“Хүсэл бүхэн мухардах цагт
Хүрээд очих андуудтайгаа сана
Хүний амь дэнслэх цагт
Хүслээ шивнэсэн тангарагтайгаа сана” хэмээх мөртийг уншаад ямар хамт олныг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа онцлох гэж байгааг уншигчид маань гадарласан байх. Олон улсын эмч нарын өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийг 2002-2008 онд амжилттай сурч төгссөн, арван охины зүрхийг хайлуулагч залуу Ч.Буджавын ангийнхныг онцолсон юм. Дээрх мөртүүд эдний ангийн төгсөлтийн цомогт сувдан шигтгээ мэт бичигдэн орсон нь онцгой харагдах аж. Анагаахын их сургуулийн Ерөнхий мэргэжлийн ангийнхан зургаан хавар, зургаан намрыг инээд хөөр, баяр, гунигийн дурсамжтай арваннэгүүлээ хамт төгсжээ. Мэдээж тэдний арав нь охин, нэг хөвгүүн. Мэргэжил мэргэжлийн дундаас эмчийн мэргэжил хамгийн хэцүү хэр нь хамгийн буянтай сайхан ажил байдаг аа гэж хүний дээд болсон ахмад эмч, сувилагчид ярьдаг. Өмссөн халаат шигээ цагаахан үйлстэй, хүний эрүүл мэндийн дархан хилийг хамгаалдаг эмч хүмүүн ертөнцийн сод болсон буянтай мэргэжлийн эзэд ээ хэмээн нэрт зохиолч Л.Дагвадорж гуай хэлсэн байдаг. Ч.Буджавын ангийнхныг албан ёсны нэршлээр А-626 дугаар хэсэг хэмээн нэрлэдэг байна. Энэхүү хэсгийн ахлагч буюу ангийн дарга нь П.Болормаа ажээ. Оюутан насны дурсамж гэдэг насан туршид анд, нөхдийнх нь сэтгэлд залуу насных нь баяр жаргал болон үлддэг билээ. П.Болормаа дарга угийн тослог бор арьстай охин байж. Нэг өдөр анги дотор ийм нэгэн хөгжилтэй яриа болсон гэнэ. Ангийн ганц хөвгүүн П.Буджав “Болороо, чи яагаад ийм бор юм бэ” гэж асууж л дээ. Тэгтэл дарга “Намайг жоохон байхад манай ээж тарваганы тосоор биеийг минь тосолж, наранд хатаасаар байгаад ийм бор болсон юм гэдэг” хэмээн хэлтэл, ангийнхан нь пирхийтэл инээлдсэн гэнэ. Тэр явдлаас хойш энэхүү онигоо уулзалт бүрт яригдаж, нэгэн хөгжилтэй дурсамж ийн үлджээ. П.Болормаа дарга өдгөө АНУ-ын Калифорниа мужын Сан Франциско хотод сэтгэцийн эмчийн нарийн мэргэжлэлээр сурч байгаа ажээ. Оюутан байхын л сэргэлэн цовоо, нийгмийн идэвх зүтгэлтэй тэрбээр анги хамт олноо зургаан жил нэр төртэй удирдаж төгсгөсөн гавьяатан гэнэ. Анагаахын шинжлэх ухааныг судалж, таньж мэднэ гэдэг арван жилийнхээ ширээнээс дөнгөж салсан нэгдүгээр дамжааны оюутнуудад эхнээсээ л сонирхолтой, адал явдалтай санагддаг байна. Бүр ламд очиж, сүнсээ дуудуулж үзээгүй нэг ч оюутан байдаггүй гэж эдний сургуулийнхан хэлэлцдэг. Ингэж бодохоор үнэхээр аймшигтай, адал явдалтай ажээ. Энэхүү адал явдал 626 дугаар хэсгийг ч тойрсонгүй. Гуравдугаар дамжааны оюутнууд гэдэг угтаа дөнгөж л сургуультайгаа танилцаж, хичээл ордог багш нарынхаа зан аашийг мэдэхтэйгээ болдог гэнэ. Тэр хавар эдний сургуульд анатомийн олимпиад болсон байна. Анатоми гэдэг нь хүний эд эрхтэнг судалж, дадлага хийдэг хичээл. Энэхүү олимпиад болохоос сарын өмнө ангийнхан морфологийн тэнхимд олимпиадад оролцох баг, багаараа орж, нас барсан хүний биеэс эд эрхтүүдийг нь ангилан авч, үзүүлэн бэлтгэх ёстой байжээ. Ингээд Ч.Буджав ангийнхаа дотнын найз Д.