээр суралцах багийн сургуулийг байгуулах хэрэгтэй. Одоо Дорнод аймагт Лхагваа гээд хүн багийн сургууль байгуулах гээд явж байна. Энэ бол хамгийн сайн жишиг. Багийн бага сургууль цомхон бүтэц, цөөхөн суралцагч, бага төсөвтэйгөөр балчир насны хүүхдүүдийг халуун ам бүл, мал аж ахуй, нүүдэлчин соёл уламжлалаас таслахгүйгээр дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэн алхах суурь боловсролыг олгох боломжийг өгнө. Энэ шинэчлэл бол боловсролын, цаашлаад хүн амын төвлөрлийг бууруулах потенциалтай нь харагдаж байгаа биз. Гэхдээ шинэчлэл хийх тийм амархан биш. Нарийн судалгаатай явах ёстой асуудал.

Ардчилсан намын дэд дарга И.Мөнхжаргалтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Санжаасүрэнгийн Зориг агсны гэргий Б.Булган 26 жилийн дараа анх удаа дэлгэрэнгүй ярилцлага өглөө. Ярилцлагыг маш олон хүн үзэж, нийгмийн сүлжээндээ өөр өөрийн гэсэн өнцгөөр байр сууриа илэрхийлж байх шиг байна. Таны хувьд ямар өнцгөөр энэ хүний ярилцлагыг хүлээн авч байгаа вэ?

-Юун түрүүнд хэвлэл мэдээллээр хэн ч, хэзээ ч ярилцлага өгөх нь тухайн хүний эрх. Ярилцлагатай холбоотойгоор АН-ын хувьд ямар нэгэн тайлбар хийх шаардлага байхгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Харин хувь хүнийхээ өнцгөөр энэхүү асуудалд байр сууриа илэрхийлье. Нэгдүгээрт, өнгөрсөн зургаа, долоон удаагийн сонгуулийн өмнө энэхүү хэргээс нэг хэсгийг нь тасдаад нийгэмд цацдаг. Үүнийгээ мэдээж сонгууль, улс төрийн зорилготойгоор ашиглаж ирсэн. Харин Ардчилсан нам болон миний хувьд энэхүү асуудлыг улс төрийн сэдэв биш байгаасай хэмээн чин сэтгэлээсээ хүсдэг.

С.Зориг агсны мэндэлсэн өдрөөр хөшөөнд нь цэцэг өргөх үедээ ч энэхүү байр сууриа тодорхой хэлсэн. Эрх мэдэлтнүүд, улстөрчид, ер нь хүн бүхэн энэ хүнийг хүндэлдэг, хайрладаг, үзэл санааг нь дэмждэг бол уг хэргийг хуулийн хүрээнд ил тод болгож, илрүүлэх ажлаа төгс хийгээч ээ. Одоо энэ асуудлыг улс төрийн сэдэв рүү оруулахаа зогсоохгүй юм уу гэдгээ тодорхой хэлсэн. Одоо ч хэлж байна.

-Тэгэхээр таныхаар бол энэ удаад ч гэсэн сонгуулийн зорилготойгоор ашиглаж байна гэсэн үг үү?

-Миний хувьд тэгж хардаж байгаа

Сонгууль дөхөж байгаа учраас нийгмийн анхаарлыг татсан томоохон нэг хэргийг барьж аваад тухайн хэргээ өөр нэг улстөрч, улс төрийн нам руу тохох үзэгдэл дахиад явагдаж байна. Цаашлаад уг хэргээр сонгуулийн өмнө нийгмийг талцуулж байна. Энэ хэргийг шүүсэн шүүгчдийг яллаж байгаа нь өнөөдөр хуультай улс орны хувьд байж боломгүй зүйл. Тэр дундаа шүүгчийг шийдсэн хэрэгтэй нь холбож нийгмээрээ ялладаг нь өөрөө асар буруу. Энэ даамжирснаараа шүүгчид итгэх итгэлгүй болгоно гэсэн үг. Шүүх засаглал нуран унана. Шүүх засаглал нуран унаснаараа Монгол Улсын тусгаар тогтнол, хүний эрхийн асуудал байхгүй болно. Тиймээс энэ бол маш том хариуцлага, маш тодорхой анхаарах ёстой асуудлуудын нэг.

-Нийгэм бол энэхүү ярилцлагаас үүдэж хэд хэд хуваагдан маргалдаж байна. Ингэж нийгмийг талцуулах нь хэнд ашигтай юм бэ?

-Чамайг уурлуулж чадаж байгаа хүн чамайг удирдана гэдэг үг бий. Монголчуудыг яагаад ингээд талцуулаад байна вэ. Энэ олон асуудал, нийгмийн бухимдал, талцал чинь үндэсний эв нэгдлийг үгүй хийж дууслаа. Үндэсний эв нэгдэл сулраад байхад энэ сэдвээр хэн нэгэн нь ярихгүй юм уу. Ялангуяа гадаад нөхцөл байдал, уур амьсгал хурцадмал байгаа энэ цаг үед Монгол Улсын дотоод эв нэгдэл алсраад байгааг ярихгүй юм уу. Өнөөдөр дэлхий дайны ирмэгт тулчихсан байна. Хөрш орнууд маань нэг нь дайнтай, нөгөө нь эдийн засгийн хямралтай тогтворгүй байна. Ийм цаг үед улс орны оршин тогтнох, аливаа учирж болзошгүй эрсдэлийг хохирол багатай даван туулах хамгийн том дархлаа бол Үндэсний эв нэгдэл.

-Үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэхийн төлөө АН ажиллаж чадаж байгаа юу?

