Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Хувьтай хүн хур борооноор гэдэг дээ. Зуны эхэн сар гарлаа гэсэн шиг зүсэр бороо орсоор л. Нэг тийм тайван, намуухан, дулаахан мэдрэмжийг авсаар л. Тийм болохоор энэ бороог зогсоомооргүй санагдана.

Өнөөдөр ч ороосой, маргааш ч ороосой. Уйдтал ороосой. Бороо орох тусам бодол дахь бүлээн дурсамж сэргэх шиг. Задгайн энгэрт зусдаг байсан хөгшин аавынх маань санагдана. Задгайн хөндийгөөр өгсөх мотоциклийн чимээ намуухнаас тодрон тодорсоор чихэнд наалдаж, зүрхэнд баяр төрүүлнэ. Сумын төвөөс нагац ах маань өвөр дүүрэн чихэртэй ирсэн дээ хэмээн тэрүүхэн зуур горьдоно.

Гэтэл чихэнд наалдсан мотоциклийн тэр чимээ манайд биш Задгайн арыг ташлаад Үхэр чулуут өгссөөр алсарна. Бараа нь тасрах тэр мотоциклийн хаазлахтай зэрэгцэн олгойтох цэнхэр утаа зүсэр бороонд идшээ ханан хэвтэх хөх сарлагийн уур савссан амьсгалтай холилдон хөндийд хоцорно.

Энэ хөндийд замаа дагаад сууж хоцорсон цэнхэр утаа чихэр горьдсон миний сэтгэл шиг л замхран үлдлээ дээ хэмээн санаа алдан бодлогоширно. Хүүхдийн санаа нүдэнд нь тодорч харагдсан уу, зүрхэнд нь уясаж мэдрэгдсэн үү хөгшин ээж минь авдараа уудлаад атга дүүрэн чихэр гаргаж өгч билээ.

Бороо, бороо ороод л байгаарай. Бодолд нуугдсан дурсамж бүхнээ сэргээгээд авъя…

Сонгуулийн ерөнхий хорооны Хуулийн газрын дарга Т.Наранбаттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Улс төрийн нам эвслүүд нэр дэвшигчдээ тодрууллаа. Улмаар сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлэхээр баримт бичгүүдийг өгөх хуулийн хугацаатай. Яг одоогийн байдлаар хэчнээн нам, эвсэл нэр дэвшигчдээ бүртгүүлэхээр өгчихөөд байна вэ?

– Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд зааснаар нам, эвсэл болон бие даан нэрээ дэвшүүлэх ажиллагааг санал авах өдрөөс 45 хоногийн өмнө эхлүүлж, долоо хоногийн хугацаанд дуусгана. Үүний дагуу тавдугаар сарын 14-20-ны хооронд нам, эвслүүдийн нэр дэвшүүлэх үйл ажиллагаа явагдаад дууссан. Нэр дэвшүүлэх үйл ажиллагаа явагдаж дууссанаас хойш тав хоногийн дотор буюу тавдугаар сарын 24, 25-ны өдрүүдэд нам, эвслүүд Сонгуулийн Ерөнхий хороонд нэр дэвшигчтэй холбоотой баримт бичгийн бүрдлийг хүргүүлэх үүрэгтэй. Улмаар Сонгуулийн ерөнхий хороо тавдугаар сарын 25-наас хойш долоо хоногийн хугацаанд тухайн нам, эвслээс ирүүлсэн нэр дэвшигчийг бүртгэх, мөн бие даагчдыг бүртгэх асуудлыг шийдвэрлэхээр хуульчилсан байдаг. Өнөөдрийн байдлаар СЕХ-нд нэг бие даагч материалаа ирүүлсэн байдалтай байна.

-Долоо хоногийн хугацаанд нэр дэвшигч дийг бүртгэх эсэх асуудлыг онгуулийн рөнхий хороо хянана гэсэн үг үү?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчдийн баримт бичгийг хүлээн авч, баримт бичгийн бүрдэл бүрэн, мөн хуульд заасан шаардлагуудыг  хангасан нэр дэвшигчийг бүртгэх тухай шийдвэр гаргана.

-Нэр дэвшигчдэд үнэмлэх гардуулах хуулийн хугацаа хэзээ байгаа вэ?

-Сонгуулийн суртал чилгаа зургадугаар сарын 10-ны өдөр эхэлнэ. Энэ өдөр нэр дэвшихээр бүртгэх шийдвэр гарсан нэр дэвшигчдэд үнэмлэх олгоно.

-Тойрогт болон намын жагсаалтаар нэр дэвшиж байгаа хүмүүс эрх зүйн хувьд ялгаатай үүрэг хүлээж байгаа юу?

-Энэ удаагийн сонгууль холимог тогтолцоогоор явж байгаа. Гэхдээ тойрогт болон намын жагсаалтаар нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигчдэд тавигдах шаардлага хуулийн хувьд яг адилхан байна. Бүгд адилхан шаардлагын дагуу баримт бичгээ бүрдүүлж, Сонгуулийн ерөнхий хороонд ирүүлж, шаардлага хангасан нэр дэвшигчид сонгуульд оролцох үнэмлэхээ авна.

-Ямар тохиолдолд онгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчдийг бүртгэхээс татгалзах вэ?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчдийг бүртгэхээс татгалзах хуульд заасан үндэслүүд бий. ишээ нь, 51-ээс дээш хувьцаа эзэмшдэг компанитай нэр дэвшигч байлаа гэж бод ё. Тэгвэл тухайн компани нь татварын өртэй байлаа гэхэд СЕХ тухайн нэр дэвшигчийг бүртгэхээс татгалзаж болно. Гэхдээ зургадугаар сарын 2-ыг дуустал тэрхүү зөрчлөө арилгачихвал эргээд бүртгэх боломж хуулиараа нээлттэй байгаа. Нөхөн нэр дэвшүүлэх гэсэн эрх зүйн харилцаа бий. Тухайн нам эвслээс нэр дэвшигчийг Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэчихлээ гэж бод ё. Гэтэл нэр дэвшигч нас барсан, шүүхээр ял шийтгүүлсэн тохиолдолд нам, эвсэл санал авах өдрөөс 25-аас доошгүй хоногийн өмнө өөр хүнийг нөхөн нэр дэвшүүлж болно.

-Нам, эвслүүд  хүнийг жагсаалтаар нэр дэвшүүлж, Х-нд хүргүүлж байгаа. Тэгвэл сонгуулийн дараа суудал хуваарилалт явагдахад тухайн нам, эвсэл жагсаалтаа өөрчлөх боломжтой юу. Жишээ нь, жагсаалтын наймдугаарт бичигдсэн хүнийг тав руу оруулах зэргээр өөрчлөх боломжгүй биз дээ?

Улс төрийн нам, эвслээс нэр дэвшүүлэх ажиллагааны хугацаанд тодруулсан тойрогт нэр дэвших 78, жагсаалтаар нэр дэвших 48 хүний нэрсийг СЕХ-д ирүүлнэ. Эдгээр ирүүлсэн хүмүүсийн баримт бичгийг СЕХ-оос шалгаад ямар нэгэн хуулийн болон баримт бичгийн зөрчил байхгүй байна гэж үзвэл нэр дэвших үнэмлэх олгодог. Ингэж үнэмлэх олгохдоо энэ нэр дэвшигч тэр намын жагсаалтын тэд дүгээрт бичигдсэн гэдгийг нь баталгаажуулж өгдөг гэсэн үг. Тэр утгаараа тухайн нам, эвсэл санал хураалтын дараа хэчнээн санал авсан байна түүнийг нь хувьд тэнцүүлэн тооцож, суудал хуваарилалт явагдана. Ингэхдээ таны хэлдгээр наймдугаарт бичигдсэн хүн тав руу орно гэсэн зүйл огт байхгүй. Тийм боломж ч хуулиар олгогдоогүй. Хэрэв тэгвэл хууль зөрчсөн үйлдэл болно.

Монгол Улсын их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн багш, хуульч Д.Ганхүрэлтэй Үндэсний баялийн сангийн тухай хуулийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль хаврын чуулганаар батлагдлаа. Та хуульч хүний хувьд энэ хуулийн ерөнхий ач холбогдлын тухай юу гэж бодож байна. Эрх зүйн актын хувьд чанартай хууль болж чадсан уу?

-Үзэл баримтлал буюу яагаад энэ хууль батлагдах болсон шалтгаанаас нь эхэлье л дээ. Ерөөсөө л Үндсэн хуулийн 6.2 гэдэг заалт байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсон. Энэхүү өөрчлөлтийн гол зорилго бол газар доорх баялаг, тэр дундаа стратегийн ач холбогдолтой уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогын ихэнх нь монголчуудынх байх ёстой. Монголын ард түмэн нийтээрээ ашиг, үр өгөөжийг нь хүртэх ёстой гэдэг ийм агуулгатай өөрчлөлтийг хийсэн.

Үндсэн хуульдаа шүү дээ. Тэгэхээр энэхүү Үндсэн хуулийн агуулгыг яаж бодитой болгох вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ.

-Үндсэн хуульд байгалийн баялаг нийт ард түмний өмч мөн гэдэг заалтыг л илүү бодитой болгосон хууль гэж хэлж байна уу, та?