Уранчимэгтэй хамт нэг баг болж. Энэ хоёрын олимпиадад оролцох сэдэв нь хүний биеийн яс угсрах үзүүлэн аж. Иймд тэр хоёр нөгөө анатомийн тэнхимд байх өөд болсон хүний мөчийг салган авч, түүнийгээ ясыг нь цэвэрлэж авах шаардлагатай болжээ. Махыг нь яснаас салгаж, цэвэрлэх ажил гэдэг өмхий, сэжиг хүрмээр ажил байх нь ойлгомжтой. Мөн ажиллагаа их ордог байна. Тийм болохоор оройжин тэрхүү тэнхимд дээрх ажлаа мань хоёр нөхөр хийдэг байжээ. Анатомийн тэнхим нь спортын заал шиг том гэнэ. Ингээд нэг орой Ч.Буджав, Д.Уранчимэг хоёр тэнхимдээ яс цэвэрлэх ажлаа хийсээр оройтсон байна. Оюутан нас учир дуу, хөгжим сонсож, тэрүүхэн зуураа хөгжилтэйгөөр яс цэвэрлэх ажлаа үргэлжлүүлж байж л дээ. Гэтэл гэнэтхэн хүний алхаж буй хөлийн чимээ тог, тог хийгээд сонсогджээ. Ямар ч хүн байхгүй үед яагаад хөлийн чимээ сонсогддог билээ гэж эхэндээ тэр хоёр гайхаж, нэгэн рүүгээ айсан царайтай харж. Тэр үед дахиад л нөгөөх хөлийн чимээ мань хоёр нөхөрт сонсогдсон байна. Бүр хойгуур нь хүн алхах шиг мэдрэгджээ. Ч.Буджав, Д.Уранчимэг хоёрын нуруугаар нь хүйт дааж, айдсаа тэвчихээ байгаад тэр тэнхимээс хар хурдаараа гүйн гарсан гэнэ. Ингэхдээ Ч.Буджав хамгийн түрүүнд тэнхимээс гүйн гарчээ. Гэтэл нөгөө сонсогдоод байсан хөлийн чимээний дууг ангийн дүрсгүй охид болох Р.Намуунсүрэн, С.Оюунханд нар нуугдчихаад санаатайгаар гаргаад байжээ. Царай зүс нь хувхай цайсан ангийнхаа нөхдийг хараад татаж, унатлаа инээлдсэн гэнэ. Арваад жилийн өмнө айлгах төлөвлөгөөг ийн зохион байгуулагч ангийн охин Р. Намуунсүрэн нь өдгөө Амгалан төрхийн амаржих газрын нярайн эрчимт эмчилгээний их эмч болжээ. Тэрээр их эршүүд, зүггүй охин байсан гэнэ. Тийм ч болохоор айлгах төлөвлөгөөг сэдэж, зохион байгуулсан болов уу. Гэхдээ хичээлдээ их мундаг, ерөөсөө тасалж байгаагүй аж. Ч.Буджавын ангийнхан нэгдүгээр дамжаандаа анх удаагаа Нэгдүгээр эмнэлгийн моргт орж үзжээ. Анагаахын оюутнуудын хамгийн анхны айдсаа давах даваа нь энэ аж. Морг гэдэг нас барсан хүн хадгалдаг, түүнийг судалж, бие эрхтэн дээр нь шууд дадлага хийдэг газар билээ. Ингээд эр зоригт ганц хөвүүнээрээ манлайлуулсан арван охинтой ангийнхан морг руу орж. Гэтэл хаалганы цаана эр зоригтой байсан ангийхан орж ирэнгүүт айх нь айж, бөөлжих нь бөөлжиж, уйлах нэгэн нь уйлж, зарим нь мэл гайхсан гэнэ. Тэр дундаа тэргүүн эгнээд алхсан эр зоригтон Ч.Буджавын дотор нь муухайрч, гэдэс, дотор эрхтнийг нь гаргачихсан цогцсыг харах бүртээ муужирч унах шахсан ажээ. Ингээд тэрхүү хичээлээ арайхийж дуусгасны дараа Ч.Буджав долоо хоног мах идээгүй гэнэ. Шөнө болгон хар дарж зүүдлээд, дотор нь муухай оргисноос болж бие нь хүртэл тавгүйтэж эхэлжээ. Улмаар түүний ээж нь лам хард үзүүлж, сүнсийг нь дуудаж байж сая нэг зүгээр болсон байна. Иймэрхүү хөгтэй, хөгжилтэй дурсамж их бий гэдгээ ангийн ноён нуруу болох Ч.Буджав бидэнд ярьсан юм. Нэг сургуулийн дээвэр дор зургаан жил тохой нийлүүлэн хамт сууна гэдэг бие биеэ дэндүү сайн мэдэж, хамт хийж, бүтээсэн зүйл, дурсамж түүх их байх нь ойлгомжтой. Нэгнийхээ айсан үед хажууд нь нөмөр болж, аашилсан үед нь буулт хийж, анагаах эрдэмдээ хамтдаа мэрийж, хамт дэрвэн, зугаацаж явсан оюутан нас гэдэг юутай сайхан байсныг ангийнх нь нөхөд дурсан ярьж байв. Айлын ганц хүүхэд эрх гэдэг шиг эдний ангийн ганц хөвгүүн Ч.Буджав нь зургаан жил цэцэг шиг сайхан арван охиныхоо цагаахан хайр, халамжин дунд сурч, төгссөн гэнэ.