-Сонгуульд нэг нам ялахын төлөө улс үндэстнээ хуваасан, талцуулсан үйл ажиллагааг байн байн явуулсаар байвал эцэст нь нийгмээрээ асар хохиролд унах вий. Манай намын хувьд өнгөрсөн жилүүдэд эв нэгдэлгүй байсан. Түүнийгээ ард түмнээрээ дүгнүүлээд дүнгээ тавиулаад хоёр ч удаагийн сонгуульд ялагдсан нь үнэн. Харин одоо эв нэгдэл гэж юу болохыг мэдсэн. Эв нэгдэлд хамгийн мэдрэг ханддаг улс төрийн хүчин болсон. Нөгөөтэйгүүр сонгуулийн өмнө нийгмийг бужигнаантай болгосноороо дараа нь засч залруулах боломж гарч ирэх үү гэдгээ бодох хэрэгтэй байна. Тиймээс сонгуультай жил буюу яг энэ үед эрх баригч намдаа нийгмийг талцуулсан, бужигнуулсан пи ар явуулахгүй байхыг уриалж байна.

-Улстөрчийнхөө хувьд уг нэвтрүүлгийг зорилготой явагдсан гэж хардаж байна уу?

-Мэдээж тэгж хардаж байна. Учир нь уг нэвтрүүлгийг Монголын олон телевиз нэг дор нийгэмд цацлаа. Нэг талдаа үүнд асар их хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй. Нөгөө талдаа Б.Булган гуай сүүлийн хэдэн жил ажилгүй гэртээ суусан гэдгээ ярилцлага өгөх үедээ хэлсэн. Тэгэхээр хэн, хаанаас санхүүжилт гаргаж энэ нэвтрүүлгийг нийгэмд цацав гэдэг нь эргэлзээтэй асуудал боллоо. Энэ бол зохион байгуулалттай ажил болсон гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ миний хувьд тухайн хүний ярилцлага өгсөн эсэх нь буруу зөв байсныг шүүхгүй. Хамгийн гол нь нийгмийн анхаарлыг татсан сэдвийг сонгуулийн өмнө зохион байгуулалттайгаар цацаж, иргэдийг үзэл бодлын хувьд талцуулах нь өөрөө зөв үү, буруу юу. Өөрсдөө ялахын тулд Монгол Улсыг хагалан, бутаргах нь хэнд хэрэгтэй юм бэ. Үндэсний эв нэгдлийг хагалах иймэрхүү зорилготой пи ар сонгууль хүртэл олон явагдах байх. Үүнээс болоод сонгуулийн дараа үр дүнг хүлээн зөвшөөрөөгүй ард түмний эсэргүүцэл дээр гадны ямар нэгэн эрх ашиг нөлөөлснөөр өнгөрсөнд болсон хар түүх дахин давтагдах вий дээ. Монголын ард түмэн долдугаар сарын 1-ний үйл явдлыг мартаагүй байлгүй дээ. Тэр үед гадаад орчин нөхцөл маш тайван байсан. Одоо харин гадаад нөхцөл байдал ямар хурцадмал байгаа билээ.

-Сонгуулийн дараа долдугаар сарын 1-ний үйл явдал шиг зүйл үүсэх эрсдэлтэй гэж болгоомжилж байна гэж ойлгох уу?

-Нэгдүгээрт, болгоомжлол байна. Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн нийгэмд ялгаварлах хандлага хаа сайгүй болчихсон байна. Хүнийг үзэл бодлоор нь, хөрөнгө мөнгөөр нь, сүүлдээ ажил мэргэжлээр нь хүртэл ялгаварладаг болчихсон байх юм. Хувийн өмч рүү маш их халдсан бодлогыг дээр дооргүй гаргадаг болж.

Бараг энэ нийгэмд хувийн өмчтэй байж болохгүй мэтээр хардаг боллоо. Баялаг бүтээгч, татвар төлөгчдөө ялгахаа больж. Гэтэл хувийн өмчийг хамгаалах, дэмжих, хүний эрхийг тунхагласан Үндсэн хуулийн зарчмыг нийгэмд мөрдүүлэн ажиллах ёстой төр өөрөө нийгмийг талцуулах пи арын гол захиалагч нь болж хувирлаа. Төр өөрийнхөө үйлдэлд сохорсон байна. Тиймээс хэн нэгэн нь Үндэсний эв нэгдлийн төлөө дуугарах цаг болсон.

 

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, МҮОНРТ-ийн Программын нэгдсэн захиргааны дарга Магваны Эрдэнэбаттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. 

---

-Сүүлийн үед цахим орчинд МҮОНРТ-ийн хураамж, өр төлбөрийн асуудал хүчтэй яригдаж байна. Тиймээс тус телевизэд олон жил ажилласан хүний хувьд уг асуудалд ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Нэгдүгээрт, өр төлбөр, хураамж хоёр тусдаа ойлголт шүү. Сошиалаас харж байхад өрөө багасгахын тулд хураамжаа нэмэх бодлого явуулах гэж байгаа мэтээр шүүмжилж байсан. Тэгэхээр хураамжаа нэмье гэдэг зүйл яриагүй. Нөгөөтэйгүүр хураамжаа нэмээд одоо байгаа өрөө даръя гэдэг зүйл ч огт яригдаагүй.

Манай MNB удирдлага хэдхэн долоо хоногийн өмнө шинэчлэгдсэн. Тэр утгаараа тус байгууллагын үйл ажиллагаа, санхүү мөнгөний асуудлуудыг хянаж харсан байх. Ингээд өр төлбөр нь ийм байна, орлого, хураамж нь ийм байна гэдгийг ил тод гаргаж ирсэн. Г.Гэрэл захирлын хувьд байгууллагын өр 8.4 тэрбум төгрөг байна гэдгийг тогтоогоод олон нийтэд мэдээлсэн нь буруу зүйл огт биш. Тэр дундаа олон нийтийн хяналттай олон нийтийн эрх ашигт үйлчилдэг байгууллагыг удирдаж байгаа хүний хувьд юу нь алдаатай байна, юу нь болохгүй байна гэдгээ олон нийтдээ зарлах нь эрүүл үзэгдэл гэж бодож байна.

