Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Дэлхийн банк, Үндэсний статистикийн хорооноос хийсэн судалгаагаар манай улсын ядуурлын түвшин 2014 онтой харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үзүүлэлт гарч. Үүнийг дагаад ажилгүй өрх, иргэдийн тоо нэмэгдэж, ажилгүйдлийн түвшин дорвитой буурахгүй байгаа аж. Иймд ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулах нь У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газрын нэн тэргүүний чиглэл болж байгаа талаар өчигдөр С.Чинзориг сайд мэдээллээ. Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан “Төрөөс хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлого”, Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн зорилтууд, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний хүрээнд Хөдөлмөр эрхлэлтийн үндэсний зөвлөлийн тогтоолоор зургаан хөтөлбөрийг батлан улсын хэмжээнд хэрэгжүүлж байгаа гэдгийг салбар яамнаас мэдэгдэв. Тус мэдээллийн үеэр Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзоригоос зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр Засгийн газар болон салбар яамнаас ойрын хугацаанд ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Юуны өмнө Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгож байгаа жижиг зээлийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотойгоор манай яам шийдвэр гаргаж байгаа. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас жилийн 8.4 хувийн хүүтэй жижиг зээлийг арилжааны банкаар дамжуулан иргэдэд олгодог. Гэхдээ зарим сум, орон нутагт арилжааны банкуудын салбар байхгүйгээс тухайн нутгийн иргэдэд хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлийн үйлчилгээг жигд хүртээж чадахгүй байна гэж бид үзсэн. Тиймээс ирэх наймдугаар сараас эхлээд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгож байгаа жижиг зээлийн эх үүсвэрийг сум, орон нутагт салбартай арилжааны банкуудаар дамжуулан олгохоор болсон.

-Хөдөлмөр эрхлэлтийн сангаас олгож буй зээлийн үр дүн ямар байгаа вэ. Энэ талаар та тодорхой тайлбар өгөхгүй юу?

-Тус сангаас иргэн, аж ахуйн байгууллагад тогтмол жижиг зээл олгож байгаа. Жижиг зээл учир эргэн төлөлт 99.5 хувьтай байна гэсэн тооцоо гарсан. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас аж ахуйн нэгжид 20 хүртэлх, иргэнд 10 хүртэлх сая төгрөгийн санхүүжилтийг олгож байна.

-Ажилгүйдлийг бууруулах нь энэ Засгийн газрын тэргүүний чиглэл гэж та хэлсэн. Салбар яамнаас тус асуудалтай холбоотойгоор хэд хэдэн хөтөлбөрүүдийг батлаад хэрэгжүүлэх гэж байгаа гэнэ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Ажилгүй иргэдийг Хөдөлмөр эрхлэлтийн албаар дамжуулан 100 хувь ажлын байртай болгох асуудал хүндрэлтэй байгаа. Тэр дундаа сумын түвшинд жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хөгжил бага байна. Нөгөөтэйгүүр суманд бизнес эрхлэгчдийн таатай орчин, түүнийг дагаад ажлын байрны хүртээмж тааруу. Тиймээс хувь хүний өөрт нь байгаа ур чадвар дээр түшиглэж ажлын байр бий болгоход нь дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Энэ хүрээнд бид хоёр ч хөтөлбөрийг шинээр хэрэгжүүлнэ. Харин нэг хөтөлбөрийн хамрах хүрээг нь нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна. Юуны өмнө Их, Дээд, Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэл, Ерөнхий боловсролын сургуулийг төгсөж байгаа залуучуудын ур чадварт түшиглэсэн ажлын байрыг бий болгоход нь дөхөм болох хөтөлбөрийг хэрэгжүүлдэг. Тус хөтөлбөр нь дээрх залуучуудад хоёр жилийн хугацаатай гурав хүртэлх сая төгрөгийн санхүүжилтийн дэмжлэг үзүүлдэг. Үүнийг залуучуудын санал, хүсэлтийг үндэслэн санхүүжилтийн дэмжлэгийг таван сая төгрөг хүртэл олгохоор боллоо. Мөн уг төслийн хугацаа хоёр жил байсныг гурван жил болгосон. Энэ хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа малчдын насыг 35 гэж заасан байсан. Үүнийг 45 нас хүртэлх иргэд гэж өөрчилсөн байгаа.

-Манай улсын нийт ажиллагсдын 45 хувь нь хувиараа аж ахуй эрхлэгчид, малчид эзэлж байдаг гэсэн судалгаа бий. Тиймээс хөдөө аж ахуйг түшиглэсэн ажлын байр бий болгох зайлшгүй шаардлага бий гэж мэргэжлийнхэн ярьдаг. Энэ талаар танай яам ямар бодлого барьж ажиллаж байна?

-Энэ асуудал яах аргагүй чухал юм. Ажилгүйдлийг бууруулах бас нэгэн арга зам. Тиймээс Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамнаас “Гэрээт малчин – Өрхийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих” гэсэн туршилтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр болж байгаа. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд гэр бүлээрээ төв суурин газарт ажиллаж, амьдарч байгаа залуучуудыг хөдөө гарч мал маллах, гэрээт малчин болгоход нь зуучилна. Гэхдээ зөвхөн гэр бүл болсон залуучууд тус хөтөлбөрт хамрагдах боломжтой юм. Нөгөөтэйгүүр төв суурин газраас хөдөө очин малчнаар ажиллах гэж байгаа гэр бүлийг нүүлгэх тээврийн зардлыг Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгож байхаар уг хөтөлбөрт тусгасан. Хоёрдугаарт, ажлын байр олгох гэж буй малчинтай тухайн гэр бүл хөдөлмөрийн гэрээ байгуулан ажиллах юм бол Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас эрүүл мэндийн даатгалын хураамжийг нь бүрэн төлж өгнө. Мөн нийгмийн даатгал төлбөл тус сангаас тал хувийг нь гаргаж байхаар зохицуулагдсан. Уг хөтөлбөр энэ жил туршилтын журмаар хэрэгжинэ. Үр дүн нь сайн гарвал ирэх жилд бүх аймгийг хамруулан ажиллуулах болно. Үүнтэй холбоотойгоор гэрээт малчнаар ажиллах гэр бүлийн судалгааг ирэх наймдугаар сараас эхлэн авна.

-Энэхүү хөтөлбөрийн цаана төвлөрлийг сааруулах бодлого давхар явж байна уу?

-Мэдээж хэрэг төв суурин газраас гэр бүл залуучууд маань хөдөө орон нутагт очин, тэнд ажиллаж амьдрах учраас төвлөрөл тодорхой хэмжээгээр буурна гэж үзсэн. Төвлөрөл буурснаар агаарын бохирдол, бусад асуудлууд дагаад багасна л гэж харж байгаа. Нэг талаараа төвлөрлийг сааруулж байна. Нөгөө талаараа ажилгүй иргэд ажилтай болж, өрх гэр бүл байнгын тогтвортой орлоготой болж байгаа юм.

-Сүүлийн үед хөдөө орон нутагт, тэр дундаа суманд ажлын байр бий болгох асуудал их яригдаж байгаа. Гэвч бизнесээ эхлүүлье гэхээр хөрөнгө мөнгө дээрээ очоод гацчихдаг. Үүнийг салбар яамнаас хэрхэн анхаарч байгаа вэ?

-Сумын түвшинд жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хөгжил бага байна. Бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж байгаа зүйл цөөхөн байна. Бизнесийн орчин сайжраад түүнийгээ дагаад ажлын байрны хүртээмж нэмэгдэж байгаа үзүүлэлт ч бага байна. Тиймээс орон нутагт ажилгүй байгаа залуучууд, иргэдийн өөрсдийнх нь ур чадварт түшиглэсэн ажлын байрыг бий болгох хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгарсан. Энэ хүрээнд бид “Зохион байгуулалттай ажлын байр бий болгох” гэсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр болсон. Орон нутагт ажилгүй байгаа залуучууд өөрсдөө нэгдэн нөхөрлөл, хоршоолол байгуулахыг бид дэмжинэ. Улмаар ажлын байр бий болгох тодорхой хэмжээний шаардлагатай зардал, хөрөнгийг Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгоно. Ингээд нөхөрлөл, хоршоолол байгуулсан залуучууд орон нутгийнхаа хөгжил, бүтээн байгуулалтын ажлуудыг хийж гүйцэтгэх бүрэн боломжтой.

-ОУВС-гийнхан манай улсад ажиллаж байна. Энэ удаагийн уулзалтаар цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж нэмэх асуудлаар тухайлан ярилцана гэсэн мэдээлэл байна. Энэ талаар та тайлбар өгөхгүй юу?

-ОУВС-гийнхан манай улсад ирээд хоёр хонолоо. Уржигдар Сангийн сайдтай уулзсан байна лээ. Өнгөрсөн хоёрдугаар сарын эхээр ирсэн ОУВС-гийнхантай Засгийн газар хэлэлцээр хийж энэ оны дөрөвдүгээр улиралд төрийн албан хаагчийн цалинг имфляцийн түвшинтэй уялдуулан нэмнэ гэдэг тохиролцоонд хүрсэн. Эмч, багш нар цалингаа нэмэгдүүлэх асуудлыг маш их тавьж байгаа. Бидний хувьд энэ удаагийн ОУВС-гийн ажлын хэсгийн төлөөлөлтэй 2019 онд Төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх асуудлаар хэлэлцээр хийнэ. Мөн энэ ондоо багтаагаад Төрийн албан хаагчдын цалинг хэдэн хувиар хэрхэн нэмэгдүүлэх үү гэдгийг уг хэлэлцээрийн үеэр ярина. Төрийн албан хаагчдын цалинг цаашид хэдэн хувиар нэмэгдүүлэх вэ гэхээс илүү ажлын байрны ачаалал, ур чадвар, үр дүнгээсээ хамаарч цалин авдаг байх тогтолцоо руу оръё гэсэн салбар яамны бодлого бий. Эрүүл мэнд болоод Боловсролын яамтай хамтарч ажлын байрны үнэлгээг хийж дуусаж байгаа. Үүнээс сонирхуулахад эрүүл мэндийн салбарт бол сувилагч нар хамгийн их ачаалалтай ажилладаг нь тодорхой болсон. Харин боловсролын салбарт бага ангийн багш нар илүү ачаалалтай ажилладаг гэж гарсан байгаа. Эцэг, эхчүүд зургаан настай балчир хүүхдүүдээ өглөө багшийнх нь гарт атгуулчихаад ажилдаа явдаг. Ингээд өдөржингөө гуч орчим балчир хүүхдүүдийн дунд ганц хүн эрдэм ном зааж, хүмүүжүүлнэ гэдэг хэцүү. Үнэхээр хувь хүнээс ур чадвар, тэсвэр тэвчээр шаардсан мэргэжил юм. Тиймээс дээрх хоёрын салбарын жишээгээр ажлын байрны ачаалал өндөр Төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэх асуудлыг ярих болно. Энэ удаа ОУВС-гийнхантай тодорхой шийдвэрт хүрэх болно гэж найдаж байна.

-Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлэх асуудлыг хүргүүлж байгаа. Үүнд танай яам ямар бодлого баримтлан ажиллаж байна?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага бий. Гурван талд үндэсний хорооноос хамтарсан ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Удахгүй уг ажлын хэсэг хуралдаад тооцоогоо нийлэх байх. Манай яамны хувьд ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-ээс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 300 мянган төгрөг болгох саналтай байгаа. Харин Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага 350 гаруй мянган төгрөг болгох саналтай байгаа юм билээ. Ингээд хоёр талаасаа ярьж байгаад санал нийлэх байх. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлэхэд анхаарч үзэх хэд хэдэн хүчин зүйл бий. Тэр бүгдийг анхаарч, тооцож байгаад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлнэ. Үндсэндээ энэ оны дөрөвдүгээр улиралд цалин нэмж, ирэх оны төсвөөс өмнө хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 300 мянган төгрөг болгохоор тооцоолон ажиллаж байгаа.

-Хүүхдийн мөнгөний олголт хэрхэн явагдаж байна. Зарим дундаж түвшний айлын хүүхдэд хүүхдийн мөнгө олгогдохгүй байна гэсэн шүүмжлэл гарсан. Энэ талаар тайлбар өгвөл?

-Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас эхлээд нийт хүүхдийн 80 хувьд хүүхдийн мөнгө олгогдож байгаа. Хүүхдийн мөнгийг цаашид хүсэлт гаргасан айлын хүүхдэд олгох, энэ чигийн судалгаа тооцооллыг хий гэж УИХ-аас үүрэг өгсөн. Энэ дагуу Сангийн яамтай хамтарч судалгааны ажлыг хийж байна. Олгогдохгүй гэсэн асуудал гарч ирээгүй. 80 хувьдаа багтаж байна уу үгүй юу л гэдэг асуудал байгаа. Юутай ч 80 хувьд хүүхдийн мөнгө бүрэн олгогдсон.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Ц.Болорчулуунтай ярилцлаа.

-Газар тариалангийн бүс нутгийг тогтоож, зарласнаас хойш хоёр сарын хугацаа өнгөрчээ. Тэр утгаараа иргэд, малчид газар тариалангийн бүс нутгийг зарласны ач холбогдлыг хэрхэн хүлээн авч байх шиг байна вэ?