А-626-ГИЙНХАН ТӨГСӨӨД АРВАН ЖИЛ БОЛЖЭЭ
Анагаахын их сургуулийг төгсөөд арваад жил болж буй эдний ангийнхан өдгөө мэргэжлээрээ ажиллаж, улс нийгэм, хүн зоныхоо төлөө хоёргүй сэтгэл зүрхээр ажиллаж яваа ажээ. Ангийн ганц хөвгүүндээ нууцхан дурлан, шохоорхож явсан Өмнөговийн бүсгүй Ө.Солонго нь өдгөө аймгийнхаа бүсийн оношилгооны төвд их эмчээр ажиллаж яваа гэнэ. Ө.Солонгод говийн бүсгүйн даруухан ааль, хүлээцтэй зан байдаг ч цаанаа л нэг адтай, сэргэлэн, нийтэч оюутан байсан гэнэ. Хааяа толгой нь өвдөхөөрөө хичээлээ тасалчихдаг хэнэггүй зантай ч сурлага сайтай охин байсан аж. Мөн эрэгтэй хүүхдээс дутахааргүй дүрсгүйтдэг, хэнэггүй явсан оюутан найз нь Д.Заяа. Ангийнхаа ганц залууг юм бүхнээрээ л дийлчих гээд байдаг гэв. Р.Намуунсүрэн, Д.Заяа хоёр ааш авир адилхан, рок стилиэр хувцасладаг дүрсгүй, гэхдээ хичээлдээ сайн охид байж. Ангийн даруухан, жижигхэн биетэй, “авсаархан” охидын нэг С.Алтанчимэг нь өдгөө Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн мэдрэлийн эмгэг судлалын тасагт их эмчээр ажиллаж байгаа. Тэрбээр Сэлэнгийнх ба хичээл, сурлагадаа онцгой нэгэн гэнэ. А-626-гийнхан төгсөөд зарим нь гадаадад мэргэжил дээшлүүлэн сурч, ажиллаж байгаа бол зарим нь хөдөө, орон нутагт ажлаа хийсээр байгаа юм байна. Тэдний нэг болох С.Оюунханд нь Дорнод аймгийн бүсийн оношилгооны төвийн халдвартын эмчээр ажилладаг аж. Оюутан байхдаа хааяа хэнэгүй зан гаргаж, хичээлээ тасалдаг байсан ч бусдын л адил сургуулиа нэр төртэй суралцан төгссөн байна. Тэрээр уруулынхаа орчим том мэнгэтэй гэнэ. Ангийн анд Ч.Буджав нь түүнийг одоогийн Хууль зүйн сайд Ц.Нямдоржтой адилтгаж шоолдог байжээ. Оюутан насны гэгээхэн, хиргүй цагаахан зан чанараа өдий хүртэл хадгалсаар яваа гэнэ. Л.Мандалсүрэн нь Цэргийн госпиталийн эмчээр ажилладаг. Оюутан байхдаа хүн бүртэй үг сөрчих гээд байдаг ч гэмгүй цагаахан, цайлган сэтгэлтэй охин байсан гэдгийг ангийн найз Ч.Буджав нь онцлон хэлсэн юм. Харин С.Нямжав нь Өргөө амаржих газрын эх барих эмэгтэйчүүдийн эмчээр амжилттай сайн ажиллаж байна. Ангийн хамгийн урт нэртэй охин нь Д.Нямсүрэндэжид гэв. Тэрбээр өдгөө төрөлх сургуульдаа Анатомийн тэнхимийн багшаар ажилладаг. Монгол Улсын ардын жүжигчин Адилбишийн Дашпэлжээ гуайн охин Д.Уранчимэг эдний ангийнх. Тэрээр Ч.Буджавтай оюутан насандаа найз нөхдийн хүрээнд их дотно нөхөрлөж, ангийнхаа андууд дунд эгч, дүү хоёр хэмээн яригдаж явсан байна. Ч.Буджав нь өдгөө Залуучуудын эрүүл мэндийн корпорацийн захирал, хүний их эмч болжээ. Тэрбээр Олон улсын эмч нарын өдрийг тохиолдуулан “Алтан гарт эмч-Шилдэг 100 залуу” шалгаруулах ёслолын үйл ажиллагааг удахгүй зохион байгуулах гэж буйгаа энэ үеэр хэлсэн юм. Энэхүү ёслолын ажиллагаанд дотоод, гадаадын шилдэг эмч нар оролцож байгаагаараа онцлогтой аж. Мөн шалгарсан шилдэг залуу эмчид Монголын залуучуудын холбооны тэргүүний залуу эмч алтан медаль, батламж, ивээн тэтгэгч байгууллагын шагнал зэргийг олгохоос гадна телевизийн нэвтрүүлэг бэлтгэн хүргэхээр зорин ажиллаж байгаа юм байна. Монгол Улсын эрүүл энхийн манаанд бат зогсох дайчдыг бэлтгэн гаргадаг хүндэт профессор, доктор, багш нараа дурсахгүй байхын аргагүй гэдгээ Ч.Буджав шавь нь хэлж байв. Эдний ангийнхны суралцаж байх үед сургуулийн захирлаар нь Анагаах ухааны доктор, профессор, академич Ц.Лхагвасүрэн ажиллаж байжээ. Мөн буруу зүйлд хатуу байж, зөв зүйлийг нь дэмжин, урмын үг, ухаан, сэтгэлээ зориулсан Оюутны албаны дарга, Биологийн ухааны доктор А.Гүрбадам багшдаа талархаж буйгаа уламжилж байлаа. Монгол Улсын гавьяат эмч С.Бямбасүрэн, Ж.Баасанхүү, Х.Гэлэгжамц, Г.Цагаанхүү нарын төр, нийгэмдээ танигдсан эрдэмтэн багш нар хичээл заадаг байсан гэдгээрээ энэ ангийнхан үеийн үед бахархаж явдаг гэв.