-Хураамж, өр төлбөрийн асуудал хоёр тэгвэл тусдаа юм байна гэж ойлгох уу. Нөгөөтэйгүүр хураамжаа нэмнэ гэдэг зүйлийг хэлээгүй ч нэмэх шаардлага байгаагаа хэлж байсан. Үүнээс болоод МҮОНРТийн контентын чанар, бүтцийн асуудлыг зарим нэг хүмүүс шүүмжилж эхэллээ. Таны хувьд энэ телевиз олон нийтийн статус, чиг үүргээ барьж ажиллаж чадаж байгаа гэж боддог уу?

-Мэдээж хуулиар олгогдсон эрх, үүргийнхээ хүрээнд МҮОНРТ үйл ажиллагаагаа төдийгөөс өдийг хүртэл алдаа оноотойгоор явуулж ирсэн. Цаашид ч алдаагаа засаад явах учиртай. Ер нь нийгэмд МҮОНРТ-ийг татан буулга, ийм телевиз байх шаардлага байхгүй гэдэг зүйлийг төдийгөөс өдийг хүртэл ярьж байсан. Бидэнд алдаа байгаа юу гэвэл байгаа. Тэглээ гээд МҮОНРТ-ийг устгах, хувьчлах, татан буулгах гэдэг зүйл байж боломгүй хандлага. Үндэсний олон нийтийн телевизгүй тусгаар тогтносон улс орон бараг байхгүй. Тэр дундаа ардчилсан тогтолцоотой улс орнуудын хувьд олон нийтийн статустай байгууллагууд цөөнгүй байдаг. Хэрэв Монгол Улсын хувьд Үндэсний олон нийтийн радио телевизгүй бол хэн нийгмийн бүлэг бүхний эрх ашигт нийцсэн нэвтрүүлэг, контент гаргах юм. Хэн уламжлал, өв соёл, малчдын амьдралыг олон нийтэд сурвалжлан таниулах вэ. Нөгөөтэйгүүр МҮОНРТ гэдэг бол өөрөө асар том архив болсон байгууллага. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн оюун санааны ой санамж гэсэн үг. Тиймээс үйл ажиллагаа, бүтэц зохион байгуулалт, хууль эрх зүйн хувьд өөрчлөлт шинэчлэлт хийнэ үү гэхээс биш МҮОНРТ-ийг устгана, татан буулгана, хувьчилна  гэдэг бол дэндүү өрөөсгөл ойлголт шүү.

-Та МҮОНРТ бол нийгмийн бүлэг бүхний эрх ашиг, сонирхолд нийцсэн нэвтрүүлэг гаргадаг гэж хэллээ. Гаргах ч үүрэгтэй байх. Үүнээс болоод зарим хүмүүст үндэсний телевизээр гарч байгаа контентууд таалагддаггүй байх л даа, тийм үү?

-Таалагдах эсэх нь үзэгч хүний эрхийн асуудал. Таалагдахгүй бол сувгаа солих, унтраах эрхийг нь хэн ч хориглож чадахгүй. Энэ бол нэг талын асуудал. Нөгөөтэйгүүр хэсэг бүлэг хүмүүст таалагдах гэж нэвтрүүлэг, контент гаргана гэдэг бол олон нийтийн статустай байгууллагын хувьд боломжгүй. Үүнийг л манай үзэгчид сонсогчид сайн ойлгох хэрэгтэй. Жишээ нь, чиглэлийн нийтийн тээвэрт суучихаад гэр ийнхээ үүдэнд хүргүүлдэггүй биз дээ. Гэрийнхээ үүдэнд хүргүүлэх гэж байгаа бол таксинд суух нь зөв. Үүнтэй адил хэсэг хүмүүсийн сонирхлоор нэвтрүүлэг, контентууд бэлтгэгдэн хүрдэггүй гэсэн үг. Гэлээ гэхдээ иргэдийн хүсээд байгаа контент, нэвтрүүлгийг гаргахгүй байна гэсэн үг бас биш. Боломжиндоо тулгуурлаад аль болох хэн бүхний хүсэл сонирхолд нийцсэн нэвтрүүлэг, контентуудыг гаргахыг зорьдог. Нөгөөтэйгүүр МҮОНРТ бол зарим залуучуудын ойлгож байгаа шиг цор ганц сувагтай байгууллага биш ээ. Яг одоогийн байдлаар телевизийн таван суваг, радиогийн хувьд дэлхийн таван хэлээр цацагдаж байгаа. Дээр нь мэдээллийн сайт байна. Өөрөөр хэлбэл, өргөн нэвтрүүлгийн салбартаа хамгийн том мэдээллийн сүлжээтэй байгууллага. Ийм өргөн хүрээнд мэдээллийг түгээдэг байгууллага. Гэтэл асар том бүтцээр буюу олон хүнийг бүтээмжгүй ажиллуулдаг гэдэг зүйлийг ярьдаг. Иргэдээс авч байгаа хураамжаараа нэвтрүүлэг гаргах биш энэ олон хүнээ цалинжуулсаар дуусгадаг гэдэг буруу ойлголт бий.

-Бусад арилжааны телевизүүдэд ч иргэд хураамж төлдөг. МҮОНРТ-д төлж байгаа хураамж бол хэд дахин бага байдаг гэж ярьдаг. Яг хэдэн төгрөгийн хураамж авдаг юм бэ?