– Засгийн газраас өнгөрсөн тавдугаар сард газар тариалангийн бүс нутгийг тогтоож, зарласан. Уг шийдвэрийг хэрхэн биелүүлэх, ард иргэдэд сурталчлан таниулах, ойлгуулах зорилгоор салбар яамнаас зөвлөмж гаргаж, тус бүс нутгийн удирдлага, шат шатны төрийн байгууллагад хүргүүлсэн. Энэ хүрээнд орон нутагт бүс нутгийн тухай ойлголтыг иргэдэд зөв өгөх зорилгоор олон уулзалтыг хийж байгаа. Ерөнхийдөө иргэд, малчид бүс нутаг зарлахын ач холбогдлыг ойлгож, өөрсдийн аж ахуйдаа тодорхой хэмжээний өөрчлөлтийг хийж байна лээ. Өөрөөр хэлбэл газар тариалангийн бүс нутагт амьдарч буй малчид бэлчээрийн мал аж ахуйгаас эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг мэдсэн байна. Тиймээс цаашид тус бүс нутагт эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэх малчдын тоо ихсэх хандлагатай байгаа. Нөгөөтэйгүүр бүс нутгийг тогтоосноор тэрхүү нутагт зөвхөн эрчимжсэн мал аж ахуй эрхэлж болно гэсэн заалт хуульд бий. Энэ нь арван малаас авах ашиг шимийг таван малаас авна л гэсэн үг. Ийм байдлаар малаа эрчимжүүлээд энэ бүс нутагт маллаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл тоонд биш, чанарт нь анхаарч мал аж ахуй эрхэлнэ гэж ойлгож болно. Ингэхээр тэр бүс нутаг дахь мал эрүүлжиж, улмаар мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох боломж бүрдэнэ. Эрчимжсэн мал аж ахуйг явуулахын тулд малдаа шим тэжээлтэй өвс, ургамлыг тариалах шаардлагатай болно. Тийм учраас тариалангийн бүс нутагт эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэх бүрэн боломжтой гэсэн үг. Мөн газар тариалангийн бүс нутгийг тогтоолоо гээд тэнд байгаа малчдыг хөөгөөд гаргахгүй. Энэ асуудал тодорхой цаг хугацааны дараа шийдвэрлэгдэх байх. Ер нь малчдад энэ бол газар тариалангийн бүс нутаг, тийм болохоор зөвхөн эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжих боломжтой гэсэн шаардлагыг тавьж байгаа. Харин бэлчээрийн мал аж ахуйгаа өсгөнө гэсэн малчдыг бид өөр бүс нутаг руу нүүлгэн шилжүүлэх ажлыг зохицуулж болно.

-Газар тариалангийн бүс нутгийг хашаажуулах ажилд энэ жил дөрвөн тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн. Одоо энэхүү ажил хэрхэн явагдаж байгаа вэ?

-Бүс нутгийг тогтоочихлоо гээдзаасандээрзураадхаядаг зүйл биш. Газар тариалангаас дотоодын хэрэгцээгээ авахын тулд тухайн талбайг хэвийн хэмжээнд ургац өгдөг нөхцөлийг л бүрдүүлдэг байх учиртай. Тариалангийн талбайг хэвийн байлгахын тулд ямар нэгэн гадны нөлөө орохгүй байх технологийг нэвтрүүлэх шаардлагатай. Ямар нэгэн гадны нөлөөлөлд хамгийн түрүүнд бэлчээрийн мал ордог. Нэг үеэ бодоход манай улсын малын тоо толгой эрчимтэй өссөн. Газар тариалан гийн бүс нутгийг зарлалаа гээд тухайн нутгийн малчдыг өөр нутагруу явуулах боломжгүй. Тиймээс тариалалтын талбайгаа хамгаалахын тулд хашаажуулах шаардлагатай. Эхний ээлжид бид улсын төсвөөр долоон байршилд 400 км хашааг барихаар тендер зарласан. Уг тендерт 40 гаруй компани оролцож, долоон компани нь шалгараад гэрээ байгуулах шатандаа явж байна. Улмаар ирэх найм, есдүгээр сар гэхэд хашаажуулах ажлаа тодорхой хэмжээгээр хийчихнэ

-Тогтоогдчихсон бүс нутгийн тариалангийн талбай руу мал орж, тариалалтын талбайг сүйтгэсний улмаар тухайн малчдад хариуцлага тооцсон тохиолдол гарсан уу?

-Тариалангийн бүс нутагт байх ёстой малын тоо толгой сүүлийнжилүүдэд гурав дахин өссөн. Тэр утгаараа малчид, тариаланч хоорондын зөрчил хурцадмал болж байсан. Тариалангийн талбайд мал орсны улмаас үүссэн хохирлыг тооцох аргачлалыг саяхан гурван сайдын тушаалаар батлуулсан. Өмнө нь сум, орон нутгаас ажлын хэсэг гарч, хохирол учирсан талбайд очиж, практик аргаар асуудлыг шийдвэрлэдэг байсан. Тухайлбал, ногооны талбайг адуу орж сүйтгэлээ гэхэд тухайн адууны эзний азарга адуу тутмаас нэгийг нь авч хохирлоо барагдуулдаг байсан. Харин энэхүү бүс нутгийг тогтоосонтой холбоотойгоор хохирол тооцох талаар тодорхой аргачлал боловсруулсан. Энэхүү аргачлалаа эдийн засгийн томьёоллоор тооцож, гаргасан хохирлыг буруутай этгээд бүрэн төлөх зохицуулалтыг баталж гаргасан байгаа. Өөрөөр хэлбэлтариалангийнбүснутаг дахь тариалалтын талбайд учруулсан хохирлыг тухайн хохирол үүсгэсэн этгээдээр бүрэн төлүүлнэ. Тиймээс энэ бүс нутагт амьдарч буй иргэд, малчид дор бүрнээ хариуцлагатай байж, бусдын хөдөлмөрийг хүндэтгэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн хугацаанд малчдад хариуцлага тооцсон зүйл огт гараагүй. Малчид маань ч гэсэн малаа тариалангийн талбай руу оруулж болохгүй гэдгээ ухамсарлаж, тариаланчдыг ойлгож байна

–Зарим аймаг, сумдын нутгийг газар тариалангийн бүс нутаг болгон зарласантай холбоотойгоор малчид, иргэдээс гомдол ирсэн үү?

-Тариалангийн тухай хуулийн дагуу албан зохицуулалт хийж өгсөн. Энэхүү хуульд тариалангийн талбайгаас гадагшаа 500 метрийн дотор өвөлжөө, хаваржаа байхыг хориглоно гэжзаасанбайдаг.Тиймучраас энэхүү хуулийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллана. Бүс нутгийг зарлахаасөмнөбидтухайнбүс нутагт хамрагдаж буй малчид, иргэдийнтөлөөлөгчтэйуулзаж, хэд хэдэн удаа хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Улмаар тухайн орон нутгийн ИТХ-ын шийдвэрээр зарласан бүс нутагт хамруулсан байгаа. Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын шийдвэр гэдэг малчид, иргэдийн шийдвэр байдаг. Тийм болохоор ямар нэгэн малчин, иргэнээс манай бэлчээрийг тариалангийн бүс нутагт оруулчихлаа гэсэн шүүмжлэл, гомдол санал ирээгүй. Яг газар дээрээ ганц хоёр хүний буруу, зөв ойлголтоос үүссэн хэл ам, маргаан гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ шийдвэр бол олон нийтийн гаргасан шийдвэр. Ер нь манай малчид энэхүү шийдвэрийг ойлгож байгаа. Мал гэдэ г бол малчдын хөрөнгө.Тариалангийн талбай гэдэг тариаланчдын хөрөнгө. Тэд талбайдаа өөрийнхөө хөрөнгийг зарж, үр ашгийг нь хүртэж байгаа. Мэдээж хүний тарьсан талбай руу малаа оруулдаг монгол хүн гэж байхгүй. Тийм болохоор тариаланчид, малчид маань хоорондоо маш сайн ойлголцож, энэхүү бүс нутагт оршин амьдрах нь зөв.

-Зарласан тариалангийн бүс нутгийн хүрээг цаашид тэлэх үү?

-Мэдээж хэрэг тэлж болно. Тухайн аймаг, орон нутгийн Иргэдийн хурлын шийдвэр гарч, бидэнд хүсэлт ирүүлбэл түүнийг нь Засгийн газарт оруулж, шийдвэрлүүлэх боломжтой.

-Саяхан салбар яам газар тариалангийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмж оруулж ирсэн гэсэн мэдээлэл байна. Хаанаас ямар төсөв өртөгтэй тоног төхөөрөмжүүд оруулж ирэв. Үүнийг тариаланчдад хэрхэн олгох талаар тодруулахгүй юу?

-Улсын төсөв хүндрэлтэй өнөө үед бид гадны хөнгөлөлтэй зээл, тусламжийг эрэлхийлж байна. Учир нь газар тариалангийн тоног төхөөрөмжийн аши глалт жил ирэх тусам хуучирч, шаардлага хангахгүй нөхцөл байдалд ордог. Тиймээс уг тоног төхөөрөмжүүдийг зайлшгүйшинэчлэхшаардлага тулгардаг. Өнөөдөр дэлхийн газар тариалангийн техник, технологи биднээс хол явж бай гаа. Гэхдээ дэлхийн хөгжилд хүрэхийн төлөө л ажилллаж байна. Бид өнгөрсөн жил О р о с ы н Холбооны улсаас Монгол Улсын Хөгжлийн банктай хамтарсан санхүүжилтээр 10 сая төгрөгийн техник, тоног төхөөрөмжүүдийг оруулж ирж тариаланчдад олгосон. Энэ жил дээрх шугамаар дахиад оруулж ирлээ. Тухайлбал, үр тарианы ком байн, цэвэрлэгээни машин, үтрэмийн техник, хадлангийн техникүүдийг оруулж ирсэн. Эдгээртоног төхөөрөмжүүдийг бид наймдугаар сарын 1-ээс тариаланчдад олгож эхэлнэ. Тариаланчид хүсэлтээ гаргаж өгнө. Гаргасан хүсэлтийг нь үндэслэж тодорхой хэмжээний урьдчидгаа төлбөр авна. Харин үлдэгдэл төлбөрөө дөрвөн жилд хувааж төлөх нөхцөлтэйгээр гэрээ байгуулан олгоно.

– Өнгөрсөн жилийг бодоход энэ зун хур бороо ихтэй, тэр дундаа газар тариалангийн бүс нутгаар бороо харьцангуй их орж байна. Энэхүү хүчтэй усархаг бороо намрын ургац хураалтад сөргөөр нөлөөлөх үү. Цаашид наймдугаар сард цаг уурын төлөв байдал ямар байх шинжтэй байна вэ?

-Энэ сар гарсаар төвийн бүс нутгаар нэлээд их хур тунадастай байна. Гэхдээ долоо, наймдугаар сар бол борооны улирал. Тиймээс одоо ургаж буй тарималд долд у гаар сарын бороо эергээр нөлөөлнө үү гэхээс сөрөг зүйл байхгүй. Харин наймдугаар сарын сүүлээр ингэж бороошвол ургац хураалт авахад хүндрэлтэй байдаг. Бүр ургац хураалтын ажил хойшлох, үүнээс болж ургацхатах,чийгийгньхатахыг хүлээх зэрэг хүндрэлтэй олон асуудал гарч ирдэг. Түүнээс биш одоо орж байгаа бороо ургацад ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй. Харин ч ургац, хадлангийн талбайн өвсний массыг нэмэгдүүлэх, бэлчээр сайжрах зэрэг олон талын ач холбогдолтой.

– Намрын ургац хураалтын талаарх урьдчилсан мэдээлэл хэзээ гарах бол. Энэ жилийн тухайд төлөвлөснөөрөө ургац хураалт авчих байх гэсэн төлөв ажиглагдаж байна уу?

– Ирэх сарын 20-оос эхэлж намрын ургацын урьдчилсан баланс гарна. Тэр үеэр мэргэжлийн хүмүүс тариалангийн бүс нутгуудаар явж ургац тогтоолтын ажил хийдэг. Үүний дараа ургацын урьдчилсан баланс гарна. Тэр үед л хэдий хэмжээний ургац авах нь тодорхой болно. Одоо ид ургалтын үедээ явж байгаа учраас тийм хэмжээний ургац авна гэсэн урьдчилсан дүн мэдээг өгөх боломжгүй. Өнөөдрийн байдлаар газрын гарц, ургац боломжийн хэмжээнд ургаж байна. Өнгөрсөн хавар бид төлөвлөгөөндөө хүрч тариалалт хийсэн. Үр, тариа, улаанбуудай харьцан гуй багассан. Энэ нь өнгөрсөн тавдугаар сарын сүүлийн арван хоногийн хэт халалт, хуурайшилтай холбоотой гэж ойлгож болно. Нөгөөтэйгүүр бид төлөвлөснөөрөө тариалалтаа авч чадах юм бол дотоодынхоо хэрэгцээг 100 хувь хангах нөхцөл үүснэ. Юутай ч энэ намар төлөвлөснөөрөө ургацаа авахын төлөө ажиллаж байгаа