-Ерөнхийдөө тийм. Баялгийн сан байгуулаад тухайн сандаа байгалийн баялгаас олсон мөнгөө хуримтлуулах замаар, мөн ирээдүйн монголчуудад өгөөжийг нь хүртээх ёстой гэдэг ийм үзэл баримтлал Үндсэн хуулиар батлагдсан. Энэ үзэл баримтлал Баялгийн сангийн тухай хууль болж батлагдаж байгаа нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ хууль батлагдаагүй бол тэр Үндсэн хуулийн заалт бодитоор хэрэгжихгүй гэсэн үг. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн тавдугаар зүйлд Баялгийн сангийн үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим гэж бий. Энэ нь Үндсэн хуулийн заалт тэр чигтээ явж байгаа. Тодруулбал “Баялгийн хөрөнгө нь нийт ард түмний мэдэлд байна, өгөөжийг нь одоо болон ирээдүйн монголчуудад тэгш шударга хүртээнэ. Урт хугацааны бодлогод тулгуурлана” гэх мэт заалтууд орсон байгаа.

-Монгол Улсад олон сан байгаа. Өмнөх сангуудтай холбоотой авлига, албан тушаалын хэргүүд цөөнгүй гарсан. Тэгэхээр шинээр бий болж байгаа Баялгийн гурван сан дээр хулгай, луйвар гарахгүй гэсэн эрх зүйн баталгаа бий юу?

-Үндсэн хуулийн заалтыг амь оруулсан эрх зүйн зохицуулалт учраас бусад сангуудыг бодоход харьцангуй хяналттай. Учир нь уул уурхайгаас орж ирж байгаа баялгийн өгөөжийг эдгээр гурван сан дээр хуримтлуулаад өсгөх зорилготой агуулга хуульд тусгагдаж өгсөн.

Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын зорилготой гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр хувийн хөрөнгө оруулалтын сангууд бас бий. Хувь хүмүүс мөнгөө нийлүүлээд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Үүнтэй төстэй байдлаар хяналт тавигдаад явах юм. Нэгдүгээрт, Үндэсний баялгийн сангийн хуулийг харвал жил болгон АУДИТ орно гэж байгаа. Хоёрдугаарт, баялгийн өгөөжийг юунд хөрөнгө оруулав гэдэг нь тайлангаараа тодорхой гараад явах байх. Өмнөх сангуудын асуудлыг та асуусан. Тэр нь гол төлөв зээлийн сангууд. Тухайлбал, Нийгмийн даатгалын сан дампуурах гэж байгаа банкинд хөрөнгөө байршуулчихсан. Ийм л асуудлууд байсан. Харин энэ сангуудын хөрөнгийг арилжааны ч гэх үү банкинд бараг байршуулахгүй. Аль болох л эргэлдүүлэх, хөрөнгийг нь өсгөх эдийн засгийн эрүүл системээр хөгжүүлэх юм билээ.

-Яаж хөрөнгийг нь эргэлдүүлнэ гэж?

-Монголд өндөр дүнгээр хөрөнгө оруулалт татах хэмжээний компаниуд ч гэдэг юм уу, хөрөнгийн, санхүүгийн зах зээлийн бүтээгдэхүүн байхгүй. Тиймээс гадаадын санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүд рүү хөрөнгө оруулалт хийх болов уу. Учир нь эргэлдүүлэх хөрөнгө мөнгө нь маш өндөр. Тиймээс энэ мөнгө дээр хаашаа хөрөнгө оруулалт хийх вэ зэрэг менежментийн баг нэгдэх байх. Товчхон хэлбэл, компанийн удирдлага шиг гэсэн үг. Тэр утгаараа тус сангуудыг хариуцан менежмент хийгчид нь өөрсдөө боловсролтой, тэр дундаа намын томилгоо биш яг ур чадварын томилгоо байж чадвал үр өгөөжөө өгөх боломжтой. Хамгийн чухал нь ил тод байдал. Хөрөнгө оруулалтын сан учраас ямар хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгдэж, түүнээсээ ямар хэмжээний өгөөж болон алдагдал хүлээж байна вэ гэдгээ тогтмол тайлагнах ёстой.

-Та түрүүн ордуудын талаар ярьсан. Баялгийн сангийн тухай хуулиар стратегийн бус ордууд буюу ААН-үүд ашигладаг, эзэмшдэг ордуудаас хэдэн хувийг нь авахаар заасан юм бол?

-Эхлээд стратегийн ач холбогдолтой орд гэж юу юм бэ гэдгээ бид ойлгох хэрэгтэй. Ашигт малтмалын тухай хуульд байгаа тодорхойлолт нь улс орны урт хугацааны хөгжилд нөлөө үзүүлэхүйц хэмжээний ашигт малтмалын ордыг стратегийн ач холбогдолтой орд гэж нэрлээд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр яг ямар орд нь стратегийн ач холбогдолтой орд болох вэ. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 4.1.12-т Нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт төсвийн арван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа, үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ гэж заасан байдаг. Ийм томоохон хэмжээний ордуудыг Засгийн газраас энэ ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордоор бүртгэе гэдэг саналыг УИХ-д өргөн мэдүүлдэг. Улмаар УИХ тогтоол гаргаад, ямар ордуудыг стратегийн ач холбогдолтой ордод хамааруулах юм бэ гэдэг шийдвэр гаргана.

-Тэр ч ойлгомжтой биз. Гол нь Баялгийн сангийн хуулиар бусад ордуудын хэдэн хувийг нь эдийн засгийн тооцооллоор бодож авах бол гэдэг нь сонин байна?

-Стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтыг батлах тухай гээд тогтоол бий. Уг тогтоол дээр бүртгэлтэй байгаа ордуудын багадаа 34 хувийг Монгол Улсын Засгийн газар эзэмшинэ гэж заасан байдаг. Мөн Ашигт малтмалын тухай хуулиар ч заасан. Багадаа 34 хувь гэдэг нь хувийн ААН-үүд нь өөрсдийн хөрөнгөөр хайгуулын ажлаа хийгээд нөөц байгааг тогтоогоод, тодорхой хэмжээний уул уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа явуулахаар бол хамгийн багадаа стратегийн ач холбогдолтой ордын 34 хувийг Монгол Улсын Засгийн газар эзэмших ёстой.

Харин төрийн өмчит компаниудын хайгуулаар бий болсон ордуудыг Монгол Улсын Засгийн газар өөрөө 100 хувь эзэмшиж байгаа. Тэр 34 хувь гэдэг нь хувийн ААН-үүд гэж ойлгож болно. Ашигт малтмалын тухай хуулиар 34 хувийг нь эзэмшинэ гэж заасан. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиар баялгийн сангуудын хөрөнгийг хаанаас хуримтлуулах вэ. Эх үүсвэрийг нь хаанаас бий болгох вэ. Нөгөө 34 хувьд ногдох ногдол ашиг байж болно. Мөн АМНАТ. Ногдол ашиг бол компани тодорхой хэмжээний зардлуудаа хаагаад, ашигтай ажилласны дараа ногдол ашиг тараах уу үгүй юу гэдэг шийдвэр гаргана. Тэр ногдол ашгаа хувьцаа эзэмшигчдэд тараана гэсэн үг. Монгол Улсын Засгийн газар 34 хувийг эзэмшиж байгаа учраас түүндээ ногдох хэмжээний ногдол ашиг авна. Тэр ногдол ашгийг Баялгийн сан руу оруулна гэсэн ийм агуулгаар л явж байгаа. Стратегийн бус ордууд гэж стратегийн ач холбогдолтой холбоотой жагсаалтад ороогүй ердийн ордуудыг хэлээд байгаа шүү дээ. Оруулах уу, үгүй юу гэдгийг шийдэж болно. Өөрөөр хэлбэл, тэр орд ач холбогдолтой орд байвал стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтад оруулаад, Монгол Улсын Засгийн газар 34 хувийг нь эзэмшье гэдэг шийдвэрийг УИХ-аас гаргаж болно. Ингэж гаргаагүй л бол тэр нь хувийн орд. Хувийн орд юм чинь хувьцаа эзэмшигч нар нь үр өгөөжөө хүртээд явна гэсэн үг. Тэгэхээр тэндээс ногдол ашиг авахгүй. Харин АМНАТ авдгаараа авна. АМНАТ гэдэг нь хувийн байна уу, төрийн байна уу гэдгээс үл хамаараад ашигт малтмал олборлож л байгаа бол тодорхой хэмжээний төлбөр хураамж авч байгаа хэлбэр.

-Уг хуулийн хүрээнд хувийн эзэмшилд байгаа орд газруудыг хүчээр авах, дээрэмдэх гэх мэт боломж эрх зүйн хувьд бүрдчихсэн юм биш үү?

-Үгүй. Гэхдээ хуучин ашигт малтмалын тухай хууль байгаа шүү дээ. Тэр хуулиар бол орд газрыг төрд авах, эзэмшүүлэх эрх нь Засгийн газарт байгаа гэсэн үг. Засгийн газраас санал болгоод УИХ-д шийдүүлэх эрх нь Ашигт малтмалын тухай хуулиараа зохицуулагдаж байгаа. Харин Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд ямар ч тийм агуулгатай заалт байхгүй.

-Таны бодлоор энэ хуулийг яаж илүү сайн үр өгөөжтэй болгох вэ. Энэ хуулийг сонгуульд зориулсан хууль болчихлоо гэж зарим хүмүүс шүүмжилдэг. Үнэхээр тийм бол яаж сайжруулах вэ?