-Өргөн нэвтрүүлгийн тухай хуулиар арилжааны телевизүүдэд бид сар бүр 2500 төгрөг төлж байгаа. Үүнийг зарим хүмүүс мэддэггүй, мэдсэн ч тоодоггүй. Гэтэл Үндэсний радио телевизэд өгч байгаа 600-1100 төгрөгийн асуудлыг нийгмийн түвшинд гарган ирж асуудлыг ярьдаг. Асуудал ярих нь зөв. Би үүнийг буруу гэж хэлээгүй шүү. Асуудал ярихдаа, шүүмжлэхдээ эхлээд учир шалтгааныг нь олох хэрэгтэй. Өнөөгийн нийгэмд маш том сөрөг хандлага сүүлийн үед хүчтэй нэмэгдэж байна. Тэр нь хэн нэгнийг ямар нэгэн асуудалд холбогдсон эсэхийг тогтоогоогүй б айхад л хулгайч, луйварчин, өстөн дайсан мэтээр харааж зүхэж байна. Өөрөөр хэлбэл, шүүмжлээд байгаа сэдвийнхээ учир шалтгааныг нь ойлгоогүй байж бусдын өнгөнд нэгдээд шуугьчихаж байгаа юм. Энэ нь өөрөө нийгмийн оюун санааны дархлаанд хамгийн сөрөг нөлөөллийг бий болгодог. Та түрүүн бүтцийн тухай асуусан, тийм үү…

-Тэгсэн… МҮОНРТ нийт 700 гаруй ажилтантай гэдэг. Үнэндээ ийм нүсэр бүтэцтэй хэвлэл мэдээллийн байгууллага манайхаас өөр улсад байхгүй гэж зарим хүмүүс шүүмжилдэг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Ингэж шүүмжилж байгаа хүмүүс байдаг. Тэдний ихэнх нь асуудлаа ойлгоогүй хүмүүс байдаг. Өөрөөр хэлбэл, бусад улс орнуудын олон нийтийн радио телевиз ямар бүтцээр яаж ажилладаг вэ гэдгийг огт мэдэхгүй хүмүүс л ингэж ярьдаг. Үнэндээ МҮОНРТ-ийн 700 ажилтан гэдэг бол бүгд сэтгүүлчид эсвэл зураглаач, дарга, цэрэг биш шүү дээ. Үүнд хилийн чандад, орон нутаг дахь сэтгүүлчид, зураглаачид мөн жолооч, үйлчлэгч, сан техник, аж ахуйн олон зуун хүн бий. Энэ бүгд нийлээд 700 орчим хүнтэй гэдэг. Нөгөө талаасаа олон нийтийн байгууллагад 700 хүн ажиллаад явж байгаа нь юу нь буруу байгаа юм. Энэ 700 хүний ард хэдэн мянган хүний амьжиргаа, амьдрал ахуй явж байдаг. Хэрэв МҮОНРТ татан буугдвал яах вэ. Хамгийн түрүүнд энэ 700 хүний ар гэрийн асуудал хүнд байдалд орно. Тиймээс МҮОНРТ-ийн хүний нөөц баг бүрэлдэхүүний хувьд ихэдсэн, эсвэл том бүтэцтэй данхайсан зүйл огт байхгүй. Бид ямар гадны хүн ажиллуулж байгаа юм уу. Монгол хүн энэ байгууллагаас төдийгөөс өдийг хүртэл аж амьдралаа залгуулаад явж байна. Энэ тэгээд буруу юм уу гэдэг зүйлийг нэг талаас нь харах хэрэгтэй.

-Сүүлийн жилүүдэд МҮОНРТ-ийн хувьд удирдлагууддаа их х алтай болчихоод байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусаагүй байхад л асуудал маргаан өрнүүлж байгаад л сольдог. Энэ нь тухайн байгууллагын менежментийн асуудалд сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа юу. Одоо өр, төлбөр, хураамжийн асуудал ярьж байгаад бас удирдлага солигдох асуудал яригдах уу. Ийм нэг бохир систем хэзээ устах бол?

-Миний хувьд энэ асуудлаар албан ёсны тайлбар хэлэх боломжгүй. Гэхдээ иргэн хүнийхээ хувьд хардлага бол байдаг. Иргэн хүн хардах эрхтэй. МҮОНРТ-ийн удирдлагыг тогтворгүй ажиллуулах, бодлого үйл ажиллагаанд байнга саад учруулж байдаг ямар нэгэн эрх ашигт нэгдсэн бүлэглэл байдаг гэж боддог. Энэ бүлэглэлийн нөлөөллөөс болж МҮОНРТ удирдлагаа тогтоохоо больсон нь үнэн. Удирдлага олон солигдох тусам тухайн байгууллагын чадамж, бүтээмж, үйл ажиллагаа суларсаар байдаг. Миний хувьд телевизид 29 жил ажиллаж байна. Энэ хугацаанд удирдлагаа тогтоодоггүй байгууллагын үйл ажиллагаа ямар их суларсныг харж байна. Тэр дундаа олон нийтийн статустай, олон хүнийг зохион байгуулж, менежемент хийж байгаа байгууллагын удирдлагыг тогтоосон бүрэн эрхийнх нь хугацаанд тулгаж л ажиллуулах шаардлагатай юм билээ. Муу ажилласан бол бүрэн эрхийнх нь хугацаа дуусаад л явдаг. Сайн ажилласан бол дахиад сонгогдоод гарч ирээд явдаг ийм л зарчим алдагдсан. Тэгэхээр одоо зарчмаа бариад алдаагаа засаад явах, цаашлаад тогтвортой менежментийн бодлого МҮОНРТ-д ус агаар мэт хэрэгтэй байна.

-Өрийн асуудлыг танаас дахиад тодруулъя. Ер нь үе үеийн захирлууд тэдэн төгрөгийн өртэй байхад нь очиж байсан гэдэг зүйлийг хэлдэг. Энэ өр ер нь хаанаас анх үүссэн ямар өр юм бэ?