10г ангийнхан өнөө үед

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа 1977 онд Улсын дэд үүр, Улаанбаатар хотын Тэргүүний хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрээр шалгарч байсан нийслэлийн 17 дугаар дунд сургуулийг 1978 онд төгссөн Б.Солонго багштай 10г ангийнхныг урилаа. Хүүхэд насны гэнэн цайлган, хөгжилтэй дуртгалуудаа санагалзан, дурсамж дүүрэн зургуудаа дэлгэсээр 10г ангийн хэсэг нөхөд нь багшаа дагуулсаар бидэнтэй уулзсан юм. Тэртээ 1978 онд арав дахь хавраа гуниг, баяр хослуулан үдэж, үүрнээсээ ниссэн шувууд шиг тал бүр тийшээ тарцгаасан нэгэн жарны андууд өдгөө дөч дэх жилийнхээ ойг угтан цуглаж буй нь энэ ажээ. Нэг л мэдэхэд санчигны үс бууралтаж, сурагч ахуй насаа эргэн дурсах үе ирэх юм аа гэсээр ангийн охид нь дурсамжаа дэлгэлээ. Дөчин жилийн өмнөх энэ цаг дор Ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан, волейболын олон улсын хэмжээний мастер Б.Солонго багштай 10г ангийнхан 46-уулаа сургуулиа төгссөн байна. Тэр жил эдний ангийнхан сурлага, урлаг, спортоороо сургуульдаа тэргүүлж, 13 нөхөд нь онц дүнтэй төгсөж, гадаад, дотоодын их, дээд сургуульд дийлэнх нь элсэн оржээ. Тухайн үед Тэргүүний хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүр анги болох болзол хангана гэдэг хүссэн сургуулийн сурагчдын хийдэг ажил биш ээ гэдгийг тавь, жараад оныхон сайн мэднэ. Сурагчдын сурлага, анги хамт олны хичээл зүтгэл, нийгмийн ажилд оролцсон үзүүлэлт, урлаг, спортоор сургуулиа тэргүүлсэн байдал, сахилга бат зэрэг олон шалгуурыг давуулан биелүүлсэн анги сая нэг тэргүүний үүрээр шалгардаг журамтай байж. Энэ бүх шалгуурыг 1977 онд Б.Солонго багштай 10г ангийнхан давуулан биелүүлж Улсын дэд үүр болсон нь тус хамт олны нэгэн бахархал яах аргагүй мөн билээ. Энэ талаар ангийн дарга А.Эрдэнэчимэг “Тэргүүний үүрээр шалгарч байсан цаг саяхан мэт санагдана. 1977 онд ХЗЭ-ийн үүрийн даргаар манай ангийн охин Г.Дашжаргал сонгогдон ажиллаж байх хугацаандаа тэр үеийн ЗХУ-ын “Орлёнок” зусланд сургалт семинарт оролцон зуслангийн мөнгө, хүрэл медальтай ирсэн нь бидний бас нэгэн бахархал юм. Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч, багшийн алдар, багшийн гавьяат медальт Б.Солонго багш минь биднийг багшийн, эхийн, эгчийн хайраар хайрлаж, зөвхөн сургуулийн программт хичээлийг бус, амьдралын хичээлийг давхар зааж, сургаж байсныг бид мартахын аргагүй билээ” гэв. Эдний анги 37 охин, есхөн хөвгүүнтэй. Дал, наяад оны үед Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангид эрэгтэй сурагчид цөөхөн байж. Учир нь тухайн үед хөвгүүд дунд ангиа дүүргээд ТМС-д орж, суралцдаг байсантай холбоотой аж. Нийгэмд ид бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж, залуучууд сургуулиа дүүргээд шууд л мэргэжлийн ажилчид болох хүсэлтэй байсан нь үүнээс харагдана. Тэр үеийн хүүхэд, залуус хийж бүтээхийн ямар их хүсэлтэй байсныг хуучны зарим нэг монгол киноноос бид үздэг. Дал, наяад оны ийм л бүтээлч ах, эгч нарын хүчээр өдгөө Улаанбаатар хотын бүтээн байгуулалт илүү цэцэглэн хөгжих сууриа олсон болов уу.

ТООНДОО ТОЛГОЙ ЦОХИСОН 10Г-ИЙН ЕСӨН ӨРЛӨГ

Эдний ангиас Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор хоёр, хөдөлмөрийн хүндэт медалиар найм, алтан гадас одонгоор долоон нөхөд нь энгэрээ цоолуулж, төр, түмэндээ хөдөлмөрөө үнэлүүлсэн байна. Мөн Б.Солонго багшийн ангийнхан өдгөө төрийн болон, хувийн хэвшлийн салбарт амжилттай ажиллаж байгаа гэнэ. Мөн сурлагадаа онц, сайн хүүхдүүд байж. Ангийн хөвгүүд нь тооны хичээлдээ сургуульдаа толгой цохидог онц сурлагатнууд. Чингисийн есөн өрлөг шиг ангийн есөн хөвгүүний нэг С.Батсүрэн нь сурагч насандаа дүрсгүй ч сурлага, спортдоо тэргүүний сурагч байж. Багын л нисгэгч болох хүсэлтэй тэрээр сургуулиа төгсөөд хуучнаар ЗХУ-ын Украины Кировоград хотын Иргэний нисэхийн дээд сургуулийг төгсчээ. Улмаар Монголын Иргэний агаарын тээвэрт орж АН-24, ТУ-154, Бойнг-727 онгоцны хянагч нисгэгчээр ажилласан байна. Тэрбээр 1988 онд Улаанбаатараас Орос руу нислэг хийн явжээ. Ингээд Москва хотноо газардах үед түүний жолоодож явсан ТУ-154 онгоцны хөдөлгүүрт гэмтэл гарч, аюултай нөхцөл байдал үүссэн байна. Энэ үед тэрбээр айж, сандралгүй нисгэгчийнхээ үүргийг нэр төртэй биелүүлж, олон арван хүний амийг эрсдүүлэлгүй хөлгөө амжилттай газардуулсан байна. Энэхүү гавьяаг төр засаг өндрөөр үнэлж салбарын тэргүүн, алтан гадас одонгоор шагнасан түүхтэй ажээ. 10г-ийн есөн өрлөгийн нэг М.Жаргалсайхан сурагч ахуй насандаа томоотой, даруухан хүүхэд байж. Хойно сургуульд явж, амжилттай төгсөж ирээд Багануурын нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний газар ажиллаж байсан гэнэ. Мөн есөн өрлөгийн нэг Ц.Тогтохбаатар нь сурлага сайтай, томоотой хүү байж. Арваа онц төгссөн 13 хүүхдийн нэг тэрбээр ЗХУ-ын Свердловск хотын Уралын политехникийн дээд сургуулийг Дулааны инженер мэргэжлээр төгсчээ. Өдгөө эрчим хүчний засвар, угсралт тохируулгын чиглэлээр компани байгуулж, улс, нийгэмдээ нэртэй компанийн захирал болсон байна. Есөн өрлөгийн нэг Д.Цогбадрах нь шударга зантай, гүндүүгүй хөвгүүн байж. Сурлагадаа сайн, мөн тоондоо толгой цохидог хүү байсан байна. Улмаар НАХЯ-ны Хуулийн сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгссөн. Насаараа хууль, цагдаагийн байгууллагад ажилласан, төрийн хар хүн гэнэ. Тэрээр ангийнхаа ганц яруу найрагч нь ажээ. Олон охинд дөрвөн мөрт хайрын шүлэг сийрүүлж байсан нь тодорхой биз. Есөн өрлөгийн нэг А.Батаа нь даруухан ааштай, сурлага сайтай хүүхэд байж. Арван жилээ дүүргээд МУИС-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн байна. Өдгөө алс холын Америк улсад ажиллаж, амьдарч байгаа гэнэ. Мөн есөн өрлөгийн нэг Г.Энхтайван нь насаараа тээврийн салбарт ажилласан хүн байдаг байна. Мөн алс холын Австрали улсад ажиллаж, амьдарч байгаа ажээ.

1978 оны гуравдугаар сарын 31. 10г анги

10Г-ИЙН ОХИД ХӨӨРХӨН, ДУУЛАХ ДУРТАЙ…

Б.Солонго багш залуудаа ёстой л намрын согоо шиг сайхан хүүхэн байж. Одоо ч дал гарсан гэж хэлэхээргүй ануухнаараа ажээ. Тухайн үед шавь нар нь багшийнхаа биеэ авч яваа байдал, ааш зан, бүсгүй хүнд байх бүхий л эрхэм чанаруудыг нь үлгэрлэн дуурайж байсан нь 10г-ийн охид сургуульдаа хамгийн хөөрхөн гэдэг тодотголыг зүүх шалтгаан болсон байна. Хөөрхөн охидын цуваа том алаг нүдтэй, хичээнгүй охин Д.Туяагаар эхэлнэ. Тэрээр сургуулиа төгсөөд химич мэргэжилтэй болсон байна. Улмаар хивсний үйлдвэрт олон жил ажиллаж, тэтгэвэртээ гарчээ. 10г-ийн хөөрхөн охидын нэг Г.Лхагвадулам нь сурлагадаа сайн, хичээнгүй охин байж. Наймдугаар ангидаа сэмхэн үерхэж байсан хөвгүүнтэйгээ хожим амьдралаа холбож, гэр бүл болсон хэмээн ангийн нөхөд нь дурслаа. Тэрбээр Хуулийн сургууль төгсөөд Сүхбаатарын нэрэмжит хэвлэлийн үйлдвэрээс ажил, амьдралынхаа гарааг эхэлсэн байна. Хөөрхнүүдийн цувааг залгаад цэвэрхэн охин О.Отгонбаяр бичигдэнэ. Тэрээр сурлага сайтай, цэвэрхэн охин байж. Сургуулиа төгсөөд Санхүүгийн техникумыг төгсөөд хувийн хэвшилд насаараа ажилласан байна. Ангийн охид бүгд л эвлэгхэн хоолойтой, дуулах дуртай байж. Сургуульдаа ч тэр, гэртээ ч тэр хаа сайгүй л дуулж явдаг охид байжээ. Тиймээс сургуулийн урлагийн үзлэг болоход ямар ч асуудалгүй ангийнхаа нэрийг гаргадаг байсан гэв. Дуулах дуртай охидын нэг Б.Игиймаа нь агрономич мэргэжилтэй болж Дархан-Уул аймагт мэргэжлээрээ олон жил ажилласан гэнэ. Багшийнхаа мэргэжлийг өвлөн авсан С.Эрдэнэчимэг нь даруухан, томоотой охин байж. Өдгөө багш шигээ ардын хүүхдүүдэд эрдэм ном сурган, хүмүүжүүлж яваа ачтан ажээ. Сурагч байхдаа их чанга, чанга инээдэг охин байсныг ангийн андууд нь дурсан ярьж байв. Одоо ч тэр хэвээрээ гэнэ. Багын л шударга, сурлагатай охин П.Энхтуяа нь насаараа татварын газар ажилласан байна. Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт тэрбээр арван жилдээ дуугүй хэр нь духаараа хардаг охин байсан хэмээн үеийн нөхөд нь дурслаа. Эдний ангид Эрдэнэчимэг нэртэй гурван охин бий. Тэдний нэг Т.Эрдэнэчимэг Эрхүү хотын их сургуулийн түүхийн ангийг төгсчээ. Түүнд ангийнх нь Тогтохбаатар сайн байсан гэнэ. Тогтохоо тоонд сайн учир Чимэгээ түүнээс хуулдаг байсан гэнэ. Сурагч насны ийм л гэгээн цагаахан сэтгэлээр биесээ шохоорхож явсан учраас хожим бодоход дурсамжтай байдаг ажээ. Есдүгээр ангидаа Говь-Алтайгаас хөдөөний нэгэн охин хотод шилжиж ирсэн нь Д.Нарантуяа. Тэрбээр IV цахилгаан станцад насаараа инженер, эдийн засагч хийсэн байна. Сурагч байхдаа ангийнхаа хамгийн ухаалаг, намбалаг охин байсан тухай охид нь дурслаа. Сургуулийн сурагчдын зөвлөлийн дарга П.Саранчимэг өдгөө Удирдлагын академид профессорын багийн зохион байгуулагчаар ажилладаг байна. Ангийн ганц тагнуулч, нууц ажилтан А.Чанцал. Ангийн нөхдүүд нь түүнийг нууцлав. Сурагч байхдаа эршүүд охин байсан талаар нь дурслаа. Мөн адил сурлага, спортдоо сайн сурагч байж. Зочид буудлын зохион байгуулагч, менежер мэргэжилтэй Н.Батсайхан нь ангидаа их дуугүй охин байжээ. Түүнийг ангийнхан нь их найдвартай хэмээн тодотгосон юм. Дөчин жилийнхээ ойг угтсан нэгэн жарны андууд сургуулийнхаа тэгш ойн хүрээнд олон ажил, арга хэмжээ зохион байгуулж, хөрөнгө мөнгө, эд материалын том дэмжлэг үзүүлж байгаа аж. Мөн эдний төгсөлт сургуулийнхаа жаран жилийн ойд зориулж “Дурсамжаар хөглөгдсөн нэгэн жаран” хэмээх ном гаргасан байна. Нэгэн жарныг туулж яваа арван жилийн ангийн андууд гэдэг юутай сайхан.

УИХ-ын гишүүн Г.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Дэгийн тухай хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэж байна. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ-ын гишүүний ёс зүй, хариуцлагыг өндөрсгөх асуудал яригдаж байгаа. Энэ парламент хэр ёс зүйтэй, хариуцлагатай ажиллаж байна вэ?

-Хөх тэнгэрийн доор, хөрстийн дээр гишгэж яваа л бол байгалийн хууль гэж хүртэл захирагддаг зүйл байна. Салхи сөрж яваа хүн шиг нүд чихээ таглаж явах боломж ордонд байтугай орцонд ч байхгүй. Бид парламентийн тогтолцооны сул, давуу талыг амсаж, хаа хаанаа хариуцлагажих тийшээ явж байна. Төрийн хүн хэнээс ч илүү өндөр ёс суртахуунтай байх ёстой гэдэг сануулгыг ард түмэн хүчтэй өгч эхэллээ. Энэ нь маш зөв хандлага. Нийгмийг хуулиар засаглахаас гадна хүн чанарын дархлаагаар хэлбэршүүлнэ. Үйлийн үр гэж байна. Үүнийг л санаж явахад хариуцлага өөрөө зүрх сэтгэлд оршдог. Төрийн хуулийг сахихаас гадна түмнийхээ ёсыг дээдэлж, сэтгэл ариун, цагаан мөртэй явахсан гэж хичээдэг.