-Хууль дөнгөж батлагдсан. Хэрэгжилт нь сайн байна уу, муу байна уу гэдгийг дүгнэх цаг хугацаа өнгөрөөгүй байгаа. Тиймээс ерөнхий агуулгаараа уг хууль бол манайд заавал байх ёстой. Цаашид хуулийн хэрэгжилт болон нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрх нь УИХ-д нээлттэй шүү дээ. Тиймээс засч залруулах зүйл гарвал нэн даруй засах л шаардлагатай.

-Бусад орнуудын Баялгийн сангийн хууль ямар байдаг вэ. Хэрхэн хэрэгжиж, ямар үр өгөөжийг ард түмэн нь хүртдэг бол. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?

-Олон сангуудын жишээ бас байдаг. Энэ хууль нь гадаадын сангуудын жишээ, туршлага дээр үндэслэж батлагдсан. Бид улиг болтол ярьдаг Норвегийн сан гэж байгаа. Норвегийн сан бол газрын тос, нефтийн бүтээгдэхүүнээс олсон орлогоо хуримтлуулаад, хөрөнгө оруулалт хийж байгаад, ард иргэд нь ажиллах боломжгүй болоод тэтгэврийн насан дээр хүрээд ирэнгүүт өгөөжийг нь өгдөг. Тэтгэврийн өргөдлийн сан гэсэн үг. Норвегийн сан бол маш ашигтай ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалт хийж байгаа тэр менежментийн баг нь зөв хөрөнгө оруулалт хийдэг гэсэн үг л дээ. Яг одоо хуулийн заалт нь ийм байдаг, тийм байдаг гэхээсээ илүүтэй бодитоор үр өгөөжөө өгч байгаа орнууд гэвэл хамгийн нэгдүгээрт Норвегийн баялгийн сан. Мөн Скандинавын орнууд, Австрали байна. Эдгээр орнуудын хувьд гол төлөв тэтгэврийн хуримтлалын сан гэдэг зүйл байдаг. Тэтгэвэрээ авч эхлэхтэй зэрэгцээд нөгөө баялгийн санд хуримтлагдсан хөрөнгө нь тэтгэвэр дээр нь нэмэгдэл байдлаар орж ирнэ гэсэн үг. Энэ бол их зөв хувилбар. Учир нь аливаа хөрөнгө оруулалтууд урт хугацаандаа байх тусмаа өгөөж нь хамаагүй өндөр байдаг. Үүний жишээ бол алдарт хөрөнгө оруулагч Уоррен Баффет. Дэлхийн топ баян хүний эхний тавд байнга байдаг. Уоррен Баффетын хөрөнгө хэзээ их хэмжээгээр нэмэгдсэн бэ гэдэг их сонирхолтой. Мань хүн бүр 20 настайгаасаа эрт хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн. Гэхдээ хөрөнгийнх нь өсөлт нь хэзээ хамгийн их өсөлт үзүүлсэн бэ гэхээр тэр хүнийг 50, 60 настайгаас нь хойш. Өөрөөр хэлбэл тэр хүн 30, 40 жил урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийсэн учраас өгөөж нь маш өндөр байна гэсэн үг. Энэ хуримтлалын сангийн өгөөжийг өндөр байлгая гэж хүсч байвал урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг л хийж байх ёстой гэж ойлгох хэрэгтэй.

Монголчууд шуугиан, хэрүүлээс уйдах биш. Тэдгээрийн нэг шуугиан нь мэдээж А.Анандын үйлдэл. Нийгэм хоёр хэсэгт хуваагдан А.Анандын талаар шуугилаа. Яг юу болсныг товчхон хэлэхэд, 3х3-ын сагсан бөмбөгийн тэмцээнд олимпийн эрх авах хариуцлагатай тоглолтыг Израилийн багтай манайхан хийсэн. Тоглолтын турш Израилийн хүчирхэг багийг манай шигшээ баг илүүрхэн хожиж байсан. Гэтэл багийн лидер тоглогч болох А.Ананд тоглолтын хувь заяа хэдийнэ манайх руу эргэчихсэн үед өрсөлдөгч багийн гишүүнийг толгойгоороо мөргөж дүрмийн бус үйлдэл гаргасан. Үүнээс болоод дараа дараагийн тоглолтуудад Монголын шигшээ баг хожигдлоо. Олимпод орох эрхгүй боллоо. Дэлхийн спортын хөгжил багийн төрөлд хурдацтай хөгжсөөр байгаа. Энэ хөгжлөөс манай улс бараа сураггүй хойно хоцорсныг 3х3 сагсан бөмбөгийн төрлөөр чамгүй наашлуулсан нь үнэн. Үүнд нь монголчууд багийн спорт Монголд одоо л хөгжих нь гэж баярласан. Учир нь манайд өнгөрсөн хугацаанд ганц хүний спортын төрөл л хөгжиж ирсэнтэй холбоотой. Хувь хүний спортын төрөлд тухайн тамирчнаас өөр хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй. Өөрөөс нь өөр хэн ч ашиг шимийг нь хүртдэггүй. Үндэсний бөх гэхэд л ганц хүн улсын цол авснаараа ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээнэ. Морины уралдаан ч мөн адил. Энэ мэт бусад хүмүүст ямар ч ашиг, ач холбогдол байхгүй хувь хүний спортыг монголчууд сайн хөгжүүлсэн. Эсрэгээрээ багийн спорт бол нийтээрээ хариуцлага хүлээдэг, нэг хүн бусдынхаа өмнө ёс суртахууны өндөр хариуцлага хүлээдэг, ашиг шимийг нь оролцсон бүгд хүртдэг. Тиймдээ ч дэлхийн спортын чиг хандлага багийн спортын төрөлд илүү ач холбогдол өгдөг. Нэг хүний спортыг үздэг, дэмждэг хандлага ч эрс багассан. Харин багийн спорт буюу хөл бөмбөг, сагсан бөмбөгийг дэлхий нийтээрээ үзэж, дэмжиж, шимийг нь хүртдэг учраас хурдтай хөгжсөөр байна. Монголчууд багийн спортоор тивдээ гарч ирж чадсан. Цаашлаад дэлхийд гарч ирэхэд нь монголчууд бидний төрөлх зан араншин саад боллоо. Үүний нэг тод жишээ саяны А.Анандын үйлдэл. Уг үйлдлийг хувь хүний алдаа гэхээс илүү ерөөсөө монголчууд бидний араа боддоггүй, бас эрх өссөн, хөөрүү зантай холбож ойлгох хэрэгтэй. Хамгийн хэрэгтэй цаг мөчид өөрийгөө ялж чаддаггүй нүүдэлчин монголчуудын цусанд байдаг бодлогогүй хөнгөмсөг зан бидэнд гай болсоор л. Гэхдээ А.Ананд л монголчууд бидний энэхүү нийтлэг зан араншинг гаргаж байгаа биш л дээ. 2016 оны олимпийн үеэр чөлөөт бөхийн төрөлд мөн адил үйл явдал болсон. Олимпийн наадмын сүүлийн өдрийн сүүлчийн найдвар Г.Мандахнаран тун харамсалтайгаар Олимпийн дэвжээг орхиж байсныг монголчууд мартаагүй. Бас л өрсөлдөгчөө илүүрхэн ялж байсан. Цаг дуусч байхад манай бөх нэг онооны илүүтэйгээр хожиж байлаа. Гарцаагүй олимпийн хүрэл медаль авлаа шүү гээд омогшоод найзтайгаа хундага тулгаж байснаа санаж байна. Гэтэл юу боллоо. Манай бөх цаг дуусаагүй байхад ялчихлаа гэж баярлаж гүйж байгаад хожигдсон. Үнэхээр ч цаг дуусаагүй байхад манай бөх өрсөлдөгч бөхөө үл тоон дэлхийн дэвжээн дээр байгаагаа умартан хөөрсөн. Уг үйлдлээс нь болоод өрсөлдөгч бөхөд нь шүүгчид шууд ялалтыг өгсөн. Ялалтын баярын сэтгэл хөөрлөө ердөө дөрвөн секунд л тэвччихсэн бол олимпийн хүрэл медаль бүрэн утгаараа манайх болох байлаа. Энэ нь Г.Мандахнарангийн буруу гэхээс илүү нөгөө л монгол хүний унаган зангаас шалтгаалсан алдаа байгаа юм. Дөхүүлээд л хаядаг, хяналтгүй хөөрдөг, нэгэнт энэ хүртэл дийлээд ирсэн юм чинь намайг дийллээ гэж үзнэ гэх мэтчилэн. Дээрээс нь дүрмийг дуртай үедээ,нэрд гарсан үедээ, баян болчихвол, дарга аварга болчихвол нэг удаа зөрчиж болдог гэсэн ойлголт. Үгүй дээ, дүрэм л бол дүрэм, үүнийг зөрчиж болохгүй. Зөрчвөл үр дүн нь яаж гардгийг саяны хоёр жишээ харуулна. Үүнээсээ болоод би гэдэг үзэл нь хэт өндөр давамгайлчихсан нь суурин соёлд маш том гай болсоор байгааг бид анзаарсан ч засаж чадахгүй өдийг хүрлээ. Монголчуудын би гэдэг үзэл өнөөгийн Улаанбаатар хотын иргэдэд хамгийн их гай болж байгааг бид мэдэрдэг болсон. Үүний тод жишээ нь нийслэл хотын замын түгжрэл. Энэ уулзвараар би л түрүүлээд хурдхан гарчихвал боллоо гэж дайрсаар байгаад л уулзвар дээр түгжирч зогсдог. Эсрэгээрээ би түр хүлээж байгаад энэ хүнийг урдуураа оруулчихвал уулзвар дээр түгжрэхгүй шүү гэсэн бодлоор замын хөдөлгөөнд оролцдог монгол хүн цөөхөн. Ихэнх нь би эхлээд гаръя, би түрүүлээд явчихъя, би гялс орчихъё гэж дайрсаар байгаад хөдөлгөөнийг нь чагталчихдаг. Монголчуудын би гэдэг үзлийг баталж байгаа юм шиг замын түгжрэлийн шалтгааны 80 хувь нь жолооч нараас үүдэлтэй гэдгийг гадны судалгааны байгууллага олоод тогтоочихсон нь ичмээр. Энэхүү судалгааны дүн аль арваад жилийн өмнө л гарсан. Гэтэл одоог хүртэл түгжрэлийн гол шалтгаан нь жолооч бид өөрсдөө атлаа тэрийгээ засаж чадахгүй байна гэдэг монголчуудын шинжлэх ухаан, судалгаа, баримт тооцоололд итгэдэггүйн тод жишээ. Суурин соёл иргэншилд өөрийнхөө эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд бусдын эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэнэ гэсэн хатуу дүрэм ч бий, хууль ч бий. Нэг сая гаруй хүн амтай хотод дүрэм, хуулийг хатуу мөрдөж л амьдрах ёстой. Гэтэл бидэнд нийтийн дунд амьдрах хүмүүжил үнэхээр төлөвшөөгүй байгаа нь энгийн өдөр тутмын үйлдлээс л тодорхой харагдаж байна. Хатуу мөрдөх ёстой дүрэм, хуулийг юу ч болоогүй мэт зөрчдөг энэ хандлага монголчуудыг дэлхийд гарахад хамгийн том саад, тээг болсоор байгааг бид саяны багийн спортоос харлаа. Бусад спортын төрлүүдэд ч энэ алдаагаа олон давтсан. Дүрэм зөрчсөн л бол алдаа болдог. Гэтэл монголчууд алдаагаа олон давтаж байгаа нь дүрэм зөрчсөнийхөө хариуцлагыг мэдрэхгүй байна гэж ойлгож болох юм. Хэлээд хэлээд ойлгохгүй хүүхдэд алганы амт үзүүл гэж монголчууд ярьдаг. Үүн шиг хууль дүрэм зөрчсөн бол хүлээх хариуцлагыг ясанд нь тултал мэдрүүлэх хэрэгтэй юм шиг. Хариуцлага сул, бүр хүлээлгэдэггүй учраас л дүрмийг зөрчих гэж гаргадаг. Түүнчлэн Монголын хууль гурав хоног гэсэн ойлголт өргөн тархсан байх. Тиймээс хууль, дүрэм зөрчсөн л бол хүлээлгэх хариуцлагыг нь хатуу оногдуулдаг байх хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр монголчууд бид алдаа гаргасан хүнийг өрөвдөж, өршөөх дуртай үндэстэн юм аа. Гэтэл энэ нь нөгөө хариуцлагатай байх, хариуцлагаа үүрч сурах мөн чанартайгаа тэрсэлдээд байгаа юм биш үү гэлтэй. Дүрэм зөрчвөл хариуцлага үүрнэ гэдэг ойлголтыг хатуу санамаар байна. Чөлөөтөөр олимпийн медаль хүртэх боломжтой байсан Г.Мандахнаранг тухайн үед хайрлаж, хамгаалаад л өнгөрсөн. Дараа нь амжилтаа ахиулсан уу. Саяны дүрэм зөрчиж, Израилийн тамирчныг мөргөж унагаасан нөхөрт дэлхийн шүүгчид хариуцлага тооцож байхад монголчууд өрөвдөж, хайрлаад л байна. Бас л А.Анандын буруу биш ээ л гэж байна. Нэгэнт л дүрэм зөрчсөн бол хатуу хариуцлага тооцдог болох хэрэгтэй. Тэгж байж тэр хүн дараа дараагийн тэмцээндээ багаа хөөдөхгүй, багийнхаа өмнө ямар өндөр үүрэг хариуцлага үүрч яваагаа ойлгож багийн спорт гэж юу болохыг, юу чухал байдгийг мэдэх юм биш үү. Хайрлаж, хамгаалж, хариуцлагаас мултлах тусам л хүн хүнээ байдаг цаг шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Энэ жилийн хаврын тариалалтын ажил ямар байгааг сурвалжлахаар өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Төв аймгийн Жаргалант сумыг зорилоо. Өнгөрсөн өвлийн их цас аажмаар хайлсаар газрын хөрсөнд гүн чийг болон үлдсэн нь зуны эхэн сард өвс ногооны гарцыг сайжруулжээ. Энэ нутгаар нэлэнхүйдээ өвс сайтай, мал ногоонд хэдийнэ цадаж, өнгө зүсээ зассан харагдана. Жаргалант сумын хувьд газар тариалангийн гол бүс нутгуудын нэг. Тиймээс хаврын тариалалт ямар шатандаа яваа, тариаланч, ногоочдод тулгамдсан ямар асуудал байгааг бид тодрууллаа. Бидний эхэлж очсон ногооны талбай Улаанбаатараас хойшоо Дарханы замаар 110 км орчим яваад баруун зүгт Жаргалант руу салдаг уулзвараас холгүйхэн байв. Ногооны талбайн наана газар хагалдаг хоёр том трактор, нэг жийп автомашинтай хэсэг хүмүүс зогсож байгаатай таарлаа. Энэ хүмүүс түрээсээр газар хагалдаг гэв. Нэг га газрыг 250-300 орчим мянган төгрөгөөр хагалж өгдөг байна. Ногоочдын хувьд техник, тоног төхөөрөмж хувьдаа худалдан авч ашиглаж байхаар түрээсээр газар хагалдаг хүмүүсийг дуудаад ажиллуулах нь хямд байдгийг хэллээ.