Боксын өсвөр үеийн тамирчидтай холбоотой таагүй мэдээлэл сүүлийн үед цөөнгүй гарах болсон. Он гарсаар хөдөө, орон нутагт зохиогдсон боксын хоёр ч тэмцээний үеэр өсвөр насны хоёр хүүхэд нас барлаа. Иймд тэмцээн зохион байгуулагдах журам, дүрмийн талаар Монгол Улсын боксын спортын гавьяат тамирчин, олимпийн хүрэл медальт, Ази тивийн хошой аварга Намжилын Баярсайхантай ярилцлаа.
Монгол Улсын Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга, Хуулийн ухааны доктор Т.Мэндсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
Өгөөмөрийн улаан цохио
Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлөөс нийт шүүгчдийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг олон нийтэд ил болгосон билээ. Үүнтэй холбоотойгоор Монгол Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн танхимын шүүгч Ч.Хосбаяртай ярилцлаа.
Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийг угтаж энэ удаагийн “Танайд өнжье” буландаа хорь гаруйхан настай ч ихэр дөрвөн хүүхдийн аав, ээж болсон Ц.Буянбат, Б.Наранцацрал нарын гэр бүлийг онцоллоо. Эднийх Таван шарын орчим байрлах хоёр өрөө байранд амьдардаг байна. Хотын утаанаас болж бяцхан ихэр охидууд нь байнга л хамрын ханиад хүрчихдэг учир агаар сайтай газар өвөлждөг гэнэ. Тийм болохоор Улаанбаатар, Ховд аймаг хооронд ирэн, очин амьдардаг ажээ. Биднийг очиход Ц.Буянбатын эхнэр бага ихэрүүдийнхээ живхийг нь сольж, том хоёрынхоо үдийн ундыг бэлтгэн нуруу тэнийх завгүй хүүхдүүдээ асарч байв. Залуу гэр бүл гэхэд дутах зүйлгүй сайхан амьдарч байгаа нь гэр дотроос шууд л харагдав. Хоймортоо бурхан шүтээнээ залж, наагуур нь таван төрлийн идээ будааг дээжлэн тавьжээ. Мөн хурдан морины хусуур, хазаар, түрүү, айраг хүртсэн медаль зэргийг эгнүүлэн өрсөн байна. Ийн гэрийн хойморт залрах хүндтэй эдлэлүүдийн хажуугийн хананд нутгийнхаа уул, гэр бүлийн зургаа өлгөсөн харагдана. Алсад цэнхэртэн харагдах уулын наана мэлтэлзэн мяралзах нууртай энэхүү зургийн дор “Хар-Ус нуур, Хан Жаргалант алтай” хэмээн тайлбар бичжээ. Гэр бүлийн зурагт орон дээр өлгийтэй унтаж буй ихэрүүдийн зураг багтаагүй байна.
Энэхүү өндөр хариуцлагыг үүрч яваа залуу аав, ээж хоёр маань Ерөнхий боловсролын сургуулийн нэг ангид суралцаж төгсжээ. Арван жилээсээ л нэгнийхээ сайн, муу занг мэдэлцэж, гэр бүл болсон болохоор амьдралд тохиолдох бэрхшээл бүрийг давхад хэцүү биш байдгаа түүний эхнэр Б.Наранцацрал ярьж суув. Ц.Буянбат дунд сургуулиа төгсөх жилээ нийгмийн тухай мэдлэг хичээлээр улсын олимпиадад амжилттай оролцож Монгол Улсын их сургуулийн хуулийн ангид үнэ төлбөргүй суралцах эрхээр шагнуулсан байна. Улмаар сургуулиа төгсөх жилээ цэрэгт татагдан Ховд аймагт алба хаажээ. Цэргээс халагдаж ирээд сургуулиа амжилттай төгсөж, эхнэртэйгээ нэг гэрт орж, хоёр ихэр хүүхэдтэй болсон гэнэ. 