-Зарим гишүүд УИХ-ын дэгийг хуульчлах шаардлагагүй гэсэн байр суурьтай байна. Ийм хуулийн төсөл эрх барьж буй намаас орж ирж байгаа нь өөрсдийгөө хариуцлагагүй ажиллаж байгааг илэрхийлж байна гээд байгаа. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-УИХ-ын дэгийг харин ч сайн хуульчлах ёстой гэж боддог. УИХ-ын гишүүн хүн ард түмнээ төлөөлж сонгогдсоны хувьд хэлэлцэж буй асуудал бүрт хариуцлагатай хандаж, санал, бодлоо илэрхийлж байх нь чухал. Адуунд явсан хүн гурав хоног алга болоход л айж сандардаг шүү дээ. Өрөөлийн амь амьдралыг үүрч яваа гэдгээ мартах учиргүй. Шаардлагатай бол чөлөө зөвшөөрлөө аваад хэлэлцэгдэж байгаа асуудлууд дээр бичгээр байр сууриа илэрхийлэх бүрэн боломж бий. УИХ-ын гишүүд өөрсдөдөө хариуцлага ногдуулж чаддаг байх ёстой. УИХ-ын дэгийн хуулинд өөрчлөлт оруулж, энэ асуудлыг цэгцлэх нь зөв. Гадаадын улс орнуудын жишгийг ч судалсан байна лээ.

-Д.Гантулга гишүүний бүрэн эрхээсээ чөлөөлөгдөх хүсэлтийг УИХ хүлээж авсан. Тиймээс түүний гарч ирсэн тойрогт нөхөн сонгууль явагдах нь тодорхой. Уг сонгууль хэзээ хэрхэн явагдах бол?

-Нөхөн сонгууль мэдээж хуулийн дагуу явагдана. Тойргийн ард иргэдийг хууль тогтоох байгууллагад төлөөлөлгүй удааж болохгүй. Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар УИХ товыг зарлана.

-Ерөнхийлөгчийн хориг одоо зөвхөн Д.Мурат гишүүнд үйлчлэхээр боллоо. Хэрэв УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авбал Д.Мурат гишүүн бүрэн эрхээсээ түр түдгэлзэж, шалгуулах болно. Улмаар гэм буруугүй нь нотлогдвол буцаад эрхээ сэргээх байх. Энэ үйл явцыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Ерөнхийлөгчийн хоригийг холбогдох байнгын хороод нь дэмжсэн. Тиймээс уг асуудлыг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэнэ. Тухайн үед хувь гишүүн өөрөө байр сууриа илэрхийлэх байлгүй дээ. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх хууль хяналтын байгууллага гэж бий. Үнэхээр гэм буруугүй юм бол хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулаад нэр төрөө сэргээгээд буцаад ороод ирэх боломж Д.Мурат гишүүнд бий.

-УИХ дахь эмэгтэйчүүдийн бүлгийн байр суурийг та хэрхэн хүлээн авдаг вэ?

-Энэ удаагийн УИХ-д 13 эмэгтэй гишүүн сонгогдсон нь түүхэндээ хамгийн олон эмэгтэй төлөөлөлтэй болсон. Эмэгтэй хүн ядарсанд зөөлөн, задарсанд хатуу байж чаддаг. Нийгмийн энэ л захиалгаар УИХ-д эмэгтэй гишүүдийн төлөөлөл нэмэгдсэн гэж боддог. Өмнөх эмэгтэй гишүүд нийгмийнхээ халуун цэгт ойр байсан. Энэ удаагийн УИХ дахь эмэгтэй гишүүд бодит ажил хэрэгт илүү анхаарал хандуулж байна. Санхүү, эдийн засгийн боломжоос хамаарч нийгмийн халамжийн хүрээ хумигдаж эхэлсэн энэ үед хязгаарлагдмал нөөцийг оновчтой зарцуулах, нийгмийн халамж хэрэгтэй хэсэгт түлхүү хүргэх, нийгэмд гэрэл гэгээ үүсгэх зүйлс, ялангуяа боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт шинэчлэл хийхэд эмэгтэй гишүүд голлон ажиллаж байна. Гадаадын улс орнуудын жишгийг харахад ч нийгмийн салбарыг эмэгтэйчүүд удирдаж илүү амжилтанд хүргэдэг юм билээ. Энэ ч утгаар боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг эмэгтэй сайд нар удирдаж байгаа нь нүдээ олсон шийдвэр гэж хардаг. Харин өнгө, мөнгө дагасан бүлэглэлээс хол байж гэмээнэ эмэгтэй хүний мөн чанар “толгойны эргээс”-т автахгүй гэж боддог.

-Сүүлийн үед ШХАБ-д элсэх эсэх асуудал олны анхаарлын төвд байна. Таны бодлоор энэ байгууллагад манай улс элсэх шаардлага байгаа юу?

-Дэлхий дахины улс төрийн нөхцөл байдал, уур амьсгал эгзэгтэй байна. Монгол Улс олон улсын түвшинд энх тайвныг тогтоох талаарх байр сууриа тууштай хадгалдаг төвийг сахисан, энх тайванч орон. Энэ байр сууриа баталгаажуулах, хадгалахын төлөө явахаас гадна хөрш орнуудтайгаа найрсаг харилцааг эрхэмлэх ёстой. Энэ чиглэлд баримталж ирсэн байр суурь ч бий. Судалж, хэлэлцэж байгаа үйл явцыг ч мэдээж УИХ-ын гишүүний хувьд анхааралтай хандаж байна. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудлаар задгай ярих боломжгүй.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байна. Сүүлийн үед Засгийн газрыг огцруулах асуудлаар гишүүд гарын үсэг зурж эхэлсэн гэх яриа гарсан. Энэ үнэн үү?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар УИХ-аас баталсан хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд биечлэн хариуцдаг. Түүний удирдсан Засгийн газар хэрхэн ажиллаж байгааг энэ л шалгуураар харах ёстой. Энэ утгаар авч үзвэл үе үеийн Засгийн газар гал унтраах байдлаар явж ирснээс асуудал их хуримтлагдсан. Монгол Улсад бүтэн хэрэгждэг хууль байхгүй болчихсон. УИХ-аас баталсан хуулиудыг хэрэгжүүлэх, дүрэм журам, шийдвэрүүд нь гардаггүйгээс муу хууль гэсэн нэр зүүгээд өнгөрч байна. Миний бие энэ асуудлыг хөндөж, УИХ-аас батлагдсан бүх хуулиа эргэж хараад хууль дагаж гарах хичнээн шийдвэрийг үе үеийн Засгийн газар гаргаагүй байгааг тооцож, хууль нь муу байна уу, хэрэгжилт муу байна уу гэдгээ тодорхой болгооч гэдэг асуудлыг тавьсан. Зөвхөн Соёлын өвийг хамгаалах асуудлаар 24 журам батлах ёстойгоос 15-ыг нь одоо хүртэл батлаагүй бодит жишээ байна. Нөгөө талаар нийгэм, эдийн засгийн ямар нөхцөл байдалд хэрхэн ажиллаж байгааг ч бодолцох ёстой. Миний бие УИХ, Засгийн газар хамтарч, зөвхөн улс эх орны эрх ашгийн төлөө нэг чигт харж ажиллаасай гэсэн байр суурийг хадгалж ирсэн. Ер нь Засгийн газрыг огцруулах яриа бодитой, бодигүй нь мэдэгдэхгүй л явж байдаг асуудал болчихжээ. Нэг намын Засгийн газар гэлтгүй өндөр хариуцлагатай ажиллах ёстойг сануулсан цаг үеийн сэрүүлэг гэлтэй. Үе үе гэрээ нураагаад байвал үнсэн дээр хаясан шалз гэдэг шиг үнэний сүүдэргүй болчих вий гэж түгшдэг.

-Төрийн өмчийн 27 байгууллагыг хувьчлах асуудал яригдаж байна. Өмч хувьчлах асуудал үргэлж маргаан дагуулсаар ирсэн. Энэ удаагийн өмч хувьчлалын асуудлаарх таны байр суурь ямар байна?

-Монгол Улс 27 жил өмч хувьчлал явуулсан. Төр муу менежер гээд л хувьчлаад байсан. Гэтэл төр сайн менежерийг л олж тавих ёстой юм байна гэдгийг хоёр хөрш маань баталчихлаа. Бүхэлд нь хувьчлах биш, тодорхой нөхцөлтэйгөөр, тогтоосон хувийг хувьчлах нь зөв ч байж болохоор харагдаж байна. Өнгөрсөн хугацааны хувьчлалд дүн тавьж, дүгнэлт хийж, алдаа оноо, сургамжаа санамжиндаа эхлээд авч байж, хувьчлалыг үргэлжлүүлэх эсэхийг шийдэх нь зөв. Тунаж үлдсэн үнэ цэнэтэй бүхнийг нэг далайлтаар хувьчилж болохгүй. ААН, байгууллага бүр дээр нэг бүрчлэн хэлэлцэх хэрэгтэй. Газар дээр нь танилцах, ажиллагсдынх нь байр суурийг ч сонсох шаардлагатай. УИХ-ын даргын за-хирамжаар том ажлын хэсэг гараасай гэж хүлээж байна.

-Татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж байгаа. Уг хуулийг өмнөх хуулиасаа дордуулж оруулж ирлээ. Түүхий байна. Зарим нэг заалтууд нь Үндсэн хуультай зөрчилдөж байна. Төсвийн орлогыг багасгах гэх мэт сөрөг үр дагавартай хууль орж ирлээ гэж сөрөг хүчнийхэн дүгнэсэн. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Бүтээж буйгаас нь илүү олж байгааг нь хянах гээд байдаг муу зуршил бий болчихжээ. Тоолж баршгүй, тооцож давшгүй нийгмийн тус бүтээж байгаа хүмүүсээ илүү хараад байдаг. Энийг л засах агуулгаар татварын хялбаршуулсан тогтолцоо бий болгох гэж энэ хуулийн шинэчилсэн зохицуулалт орж ирсэн гэж ойлгож байна. Хэлэлцүүлгийн шатанд мэдээж анхаарах, засах боломж бий. Манай улс татварын хэмжээгээрээ бусад улс орнуудтай харьцуулахад их биш, дундаж юм билээ. Харин татвар тооцож, хураах, тайлагнах, хяналт тавих тогтолцоо гээд хэрэгжүүлэхэд хүндрэл чирэгдэл ихтэй байсан. Өөрөөр хэлбэл татварын байгууллага, байцаагчдын үзэмж, нөлөөлөл их ордог, төвөгтэй зохицуулалттай гэж байнга л шүүмжлэгддэг. Гадаадын зарим улсад жижиг, дунд аж ахуйн нэгж, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн хувьд маш хялбар зохицуулалттай байдаг юм билээ. Хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг иргэд бол сургалтандаа суугаад л тогтмол хэмжээгээр татвараа төлөөд явчихдаг. Тайлагнах хугацаа нь жилдээ нэг байдаг. Манайд болохоор улирал бүр тайлан өгдөг, тэр бүхнээс нь татвар тооцох гээд байдаг. Гэтэл манай бараг бүх бизнес улирлын чанартай. Энэчлэн ажлын байр бий болгож, амьдралаа аваад явж байгаа иргэддээ ээлтэй баймаар байна. Мөн орчин үеийн технологийн дэвшил, цахим тайлан, мэдээллийн тогтолцоог ашиглах талаас ч дэвшилттэй заалтууд орсон байна. УИХ дээр ажлын хэсэг гарч, хэлэлцүүлгүүд явагдана. Үүнд иргэд, ААН, мэргэжлийн байгууллагууд орж ажиллан, саналаа өгөх хэрэгтэй. Энэ чухал хуулиа хамтраад зөв зүйтэй болгоод гаргачихвал аштай юу даа.

-Удахгүй хаврын чуулган өндөрлөх гэж байна. Энэ чуулганы хугацаанд та ямар хуулийн төсөл дээр голлон ажиллав. Ирэх намрын чуулганы хугацаанд хэрхэн ажиллахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-УИХ-ын нэг удаагийн чуулганаар дунджаар 30 гаруй бие даасан хууль, 100 гаруй хуульд нэмэлт, өөрчлөлтийг баталж, 50 орчим тогтоол, шийдвэрийг гаргадаг. Энэ бүхэнтэй нэг бүрчлэн танилцаж, саналаа хэлж, тусгуулж, ард иргэдийнхээ дуу хоолой болж ажилладаг. Өнгөрсөн чуулганы хувьд Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай, Малын генетик нөөцийн тухай болон нийгмийн хамгааллын салбарын хууль тогтоомжид олон том өөрчлөлтүүд орсон. Миний хувьд ажлын хэсэгт нь орж, зарим нэг ажлын хэсгийг ахалж ажилласан. Ямагт чухал байдаг нэг асуудал бол жил, жилийн нийгэм эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, бодлогын баримт бичгүүд байдаг. Энэ чуулганы хувьд эдгээрт анхаарч, Байнгын хорооны гишүүний хувьд боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, хөдөө аж ахуй, байгаль орчны асуудлаар голлон санал бодлоо тусгаж, тодорхой ажлуудыг барьж авч үр дүнд хүргэхийн төлөө ажиллалаа. 1996 онд батлагдсан Соёлын өвийн тухай болон 2014 онд батлагдсан Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг шалгаж, цаашид боловсронгуй болгох, хэрэгжилтийг сайжруулах чиглэлээр авах арга хэмжээг тодорхойлж гаргаж ирэх ажлын хэсгийг ахлан ажиллаж байна. Төв номын сан, Соёлын өвийн үндэсний төв, Байгалийн түүхийн музейн барилгуудын ажил урагшлахгүй байгаа. Хүүхэд залуучуудын урлаг соёлын байгууллагууд үндсэндээ байхгүй болчихож. Салбарын боловсон хүчин 5600-гаадхан хүн бий. Тэдний цалин хангамж, төрийн албан хаагчдын жишгээс бараагүй хоцорчихсон байна. Улс, орон нутгийн чанартай музейнүүд засвар арчилгаа байхгүй, соёлын хосгүй үнэт өвүүд тоосонд дарагдаж, дусаалд идэгдэж, устаж үгүй болоход ойрхон боллоо. Улаанбаатар хотод байгаа бүх музей, урлаг, соёлын байгууллагууд эзэмшил газраа өм цөм алдсан. Бүгд маргаантай гээд Монголын соёл дайны талбарт байгаа юм шиг хүнд байдалд байна. Гэтэл хөрш орнуудад монгол үндэстний соёлыг ямар өндөр түвшинд бодлогоор авч дэмжиж хөгжүүлж байна вэ. Гэтэл бид энэ их оюуны баялгийг дэлхийн соёлын өвд ч бүртгүүлэх зардалгүй, бүртгүүлснээ хамгаалах чадалгүй, улсын тусгай хамгаалалтад авах гэхээр хамгаалалтын захиргаа байгуулах зардлаа ч шийдвэрлэж чадахгүй сууж байна. Бид хөрш, орнуудаасаа ядаж л үндэснийхээ соёл, урлагаар хоцрох эрхгүй. Энэ бол тусгаар тогтнолын үндсэн баталгаа.