-Үе үедээ өртэй байсан эсэхийг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ Л.Нинжцамц захирлын үед тэрээр өмнөх удирдлагуудын үлдээсэн өрийг тэглэж байсан. Гэхдээ яг дараагийн удирдлагуудад ажил хүлээлцэх үед ковид гарчихсан байсан. Ковидын үед Нийгмийн даатгалын багахан хэмжээний үлдэгдэлтэйгээр дараагийн удирдлагуудад ажлаа өгснийг санаж байна. Харин дараагийн удирдлагаас өнөөгийн удирдлагын үе хүртэл 8.4 тэрбум төгрөгийн өр үүссэн гэж ярьж байгаа. Энэ нь хаанаас яаж үүссэн өр вэ гэдгийг Үндэсний аудит, хөндлөнгийн аудитын дүгнэлтээр тогтоолгох нь зөв байх. Ер нь миний бодлоор манай телевизийн хувьд энэхүү санхүүгийн гинжин хэлхээнээсээ нэн яаралтай гарах хэрэгтэй. Улсын төсвөөс болон олон нийтээс хураамж авч санхүүждэг нэртэй. Энэ санхүүжилт бол томоор харагдсан бага төсвүүд. Улсын төсвөөс орж ирж байгаа санхүүжилт нь аль нэг намын хэн нэгэн сайдын үзэмжээр крант нь хаагдчихдаг. Үүнээс болоод байгууллагын үйл ажиллагаанд тогтворгүй байдал бий болдог. Тогтворгүй байдал бий б олсноороо дарга удирдлагууд нь солигддог. Ийм тогтолцооны гажиг МҮОНРТ-д бий. Ийм сонин санхүүгийн хараат байдлаас гарах хамгийн зөв систем, арга зам бол угтаа шүүмжлүүлээд байгаа хураамжийн асуудал л юм байна лээ. Гэхдээ би санхүүгийн хүн биш болохоор нарийн юмыг нь сайн хэлж ойлгуулж чадахгүй болов уу.

-Хураамж гэхээс илүү реклам, зар сурталчилгаа явуулах цагаа нэмчих нь зөв биш үү. Үүнийг нь зохицуулсан хуульдаа хоёр хувийг нь тав ч юм уу, эсвэл бүр 10 хувь болгочихвол санхүүгийн хувьд асуудалгүй болчихно гэж байх уу?

-Хуулиараа нийт нэвтрүүлгийн ердөө хоёр хувь гээд заачихсан байдаг. Хууль өөрчлөх нь хууль тогтоогчдын бүрэн эрхийн асуудал байх. Бидний хувьд саналуудаа байнга хүргүүлдэг. Ер нь Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулийг өөрчлөх, шинэчлэх шаардлага үүссэн гэдэгтэй санал нэг байдаг. Тэр ч утгаараа УИХ-ын зарим гишүүдийн ширээн дээр энэхүү хуулийн шинэчлэлтийн төсөл байгаа болов уу гэсэн итгэл үнэмшилтэй явдаг хүний нэг. Цаашид энэхүү асуудлыг телевизийн удирдлагууд саналаа өгөх зарчмаар шийдээд явах болов уу.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга М.Оюунчимэгтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан нөхцөлийг шалгах үүрэг бүхий УИХ-ын Хянан шалгах түр хорооны гишүүнээр та ажиллаж байгаа. Өнөөгийн нийгэмд эмийн асуудлаас болж монгол хүний эрүүл мэнд, амь нас яригдаж байна. Гэтэл төр засгийн зүгээс эмийн асуудалд өдий болтол яг ямар бодлого, хяналт тавьж ажиллаж ирэв гэдгийг иргэд шүүмжлэн ярьж байна. Үүнд та хууль тогтоогчийнхоо хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Таны хэлдгээр өнөөгийн нийгэмд эмийн чанар үнэхээр аюулын харанга дэгдээгээд байна. ханиадны эм гэхэд л хэдэн арван төрөл байдаг ч ихэнх нь чанаргүй атлаа үнэтэй байгаа. Эмийн асуудал өнөөдөр яагаад ийм өндөр түвшинд хүрэв гэдэг нь мэдээж төрийн бодлого зохицуулалт сул явж ирснийх. дээр нь эрх зүйн өөрчлөлт орж ирэх болгонд гацаадаг, унагаадаг бүлэглэлийн эрх ашигт үйлчилдэг байдлаас болоод өнөөдөр эмийн асуудал эх захгүй бизнес болж хувирсан. 2019 оны тавдугаар сард Засгийн газраас Эм, эмнэл гийн хэрэглэгдэхүүний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барьсан байдаг. тухайн үед нийгмийн бодлогын байнгын хорооноос УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнгээр ахлуулан дээрх хуулийн төслийг хэлэлцүүлэх бэлтгэл хангах ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж, улмаар чуулганаар хэлэлцэгдэж байсан.

-Эм, эмнэлгийн хэрэглэгдэхүүний тухай хуулийн гол өөрчлөлт юу байсан юм бэ. Энэ хуулийг тэр үед УИХ батлаагүй гэж үү?

-Хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд эм, эмнэлгийн хэрэглэгдэхүүний  чанар, аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд хэрэглэх эмнэлгийн хэрэглэгдэхүүнийг эрсдэлээр ангилан бүртгэх шинэ зохицуулалтыг оруулж ирж байсан. Мөн эм, уламжлалт эм, малын эмийг сонгох, бүртгэх зарчим, шалгуур болон эм үйлдвэрлэгч, импортлогчийн эмийн чанар, аюулгүй байдалд хүлээх хариуцлагыг нэмэгдүүлж, эмийн хяналтад нэгдсэн цахим программ хангамж нэвтрүүлэхээр тусгасан байсан.

Дээр нь эмийн зохистой хэрэглээ, сонголт, жор бичилтийг сайжруулах зорилгоор эмийн жорыг заавар удирдамжид үндэслэн бичих, цахим жор хэрэглэх, эм хангамжийн байгууллагын эмийг зах зээлд таниулах, нэвтрүүлэх үйл ажиллагааны зохицуулалтыг боловсронгуй болгохоор тусгасан ийм хуулийн өөрчлөлт байлаа.