Х.ГАНСҮХ: Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна

Бид цааш явж, хагалсан газарт үр суулгаж байгаа хэсэг хүмүүстэй очиж уулзлаа. Энэ үеэр Төв аймгийн Жаргалант сумын Тал булаг багт төмсний аж ахуй эрхлэгч Х.Гансүхтэй ярилцлаа.

---

-Танайх энэ жил хэчнээн га талбайд төмс тарьж байна вэ?

-Манайх энэ жил нийтдээ 10 гаруй га талбайд үр суулгаж байна.

-Зуны эхэн сар гарчихлаа, тэр утгаараа тариалалт оройтож байна уу, гайгүй юу?

-Жаахан оройтож байна. Учир нь энэ хавар сайн дулаарч өгсөнгүй. Ихэнхдээ хүйтэн, сэрүүхэн байлаа. Харин өнгөрсөн долоо хоногоос гайгүй дулаарч эхэлж байна. аашдаа цаг агаар дулаарч байгаа болохоор тариалалтаа шуурхай эхлүүлж байна. Бидний хувьд эрт ургацын төмсний тариалалтыг хийж байгаа. Урт ургацын тариалалт зургаан сараас эхэлдэг. Бидний хувьд эрт ургацынх болохоор одоо үрээ суулгаад наадмын өмнө ургацаа хураана гэсэн үг.

-Газрын чийг ер нь сайн байгаа юм биш үү?

-Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна. Хагалсан газрыг гараараа доош жаахан ухахад л чийг сайн байгаа нь мэдэгдэнэ. ийг сайн байхаар тоос шороо босох нь хүртэл бага байдаг. Нөгөөтэйгүүр манай Жаргалантын хөрс шороо их сайхан шүү дээ.

– Жаргалант сумын хувьд голчлон төмс, хүнсний ногооны тариалалт их байдаг байх, тийм үү?

-Ихэвчлэн төмс л дөө. Төмсний аж ахуй их бий.

-Нэг га-д хэчнээн үр суулгадаг юм бэ. Ургац авахад тэр нь хэд болж өсөх вэ?

-Ерөнхийдөө нэг га-д 2-2.5 тонн үрийн төмс орно. Ингээд бодоход ургацаа авах үед нэг га-аас дунджаар 15 тонныг авна. аг агаар, бусад нөлөөлөх хүчин зүйл эерэг сайн байвал нэг га-аас 30-40 тонн төмс хурааж авдаг. Хамгийн багадаа л 15 тонныг авна гэсэн үг. Хамгийн гол нь газрын үржил шим. Мөн яг технологийнхоо дагуу тарьсан эсэх нь ихээхэн ач холбогдолтой л доо. Хэт их устай байвал ургахгүй, хэт их гандуу байвал хэцүү. Тэгэхээр бүх юм нь жигд тогтвортой байж чадвал ургац сайн авна гэсэн үг.

-Энэ жилийн хувьд цаг агаар ямар байх төлөвтэй байна. Ногоочдын хувьд цаг агаарын мэдээллийг сайн хардаг байх?

-Мэдээж харна. Гэхдээ хараад хараад яах билээ. Жишээ нь өчигдөр, өнөөдөр хоёр бороотой гэж байсан ч жаахан үүл бүрхээд орсонгүй. Үүнээс болоод хаврын тариалалтын ажлын төлөвлөгөөнд бага сага өөрчлөлт орно. Гэхдээ гол зүйл бол хугацаандаа л тариалалтаа эхлүүлэх. Хугацаа алдчихвал цаг агаар сайн байлаа ч ургац авахад асуудалтай. Биднээс үл хамаараад энэ тэнгэр хангай яаж ч болно. Тиймээс тэнгэрийн аашид тохируулж л амьдарна даа.