-Энэ чуулганаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх болов уу. Гол өөрчлөлт оруулах заалт нь юу байгаа юм бол. Таны байр суурь ямар байна?

-Мал мянга хүрэхээр алж идэх хонь олддоггүй гэдэг. Монгол Улс тавхан хуультай байхдаа товхон явж ирсэн. Одоо таван зуу гараад баригдах, мөрдөгдөх нь цөөн болжээ гэж санагддаг. Үндсэн хууль руугаа бид өнөөдрөөс илүү маргаашаа бодож орох ёстой. Тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал гээд тухайн улсын үнэ цэнийг илтгэх туг сүлднээсээ хүртэл эхлэх ёстой гэж хардаг. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг нийт ард түмнийхээ санал хүсэл дээр тулгуурлаж хийх ёстой гэсэн чиглэлийг би анхнаасаа барьсан. Жил тойрон ард түмнээсээ санал асууж, орон нутгаар хэлэлцүүлэг хийж, эрдэмтэн судлаачдаар олон удаа хэлэлцүүлсэн. Гэхдээ цөөхөн хэдэн чиглэлээр буюу санал нэгдэж болох хэмжээндээ л өөрчлөлт оруулахаар боловсруулж байгаа юм байна лээ. Өргөн баригдлаа гэхэд хэлэлцэн батлах онцгой дэгтэй. Энэ хаврын чуулганаар амжихааргүй болж байх шиг байна. Нэлээд нухацтай хэлэлцэх шаардлага гарна. Миний хувьд төсөл өргөн баригдахаар заалт бүрээр судалж, тойргийн сонгогчид, эрдэмтэн судлаачид, туршлагатай хүмүүсээс санал авах ажлыг чадах хэрээр хийнэ гэсэн бодолтой байгаа. Одоогийн боловсрогдож байгаа төсөлд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн, сайдаар давхар ажиллахыг хязгаарлах, мөн УИХ-ын гишүүний хариуцлагыг чангатгах, эгүүлэн татах нөхцөлийг тусгах, сонгогдох насыг нэмэгдүүлэх, аймаг, хотын эрх зүйн байдлыг тодорхой болгох гээд ард иргэдийн тавьдаг асуудлуудыг түлхүү тусгаж байгаа. Үндсэн хууль ард түмний язгуур эрх ашгийг тусгаж илэрхийлж байдаг тул тогтвортой хэрэгжүүлэх нь чухал ч зайлшгүй шаардлагаар өөрчлөлт оруулахад болохгүй зүйлгүй гэж боддог. Мөн Үндсэн хуулиндаа хүрэхгүйгээр хийж хэрэгжүүлэх боломжтой зүйлийг заавал тусгах гэж зүтгэх хэрэггүй болов уу.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Төрийн өмчийг хувьчлах асуудлыг УИХ хэлэлцэж байна. Өмч хувьчлалтай холбоотой иргэдийн гомдол их байдаг. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Ардчилсан намын суурь зарчим бол хувийн өмчийг дээдэлдэг, хамгаалдаг үзэл. Энэ утгаараа өмч хувьчлалыг дэмждэг. Гэхдээ өнөөдөр Төрийн өмчийг үнэгүйдүүлэх, хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашгийг хангах замаар хувьчлал явагдах гэж байгааг бид эсэргүүцэж байна. 28 жилийн түүхэнд өмч хувьчлалын нэр хүндийг унагаасан үйл явцыг эргээд харвал тухайн үеийн эрх баригчид буюу коммунистууд гол үйлдлийг хийсэн байдаг. 1990-1996 онд Монголын төрийг тухайн үеийн коммунистууд олонх болж бүрэлдүүлсэн. Ардын Их хурлын депутатуудын дийлэнх нь, мөн тухайн үеийн сум нэгдлийн удирдлагууд 100 хувь коммунист дарга нар бүрдүүлж байсан. Ийм цаг үед төрийн өмчийн хувьчлал явагдсан. Тэр үеийн коммунист дарга нар өмчийг сорчлон авч, улмаар өмч хувьчлалын нэр хүндийг унагаасан. Өөрөөр хэлбэл тухайн үеийн томоохон үйлдвэр, заводыг намын дарга байсан нөхдүүд хувьчилж авсан байдаг. Сумын нэгдлийн коммунист дарга нар тухайн нэгдлийн сор болсон мал сүргийг хямд үнээр, зарим нь үнэгүй хувьчилж авсан байдаг. Энэ мэт түүхээс эргээд харвал өнөөгийн МАН-ын гишүүдийн өмнөх үе өмч хувьчлалыг дампууруулсан.

-Төрийн өмчийн 27 объектыг хувьчлах асуудал яригдаж байгаа. Өнгөрсөн долоо хоногийн чуулганаар уг 27 объектийн тайлан тооцоог нэг бүрчлэн гаргуулахаар болсон. Асуудал байгаа учраас тайлан тооцоог дахин гаргуулах гэж байна уу?

-Өмч хувьчлалын үйл явцыг харж байхад асуудалтай зүйл олон байна. Тухайлбал, МИАТ, Төрийн банк, Хөрөнгийн бирж зэрэг томоохон байгууллага, компаниудыг хувьчлахтай холбоотой тайлан, балансуудыг илт худлаа гаргаж байна. Өөрөөр хэлбэл одоо байгаа тайланг хэд дахин бууруулах, үнэлгээг нь бодит бусаар хийсэн асуудал гарлаа. УИХ-ын гишүүд энэ талаар тоо баримттай нь хэлж, шүүмжилсэн. Тиймээс Их хурал хувьчлагдах гэж буй 27 байгууллагын баримт, тайлан тооцоог нэг бүрчлэн хэлэлцье, дахиж гаргуулъя гэсэн шийдвэрт хүрсэн. Гэхдээ ямар учраас ийм хариуцлагатай ажлыг Засгийн газар хөнгөн хандаж УИХ-д оруулж ирэв. Үүнийг зориуд хийсэн үйлдэл гэж үзэхээс өөр аргагүй байдалд хүргэж байна. Өмч хувьчлалтай холбоотой нэг жишээ хэлье. Өнөөдөр Төрийн банкийг хувьд шилжүүлэх анхны дуудлагын үнэ 75 тэрбум төгрөг байхаар оруулж ирсэн. Гэтэл 2014 онд Японы нэг компани 500 тэрбум төгрөгөөр хувьчилж авъя гэдэг санал ирүүлж байхад тухайн үеийн Засгийн газар хүлээж авалгүй буцааж байсан. Хэдхэн жилийн өмнө байсан үнийнхээ хаана ч хүрэхгүй үнээр дуудлагынхаа үнийг тогтоолоо. Үүнээс үзвэл Төрийн банкийг хувьчлахтай холбоотой Засгийн газрын ашиг сонирхлын зөрчил байна. Төрийн банкны асуудалтай холбоотойгоор хууль бус шүүхийн шийдвэр гарсан. Маргааш өмч хувьчлал эхэллээ гэвэл Төрийн банкийг маш хямд үнээр авах болзол нь хангагдчихсан этгээдүүд байна. Ийм байдлаар Төрийн өмчийг үнэгүйдүүлэх замаар завших гэсэн оролдлого байгаа учраас эргэж сайн нягтлан хянах учиртай. Өмч хувьчлалын асуудлаар Ажлын хэсэг гарч ажиллах нь тодорхой. Тэр үеэр бид саналаа хүргүүлэх болно. Мөн хувьчлагдах гэж буй 27 байгууллагын тайлан тооцоог нэг бүрчлэн гаргуулна. Мэргэжлийн хүмүүсээр дүгнэлт хийлгүүлж, уг асуудалд хандана. Ер нь төрийн өмчийг хувьчлах нэрийн дор хэсэг бүлэг этгээд хямд төсөр аргаар хувьдаа завших оролдлого хийхээс болгоомжилж байна.

-Өмч хувьчлалын асуудлыг энэ хэвээр дахин оруулж ирээд УИХ-аар хэлэлцэгдвэл цөөнхийн зүгээс ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Бид хуулийн хүрээнд зохих арга хэмжээнүүдийг шат дараатайгаар авах болно. Завсарлага авч, мэдэгдэл хийж, холбогдох мэргэжилтнүүдийн дүгнэлтийг гаргуулахыг шаардана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хандаж хориг тавиулах тухай хүсэлтээ өгнө. Эцэст нь төрийн өмчийг хууль бус аргаар хувьчлах, завших гэж байгаа талаар олон нийтэд зарлах байх. Энэ мэт тэмцлийн ямар л арга хэлбэл байна тэр бүгдийг ашиглах болно. Ер нь төрд үлдсэн цөөхөн хэдхэн өмчөө сэтгэлийн хөөрлөөр бөөнд нь хувьчилж болохгүй.

-Өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гаригийн чуулганаар Банкуудыг хөрөнгөжүүлэх асуудлыг хаалттай хэлэлцэх эсэхээр гишүүд маргалдсан. Ер нь хаалттай хэлэлцэх ямар шалтгаан байсан юм бол?

-Чуулганаар арилжааны банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх асуудал орж ирсэн. Уг хуулийн хамгийн гол зүйл бол арилжааны банкуудын хариуцлагыг чангатгах, төрөөс тавих хяналтыг сайжруулах зорилгоор оруулж ирлээ гэж Засгийн газар тайлбарлаж байна. Хуулийн зорилго нь ийм бол яагаад заавал нууцын горимоор хэлэлцэх ёстой юм. Их хурлаар уг асуудлыг хаалттай хэлэлцэх ямар шаардлага байна. Үнэхээр банкуудын хариуцлагыг чангатгая гэж байгаа бол нээлттэй л хэлэлцэх ёстой. Гэтэл Засгийн газар уг хуулийг нээлттэй хэлэлцвэл арилжааны банкуудын үйл ажиллагаатай холбоотой нийгэмд янз бүрийн сөрөг үр дагавар гарах магадлалтай гэж тайлбарласан. Хэрэв тийм бол үүнд асуудал байна, өөр зүйл яригдах гээд байна. Уг хуулийн төсөлд арилжааны банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх гэдэг дээр эх үүсвэрийг нь 500 тэрбум төгрөг болгосон байсан. Тэгсэн хэр нь тодорхой хугацаанд банкуудын өөрийн хөрөнгийн дутагдсан эх үүсвэрээ өөрсдөө нөхөн олж бүрдүүл гэсэн үүргийг Засгийн газар өгсөн гэсэн. Ийм үүрэг өгсөн юм бол яах гэж оруулж ирсэн хуулийн төсөл дээр 500 тэрбум төгрөгийг тавьсан юм. Үүнээс үзвэл дахиад татвар төлөгчдийн мөнгөөр арилжааны банкуудыг хөрөнгөжүүлэх гэж байна. Үүнийгээ нууцаар хийх гэж байна гэдэг хардлага төрсөн. Тиймээс миний зүгээс уг асуудлыг нээлттэй хэлэлцэх ёстой гэсэн горимын санал гаргасан юм. Энэ үеэр ширүүн маргаан гарсан. Эцсийн дүндээ уг хуулийн төслийг дахин оруулж ирэхийг Засгийн газарт даалгасан.

-Нэр бүхий гишүүдийн зүгээс УИХ-ын дэгийн тухай хуулийн төслийг чуулганаар хэлэлцүүлэхээр оруулж ирсэн. УИХ-ын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагын асуудлыг хүн бүр л ярьж байна. Таны хувьд өнөөгийн парламентын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагын асуудлыг хэрхэн үзэж байна вэ?

-Эрх барьж буй улс төрийн хүчний үйл ажиллагаа, сахилга хариуцлага ямар байна, тухайн парламентын сахилга хариуцлага тийм л байдаг. Энэ УИХ хэт их олонх нь нэг намаас бүрдсэн парламент гэдгээрээ өвөрмөц. Гэсэн ч 65 гишүүн нь дотроо эв нэгдэлгүй, хариуцлагагүй, талцсан, хуваагдсан байдалтай байна. Мөн эдгээр гишүүдийн үүрэг, ёс зүй, хариуцлага маш сул. Тиймээс өнөөгийн парламентын гишүүдийн ёс зүй хариуцлага, аливаа зүйлд хандаж байгаа хандлага үнэхээр сул байна.

-Д.Гантулга гишүүн чөлөөлөгдсөнөөр парламент 75-уулаа боллоо. Тиймээс тухайн тойрогт нөхөн сонгууль явагдах нь тодорхой байх. Уг сонгууль хэзээ явагдах вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулиа-раа зохицуулагдана. Нөхөн сонгууль эхлэх, дуусах хугацаа, сонгуулийн график төлөвлөгөөг гаргаж Сонгуулийн ерөнхий хороо батлах ёстой. Тэр үед нь Ардчилсан нам асуудлыг авч үзнэ.