-Гэтэл ямар шалтгаанаас болоод дээрх хуулийн төсөл батлагдаагүй юм бэ?

-Энэхүү хуулийн төсөл нь Эрүүл мэндийн сайд асан Т.Мөнхсайханы үед өргөн баригдсан хууль. Удалгүй салбарын сайд солигдож, С.Энхболд томилогдсон. Ингээд дээрх хуулийн төслийг С.Энхболд сайд концепцын хувьд учир дутагдалтай гэж үзэн учраас төслийг буцаасан байдаг. Ийм шалтгаантайгаар энэхүү хууль УИХ-аар батлагдаж чадаагүй. Одоо Эрүүл мэндийн сайдаар С.Чинзориг ажиллаж байгаа. Энэхүү хуулийн төслийг боловсруулаад удахгүй оруулж ирнэ байх. Тиймээс энэхүү хаврын чуулганаар дээрх хуулийн төслийг батлах л чухал байгаа юм.

-Монгол хүний эрүүл мэндтэй шууд холбоотой эмийн талаарх хуулийг баталдаггүй юм байж. Гэтэл бас Эмийн агентлагийн үйл ажиллагаа нь их бүдэг яваад байна уу гэж харсан. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-УИХ өнгөрсөн 2020 оны 12 дугаар сард Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт, зохицуулалтын газрыг байгуулах тогтоолыг баталсан байдаг. Энэхүү тогтоолын хүрээнд 2021 оны нэгдүгээр сард Эмийн агентлаг шинээр байгуулагдсан. Угтаа эмийн чанар, үнийн өсөлтийг хянаж байх Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Монгол Улсад бий шүү дээ. Гэтэл яагаад эмийн асуудал монгол хүний эрүүл мэнд, амь, насанд хохирол учруулсаар байна вэ гэдэг энэ салбарт бохир бизнес эрхлэгчдийн нэгдмэл хүсэл сонирхол оршиж байна гэсэн үг. УИХ-ын тогтоолоор байгуулагдсан Эмийн агентлаг угтаа 132 хүний орон тоотой байх ёстой. Энэ бол маш том бүтэц. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд тус агентлагийн үйл ажиллагаа яаж явсан, хүний нөөц, удирдлага, бодлогын ямар олон алдаанууд гарсныг олон нийт мэдэж байгаа байх. Агентлагийнх нь даргыг байн байн сольдог, хүн хүчний хүрэлцээг нь хангадаггүй. Өөрөөр хэлбэл эмийн үнэ, чанарыг хянах хуулиар олгогдсон эрхийг нь байнга хязгаарлаж байсан гэсэн үг.

-Засгийн газрын агентлаг шүү дээ. Үйл ажиллагаа нь сул явж байгаа бол удирдлага цаашлаад Засгийн газрын бодлого тааруу байна гэсэн үг биз дээ. Хэн, ямар бүлэглэл хянах үйл ажиллагаанд нь саад учруулж байна гэж та үзэж байгаа юм бэ?

-Түрүүн би хэлсэн шүү дээ. 2019 онд Эм, эмнэлгийн хэрэглэгдэхүүний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг Засгийн газраас өргөн барьж байсан гэж. Харамсалтай нь уг хуулийн төсөл буцаагдсанаас хойш одоог болтол дахин өргөн баригдаагүй, гацсан. Эмийн асуудлаар хууль баталчихъя гэхээр гацаачихаад байна. Эмийн асуудлаар хяналт тавих чиг үүрэгтэй агентлаг байгуулчихаар мөн адил үйл ажиллагааг нь доголдуулж, зориуд улс төрийн нөлөөлөл орж ирээд байна шүү дээ. Тэгэхээр үүнээс нэг зүйл тодорхой харагдаж байгаа нь эмийн бохир бизнес бүлэглэл Засгийн газар тэр бүү хэл УИХын үйл ажиллагаанд нөлөөлж чадаж байгаа явдал юм. Өөрөөр хэлбэл, эмийн асуудалд хяналт тавих ёстой байгууллагуудад буюу Хүний эмийн зөвлөл, ЭМДҮЗ, Эмийн агентлагт эм тойрсон компаниудын төлөөлөл хувалз шиг шигдчихсэн байна гэсэн үг. Улмаар өөрсдийнхөө эрх ашигт нөлөөлсөн эрх зүйн өөрчлөлтийг гацаах, Засгийн газрын бүтэц нэгжийн үйл ажиллагааг дотроос нь доголдуулсаар өдийг хүрсэн байгаа юм. Ийм нэгдмэл ашиг сонирхолтой паразитуудын хууль бус үйл ажиллагааны уршгаар эмийн чанарын асуудал монгол хүний эрүүл мэндэд ноцтой хохирлыг учруулсаар байна. Тиймээс энэхүү ашиг сонирхлын зөрчлийг таслан зогсоох асуудал юу юунаас илүү чухал. Уг зөрчлийг таслан зогсоож байж иргэдийг санхүүгийн дарамтад оруулж байгаа үйлчлэл муу, өндөр үнэтэй эмийн шахааг цэгцэлнэ. Тиймээс миний хувьд ямар ч эргэлзээгүй эмийн бохир бизнес бүлэглэлтэй тууштай тэмцсээр байх болно. Тэмцсэнийхээ хүчинд ард түмэнтэй хамт ялах цаг ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Манай улсын эмийн зах зээлд эргэлдэж байгаа мөнгөн дүн ямар хэмжээнд байдаг бол. Нөгөөтэйгүүр Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байгаа юу?

-Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн санхүүжилтийг бид нэг их наяд төгрөгөөс давтал нь биелүүлсэн. Гэтэл энэхүү санхүүжилтийн ихэнх хэсэг нь эмнэлгийн ор эсвэл аптек, эм рүү чиглэсээр байгаа юм. Тэгэхээр нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ рүү дээрх сангийн хөрөнгө бараг явахгүй байна гэсэн үг. Манай улсын эмийн зах зээл дээр 500-700 тэрбум төгрөг эргэлддэг гэсэн судалгаа бий. Гэтэл нийт эмийн 70 гаруй хувь нь импортоор орж ирсэн байгаа. Энэ эмнүүд яг хаанаас орж ирээд байна, ямар компанийн үйлдвэрлэсэн эм бэ, ямар компани оруулж ирээд байна гэдэг нь өөрөө өнөөдөр ил тод бус. Тэгэхээр энэ процессыг бид шилэн болгоё, нээлттэй ил тод байлгах шаардлагатай.

-Хил, гаалиар бүртгэл хийгдэж байж оруулж ирж байгаа байлгүй дээ. Тэгэхээр тэдгээр байгууллагаас энэхүү асуудлыг тодруулж үзсэн үү?

-УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнгээр ахлуулсан манай ажлын хэсэг бүх гааль дээр ажилласан. Ингээд харахад эмийн асуудал дээр импортлогчид, үйлдвэрлэгчид, ханган нийлүүлэгчид, Эрүүл мэндийн яам, гааль, хил гэдэг дээр нэгдсэн мэдээллийн платформ огт байдаггүй юм байна. Нэгэнтэйгээ мэдээлэл солих асуудал дээр алдаатай зүйлүүд ажиглагдсан. Нөгөөтэйгүүр эдгээр байгууллагуудаас авсан мэдээлэл тоо, баримтын хувьд асар их зөрүүтэй байгаа нь Түр хорооны ажилд саад учруулж байна. Бусад улс орнуудад бол энэ чиглэлд нэгдсэн мэдээллийн сантай. Түүнд нь орсон датанууд зөрүүтэй байна гэсэн ойлголт огт байдаггүй. Манайд харин зөрүүтэй мэдээллийн сан нь хаалттай байгаа нь цаанаа бүлэглэлийн эрх ашиг, монополь зах зээлийн асар хүчтэй нөлөөлөл байна гэсэн үг. Тэгэхээр цаашид энэхүү асуудалд дээр нэгдсэн мэдээллийн сантай болох нь илүү чухал байгаа юм.

-Эмийн салбарт монополь тогтоосон хэдхэн компани байгаа гэж та ярьсан. Эдгээр компаниудын үйл ажиллагаанд яг ямар доголдол байна вэ?

-Угтаа импортоор эм оруулж ирдэг томоохон ханган нийлүүлэгч компани нь өөрөө жижиглэн худалдаа руу орох ёсгүй байдаг. Гэтэл томоохон 2-3-хан компани энэ зах зээлийг бүрэн атгачихсан байгаа нь шинжээчдийн дүгнэлтээс тодорхой харагдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл ,эмийн салбарт байгаа хэдхэн монополь компаниудын нөлөөлөл жижиглэнгийн салбарт ч хүчтэй байна гэсэн үг. Эмийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг 200 гаруй аж ахуйн нэгж бий гэж үздэг. Эдгээр компаниудын ихэнх нь нөгөө монополь тогтоосон хэдхэн компаниудын охин компани гэдгийг шинжээчдийн нотлох баримт цуглуулах явцад гарч ирсэн. Энэ талаар тодорхой мэдээллүүд өнөөдрөөс эхэлж байгаа Эмийн сонсголын үеэр олон нийтэд нээлттэй болох байх. Үүнээс болоод өрсөлдөх зах зээлгүй учраас чанаргүй эм оруулж өндөр үнээр зарах суурь нөхцөл нь бүрдчихсэн байгаа хэрэг.

-Эмийн чанарыг шинжилдэг лаборатори уг нь манайд байгаа биз дээ?

-Монгол Улсын хэмжээнд ганцхан төв лаборатори бий. Гэхдээ энэхүү лаборатори маань өөрөө эмийн чанар аюулгүй байдлыг шинжлэн тогтоох тал дээрээ асуудалтай. Технологийн суурь бүтцийнхээ хувьд хөгжиж чадаагүй. Харин хувийн хэвшлийн лабораториуд бий. Тухайлбал, Монос-ын лаборатори байна. Гэхдээ энэ бол хувийн хэвшлийн лаборатори учраас бодитой шинжилгээ хийгдэж байгаа эсэхийг төр хянах боломжгүй болчихож байгаа юм. Үүнээс болоод асуудал үүсдэг. Энэ мэт эмийн чанар, үнэтэй холбоотой олон асуудлыг Түр хороо хянан шалгаж шаардлагатай бодлого, эрх зүйн өөрчлөлтүүдийг гарган ажиллана. Монгол Улсын эмийн зах зээл дэх  хэдхэн монопольчид ЭМДС-гийн хөрөнгөөр тоглож байгаа механизмыг яаралтай засах шаардлагатай. Үүнд эмийн бохир бизнес бүлэглэлийн эрх ашиг нөлөөлөл хүчтэй байгаа учраас ард түмнээсээ дэмжлэг хүсэж байна. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй бүлээн усаар угаавал хиргүй гэдэг. Тиймээс асуудлыг ил тод, нээлттэй болгох, цаашлаад эмийн бохир бизнес бүлэглэлтэй тэмцэхийн тулд олон нийтийн оролцоо юу юунаас илүү чухал байгаа юм аа.