-Ямар сортын үр суулгаж байна вэ?

-Энэ жил бид шинэ сорт оруулж ирсэн. Тэр шинэ сортын үрээ туршиж үзэх гээд тарьж байна. Гэхдээ өнгөрсөн жил Борнуурт энэ сортыг тарьсан юм билээ. Шинэ сорт гэдэг маань Голландын Коломбо сорт. Үүнийг тарьснаараа нэг га-аас 20-иос дээш тонныг авчих болов уу гэсэн горьдлого байна. Украины хөрсөнд бол нэг га-аас 60аас дээш тонныг авдаг гэж ярьдаг. Тэгэхээр Монголын хөрсөнд ямар байх нь уу гэдгийг бид туршиж үзэж байгаа минь энэ.

-Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт ямар байна вэ, танайх дээр…?

-Нэг талдаа технологи сайжирч байгаа. Хамгийн гол нь бүтээмжээ нэмэгдүүлэх. Нөгөөтэйгүүр аж ахуйн нэгжүүдийн хамгийн гол зорилго бол ашиг олох. Ашиг олохын тулд нэг талдаа орлого өндөр байх ёстой. Нөгөө талдаа бага зарлагатай байж ашиг олно. Тэгэхээр хамгийн бага зардлыг яаж гаргах вэ гэхээр зайлшгүй тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт хэрэгтэй л дээ.

-Энэ жилийн тухайд төмс, ногооны үнэ ханш ямар байх төлөвтэй байгаа вэ. гадуур үнийн өсөлт их байна шүү дээ?

-Намар ургац хураалтын үеэр төмсний үнэ яг талбай дээрээ ихэдлээ гэхэд л 300-400 төгрөг байдаг. Талбайгаас зөөгдөөд лангуун дээр очтолоо янз бүрийн шат дамжлагаар орно. Хэдэн аж ахуй дамжсанаасаа хамаараад үнэ нь шат болгондоо нэмэгддэг. Тэгээд бодохоор үнийн хувьд янз бүр л байна байх. Яг таг тэд байх болов уу гэсэн зүйл хэлж мэдэхгүй байна.

Тариаланч В.Мөнхжаргал: Барнаулд 850 мянган төгрөгийн үнэтэй бордоог тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор Монголд оруулж ирж 3,9 сая төгрөгөөр зарж байна

---

Бид цааш явсаар улаанбуудай тариалж буй хүмүүстэй уулзлаа. Эдний тариан талбай Жаргалант сумын Загдал багаас урагшаа тав гаруй километр зайтай ажээ. Биднийг очихтой зэрэгцээд хойноосоо үр ачсан том техник тариалалтын ажлаа эхлүүлэн талбайн цаад тал руу хөдөллөө. Энэхүү техник нь газраа хагалангаа шууд үрээ суулгаад явдаг гэнэ. Жаргалант сумын хэмжээнд энэ жил тариан талбай, тэр дундаа улаанбуудай тариалж буй тариаланчид цөөхөн гарсан гэдгийг тэнд байсан хүмүүс хэлж байв.

Жаргалант сумын Загдал багийн тариаланч В.Мөнхжаргалтай хаврын тариалалтын талаар ярилцлаа.

---

-Тариалалтаа хэзээ эхлүүлэв. Хугацааны хувьд жаахан хожимдож байна уу, үгүй юу?

-Хаврын тариалалт хожуу эхэлж байна. Угтаа тавдугаар сарын эхээр эхэлбэл их зүгээр байдаг. Хамгийн сүүлийн хугацаа тавдугаар сарын 25 гэж үздэг. Үүнээс хойш тариалалт хийгдэх боломжгүй. Тэгэхээр бидний хувьд өчигдрөөс тариалалтаа хийж эхэлсэн гэхээр тав хоногийн хугацаа л байна гэсэн үг. Маш богино хугацаанд шуурхай ажиллах шаардлагатай болсон.

-Яагаад ингэж хугацаа алдаж эхэлж байна вэ?

-Байгаль цаг уурын нөхцөл байдал л ингэж таарч байна. Саяхныг хүртэл манай нутгаар дулаарсангүй. Өдөртөө жаахан нар ээсэн атлаа шөнөдөө огцом хүйтэрч хонодог байв. Харин уржигдраас цаг агаар арай гайгүй дулаарч байна. Цаашид дулаахан байх болов уу гэж бодсон учраас энэ жилийн тариалалтын ажлаа эхлүүллээ.

-Хэчнээн га талбайд улаанбуудай тарьж байна вэ?

-Энэ жил манайх бага газар улаанбуудай тарьж байна. Барагцаагаар 150 га-д улаанбуудай тарихаар төлөвлөж байгаа. Мөн 30-40 га-д овъёос, 100 гаруй га-д рапс тарина гэсэн бодолтой байна. Нийтдээ 400 орчим га талбайд тариалалтаа хийнэ дээ.

-Рапсын хувьд нийт талбайн 20 хувиас дээшгүй тарих ёстой гэсэн журам байна уу, үгүй юу?

-Тийм журам байх нь байгаа биз дээ. Манайх 400 га-гийн 130 га-д рапс гэхээр тэр журмыг нь зөрчиж байна гэсэн үг үү. Хууль байлаа гээд яах билээ. Амьдрал дээр хэрэгжихгүй шүү дээ.

-Уг нь хуулиа хэрэгжүүлэх нь зөв биз дээ?

-Хууль гэж ярьвал газар тариалангийн салбарт, тэр дундаа тариаланчдын эрх ашгийг хамгаалсан эрх зүйн орчин өнөөг хүртэл Монгол Улсад огт бүрдээгүй байгаа шүү. Яагаад эрх зүйн орчин бүрдээгүй вэ гэдэг дээр тодорхой хэдэн жишээ хэлж болж байна.

-Ямар жишээ вэ?

-Тариаланчдын авч байгаа бордоо дамын наймаагаар өндөр үнэтэй орж ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, тусгай зөвшөөрөл гэдэг нэрийн дор бордоог өндөр үнэтэй дамлан зардаг гэсэн үг. Миний хувьд өнгөрсөн өвөл хойшоо Барнаул хүртэл явсан. Барнаулд бордооны үйлдвэр байдаг. Тэр үйлдвэр дээр өөрийн биеэр очоод бордоо ямар үнэтэй байдгийг судалж, зураг бичлэгийг нь хийсэн.

-Тэнд бордоо ямар ханштай байна. Наашаа оруулж ирээд ямар үнээр зардаг юм бэ?

-Барнаугын бордооны үйлдвэрт нэг тонн селитра буюу 34-ийн азотын агуулгатай нийлмэл бордоо монгол мөнгөөр 850 мянган төгрөгийн үнэтэй байна лээ. Яг энэ бордоо Монгол Улсад нэг тонн нь 3.7-3.9 сая төгрөгийн үнэтэй байдаг. Ийм өндөр үнээр Монголын тариаланчид бордоогоо авч байна. Дунд нь тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор хэд нугалж бидэнд зараад байгаа юм бэ. Энгийн бордоон дээр л ийм байхад Монголын газар тариалан яаж өөдөө өсөн дэвжих юм. Яаж энэ салбар хөгжих вэ. Нөгөө эрх зүйн зохицуулалтууд нь хаана байна.

-Өөр тариаланчдад ямар хүндрэлтэй асуудал байна вэ?

-Саяны миний хэлсэн асуудал бол ердөө нэг л жишээ. Өөр нэг зүйл бий. Та улаанбуудай тарьдаг байя гэж бодъё. Намар хурааж авлаа. Таны хурааж авсан тариаг шууд авдаг байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, намар тариаланчид ургацаа шууд борлуулдаг байх ёстой гэсэн үг. Гэтэл намар бидний хурааж авсан тариаг авдаг газар гэж байхгүй болсон. Тиймээс тариаланчдын хувьд намар ургацаа борлуулж чадах болов уу яах бол гэсэн том эрсдэл, эргэлзээн дунд хаврын тариалалтаа эхлүүлдэг. Тиймээс л сүүлийн жилүүдэд улаанбуудай тариалах хүмүүс эрс багассан. Багасахаас ч өөр яах билээ. Тариаланчид бид өрнөөс өрний хооронд л явж байна. Ер нь хатуухан хэлэхэд тариаланчдын нөхцөл байдал, Монгол Улсын газар тариалангийн бодлого дамуураад удаж байгаа.

-Энэ жилийн тухайд гурилын үнэ өндөр байгаагаас үүдэж Засгийн газраас имортын гурилын татварыг тэглэчихлээ. Энэ нь тариаланчдад ямар байдлаар нөлөөлөх бол?

-Улаанбуудай тариалах хүмүүс цөөрсөн нэг шалтгаан бол нэгдүгээрт, Оросоос улаанбуудай хямд үнээр оруулж ирж байна. Оросоос хямд буудай орж ирж байгаа болохоор дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бидний хурааж авсан улаанбуудайг мяалдаг, доош нь хийдэг. Үнийг нь өөрсдийнхөө хүссэнээр бууруулж авдаг. Үгүй бол авдаггүй. Өнгөрсөн жилүүдэд Орост улаанбуудайн борлуулалт дайнаас шалтгаалаад зогссон. Үүнээс болоод нэг тонн улаанбуудай Орост 450 мянган төгрөг болсон. Тэгэхээр юу боллоо гэж биднээс нэг тонн улаанбуудайг нэг сая төгрөгөөр худалдаж авах билээ дээ. Энэ чинь бизнес шүү дээ. Дотоодын г урил үйлдвэрлэгчид хэрэгцээнийхээ 10-20 хувийг биднээс аваад үлдсэнийг нь хямдхан үнэтэй гээд Оросоос авдаг. Уг нь энэ асуудал дээр төр засаг тодорхой стандарт тогтоож өгөх ёстой.