-Д.Гантулга өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн учраас Ерөнхийлөгчийн хориг зөвхөн Д.Мурат гишүүнд үйлчлэхээр үлдлээ. УИХ хоригийг хэзээ хэлэлцэх вэ?

-УИХ 45, 47 дугаар тогтоол хүчингүй болоогүй байсан. Нэгэнт хүчин төгөлдөр тогтоол дээр Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Хуулийн ямар нэгэн зөрчилдсөн зүйл байхгүй. Хориг тавьсан хойно УИХ-ын шийдвэр гарч Д.Гантулгыг гишүүний бүрэн эрхээс нь чөлөөлсөн. Одоо УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авбал прокурорын оруулж ирсэн санал дээр дахин санал хураалт явуулах болж байна. Уг санал хураалтын дүн хэрхэн гарахыг хэлж мэдэхгүй юм. Ер нь Д.Мурат гишүүний хувьд эрх зүйн өөр нөхцөл үүсчихсэн. Учир нь Д.Гантулга өөрийн хүсэлтээр гишүүний бүрэн эрхээсээ чөлөөлөгдсөн. Ингээд хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулаад явчихна. Харин Д.Мурат гишүүний хувьд гишүүний бүрэн эрхээс чөлөөлөгдөх биш түр түдгэлзээд хуулийн байгууллагаар шалгуулна. Хэрэв гэм буруугүй нь тогтоогдвол эргээд гишүүний бүрэн эрх нь сэргэх боломжтой. Ерөнхийлөгчийн хоригийг хэд хоногт хэлэлцэх хуулийн заалт байна тэр хугацаанд нь хэлэлцээд шийдвэрлэх байх.

-Хаврын чуулган хаагдах дөхөж байна. Энэ чуулганаар таны зүгээс ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж, УИХ-аар хэлэлцүүлж, батлуулав. Ирэх намрын чуулганаар ямар хуулийн төсөл оруулахаар ажиллаж байна вэ?

-Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаа талдаа орлоо. Энэ хугацаанд хувь гишүүнийхээ зүгээс зургаан хууль санаачилсан. Үүнээс дөрвөн хуулийг УИХ-д өргөн барьж, гурав нь хэлэлцүүлэгт ороод олонхын санал авсангүй. Үүнийг би улс төрийн шалтгаантай гэж харж байгаа. Нэг хууль одоогоор хэлэлцүүлгийн шатанд явж байна. Хоёр хууль хэлэлцүүлэгт хараахан ороогүй байна. Ардчилсан намын зүгээс хэд хэдэн хуулийн төсөл санаачилан УИХ-аар оруулсан. Эдгээр хуулиудын ихэнх нь олонхын дэмжлэг аваагүй. Мөн л улс төрийн шалтгаантай гэж үзэж байгаа.

-Чуулганаар Татварын ерөнхий хуулийн шинэчилсэн найруулгын цөөнхийн зүгээс уг хуулийн төслийг алдаа хэмээн үзсэн. Ямар алдаатай хууль орж ирсэн юм бэ?

-Европын холбооны комиссоос гарсан татварын зорилгоор хамтарч ажилладаггүй бүс нутгуудын жагсаал буюу хар жагсаалтад манай улсыг оруулсан. Өөрөөр хэлбэл манай улсад гадаадын ямар ч компани ирээд мөнгө угаачих боломжтой гэсэн хар жагсаалт юм. Үүнээс гарахын тулд татварын зорилгоор мэдээлэл солилцоо ил тод байдлын олон улсын форумд нэгдэх ёстой. Уг олон улсын форумд нэгдэхийн тулд татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Ийм зорилгоор Засгийн газар уг хуулийн төслийг оруулж ирсэн. Хоёрдугаарт, Татварын ерөнхий тухай хууль хэрэгжээд 10 жил болчихсон. Тиймээс уг хуульд өөрчлөлт оруулах цаг болсон. Ингээд Засгийн газраас уг хуулийн төслийг яаруу сандруу оруулж ирсэн. Тиймээс уг хуулийн төсөл үнэхээр түүхий, боловсролт муутай, зарим зүйл заалт нь Үндсэн хуультай зөрчилдөж байна. Үндсэн хуульд хувийн өмчийг хураан авах дайчлан авахыг хориглоно гэж заасан. Мөн гэм буруутай нь шүүхээр шийдэгдээгүй тохиолдолд хэнийг ч гэм буруутай гэж үзэхгүй, гэмт буруутны ял зэмийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно гэсэн заалт бий. Тэгэхээр Засгийн газраас оруулж ирсэн Татварын тухай хуулиар эцгийнхэн өрийг хүүгээс нь шууд авах зохицуулалт орж ирж байгаа юм. Хэдий эцэг, хүү хоёр ч тус тусын эрх ашигтай хувь хүмүүс шүү дээ. Ингэж шууд авах нь хувийн өмчид халдаж байгаа юм. Гэх мэт татвар төлөгчийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан заалтуудтай хуулийн төсөл орж ирсэн. Үүнийгээ буцааж хар, дахин оруулж ир гэсэн шаардлагыг тавьсан. Жижиг үйлдвэрлэгчдийг дэмжих нэрийн дор үндэстэн дамнасан корпорациудын үйл ажиллагааг дэмжих, төлөх ёстой татварын хэмжээг илт багасган хуульчилснаар бизнест тэнцвэргүй байдал үүсгэх заалтууд байсан. Татварын ерөнхий хуулиар зохицуулалт хийхдээ гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ногдуулах татварын орлогын хэмжээг бууруулах чиглэлээр олон заалт орж ирсэн гэж хардаж байгаа. Тиймээс уг хуулийн төслийг шууд батлах ямар ч боломжгүй юм.

-Татварын ерөнхий хуулиар аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг бууруулах заалтууд орж ирсэн гэсэн. Яг хэдэн хувиар хэрхэн буухаар оруулж ирсэн юм бол?

-Татвар буурна гэдэг төсөв буурна гэсэн үг. Төсөв буурснаар багш, эмч гэх мэт төрийн албан хаагчдын, иргэдийн цалин хөлс буурна гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс татвар бууруулах асуудалд анхааралтай хандах ёстой. Гэтэл уг хуулиар аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг 5-10 хувь хүртэл бууруулах заалт орж ирсэн. Мөн тус хуулиар зохицуулагддаг барилга байгууламж, газрын тохижилтыг 40 жилээс 25 жил хүртэл бууруулсан нь дотоодын аж ахуйн нэгж гэхээсээ илүүтэй үндэстэн дамжсан ганц нэгхэн компанид хамааралтай, татварын асар их хэмжээний орлого улсын төсвөөс дутах магадлал байгаа юм. Үүнийг анхаарах учиртай. Засгийн газраас өргөн барьсан уг хуульд тооцоо судалгаагүй зүйл заалтууд олон байсан. Татварын ерөнхий хуулийн 83 дугаар зүйлд Төлөх татварын хэмжээг бууруулсан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагын хувь хэмжээг ямар нэгэн тооцоо судалгаагүй оруулж ирсэн. Татварын хэмжээг бууруулсан этгээдэд хариуцлага тооцох нь зөв боловч шууд 30, 50, 100 хувь байхаар оруулж ирсэн байсан. Шууд тус этгээдээс 100 хувь татвар авна гэдэг тухайн компанийн үйл ажиллагааг зогсоох хэмжээний шийтгэл.

“Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-ийн ТУЗ хуралдаж, бүтцийн өөрчлөлт нэрээр халаа сэлгээ хийхээр хэлэлцсэн. Энэ дагуу мөнгө төлөөд дарга болох хүсэлтэй хүмүүс МАН-ын генсекийн өрөөний үүдэнд дугаарлаж байна” гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалангаас тодрууллаа.

-“Эрдэнэт”-ийн хууль бус ТУЗ хуралдаж, бүтцийн өөрчлөлт хийхээр ярьсан. Танай намаас томилох 60 гаруй хүн бий гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ тухайд тайлбар өгөхгүй юу?

-Энэ мэдээллийг би бусадтай адил хэвлэлээс авсан. Ер нь “Эрдэнэт”-ийн асуудлыг нэг талдаа шийдэх ёстой. Монгол Улсын хуулийг олон зөрчсөн, луйврын шинжтэй үйл ажиллагааг, улс төрийн нөлөө бүхий нөхдүүд хууль хяналтынхныг оролцуулаад хийчихсэн асуудал явж байгаа. Үндсэндээ монголчуудыг олон жилийн турш тэжээж ирсэн “Эрдэнэт” үйлдвэрийг булааж авах үйл ажиллагаа явсан гэж үздэг. Уг ажиллагаа анх хувьчлах процессоосоо эхэлсэн. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг хувийн хэвшил худалдаж авсныг буруутгаж байгаа юм биш. Төрийн өмчийн 49 хувийг эзэмшиж байсан ОХУ түүнийгээ худалдаалахдаа Монголын Засгийн газар, УИХ-аас зөвшөөрөл авах ёстой байсныг орхигдуулсан нь асуудал дагуулсан. Нөгөөтэйгүүр Худалдаа хөгжлийн банк гэж том банк байна. Монгол Улсын банкны тухай хуулиар зохицуулагдаж үйл ажиллагаагаа явуулдаг банк. Тэр утгаараа хэд хэдэн зүйлийг хөндөх ёстой. Тухайлбал, энэ банк өөрийнхөө эрх мэдлийн хэмжээнд тэр зээлийг олгосон эсэх, нэг арилжааны банк ямар ч барьцаагүйгээр 29 настай залууд хэдэн зуун сая ам.доллар зээлж байгаа нь Банкны тухай хуульд нийцэж буй эсэхийн судлах ёстой. Засгийн газраас ард түмний эрх ашгийг хангах, аж амьдралыг дээшлүүлэх, эдийн засгаа тогтвортой байлгах үүднээс “Эрдэнэт”-ийн асуудалд нухацтай хандах ёстой гэсэн байр суурийг барьж ажиллаж байгаа. УИХ-аас энэ чиглэлд шийдвэр гаргасан. Харамсалтай нь Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх дээр очихоор Засгийн газрын шийдвэрийг цуцалчихдаг. Гэтэл ҮХЦ хуралдаад “Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх дээр Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг цуцлах, хүчингүй болгох эрх, хэм хэмжээ байхгүй” гэх дүгнэлтийг гаргачихаад байхад дараагийн шатны буюу давж заалдах шатны шүүх хуралдаад анхан шатны шүүхийнхээ гаргасан шийдвэрийг баталгаажуулчих жишээтэй. Энд нэг зүйл харагдаад байгаа юм. Монгол Улсын Засгийн газар, УИХ, ард түмний эрх ашгийн төлөө гаргасан шийдвэрийг шүүх хүчингүй болгож байгаагийн цаана ямар ашиг сонирхол байна вэ гэдгийг хардахаас өөр аргагүй байдалд оруулж байна. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын хуулийн дээд оргил нь болсон ҮХЦ хуралдаад Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх ийм шийдвэр гаргах эрх зүйн боломж байхгүй гэдгийг дүгнэчихсэн байхад дахиад дараагийн шатны шүүх дээр аваачиж шийдвэр гаргаж байгаа юм. Тэгэхээр энэ бүх процесс үндсэндээ луйврын шинжтэй явж байна гэж хэлж болно. Энэ луйврыг таслан зогсоох ёстой. Үүнийг таслан зогсоохын тулд манай нам бүх түвшинд анхаарлаа хандуулж ажиллаж байна. Маш олон янзын саад бэрхшээлтэй ч тулгарч байна. “Эрдэнэт”-ийн асуудлыг хөндөж, ярьж буй хүмүүсийг няцаах, мохоох тодорхой улс төрийн зорилго агуулсан, хууль хяналтын зарим байгууллагуудтай хамтарсан үйл ажиллагаа хүртэл идэвхжиж байгаа. Үүнд бид няцаж зогсох юм бол цаашдаа Монгол Улсын хувь заяа, ирээдүй хойч үеийнхний маань ажиллах амьдрах эх орон хаашаа, юу руу явах вэ гэдэг асуудал хөндөгдөнө. Сүүлийн үед маш цөөхөн гэр бүл Монгол Улсыг эдийн засаг, улс төр, хууль хяналтын түвшинд нь хянадаг болсныг улс төрийн хүрээнд ярьж байна. Арай ч тийм биш гэж боддог байсан. Одоо үүнтэй санал нэгдэх тал руу ойртлоо.

-Эрх баригч намын хүрээнд “Эрдэнэт”-ийн ТУЗ-өөр дамжуулаад бүтцийн өөрчлөлт хийе гэсэн асуудал яригдсан уу. Тухайлбал, таныг “албан тушаалуудыг 500, 300, 200 саяар зарж байна. Өрөөний чинь үүдэнд олон хүн дугаарлаад зогсож байна” гэсэн мэддээллүүд гараад байгаа. Энэ үнэн үү?