Дөнгөж сургуулиа төгсөөд ажилд ч ороогүй байтал эхнэр, хүүхэдтэй болсон болохоор гэр бүл толгойлон авч явах эхэндээ хэцүү байсан гэдгээ Ц.Буянбат хэллээ. Тэрбээр “Тэр үед хоёр ихэрдээ живх, эхнэртээ сүү оруулах хүнс бэлтгэх, байрны ус, цахилгаан гээд өдөр тутмын хэрэглээнд царцуулагдах мөнгө олох гэж ажил бүрийг голохгүй хийж байлаа. Их сургууль төгсөөд шууд ажлын байртай болно гэдэг амар биш юм билээ. Би хуульч мэргэжлээр төгсөөд олон ч газар очиж ажилд орох материал бөглөн, хөөцөлдөж үзсэн. Гэвч ажил олдоогүй. Тийм болохоор цагийн ажил хийж хажуугаар нь фото зураг дарж, гэртээ хэвлэн хэдэн төгрөг олдог байсан. Аль болох хоёр талын эцэг, эхээсээ юм гуйж шалгаахгүй өөрсдийнхөө хөдөлмөрөөр амьдралаа авч явна гэсэн бодолтой байдаг. Гэхдээ аав, ээж, ах дүүс маань бидэнд байнга л дэм болно. Улаанбаатар хотод хэрэглээ өндөр, утаа, тоос шороо, дуу чимээ ихтэй болохоор Ховд аймагт очиж амьдарсан. Нутагтаа ирээд удаагүй байтал бага ихэрүүд маань төрсөн л дөө. Ингээд хоёрхон жилийн дотор дөрвөн хүүхэдтэй болчихсон. Том хоёр нь гараас гарч амжаагүй байтал дахиад хоёр хүүхдийн даавуу угаана гэдэг хэцүү хэрнээ бөөн аз жаргал юм билээ” гэв. Залуу гэр бүлд заримдаа шантрах зүйл гардаг ч зовлон биш давах л даваа гэж боддог гэнэ. Биднийг ийн ярьж суух зуур гэрийн эзэгтэй хэзээний хоол хийчихсэн ширээнд суухыг урьлаа. Хүүхэд харах том ажлын хажуугаар гэрээ цэвэрлэж, хоол хийнэ гэдэг хэцүү харагдав ч түүний өдөр тутмын үйлдэл аж. Ц.Буянбат саяхнаас Ховд аймгийн Прокурорын газарт мэргэжлээрээ ажиллахаар болжээ. Тэрээр хуульч мэргэжилтэйгээс гадна хурдан морь сонирхон уяж, уралдуулдаг байна. Аймаг, сумын хэд хэдэн түрүү, айраг хүртсэн гэдгээ хэлээд гэрийн хойморьт эгнүүлэн тавьсан хурдан морьдынхоо медаль, өргөмжлөл, зураг хөрөг, хазаар, ногтоо харуулж байв. Монгол хүн тэр дундаа эр хүн морио дээдлэж, өв соёлоо хүндэтгэх нь буян болдог хэмээн бэлгэшээдэг гэнэ. Ийн хурдан морь уяж, уралдуулахаас гадна зүүн аймгуудаас хурдан адуу авч баруун аймгуудын уяачдад худалдаалдаг гэдгээ хэлэв. Үүнээс олсон ашиг амьдрал ахуйд нь ихээхэн дэм болдог ажээ. Ц.Буянбатын өвөө Монгол Улсын сайн малчин Гомбосүрэнгийн Дамдиндорж хэмээх нутаг усандаа хүндтэй буурал байж. Өвөөгийнхөө дэргэд өссөн болохоор багын л хэрсүү ухаантай, малд нүдтэй болсон гэнэ. Тэр ч утгаараа малын буян, ажлын хүчээр амьдралдаа алзахгүй гэдгээ бардам хэлж байв. Эднийх Төрийн орон сууцны корпарацийн байранд түрээс төлж амьдардаг байна. Анх байрандаа орж ирэхэд түрээс нь боломжийн байсан ч хоёр жилийн дотор шат дараатайгаар хэд хэдэн удаа өссөн гэнэ. Энэхүү ТОСК-ийн байрныхан Ц.Буянбатын гэр бүлд их сайн байдаг аж. Залуу хүмүүс хэрнээ бусдад их тусархуу, ажилласаг, найрсаг гэр бүл байдгийг тус байрны оршин суугчид нь ярьж байв. Эднийх гурван давхарт амьдардаг. Ихэр дөрвөн хүүхдээ гадаа салхилуулах гэж авч гарахад хэцүү байдаг аж. Гэхдээ нэг давхарт амьдардаг хөрш өвөөгөө дуудаж, тусламж авдаг гэнэ. Шөнө орой ихэрүүд нь юмнаас айж уйлахад нэг давхрын өвөөг дуудаж, үлээлгэчихээр зүгээр болчихдог гэв. Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг гэдэг шиг л дэм дэмэндээ болцгоодог бололтой. Боловсролтой, чадвартай залуу хүмүүс учир хийж болох бүхий л ажлын хойноос хөөцөлддөг гэнэ. Тэд гэртээ ч зүгээр суугаад байдаггүй хүмүүс аж. Гэрийн эзэн Ц.Буянбат ажлынхаа хажуугаар гэртээ аквариумын загас өсгөн үржүүлж, борлуулдаг бол эхнэр Б.