-Ямар стандарт тогтооно гэж…?

-Ашгийн стандарт. Өөрөөр хэлбэл, нэг үйлдвэр байлаа гэж бодъё. Тэр үйлдвэр хэдэн хувийн ашигтай ажиллах ёстой юм.

Нэг кг гурилаас хэдэн хувийн ашигтай байх вэ. 15 уу, эсвэл 20 хувь уу гэдгийг нь тодорхой стандарт заагаад мөрдүүлэх шаардлагатай. Энэ стандартыг төр засгаас одоо болтол гаргаж өгөөгүй. Тиймээс гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан ашиг олохын төлөө улайрч байна. Өнгөрсөн жил Орост нэг кг улаанбуудай 450 төгрөг байхад нэг кг гурил 850 төгрөг л байсан. Үүнээс оросууд хэдэн төгрөгийн ашиг харж гурил үйлдвэрлэж байна вэ. Энийг сайн бодох хэрэгтэй. Энэ бол шударга бизнес. Гэтэл манайд ханш ямар байгаа билээ.

-Гурилын үнэ угтаа буураад байгаа юм биш үү?

-Гурилын үнэ буурч байгаа гэж худлаа ярьж байна. Оросоос нэг тонн гурилыг 900 мянган төгрөгөөр авлаа гэж бод ё. Монголд оруулж ирээд нэг тонныг нь 1.4 сая төгрөгөөр зарчихаж болно доо. Үүнээсээ 80-90 хувийн ашиг авч байна шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр Монголд нэг тонн гурил гурван сая төгрөгт хүрсэн. Тэгэхээр ашгийн стандарт гэдэг зүйл байхгүй болохоор гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан үнэ тогтоож байгаа нь хэдхэн монооль болсон ком аниудын нөлөөлөл хүчтэй байна гэсэн үг л дээ. Нөгөөтэйгүүр тариаланч биднээс дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид улаанбуудай авахгүй байсан ч тэд хэзээ ч дам уурахгүй. Учир нь Оросоос хамаагүй хямд үнээр хэд дахин нугалж зарах боломжтой бизнес нь байгаа болохоор тэр. Бүр нэг тонн улаанбуудайг 450 мянгаар аваад нэмээд гаалийн татвараа тэглүүлчихэж байгаа юм. Тэгсэн атлаа хэд дахин нугалсан ашиг унагаагаад л зардаг. Дунд нь хэн хохирч байна гэхээр ард түмэн, тариаланчид хохирч байна.

-Таны хувьд намар улаанбуудайгаа яаж борлуулъя гэсэн бодолтойгоор хаврын тариалалтаа эхлүүлж байгаа юм бэ?

-Би ч гэлтгүй тариаланчид бид бүгд л жил бүрийн намар гурил үйлдвэрлэгчдэд улаанбуудайгаа өгөх гэж царайчилна. Нэг, хоёр удаа авчих гэж гуйна. Үнээ улам татна. Тэгээд ч авахгүй. Явж, явж шувуу тэжээдэг болон шувуу, өндөгний үйлдвэрт л өгдөг дөө.

-Угтаа улаанбуудай бол онгол Улсын хүнсий гол стратегийн бүтээгдэхүүн шүү дээ. Гэтэл тариаланчдын хүч хөдөлмөрийн үр шим эцэстээ шувууны хоол болоод дуусдаг гэж үү?

-Стратеги гэдэг үгийг би дайны нөхцөл байдал гэж ойлгодог хүн. Тэр утгаараа улаанбуудай гэдэг бол маш чухал бүтээгдэхүүн болж таарч байгаа юм. Гэтэл үүндээ Монгол Улс огт анхаарал тавьдаггүй. Тавьдаггүй ч гэж дээ тавих ёстой хүмүүсийг бид өөрсдөө сонгож гаргадаг л даа.

-Тэгвэл таныхаар газар тариалангийн салбарт ямар зохицуулалт, өөрчлөлт хийчихвэл та бүхний эрх ашиг, эдийн засгийн боломж сайжрах юм бэ?

-Монгол Улс бие даасан улс мөн л юм бол стратегийн энэхүү бүтээгдэхүүнээ бүтэн хамгаалах ёстой. Оросоос улаанбуудай, гурил оруулж ирдэг асуудлыг зогсоох шаардлагатай. Оросоос ганцхан юм ав. Тэр нь улаанбуудайн элит үрийг  худалдаж ав. Харин таваарын улаанбуудайг худалдаж авахыг бүрмөсөн хориглох шаардлагатай.  Хоёрдугаарт, бордооны асуудал байна. Бордоог хэн дуртай нь Оросын Барнаул ч байна уу хаана ч бай очоод оруулаад ирэх ёстой. Яагаад үүнд тусгай зөвшөөрөл гэдэг зүйл байх ёстой юм. Үүний цаана том дээрэм явагдаж байна шүү дээ. Тэр тусгай зөвшөөрөл гэдэг нь энгийн мань мэтийн тариаланчдад олддоггүй. Ар, өврийн хаалгаар явж явж л авдаг юм гэсэн. Үүнийгээ болиулах хэрэгтэй.

-Намар та бүхэн ургацаа хураагаад яаж борлуулах вэ гэдэг дээрээ асуудал үүсдэг гэж байна. салбар яамнаас улаанбуудайн экспортыг нэмэгдүүлэх бодлого барьж байгаа талаар ярьсан л даа. Экспортлох боломжийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Экспортод гарна гэж ярьсан. Энэ бол зүгээр сонгууль угтсан жүжиг. Үүн шиг үлгэр байхгүй шүү. Яг экспорт хийдэг дээрээ гацдаг. Гацахаас ч өөр яах билээ. Учир нь Хятад улс манайхаас улаанбуудай им ортоор авах уу. Уучлаарай, Орос улс гэж том эксортлогч орон байна. Оросын хувьд Евро руу бүх зүйлээ хаалгачихсан. Тиймээс энэ жил урагшаа гаргах бодлого нь илүү нэмэгдсэн байх. Гэтэл дунд нь Монгол Улс урагшаа улаанбуудай экс ортолно г эж байна. Адилхан бүтээгдэхүүн эксортлох гэж байгаа бол ядаж Оростой чанар, үнээрээ ижилхэн байх ёстой. Гэтэл Хятад улс улаанбуудайг Оросоос нэг тонныг нь 450 мянган төгрөгөөр авдаг байж Монгол Улсаас нэг тонныг нь нэг сая төгрөгөөр авна гэж байх уу. Энгийнээр бодоход л ийм байна. Хятадууд тийм тэнэг хүмүүс биш шүү дээ. Үгүй ээ, ямар ч тэнэг хүн байсан өндөр үнээр адилхан бүтээгдэхүүнийг авна гэж байхгүй. Ерөөсөө нэг л ийм жишээнээс бодоход улаанбуудайн экс орт гацчихаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хөдөө аж ахуйн салбар гэхээр малчдыг л боддог, ойлгодог. Тэдний төлөө л дуугардаг хүмүүс их байна. Эсрэгээрээ тариаланчдыг зөнд нь хаясан. Гуравхан сая хүн амтай улсад 80 сая мал ямар хэрэгтэй юм бэ. 80 сая малаас долоо, найман сая нь үхсэн гэж байгаа. аана нь 70 сая мал байна. Гэтэл малчид хэцүүдлээ, малчдын зээлийг тэглэх ёстой гэж байна. Үнэндээ тариаланчдын өр зээл, амьжиргааны баталгаа, орлогын түвшин гээд асуудал үнэхээр хүнд байна. Хавар тариалалтаа хийхэд бордоо нь үнэтэй. Цаг агаар нь тааламжгүй. Малчид нь малаа оруулж дээрэлхэнэ. Намар ургац хураалтын үед бөөн өр зээл энд тэндээс нэхэгдэнэ. Зээлээ төлье гээд хураасан ногоо, буудайгаа борлуулъя гэхээр дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид нь үнийг нь унагана. Бүр авахгүй. Ингэхээр Монгол Улсад газар тариалан эрхлэгчид дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэдэг нь л болж байгаа юм.