-Эрдэнэтийн асуудал анхнаасаа л луйврын шинжтэй явчихсан. Эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдэгдчихсэн гэж Ц.Нямдорж сайд хэлж байсан. Үүнийг нь шийдэж байж дараагийн 49 хувийг эзэмшинэ гэж бусад нөхөд ярих ёстой. Энэ асуудал шийдэгдээгүй байхад 49 хувийн төлөөлөл гэсэн хэсэг бүлэг нөхөд очиж суучихаад “Эрдэнэт”-ийн ханган нийлүүлэлтээс эхлээд борлуулдаг зэсийн баяжмал гээд бүх зүйлийг нь давуу эрхтэйгээр өөрсдийн охин компаниудаар хийлгээд, “Эрдэнэт”-ээс улсад орж ирдэг байсан орлогыг бүгдийг нь өөрийн өмч болгочихсон. Үндсэндээ “Эрдэнэт”-ийг худалдаж авсан 400 сая ам.доллароо хоёрхон жилийн дотор нөхөж олох нөхцөлөө бүрдүүлчихсэн ажиллаж байгааг Засгийн газар зөвшөөрөхгүй. Үүнийг таслан зогсоох ёстой. Төр өмчөө мэднэ. Төр 51 хувиа эзэмшиж байгаа бол 49 хувийн хяналт, нөлөөллөөс гарах ёстой гэдэг чиглэлийг барьж ажиллаж байгаа. Харамсалтай нь Засгийн газраас гаргаж байгаа шийдвэрийг намтай, миний албан тушаалтай холбож “МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Удирдах зөвлөл “Эрдэнэт”-ийн томилгоог хийж албан тушаалыг нь худалдаж байна” гэх мэтээр мэдээлж Засгийн газрын шийдвэрийг хүчгүйдүүлэх оролдлого хийж байна. Бид хэзээ ч өмнөх жишгээр явахгүй, давтахгүй, албан тушаал наймаалцахгүй. Албан тушаалд очъё гэсэн хүн Ардын намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүдэнд дугаарлаж зогсдоггүй юм. Тухайн албан тушаалд томилогдох шалгуурыг хангасан хүнийг мэргэжлийн байгууллага томилоод явдаг. Харин тэр эрх мэдлээсээ буух гэж буй нөхдүүд юу ч хийж магадгүй байна. Хүнийг яаж ч гүтгэж магадгүй гэдгийг эндээс харах ёстой.

-“Эрдэнэт”-ийн ТУЗ-ийн гишүүдийг шүүхийн шийдвэрээр хүчингүй болгочихсон учраас хурал болвол хууль бус гэх мэдэгдэл гаргасан байсан. Энэ талаар тодруулбал?

-Энэ талаар Төрийн өмчийн хорооноос асуух хэрэгтэй байх. Би тэр талын тайлбарыг өгөх албан тушаалтан биш. Өнөөдөр зөвхөн улс төр талаасаа “Эрдэнэт”-ийн асуудалд тайлбар өгч чадна. Ер нь цаашдаа “Эрдэнэт”-ийн асуудалд онцгой анхаарна. Болохгүй бол ард түмнээсээ дэмжлэг авч ажиллана. Ард түмэнтэйгээ хамт үүний эсрэг тэмцэнэ гэж бодож байгаа. Мөн түрүүн хэлсэнчлэн хууль хяналт, улс төр, бизнесийн энэ нийлчихсэн бүлэглэлийн эсрэг бид шулуухан тэмцэх цаг нөхцөл нь бүрджээ. Ардчилсан нам, Ардын намыг ч тэр Засгийн эрх барьж байхад төрд шургалчихаад албан тушаал, авлигын гэмт хэрэг үйлдээд сууж байгаа хэсэг бүлэг нөхдүүдийг цэвэрлэхийн төлөө бид ажиллана. Үүний төлөө зорьж ажиллаж байна.

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” буландаа иогч гэр бүл Х.Батцэнгэлийнхийг онцлон хүргэе. Эднийх Нэгдүгээр сургуулийн урд байрлах хуучны таван давхар байранд амьдардаг юм байна. Биднийг очиход Х.Батцэнгэлийн гэр бүл өглөөний иогийн дасгалаа хийгээд дуусаж байв. Өрөө болгоны хананд байрлах тавиур дээр иогийн ном, судруудыг жирийтэл өрсөн нь содон харагдана. Мөн иогийн дасгал хийсэн, гол усны хажууд бясалгал хийж суугаа өөрсдийнх нь зураг болоод иогийн гайхамшигт гэрэл зургуудыг жаазлан ханандаа өлгөсөн нь сонирхолтой харагдав. Эдгээр номын тавиур, жаазтай зургуудыг энд тэнд бус тавилга, эд хогшилтойгоо зохицуулан байршуулсан нь үзэсгэлэнд ороод ирэв үү гэлтэй. Энэ тэрийг сонирхон үзэж явтал гэрийн эзэгтэй ширээнд сууж, цай уухыг урилаа. Х.Батцэнгэл, А.Болортуяа нар анх 2007 онд учирч гэр бүл болжээ.

Иогч багш Х.Батцэнгэл А.Болортуяа нар

Тэр цагаас хойш өдгөө 11 жил хамт амьдарч, мөн иогийн ухааныг эх орондоо дэлгэрүүлэн, бусдын сайн сайхны төлөө сэтгэл зүрхээ зориулан амьдарч яваа иогийн багш хүмүүс аж. А.Болортуяа анх 2002 онд Америкт ажиллаж байхдаа иогийн сургалтад явснаас хойш өдийг хүртэл тасралтгүй иогоор хичээллэж, бусдад зааж, сургаж яваа. Анх иог сонирхож, улмаар иогийн багшийн сургалтад суралцаж эхэлснээс хойш тэрээр бүтэн жилийн хугацаанд нөхрөөсөө өөр хэнтэй ч ярихгүй өнгөрүүлсэн гэлээ. Ингэж суралцаж байхдаа тэрээр Монголдоо очоод иогийн сургалтын төв байгуулна гэсэн хүсэл зорилготой болж. Улмаар эх орондоо ирж зорилгоо биелүүлэн ажиллаж байгаа гэдгээ хэлсэн юм. Х.Батцэнгэлийнх дөрвөн хүүхэдтэй. Саяхан А.Болортуяа “Алдарт эхийн одон”-гоор энгэрээ мялаалгажээ. Иогч эхнэр, нөхөр хоёроор иогийн дасгал хөдөлгөөн заалгаж суралцдаг шавь нар нь олон. Шавь нар дотор нь улстөрчдийн гэргий, урлаг спортын олны танил эмэгтэйчүүд цөөнгүй байдаг гэлээ. Шавь нар нь хааяа хоёр багшийндаа ирж иогийн талаар санал зөвлөмж сонсоод буцдаг байна. Эднийд иогийн дасгал, иогийн тухай яриа тасралтгүй хөвөрдөг гэв.

Иогийн дасгал хөдөлгөөний уралдаан тэмцээн олон болдог ч энэ хоёр оролцдоггүй. Учир нь иог гэдэг өөрийгөө олох, мөн чанараа мэдэх, аливаа зүйлийг хайрлахын төлөөх сэтгэлийг илэрхийлдэг ухаан. Дан ганц дасгал хөдөлгөөнийг иог гэж хэлэхгүй учраас иогоор уралдуулах, өрсөлдүүлэх боломжгүй гэдгийг онцлон хэлж байлаа. Иог гэдэг чухам юу болох, хүний амьдралд ямар ач холбогдолтойг ярилцан суух гэтэл Х.Болортуяа багш “Иогийг хүмүүст жинхэнэ утгаар нь ойлгуулахын тулд манай сургалтын төв дээр очиж ярилцвал илүү үр дүнтэй болов уу” гэдэг саналыг бидэнд тавив.

Иогч А.Болортуяа багш. Иогийн хүндхэн дасгалаар биеэ халааж байгаа нь

“АСА” циркийн зүүн урд байрлах таван давхар байранд ирлээ. Үүний гуравдугаар давхарт Х.Болортуяагийн сургалтын төв байрладаг аж. Энэ гэр бүлийн хоёр дахь гэр орон болсон иогийн сургалтын төв нь амьдардаг гэрээс нь хэдхэн алхмын зайтай. Монголд орчин үеийн иог хөгжөөд ердөө долоон жил болж байгаа хэмээн тэрээр хэлж байсан юм. Харин сүүлийн үед эмэгтэйчүүдийн турах хүсэл дээр дөрөөлж иогийн буруу сургалт явуулдаг газар олширсон гэнэ. Үүнээс болж хүмүүс иогийг тураах дасгал хэмээн ойлгох болж. Чухам иог гэж юу болох талаар Х.Болортуяа багш дэлгэрэнгүй тайлбарлав.Тэрээр “Иог гэдэг нь нэгдэл гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, хүний бие, бодол сэтгэл, оюун санааны цогц нэгдэл гэж ойлгож болно. Хүний махан бие дотор сэтгэл хөдлөл, бодол, дурсамж, төсөөлөл ямар ч барьцгүй, зохицуулалтгүй хоосон чанарт оршин байдаг. Өнгөрсөнд болсон тэр муухай бодлыг мартъя, тэр сайхныг нь саная гэдэг зохицуулалтыг хийж болдоггүй. Үүнийг буддын шинжлэх ухаанаар сэтгэл гэдэг. Харин иогоор үүнийг оюун санаа гэнэ. Тэгэхээр тэр хий шиг баригдахгүй байгаа бодол, сэтгэл, дурсамж, төсөөллөө удирдаж сурахыг иог гэж хэлээд байгаа юм. Зөв бодсон хэр нь биеэрээ буруу үйлдэл хийдэг, амаараа өөр зүйл ярьдаг. Ингэж үйл хөдлөл, бодол, сэтгэл гурваа нэгтгэж чадахгүй байгаагаасаа болоод хүний сэтгэл тогтворгүй, анхаарал нь төвлөрдөггүй, юу хүсэж байгаагаа мэдэхээ болчихдог. Орчин үед хүн өөрийгөө олох хэрэгтэй гэж ярьдаг. Гэхдээ өөрийгөө олох, мөн чанараа таних хэрэгтэй гэдэг үг тэр бүр монголчуудад хүрдэггүй. Орчин үеийн материаллаг нийгэмд хүн зогсолтгүй ямар нэгэн зүйлийн тухай боддог, санаа нь зовдог. Үүнээсээ болж мэдрэлийн ядаргаа буюу стресс, дарамтад ордог. Бөмбөрийн нүргээн шиг ийм их дуу чимээтэй, хөдөлгөөнтэй нийгэмд хүн амар амгалан, тайван амьдарна гэдэг хэцүү. Тэгэхээр хүн юунд ч санаа зовохгүй, сэтгэлээ тайван байлгаж, амар амгалан амьдрахын тулд иог хийх хэрэгтэй. Суурин амьдрал, хотжилт ихсэх тусам хүмүүс иогоор зайлшгүй хичээллэх шаардлага үүсэж байдаг. Буддын үзлээр бодь сэтгэлтэй буюу сайхан сэтгэлтэй байх, бүх юмыг хайрлахыг иог гэж тайлбарлаж болно. Ер нь иогийг ганц үгээр тайлбарлана гэдэг хэцүү” гэв. Иогоор хүний биеийн анатомийг дотогш нь тав хувааж үздэг байна. Хамгийн гадна талын давхарга буюу нэг дэх нь хүний махан бие гэнэ. Үүнийгээ барьж, хянаж, харж болдог нь ойлгомжтой. Хоёр дахь нь энергин бие. Хүний биеийн дотор энерги таван янзаар хөдөлдөг байна. Хэрэв аль нэг хэсэгт энерги хөдлөхөө больчихвол тэр орчимд өвчин үүсдэг гэнэ. Тиймээс энергин биеэ зөв авч явахын тулд хүн эрүүл орчин, цэвэр агаарт амьдрах ёстой аж. Харин гурав дахь давхарга нь оюун санааны буюу бодлын давхарга гэнэ. Хүний таван мэдрэхүйгээр дамжиж орсон бүх мэдээлэл тархинд цуглардаг байна. Ингээд үй түмэн бодол тархинд эргэлддэг аж. Замбараагүй олон бодлоо зохицуулж, цэгцлэхийн тулд бясалгал хийх шаардлагатай гэв. Амьсгал, таван мэдрэхүйгээ мэдэрч анхаарлаа нэг цэгт төвлөрүүлж чадсанаар бодлуудаа захирч чаддаг аж. Ингэснээр ухамсрын үүд хаалга нээгддэг байна. Энэ бол дөрөв дэх давхарга гэв. Ихэнх хүмүүс тэрхүү ухамсартаа хүрж чадалгүй наагуурх бодолдоо захирагддаг байна. Ингэснээр шуналын бодол орж ирвэл аливаа зүйлд илүү шунаж түүнийхээ төлөө явдаг. Хулгай хийе гэсэн бодол орж ирвэл шууд л хулгай хийчихдэг. Энэ нь тухайн хүн ухамсартаа хүрч чадахгүй, бодолдоо захирагдаад байдгийн илрэл гэнэ. Тиймээс ухамсарт заавал очих хэрэгтэй. Тийшээ очихын тулд иог хийх хэрэгтэй гэв. Харин тав дахь давхарга буюу иогийн цөм нь ертөнцийн бүх зүйлийг хайрлах нүдээр харж, сэтгэл нь үргэлж аз жаргал, баяр баясгалангаар гэрэлтэж явдаг бодь сэтгэлтэй болдог байна. Ийм хүнийг буддын сургаалд гэгээрсэн хүн гэж хэлдэг ажээ. Тиймээс иог хийдэг хүн тухайн улсын хүн амынх нь 30-40 хувьд л хүрвэл улс орны хөгжил дээшилж, нийгмийн гаж буруу үзэгдэл алга болох боломжтой гэх судалгаа ч байдаг байна. Харин манай улсын хүн амын ердөө 10 хувь нь л иогоор хичээллэж, иог гэдэг зүйлийг сонсож, мэддэг гэсэн судалгааг А.Болортуяа хувьдаа гаргажээ. Гэхдээ энэ тоон үзүүлэлт нь манайх шиг хүн ам цөөн улсад харьцангуй өндөр үзүүлэлт. Тиймдээ ч бусад дайн дажинтай улсууд шиг Монголын нийгэм тийм ч уруугаа орчихоогүй гэв.