-УИХ-ын хаврын отгон чуулган үргэлжилж байна. Энэхүү чуулганаар хэлэлцэгдэж байгаа олны анхаарал татсан хэд хэдэн хуулийн төсөл бий. Тухайлбал, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төсөл орж ирсэн. Таны хувьд уг хуулийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Уг хуулийн төслийг үзэл баримтлалын хувьд дэмжиж байгаа. Мэдээж цаг үеийн шаардлагаар орж ирж байгаа хуулийн төсөл гэж харж байна. Нөгөөтэйгүүр өмнөх алдаа дутагдлаа уг хуулийн төсөлд засаад явах учиртай. Тухайлбал, Ирээдүйн өв сангийн тухай хууль, Хөгжлийн банкны хэрэгжил дээр алдаа гарч байсан. Тэгэхээр энэ алдааг бид Баялгийн сангийн тухай хууль дээр давтаж болохгүй. Баялгийн сан бол Монголын ард түмний өмч гэдэг утгаараа ил тод, нээлттэй, шилэн байх шаардлагатай. Энэ санг бид арвижуулах ёстой.  Баялгийн санд эрсдэл их байгааг бид бүхэн анхааралтай тооцох хэрэгтэй. Учир нь сүүлийн гучин жилд төгрөгийн ханшийг бодоход 700 дахин унасан гэж хэлж болно. Өнгөрсөн гучин жил хуримтлагдсан гадаад өрийн хэмжээ их байгаа. Өнөөдөр инфляци ямар байгааг бодолцох шаардлагатай. Цаашид төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах зэрэг олон асуудлыг тал талаас нь сайн тооцож байж энэхүү Баялгийн сан ашигтай, өгөөжтэй байна. Тиймээс УИХ энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Бусад улс орнуудын Баялгийн сан нь зургаан сангаас бүрддэг юм билээ. Харин манайх гурван сантайгаар эхлүүлэх гэж байна. Тэгэхээр яг өнөөгийн манай нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хувьд энэ бодлого зөв болов уу гэж бодож байгаа. Асуудлыг хэн нэгний өнцгөөр бус нийтийн эрх ашигт тэр дундаа ирээдүйд үүсч болох эрсдлийг тооцоолж байж уг хуулийн төслийг батлах шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байна.

Он гарснаас хойш дөрөвхөн сарын дотор онцгой байдлын таван алба хаагч амиа алдсан нь энэ салбарт асуудал байгаагийн тод илрэл. Энэ бол өнөөдөр сөхөгдсөн асуудал биш. Арав гаруй жилийн өмнөөс л о нцгойд ажилладаг албан хаагчдынхаа аюулгүй байдал, хувцас, техник хэрэгслийг нь шинэчлэх нэн шаардлагатай байгааг ярьдаг байсан. Гэвч гал, ус, гамшиг, цар тахал бүхэн рүү явуулдаг алба хаагчдынхаа аюулгүй байдал, амь насыг нь хамгаалах чиглэлд дорвитой шинэчлэлт хийгээгүйн гороор олон арван албан хаагчид амиа алдсаар байгаа нь харамсалтай. Энэ олон хүний амь нас эрсэдсэн шалтгаан нь онцгой байдлын албан хаагчдын ур чадвар гэхээс илүү тэдэнд шаардлагатай техник, зориулалтын хувцас хэрэгсэл дутмаг байснаас үүдэлтэй гэдгийг энэ салбарын мэргэжилтнүүд дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрдөг. Тухайлбал, Шадар сайд, Улсын онцгой комиссын дарга С.Амарсайхан өнгөрсөн намар бүлгийнхээ хурлаар энэхүү асуудлыг хөндөн ярьсан байдаг. Тэрээр “Зовлон, гамшиг болгон руу хамгийн түрүүнд түлхдэг хүмүүсийнхээ хувцас, техник хэрэгслийг нь шинэчлэхэд шаардлагатай байгаа 30 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт тусгаад өгөөч” хэмээн хэлж байсан. Гэтэл үүн дээр улстөрчид гар татан есөн тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байна. Энэ хөрөнгөөр гал дунд нүцгэн явж байгаа хэдэн мянган алба хаагчдын аюулгүй байдлыг хамгаална гэдэг үлгэр шүү. Үүнийг нэмээд өгөх боломж байна уу” гэдгийг асуужээ. Харамсалтай нь есөн тэрбум төгрөгөөрөө энэ оны төсөвт тусгагдсан. Тухайн үед Улсын онцгой комиссын дарга С.Амарсайхан дахин дахин энэ асуудлыг хөндөж тавиагүй нь түүний буруу ч иргэдийн амь насны төлөө зүтгэдэг байгууллагын асуудлыг УИХ анхаарах шаардлагатай байсан. Гэтэл өнөөгийн УИХ-ын гишүүд уг асуудлыг нүдэн балай чихэн дүлий мэт буянаараа болог гээд орхисон нь үнэн. УИХ, Засгийн газраар асуудлаа шийдвэрлүүлэх гэсэн өчнөөн салбарын удирдлагууд бий. Зарим хүмүүс салбарынхаа асуудлыг шийдвэрлүүлэхийн тулд УИХ-ын гишүүд, Ерөнхий сайд, танхимын сайд нарын зүүдэнд ортол саналаа хэлдэг нь нууц биш. Ингэж өдөр болгон чихнээс нь хонх уяж байж сая нэг тухайн салбарын асуудлыг бодитой шийдэх санхүүжилтийг нь улсын төсөвт тусгуулдаг жишээ манайд олон. Үүн шиг о нцгой байдлын бодлого тодорхойлогчид албан хаагчдынхаа төлөө уг асуудлаа өдөр шөнөгүй ярих хэрэгтэй.
Цаашид онцгой байдлын албан хаагчдын аюулгүй байдлыг хангахад шаардлагатай техник хэрэгсэл, зориулалтын хувцас авахад шаардлагатай хөрөнгийг төсөвтөө гар татаж суулгамааргүй байна. Албан хаагчдыг амь насаа алдсаных нь дараа ар гэрт нь байр өгөх бус амьдад нь хамгаалах асуудал чухал байна. Аюул бүхний өмнөөс нүцгэн дайрах албан хаагчдаа хувцас хэрэглэлээр хангах асуудлаа Улсын онцгой комиссын дарга, Шадар сайд С.Амарсайхан та хором ч орхилгүй шахаж, шаардаж, шийдүүлмээр