Сүүлийн 50, 60 жил тохиогоогүй зуд өнгөрсөн өвөл боллоо гэдгийг малчид хэлдэг. Өнгөрсөн намрын сүүлээр орсон цас хайлж амжилгүй нэмж орсоор өвлийн сартай золгосноос болж зуд болох эхлэлийг тавьсан. Улмаар Монгол орны нийт нутгийн 80 гаруй хувь нь цасан бүрхүүлд дарагдсан. Тэгвэл хайлж дуусахааргүй тэр их цас өдгөө цагийн аясаар газарт чийг болон нэвчжээ. Хаврын адаг сар дундаа орж байгаа энэ өдрүүдэд бид өвлийг хүндхэн давсан Төв аймгийн Баянхангай сумыг зорьж, малчдын аж амьдрал ямар байгааг сурвалжиллаа. Баянхангай сум буюу хүмүүсийн сайн мэдэх хуучнаар Атарын сангийн аж ахуй Улаанбаатараас баруун тийш 80 гаруй км зайтай. Хотоос гараад тус сум руу явах зуур замын хажуугийн жалга, судгаар ногоо ургасан харагдана. Харин Хүй долоо худаг орчмоор ихэнх газартаа ногоон туяа татсан байгаа нь анзаарагдлаа. Зам зуур үс зүс нь ноолорчихсон, тамиргүйхэн адуун сүрэг хагд өвс зулгаан гэлдэрнэ. Харин бог малын хувьд жалга судгийн шинэ ногоо зулгаасан аятай төлөө дагуулан шалбааг ус руу шогшино. Тал дүүрэн бэлчих таван эрдэнэт сүрэг энэ хавар энд тэнд тав, арваадханаараа тамиргүйхэн харагдах нь хатуу цагийг бид хэд л арай ядан давлаа гэсэн шиг сажилна. Хотоос гараад Баянхангай орох 80 гаруй км замд үхсэн малын сэг, зэм нэг ч ажиглагдсангүй. Орон нутгийн онцгой комисс, байгаль хамгаалагчид, нутгийн иргэд, малчид тэр олон малын сэг зэмийг бүрэн цэвэрлэж дууссан бололтой. Ямартаа ч шинэ бүхний эхлэл хавар цаг одоо л дөнгөж эхлэх гэж байгаа аятай санагдана. Бид Атараас хойшоо хуучин засмал замаар тав орчим км яваад Баянхангай сум орлоо. Сумын төв эл хуль. Харин сумын захиргааны үүдэнд автомашин цөөнгүй зогссон нь харагдлаа. Очоод үзвэл тус сумын Иргэдийн өргөтгөсөн хуралдаан болж байв.

 БАЯНХАНГАЙ СУМЫН ЗАСАГ ДАРГА С.БАЯРМАА: ЗУДНААР МАЛАА АЛДСАН ӨРХҮҮД ХОТ РУУ ЯВСАН БОЛ МАЛТАЙ ҮЛДСЭН НЬ ЭРЧИМЖСЭН МАЛ АЖ АХУЙ ГЭЖ ЯРЬДАГ БОЛСОН

Хэсэг хүлээсний дараа Төв аймгийн Баянхангай сумын Засаг дарга С.Баярмаатай сум, орон нутгийн хаваржилт ямар болж байгаа талаар ярилцлаа.

-Танай сумын хувьд хэчнээн тоо толгой малтай юм бэ. Түүнээс өнгөрсөн өвөл, энэ хавар хэд нь хорогдчихоод байна вэ?

-Манай сумын хувьд нийт 84 мянган толгой малтай. Түүнээс 10 гаруй хувь буюу 8-9 мянган мал зүй бусаар хорогдсон. Цаг хатуу үед Улсын онцгой комиссоос үнэтэй, үнэгүй хивэг, тэжээл, улаанбуудайг манай суманд олгосон. Түүнийг нь бид малчиддаа тэгш хүртээмжтэй байдлаар мөн тараасан байгаа.

-Улсаас олгогдсон өвс тэжээл, улаанбуудайг зарим сумдад үнэ нэмж малчдад зарсан гэх хэл ам гарсан. Танай суманд ийм асуудал үүссэн үү?

-Энэ асуудалтай холбоотойгоор хяналт шалгалтууд хийгдсэн. Уг хяналтын дүнгээр манай сум харьцангуй шударгаар өвс тэжээлийн хуваарилалтыг хийсэн гэж гарсан. Зарим сумдад үнэ төлбөргүй олгох ёстой өвс, тэжээлийг үнэтэй өгөх, зарим тохиолдолд ах дүү, танил талдаа олгосон гэх хэл ам их гарч байгаа юм билээ. Бүр өөрсдийнхөө намын малчдад өгсөн атлаа бусад малчдад өгөөгүй гэдэг зүйл ч гарч ирсэн. Манай сумын хувьд тийм асуудал огт гараагүй. Тийм хэл ам, шүүмжлэл ч иргэдээс ирээгүй. Бидний хувьд улсаас өгсөн шийдвэрийн дагуу зарим өвс, тэжээлийг тавин хувийн хөнгөлөлттэй үнээр өгсөн. Заримыг нь үнэгүй олгосон.

-Одоо яг танай суманд хаваржилт ямар болж байна вэ. Мал төллөлт үргэлжилж байна уу, дууссан уу?

-Манай сумын хэмжээнд 40 мянга гаруй эх мал төллөхөөр байгаагаас яг одоогийн байдлаар 16 мянган эх мал төллөсөн. Нийт дүнгээрээ мал төллөлт 40 орчим хувьтай байна. Гэхдээ цаг хатуу орсон учраас жилбэгүй мал төллөх, хээл хаях тохиолдол маш их байна. Өөрөөр хэлбэл, малын зүй бус хорогдол үргэлжилсээр л байгаа гэсэн үг. Эрт цас дарж, хүйтэрсэн. Үүнээс болоод энэ хавар угтаа өнгөрсөн намрын өвс яг тэр хэвээрээ цас хайлахад гарч ирсэн. Энэ өвстэй золгож л малын өл сая нэг дарагдсан. Гэвч хаврын сар дуусах дөхөж байна. Гэтэл огт дорвитой дулаарч өгөхгүй байгаа нь хаваржилтыг хүндрүүлж байна уу гэж харж байгаа.

-Яг одоо малчдад тулгамдсан асуудал юу байна вэ. Түүнийг нь сум, орон нутгийн хувьд хэрхэн шийдэж байна?

-Сайхан сэтгэлтэй хүн бүхэн л малчдадаа туслах аяныг өрнүүлсэн. Энэхүү аяны хүрээнд манай суманд малчдадаа туслах 12 сая төгрөг цугларсан юм. Энэхүү хөрөнгөөр малчдадаа хэрхэн туслах уу, яг одоо малчдад ямар тусламж дэмлэг хэрэг болж байна вэ гэдгийг бид судалсан. Яг одоогийн байдлаар хаврын мал төллөлт ид явагдаж байна. Тиймээс малчдад төлийн сүү гэдэг зүйл маш их шаардлагатай байгаа. Цаг хатуу орсон жил эх малын хувьд ямар ч тамиргүй болдог. Үүнээсээ болоод зарим нь төлөө гаргаад үхдэг бол, зарим нь төлөө гаргасан ч хөхүүлэх сүүгүйгээс болоод төл малын хорогдол их явагддаг. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэхийн тулд төлийн сүү малчдад нэн шаардлагатай болдог. Тэр утгаараа хандиваар цугларсан 12 сая төгрөгөөр төлийн сүү худалдан авч малчдадаа тараасан. Сумын хувьд мал бүхий 270 орчим өрхтэй.

-Танай сумын хувьд их хотоос холгүй оршдог. Тэр утгаараа малынхаа ихэнхийг хорогдуулчихсан айл өрх Улаанбаатар хот руу шилжсэн тохиолдлууд байгаа юу?

-Мэдээж бий. Малаа зуднаар алдана гэдэг бол малчин өрхийн орлого тасарна гэсэн үг. Тиймээс малчдын орлого саяны зуднаар огцом буурсан. Үүнээс болоод хот хүрээ орж цалинтай ажил хийе гээд явсан хүмүүс бий. Нөгөөтэйгүүр орон нутгийн иргэдийн хувьд ажлын байрны хомсдол их байгаа. Цөөн малтай залуу өрхүүд бол хот хүрээ орж ажиллах нь ихэссэн. Харин олон малтай өрхүүдийн хувьд ер нь тооны араас биш, чанартай цөөн малтай байсан нь илүү ашигтай юм байна гэдгийг ярьж байгаа. Нөгөө эрчимжсэн мал аж ахуй руугаа оръё гэдгийг нэлээд ярьдаг болсон. Гэхдээ малчдын хувьд байнга л яриад байдаг шигээ биш, ёстой нөгөө зовлонг туулж байж мэдэрнэ гэдэг шиг энэ жилийн хувьд арай өөрөөр асуудалд ханддаг болсон нь анзаарагдаж байгаа.

НООЛУУР 150-160 МЯНГАН ТӨГРӨГИЙН ХАНШТАЙ БАЙНА

-Хаврын цагт малчдын орлогын гол эх үүсвэр бол ноолуур. Ноолуур танай суманд ямар ханштай байна. Айлууд ямаагаа самнаад дууссан уу?

-Айлууд ямаагаа самнаад эхэлчихсэн. Гэхдээ бас эхлээгүй айлууд ч байна лээ. Одоо эхлүүлэхгүй бол ноолуураа хаяад дуусна. Дагаад ханш нь өдөр ирэх тусам л унах эрсдэлтэй байдаг болохоор ямаагаа самнаад эхлэхгүй бол болохгүй гэсэн айлууд их байгаа. Манай сумын хувьд нэг килограмм ноолуур 150-160 мянган төгрөгийн ханштай байгаа. Ноолуураа авч байгаа. Харин бусад малын гаралтай дайвар бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд үнэ алга. Үүнийг л үнэд оруулчихвал малчдын орлого эрс нэмэгдэх юм. Өнөөдөр манай малчид малынхаа юуг нь зарж байна вэ гэж. Эмээлт рүү очоод, эсвэл Эмээлтээс нэг ченж дуудаад л хамгийн том хонио 200-250 мянган төгрөгөөр л өгч байна. Тэгээд л болоо. Хавартаа хэдэн кг ноолуур зарна. Өөр үнэхээр орлого олж байгаа зүйл огт алга. Тиймээс ядаж малын гаралтай түүхий эдийг нь үнэд оруулах асуудал юу юунаас илүү чухал байна.