Наранцацрал нь ихэрүүдээ өсгөхийн зэрэгцээ юмханаар ээмэг, бөгж, гоёлын зүүлт хийж, интернетээр зардаг байна. Мөн монгол дээл, гутал, хөөрөгний дайлан гэх зэргээр урлаж болох бүхий л зүйлийг оёж, худалдаалдаг гэв. Нөхөр нь адуу, загас, фото зураг зэргээр бизнес хийчихдэг. Эхнэр нь оёдол, эсгүүр, гоё л чимэглэл хийчихнэ. Энэ хоёр үндсэн ажлынхаа хажуугаар ийн ахуйн бизнес эрхэлдэг болохоор гэр бүлийн эдийн засагт хүндрэл учраад байдаггүй гэв. Бүр аав, ээжүүдийнхээ цагаан сарынх нь тавгийн боовийг бэлдчихдэг гэж байна. Үнэхээр л өөдрөг, сайхны жишээ болсон айл гэдэг нь харагдаж байсан юм. Цагаан сарын өмнөхөн эднийд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн асан Мөнхчулууны Зоригт зочилсон байна. Энэ үеэр тэрээр ажиллсаг, хийж бүтээхийн өрнүүн их хүсэлтэй, ихэр дөрвөн хүүхэдтэй Ц.Буянбатын гэр бүлийг онцолж дээрх үгийг хэлсэн ажээ. Нийгэмд Ц.Буянбатынх шиг жишгээр амьдрал ахуйгаа авч явдаг гэр бүл олширвол улс, эх орны хөгжил нүд эрмэх төдийд л дэвшинэ гэдгийг онцлон ярьж байв. Ц.Буянбат ирээдүйд шүүгч болох зорилготой гэнэ. Тэрээр “Манай улсад хууль хүн бүрт эрх тэгш үйлчилж чадахгүй байгаа. Иргэд үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ бүрэн эдэлж чаддаггүй. Мөн ирээдүй хойч үеийнхээ хүмүүжил, нийгэмд эзлэх байр суурийг нь бэхжүүлэх төрийн бодлого дутмаг байдаг. Залууст хөгжих боломжийг нь хангалттай нээж өгөх хэрэгтэй. Тэднийг юм бүхнээр дэмжих ёстой. Нөгөө талаараа залуучууд өөрсдийгөө маш сайн дайчлаж сурах хэрэгтэй болов уу. Хэтэрхий эрх байна гэж боддог. Өнөөгийн нийгэмд хүн мэдлэг, хөдөлмөр, мэдээллээр л хөгжинө. Гэр бүлтэй болсон залуучууд маань амьдралынхаа төлөө тууштай тэмцэх хэрэгтэй. Нэг л олдсон амьдрал юм чинь хүн шиг сайхан амьдраад л дуусгах ёстой гэж боддог. Хоёрын хооронд хэн ч биш амьдрах дэндүү уйтгартай шүү дээ. Эхнэртэй болсон бол эхнэрээ насаараа хайрлаж, халамжлах хэрэгтэй. Хүүхэдтэй болсон бол хариуцлагаа ухамсарлаж амьдралаа зөв авч явах ёстой. Ер нь хийж байгаа ажил бүртээ хариуцлагатай л байвал болдог юм шиг санагддаг. Би хэдий залуу ч дөрвөн хүүхдийн эцэг. Тийм болохоор надад өвдөх ч эрх байхгүй” гэлээ. Биднийг ийн ярилцаж байтал эдний удаах охин Б.Хишигзул буюу “дүрсгүй шар” хоол идэж байсан тавгаа ширээн дээрээс унагаад хагалчихлаа. Таваг хагарах чимээнээр хоймрын орон дээр өлгийтэй унтаж байсан ихэрүүд зочин сэрж, уйллаа. “Дүрсгүй шар” дүү нараа сэрээсэн хэргээр ээжээрээ аашлуулж, бас л уйлав. Харин том охин Б.Хишигзол аавынхаа утсаар хүүхэлдэйн кино үзээд чимээгүйхэн буланд сууна. Надтай ярилцаж суусан гэрийн эзэн, цай аягалж зогссон гэрийн эзэгтэй хоёр өлгийтэй ихэрүүдээ нэг нэгээр нь тэвэрч бүүвэйлнэ. Гэр бүлийн аз жаргалын нэгээхэн хэсэг нь энэ биз. Хэдхэн жилийн дараа дэрсхэн өссөн ихэрүүд аав, ээжийнхээ гарын үзүүрт зарагдаж, ирээдүйд эцэг, эх шигээ ажилласаг, ухаантай хүмүүс болон төлөвшиж, энэ улс орноо хөгжүүлэн бадраах нь гарцаагүй юм. Ц.Буянбатынх гурван охин ганц бандитай. Том хоёр охиноо төрөхөд тэрээр “Миний охидууд ямар хүнтэй суух бол” хэмээн анх боджээ. Эцэг хүн охин үрдээ амь гэдэг дээ. Охин үр нь өсөж томроод нэг л мэдэхэд хүний хүн болно. Алсын энэхүү бодлыг эцэг нь төрөхөд л нүдэндээ дүрслэн бодсон байна. Удахгүй Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр тохионо. Эл өдөр Ц.Буянбат түүний бага хүү Б.Энх-Амгалан нар эгч, ээж нараа баярлуулах гэж одооноос л гэрийн ажлаа хийж эхэлсэн гэнэ. Ямар ч баярын өдөр үнэтэй бэлэг сэлт хэн нэгэнд өгөхөөс илүү бүтэн дулаан гэр бүлтэйгээ хамт халуун хоол идэж, инээлдэн хөхрөх, уйлж, аргадуулахын аз жаргал хаа байх билээ. 
Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа алс баруун хязгаар Ховд аймгийн Жаргалант сумын “Цаст-Алтай” цогцолбор сургуулийг 2009 онд төгссөн хамт олныг урилаа. Юуны өмнө бидний онцолсон анги тус сургуулийн хамгийн дүрсгүй сурагчтай анги байсан гэнэ. Арван жилийн сургуулийн ангид дүрсгүй, сахилга султай сурагчид их ч манай ангийг гүйцэхгүй байх аа гэсээр ангийн Ц.Буянбат нарын нөхөд нь бидэнтэй уулзлаа. Тэрбээр “Арван жилийн сурагч байсан үе хүн бүхэнд гэнэхэн дурсамжуудыг бодогдуулж, тэртээд одсон он жилүүдийг нэхэн сануулдаг нь сайхан. Бид ямар азаар Ховд аймагт төрж, амьдралын анхны гараагаа “Цаст-Алтай” цогцолбор сургуулийн ширээнээс эхэлсэн юм бэ гэж бодохоор сэтгэл нэг л өег санагддаг юм. Нийслэлийн сурагчдыг бодоход хөдөө, орон нутгийн сурагчид амьдралын ухаантай, хэрсүү зан, басхүү хүн чанартай хүн болон төлөвшдөг болов уу гэж боддог. Манай анги анх 1999 онд охид, хөвгүүд нийлсэн 32 улаан хацартай жаал цуглаж, нус, нулимсандаа хутгалдсан нэг анги бүрдэж байлаа. Тэр цаг саяхан юм шиг л санагдаж байна. Орон нутгийн сурагчид болохоор зуны амралтаараа ар гэрийнхээ ажилд тусалж, намар хичээл орохоос өмнө нийгмийн янз бүрийн ажилд идэвхтэй оролцдог байв. Манай анги сургуульдаа хамгийн дүрсгүй анги байсан. Хичээл ордог багш нарыгаа уйлуулж, хэлэх үггүй болтол нь дүрсгүйтдэг байлаа. Гэхдээ тэрхүү дүрсгүйтэл нь сургуулийн хэмжээнд энгийн хэрнээ хорлонтой гэх үү дээ. Хичээлийн цагаар хоорондоо ярих, охидоо шоглож уйлуулах, дэвтрийн цаас зажлан балны гэрээр хэн нэгэн рүү үлээх зэргээр их л дүрсгүйтдэг байв. Бидний энэхүү үйлдлээс болж манай ангид хичээл заах багш нар нуруугаа авахуулсан морь шиг л орж ирдэг байсан даа. Гэхдээ дүрсгүй, сахилга султай анги гээд биднийг үе үеийн эрдэмтэн багш нар маань зөнгөөр нь орхиогүй. Аливаа буруу үйлдэл бүрт биднийг ухааруулж, учирлаж, чин сэтгэл зүрхнээсээ ханддаг байсан багш нарынхаа ачийг бид мартахгүй. Тэрхүү эрдэмтэн багш нарын ачаар боловсролтой, хүмүүжилтэй, энэ үеийн залуучуудын түүчээ болж яваа ангийн нөхдөөрөө бахархдаг” гэв. Хүүхдийн боловсрол, хүмүүжил бага, дунд, ахлах ангийн багш нараас ихээхэн шалтгаалдаг хэмээн эрдэмтэн, багш нар хэлдэг. Тэрхүү зарчмаар эдний ангийг дунд бүлгээс нь өөр дээрээ хүлээн авч, төгсгөсөн багш нь монгол хэл, бичгийн В.Янжиндулам багш ажээ. Бага, дунд ангидаа сургуулийн багш нарын дургүйг хүргэж, чихнээс нь үргэлж хонх зүүдэг ангийг дааж, төгсгөх зоригтой, сэтгэлтэй багш В.Янжиндулам багшаас өөр байгаагүйг түүний шавь нар нь ярьж байна. Энэ талаар ангийн хүү Л.Эрдэнэдондог “Багшийн минь хичээл зүтгэл, бидэнтэй уйгагүй тулж ажиллаж, сэтгэл зүтгэл гаргасны үр дүнд сурлага, урлагаар сургуулийн болон аймгийн тэргүүний анги болж төгсөж байлаа” гэсэн юм. Ангиараа өдөр бүр үймүүлж, улаан тоос манаруулан, ноцолдон тоглодог дэггүй хүүхдүүд ахлах бүлгийн сурагчид болоод гэнэт бүх зүйлээрээ “цоорсон” амжилт үзүүлжээ.