-Малчдын хувьд хавар ноолуурнаас, намар махнаас л хэдэн төгрөг олж болж байгаа гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Бусад үед малчдад олдог орлого гэж алга. Сүү, цагаан идээ л гэдэг. Үнэндээ бас борлуулагдах зах зээл нь агшчихсан байгаа шүү дээ. Ерөөсөө л малынх нь хаягдаад, үнэгүйдээд байгаа зүйлийг л мөнгөтэй болгочихвол малчдын орлого нь дагаад нэмэгдэнэ. Орлого нэмэгдээд ирвэл тэр чинээгээрээ заавал олон мал маллаад байх шаардлагагүй болно гэсэн үг. Зөвхөн махнаас нь мөнгө олоод байгаа болохоор малынхаа тоог өсгөхийн төлөө яваад байгаа юм шүү дээ. Тэгвэл махнаас нь гадна арьс шир, сүү, цагаан идээ, өөх, тос, гэдэс дотор, эвэр туурай гээд бүгдийг нь үнэлээд өгчихвөл заавал олон малтай байх шаардлагагүй юм байна гэдэг суурь хандлага өөрчлөгдөнө. Энэ бол эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих суурь тогтолцоо болов уу. Яг одоогийнх шиг малын дайвар бүтээгдэхүүн үнэгүй байгаа энэ цаг үед малынхаа чанарыг сайжруулаад эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих нь өөрөө малчдад ямар ч ашиггүй байгаад байна гэсэн үг. Тиймээс малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх мал аж ахуйн салбарын бодлогын том шинэчлэл хэрэгтэй.

-Атарын сангийн аж ахуй гэж алдаршсан Баянхангай сумын хувьд энэ жилийн хаврын тариалалт ямар байгаа вэ. Тариалалтын ажил эхэлсэн үү?

-Манай сумын хувьд нийт 32 мянган га тариалангийн газартай. Үүнээс яг одоогийн байдлаар эргэлтэд оруулаад ашигладаг 8.2 мянган га талбай бий. Энэ сарын 19-нд бид сумынхаа тариаланчдын зөвлөгөөн хийсэн. Энэхүү зөвлөгөөнөөр нэг зүйл яригдсан нь нийт эргэлтийн талбайнхаа хэдэн хувьд рапс тарих ёстой вэ гэдгээ тогтоосон. Тэгэхгүй бол рапс тарих хүмүүс замбараагаа алдсан байна. Ингээд эзэмшдэг талбайнхаа 20-иос доошгүй хувьд рапс тарихаар тогтосон. Жишээ нь 1000 га газартай хүн 200 га-д нь рапс тарина гэсэн үг. Одоогийн байдлаар хаврын тариалалт хараахан эхлээгүй байна. Шөнөдөө хүйтэн хоноод байгаа учраас хаврын тариалалт нэлээд хойшлох төлөвтэй байна. Энэ жил бидний хувьд хүнсний ногоо, хүлэмжийн тариалалтыг нэмэгдүүлэхээр зорьж байгаа. Нөгөөтэйгүүр аймгийн хэмжээнд энэ жил төмсний үрийн шинэчлэлтийг хийж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-ын элит сортын үр манай аймагт таригдана гэсэн үг.

-Саяхан тариаланчдын зөвлөгөөн боллоо гэж байна. Энэхүү зөвлөгөөнөөр тариаланчид гурилын үнийн асуудлыг юу гэж ярьж байна вэ?

-Миний хувьд өөрөө тариаланч хүн. Тэр утгаараа тариаланчдын эсрэг зүйл ярьж байж магадгүй. Тэгэхээр Монгол Улсад гурилын үнэ үнэхээр өндөр байгаа. Тариаланч бидний улаанбуудайг гурил үйлдвэрлэгчид стандарт, шаардлага хангахгүй байна, цавуулаг нь ийм тийм гэж байгаад хямд үнээр авчихдаг. Тариаланчдын хувьд ямар их хүч хөдөлмөрөөр тэр тариаг ургуулдаг билээ, хурааж авдаг билээ. Гэтэл тэрийгээ гурил үйлдвэрлэгчдэд бараг зүгээр шахуу өгчихөж байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл, гурил үйлдвэрлэгчид тариаланчдыг зүгээр л “дэвсэлдэг” байхгүй юу. Хямд үнэтэй болохоор зарим тариаланчид буудай зарж чадахгүй, одоо ч хүртэл агуулахад нь хадгалаастай байдаг юм билээ. Тиймээс гурилын үнийн асуудалд яах аргаггүй хязгаарлалт тогтоохгүй бол манайх шиг өндөр үнэтэй гурил иддэг ард түмэн гэж байдаггүй юм гээ биз дээ.Угтаа өөрсдөө тариад байдаг. Улсынх нь хүнсний хамгийн номер нэгт нь энэ улаанбуудай гэдэг зүйл ордог гэж байгаа.

-Ерөөсөө гурилын үнэ өндөр байгаа шалтгаан нь гурил үйлдвэрлэгчтэй холбоотой гэж ойлгож байна уу?

-Эд нар чинь л монополь тогтоочихоод энэ салбарыг чиглүүлээд сууж байгаа. Зөвхөн ашиг, орлогоо бодохоос биш мань мэт шиг тариаланчдыг боддог зүйл огт байхгүй юм билээ.

СУМЫН АВАРГА МАЛЧИН Ч.ОЧИРСҮХ: МАЛ ТӨЛЛӨӨД ДУУССАН Ч ИХЭНХ НЬ ХЭЭЛ ХАЯЛАА

Бид энэ үеэр Төв аймгийн Баянхангай сумын аварга малчин Ч.Очирсүхтэй ярилцлаа.

-Ойрын 50, 60 жил үзээгүй зуд боллоо гэлээ. Өнгөрсөн өвөл цаг хүндрэхийг ер нь тооцоолж байсан уу?

-Цас их дарна л гэж бодож байснаас биш ингэтлээ хүндэрнэ гэж төсөөлж байсангүй шүү.

-Цаг хүндрэхийг тооцсон бол намар малаа ахиухан гаргах байсан юм биш үү?

-Гаргаагүй биш бас ч гэж гаргасан л даа. Ер нь манай нутагт цастай л жил болдог юм. Гэхдээ өнгөрсөн өвөл арай л чанга болчихсон.

-Танайх банкны зээлтэй юу?

-Байгаа, байгаа. Цаг уурын хүндрэл шиг малчны зээл бас бидэнд хүндхэн л байна. Гэхдээ авч болсон юм байна төлж бас болох л байлгүй.

-Засаг, төрөөс шийд гараагүй ч малчдын зээлийг тэглэе, хойшуулъя гэдэг зүйл ярьж байна. Үүнийг та дэмжиж байгаа байлгүй дээ?

-Яриад л байх юм билээ. Үнэхээр ярьж байгаа шигээ бидний зээлийг тэглэчихвэл асар том нэмэр болно шүү. Үнэхээр нэг удаадаа бидний зээлийг тэглээд өгчихвөл хэрэгтэй л байна.

-Төлтэйгөө нийлээд хэчнээн богтой байна вэ?

-Нийлээд 300 орчим болж байна уу даа. Мал төллөөд ер нь дууссан. Ихэнх нь хээл хаялаа. Тэр дундаа ямаа хээл их хаялаа даа.

-Яагаад ямаа гэж?

-Хүйтдээд, хэвтэр муудаад хээл их хаяж байна. Манайх энэ хавар цөөхөн ишиг авч байна даа.

-Ихэнх малаа зүй бусаар хорогдуулж байхаар эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжчихвэл яадаг юм бэ?

-Уг нь тоо биш, чанараа сайжруул гэдэг нь зөв л дөө. Чанартай цөөн малтай байхад бидэнд ч амар. Хэт олон малын араас навсганаж гүйхгүй, тийм үү. Гэхдээ цөөн чанартай малтай байх тусам л орлого багасна. Бид чинь малынхаа махыг л мөнгө болгож байгаа хүмүүс. Түүнээс биш арьсыг нь, гэдэс дотрыг нь гээд тус тусдаа үнэд оруулж байгаа зүйл байхгүй. Хуучин хонины нэхий үнэтэй л байдаг байлаа. Одоо ч жалга, хогийн цэг дээр л хаядаг болсон байна. Тэгэхээр малынхаа тоог цөөллөө гээд яах ч юм билээ.

-Ямаагаа самначихсан уу, хэчнээн ямаа самнав. Ноолуурын үнэ ханш гайгүй байна уу?

-Ямаагаа өнгөрсөн долоо хоногт самначихсан. Манайх нийтдээ 100 гаруй ямаа самнав уу, яав. Нэг килограммыг нь 155 мянган төгрөгөөр өгсөн. 50-иад кг ноолуур гарсан. Тэгээд бодоход найм орчим сая төгрөг болсон уу. Тэрийгээ тэгээд банкинд бариад өгчихсөн. Өөрсдөдөө наасан зүйлгүй л алга болсон доо. Гэхдээ энэ жилийн ноолуур их хөнгөн гарсан.

-Хөнгөн гарсан гэхээр чанар нь муудсан гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ цас ихтэй, хавар нь салхи шуурга багатай, чийгтэй болохоор тоос шороо босох нь бага. Тиймээс ноолуур хөнгөрчихдөг юм.

-Цэвэр ноолуур гарсан юм биш үү?

-Тэгж ойлгож болно.

Э.МӨНХТҮВШИН