Сургуулийн багш нарын дургүйг хүргэдэг 11а-гийнхан гэнэт хичээл сурлага, спорт, урлагаараа сургуулиа болоод аймагтаа тэргүүлэн гэж хэн ч санаагүй байх. Ёстой л цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй гэдгээр 11а-гийнхан ахлах ангиасаа бүх зүйлд манлайлж иржээ. Ангийнхаа энэхүү амжилтын талаар Ц.Буянбат “Бүхий л зүйлээрээ шүүмжлүүлж, багш нарын эгдүү, дургүйг зэрэг хүргэдэг манай анги аравдугаар ангиасаа эхэлж хичээл, сурлага нь жигдэрч эхэлсэн. Манай ангиас 2009 оны аймгийн мэргэжлийн хичээлийн олимпиадад 11 сурагч сургуулиасаа шалгаран оролцож байсан. Улмаар монгол хэлний хичээлээр Б.Баярхүү, биологийн хичээлээр Э.Уянга, монгол бичгийн хичээлээр Л.Сарангэрэл, англи хэлний хичээлээр Х.Ачука, нийгмийн тухай мэдлэг хичээлээр миний бие тэргүүтэй таван нөхөр тэргүүн байр эзэлж, улсын олимпиадад оролцож байсан. Харин улсын олимпиадад оролцсон таван сурагчаас Нийгмийн тухай мэдлэг хичээлийн улсын олимпиадад оролцсон миний бие III байр эзлэн Монгол улсын их сургуулийн Хууль Зүйн сургуульд таван жил үнэ төлбөргүй суралцах урилга гардан авч суралцаж төгссөн. Мөн 2009 оны элсэлтийн ерөнхий шалгалтын гүйцэтгэлээр Б.Баярхүү, Л.Сарангэрэл, Б.Наранцацрал нар аймгийнхаа нийт сурагчдаас хамгийн өндөр үнэлгээтэй оролцож, манай ангийнхан бүгд хүссэн сургуулиа авч, амжилттай төгсөж, улс эх орон, гэр бүлийнхээ төлөө хөдөлмөрлөж байна” гэж ярилаа. Эрдэм мэдлэгээрээ аймгийнхаа нэр хүндийг улсын хэмжээнд өндөрт өргөсөн анги хамт олон тийм ч олон биш гэдгийг тус сургуулийн үе үеийн эрдэмтэн багш нар онцлон хэлж байсан юм. Ахлах ангиасаа сургуульдаа сурлагаараа тэргүүлсэн Ц.Буянбат, Л.Эрдэнэдондог, Х.Ачука, Э.Уянга, Б.Баярхүү, Отгонбаяр, Д.Алтанбилэг, Л.Сарангэрэл нар аймгийн олимпиадад оролцож, тэргүүн байруудыг эзэлжээ. Мөн урлаг, спортоороо ч тэргүүлж чадсан байна. Эдний ангиас Г.Билгүүн, Отгонбаяр, Түмэнсүх нар бүжиглэх авьяастай сурагчид байж. Бүжгийн хамтлаг байгуулж, сургуульдаа болон аймагтаа хэдийнэ нэрт гарсан аж. Мөн хувийн бизнес эрхэлдэг, хөдөлмөрч сурагч болох Дижитал Пүүжээ буюу Пүрэв-Очир нарын нөхөд нь одоо ч нийгэмдээ байр сууриа олсон бизнесмэнүүд болсон гэнэ. “Цаст-Алтай” цогцолбор сургуулийн гар бөмбөгийн шигшээ багт Г.Билгүүн, Б.Наранцацрал нар нь маш сайн тоглож, олон амжилтын эзэд болжээ. 11а-гийнхан бүх зүйлээрээ тэргүүний анги болоход нөлөөлсөн гол хүн нь ангийн багш, хэл шинжлэлийн ухааны доктор В.Янжиндуламтай салшгүй холбоотой гэдгээ шавь нар нь хэлж байв. Арван жилийн сургуулиа төгссөнөөс хойш эдүгээ 10 дахь жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж буй 11а-гийнхан удахгүй төгсөлтийн баяраа хийх юм байна. Анхны арван жилийн ойгоо тэмдэглэх гэж одооноос олон ажил төлөвлөж буйгаа эдний ангийнхан ярьж байлаа.
Шинжлэх ухаан технологи, нийгмийн судалгааны төвийн захирал Энэбишийн Баатарцогттой ярилцлаа.
Фэйсбүүк, твиттер хэрэглэгчдийн нууц үгийг нь мэдэх зорилгоор цахим ертөнцөд хуурамч сайт, линк үүсгэж, иргэдийг залилах гэмт хэрэг сүүлийн үед их гарах болжээ. Энэ төрлийн гэмт хэргийн гаралт фэйсбүүк сүлжээнд их байгаа гэнэ. Тухайлбал, “Энэхүү видеог дараахь линк дээр дарж үзнэ үү”, “Таны орк нэр юу вэ?”, “Хамгийн сүүлд таны профайлыг хэн харсан бэ?”, “Таны тухай сонирхолтой бичлэгийг хүргэж байна”, “Мөнгөтэй болох уу”, “Та ямар хүнтэй учрах вэ” зэрэг хуурамч сайт, линк рүү нэвтэрснээр фэйсбүүк, цахим шуудангийнхаа нууц үгийг алдах эрсдэлтэй ажээ. Кибер гэмт хэрэгтнүүд цаг үеийн сенсаци болсон эсвэл хүний сонирхлыг татсан нэрээр хуурамч хаяг үүсгэн иргэдийн хувийн мэдээллийг цуглуулдаг хэмээн албаныхан ярьж байна. Сүүлийн хэдэн өдөр “Индиан” нэрээ үзэх программаар олон хүн нэрээ үзэж, өөрийн нүүр хуудастаа нийтэлсэн байв. Үүнтэй холбогдуулан Цагдаагийн Ерөнхий газрын Хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга Б.Баатархүү “Индиан нэрээ мэдсэн бол нууц үгээ солиорой” хэмээн өөрийн твиттер хуудаснаа бичжээ. Өөрөөр хэлбэл, иймэрхүү төрлийн аппликэйшн ашигласан бол фэйсбүүкийнхээ нууц үгийг нэн даруй солих ёстой гэв.