ХҮН ЭРҮҮЛ БАЙХ ЭСЭХ НЬ СЭТГЭЛ, ОЮУН БОДЛООС ХАМААРДАГ

Бид хоёрыг ийн ярилцаж байх зуур өдрийн иогийн дасгал хийх цаг болсон байв. Эдний сургалтын төв дөрвөн өрөө бүхий тасалгаатай. Мөн Х.Батцэнгэлийн гэр доторхтой адил ханаараа уран нугараачид шиг дасгал хөдөлгөөн хийж буй иогчдийн зураг өлгөөстэй харагдав. Иог хийх танхим нь саруулхан, гэгээтэй. Танхим дотор хоорондоо нэг алхам зайтай суусан хүмүүс аниргүй орчинд амьсгалаа мэдэрч аажуу тайвнаар гар, хөлөө хөдөлгөнө. Ийм маягаар хүмүүс иогийн дасгал хийж, өдөрт өөртөө ганцхан цаг зарцуулснаар эрүүл амьдрах боломжтой хэмээн Х.Болортуяа ярилаа. Тэрээр “Хүний эрүүл байх нь сэтгэл, оюун бодлоос эхэлдэг. Буддын ухаан, ямар нэгэн шинжлэх ухаан, амьдрах ухаанаас иог нь дасгал, хөдөлгөөнтэйгөө бодлоо нэгтгэж, мөн чанараа олдгоороо ялгаатай. Орчин үеийн хүмүүс ямар ч хөдөлгөөнгүй амьдардаг. Бүх зүйл нь бэлэн. Бүх зүйл нь автомажсан, машинжсан. Гэтэл хүн хөдөлж байж биеэ цэвэрлэх шаардлагатай болдог. Идэвхтэй хөдөлгөөн хийж байж хүн эрүүл байна. Мөн сэтгэл нь амар амгалан болно. Тэгэхээр иог хийснээр хүн идэвхтэй хөдөлгөөн хийгээд зогсохгүй сэтгэлийн амар амгаланг олох боломжтой юм. Хүний сэтгэл муу зүйл рүү татагдахдаа амархан. Сэтгэлийг гурван төрөлд хувааж болно. Мунхаг сэтгэл, уур хилэнтэй сэтгэл, шуналын сэтгэл гэж. Энэ гурван сэтгэл бие дотор байнга байгаад байвал хүний энергийн тэнцвэр алдагдаж эхэлдэг. Хүний сэтгэл муу болоод энерги нь тэнцвэргүй байвал үйлдэл нь муу болдог. Мөн сэтгэл гэдэг энерги. Тэр энерги хүний эс болгонд шингэсэн байдаг. Муу энерги эс болгонд үүрлээд ирвэл янз бүрийн өвчин, хавдар үүсдэг. Ингэхээр хүн өөрийгөө гадна талаас нь эмчлэх гэж оролддог. Угтаа тэрхүү өвчин хүний сэтгэл, оюун санаанаас болдог. Тиймээс оюун санаа, бодол сэтгэлээ удирдаж сурахын тулд хүмүүст иог зайлшгүй хэрэг болно” гэв. Ихэнх хүмүүс иог бол зөвхөн эмэгтэйчүүдэд зориулсан хөдөлгөөн гэж бодох нь бий. Үнэндээ иог бол эрэгтэй, эмэгтэй хэн бүхэнд хэрэгтэй. Иогоор хичээллэснээр төгс биеийн галбиртай болохоос гадна стресс, нойргүйдэл арилах аж. Мөн хүний бие уян хатан болж, хөдөлгөөний дутагдлаас ангижрахад чухал нөлөө үзүүлдэг. Цаашлаад амьсгалын тогтолцоо сайжирч, амархан ядарч нозоорохоо больдог байна. Эмэгтэй хүн иогоор хичээллэж эхэлсэн насан дээрээ царай зүс, бие организм нь тогтдог. Илүү овор багатай, залуу харагддаг юм байна. Учир нь дотроосоо бодисын солилцоо нь залуу хүнийх шиг болдог гэдгийг хэллээ.

Иогийн үндсэн бэлтгэл эхэллээ

ИОГ ХӨНГӨН ДАСГАЛ, ЗӨВ АМЬСГАЛАХААС ЭХЭЛНЭ

Иог сурахын тулд эхлээд хөнгөн дасгалаас эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл бодол сэтгэлээ удирдаж сурах эхний арга зам нь дасгал гэнэ. Иогийн дасгал хийснээр хүн өөрийнхөө биеийг мэдэрч, таньж эхэлдэг. Дараа нь амьсгалаа мэдэрч сурдаг. Энэхүү мэдэрч чадаж байгаа амьсгалаараа дамжуулж бодол сэтгэлээ удирдаж сурдаг байна. Тиймээс иог хийх, хийж сурах нь нэг сар байтугай нэлээд олон жил зарцуулагддаг гэв. Гэхдээ иогоор нэг жил тууштай хичээллэвэл үргэлжлүүлээд гэрийн нөхцөлд сураад байх боломжтой юм байна. Иогоор хичээллээгүй хүн зөвхөн өөрийнхөө төлөө амьдардаг. Харин иогоор хичээллэсэн хүн бусдын төлөө амьдардаг гэдгийг иогч гэр бүлийнхэн онцлов. Тиймээс Х.Батцэнгэлийн гэр бүл цаашдаа хүн бүрийг иогоор хичээлүүлэх, иогийн ухааныг зөв талаас нь ойлгуулж, мэдрүүлэхийг зорилго болгон ажиллаж байгаа гэсэн юм.

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Улсын Их Хурлын гишүүн Я. Содбаатартай ярилцлаа.

-Монгол Улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад гишүүн орноор элсэх үү, үгүй юу гэдэг асуудал олны анхаарлыг их татаж байна. Засгийн газрын зүгээс ШХАБ-д элсэх цаг нь болсон гэж ярьсан. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад гишүүн орноор элсэх эсэх асуудал бүх түвшинд яригдаж байна. Судлаачдын зарим нь элсэх нь зөв, зарим нь буруу гэсэн саналыг илэрхийлж байгаа. ШХАБ-ын талаар гарч байгаа мэдээллийг харахад манай улс тус байгууллагад элсэхгүй байх шалтгаанууд нь зөөлөрсөн юм болов уу гэж харагдаж байна. ШХАБ-д бид ажиглагч гишүүнээр олон жил явж байна. Өнгөрсөн жил Энэтхэг, Пакистан улс элссэн. Барууны орнуудын судлаачид тус байгууллагыг улс төр, цэргийн эвсэл талаас нь түлхүү хардаг. ШХАБ-ын зүгээс манайх цэрэг, улс төрийн эвсэл биш, харин бүсийн төрөлжсөн олон улсын байгууллага гэдэг тайлбарыг өгдөг. Нөгөөтэйгүүр элсэж байгаа гишүүнчлэлийг нь харахад нэг цэргийн эвсэлд байх боломжгүй орнууд элсээд эхэлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл Хятад, Пакистан, Энэтхэг, Орос нэг цэргийн эвсэлд нэгдэж орох орнууд биш л дээ. Тус байгууллага манай хоёр хөршийн бодлого дээр тулгуурлан барууны орнуудын эсрэг блок байдалтай явж ирсэн. Харин одоо илүү либералчлагдаад, бүс нутгийн чанартай болж. Энэтхэг, Пакистан гэх мэт улс ШХАБ-д элсэж, ардчилсан зарим орнууд элсэх хүсэлтээ тавьж эхэлж байна. Үүнээс харахад ШХАБ нь Ази, Европ, төв Азийн эдийн засгийн хөгжлийн том загвар, хэлбэрээр хөгжиж эхэлсэн гэж харж болно.

Энэ талаас нь харвал бүс нутгийн интегралчлалаас бид хоцрох ёсгүй юм. Энэ агуулгаар нь харвал Шанхай гэх нэршлээс илүүтэйгээр үйл ажиллагаанд нь идэвхтэй гишүүний байр сууринаас орж, бүс нутгийн эдийн засгийн үр шимээс тодорхой хэмжээгээр хүртэх, зарим төслүүдийг өөрийн орны нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжүүлэх, бүс нутгийг дамнасан томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх зэрэг боломж нөхцөлүүдийг энэ хүрээнд олж болохоор байна. Ийм өнцгөөр уг асуудалд хандвал зүгээр болов уу. Тиймээс ШХАБ-д элсэх эсэх асуудал одоогийн байдлаар судалгаа, хэлэлцүүлгийн үедээ явж байна. Яг элсэх үе шат төрийн тэргүүнээс эхлээд, Үндэсний аюулгүй байдал, Засгийн газар, УИХ гээд шат шатандаа хэлэлцээд асуудал шийдэгдэх ёстой. Энэ процесс хараахан эхлээгүй байна.

-Яг таны байр суурь ямар байгаа вэ. ШХАБ-ын гишүүн орон болох ёстой юу?

-Миний хувьд энэ асуудлыг олон талаас нь судалж үзэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Юутай ч тус байгууллага нь цэрэг, улс төрийн эвсэл биш гэдэг байр суурьтай улс, орнууд олон болж. Тиймээс тус байгууллагыг өөр өнцгөөр харах боломж, нөхцөлийг бидэнд нээж өгч байна уу даа гэж бодогдож байна. Нөгөөтэйгүүр ШХАБ-ын чуулган, хурлаар хэлэлцэгдэж буй асуудлыг нь харахад бүс нутгийг хамарсан том төсөл хөтөлбөрүүдийн хүрээнд яригдаад эхэлжээ. Эдийн засгаараа хөгжиж буй хамгийн том зах зээлтэй Энэтхэг тус байгууллагын гишүүн орон болчихлоо. Тиймээс эдийн засгийн үр өгөөж гэдэг талаас нь харвал ШХАБ-д элсэхэд буруудах зүйлгүй. ШХАБ-ыг улс төр, цэргийн эвсэл талаас нь дахин нарийн судалж үзэх шаардлагатай.

-Манай улс ШХАБ-ын үйл ажиллагаанд ажиглагч орны байр сууринаас арав гаруй жил явж байгаа. Тус байгууллагад элсээгүй байснаараа бидэнд алдсан, оносон зүйл юу байна вэ?

-Манай бүс нутагт явагдаж байгаа хөгжлийн томоохон төсөл хөтөлбөрүүд, эдийн засгийн интегралчлал Монгол Улсыг тойроод байна л даа. Бидний олон жил ярьсан Ази, Европыг холбосон хийн хоолой, төмөр зам ч гэдэг юм уу, томоохон бүтээн байгуулалт биднийг тойроод байна. Энэ асуудлыг бид одоо нухацтай авч үзэх хэрэгтэй. Евразийн холбоо гэж байдаг. Тус холбооны Гаалийн холбоонд элсэж, чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг байгуулах асуудлыг манай улс тавьж байна. Үүнийг хувьдаа зөв бодлого гэж харж байгаа. Тус холбоонд элсвэл Орос цаашлаад Европын орнууд руу мах гаргах гарц нээгдэнэ.

-Монгол Улс цаашид ШХАБ-д элсэхгүй байснаараа хохиролтой зүйл юу байна. Зарим судлаачид Монгол, Орос, Хятад улсууд гурван талд хэлэлцээр хийдэг. Тийм болохоор ШХАБ-д заавал элсээд байх шаардлага байхгүй гэдэг зүйлийг ярьдаг. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Яг элсэх үү, үгүй юу гэдэг асуудлыг яаран шийдэх зүйл биш. Тодорхой судалгаануудыг харах хэрэгтэй. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн орон болсноороо 51 конвенцид нэгдэх ёстой. Үүнээс аль нь манай улсад таарах, юу нь улсын эрх ашгийг хөндөж байгаа юм. Тус байгууллагад элссэнээрээ эдийн засгийн ямар давуу байдал, боломжууд бидэнд нээгдэх юм. Тус байгууллагаас гишүүн орнуудад тавьдаг хязгаар гэж бий. Үүнийг нь бид давах уу, үгүй юу гэх мэт олон талаас нь судлах ёстой. Одоогоор тодорхой судалгаанууд гараагүй байна. Мэргэжлийн байгууллага, мэргэжилтнүүд, судлаачдынхаа үгийг сонсох цаг болсон. Тэр утгаараа тус байгууллагын талаар нээлттэй олон мэдээллүүдийг бид авч байгаа. Эдгээр мэдээллүүдийн үндсэн дээр тодорхой шийдлүүдийг төрийн шат шатны байгууллагууд гаргах ёстой.

-Манай улс ШХАБ-д элсэж орлоо гэхэд бусад орнуудын Монгол Улстай харилцах харилцаанд ямар нэгэн өөрчлөлт орох болов уу?

-Үүнийг маш сайн судалж үзэх ёстой. Хамгийн наад зах нь Америк, Япон, Солонгос, Европын холбооны улсууд Монгол Улсыг юу гэж харах вэ гэдгийг судлах хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр ШХАБ-ын гишүүн орнуудын нэг Казахстантай дээрх орнууд буюу гишүүн бус орнууд хэвийн үйл ажиллагаа явуулж л байна. Мөн Киргизстантай эдгээр орнууд эдийн засгийн хэвийн үйл ажиллагаа явуулж байна. Пакистан, Энэтхэгтэй барууны орнууд хэвийн харилцаатайгаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Яг энэ жишгээр манай улсад хандах уу, эсвэл хоёр хөрш оронтойгоо эдийн засаг, цэрэг, улс төрийн блокт орчихлоо гэж харах уу гэдгийг хүртэл бид тандаж, шийдвэрээ гаргахдаа харгалзан үзэх нь зөв.

-Засгийн газраас ШХАБ-ын асуудлаарх судалгаа, тайлан дүгнэлтээ хэзээ УИХ-д оруулж ирэх бол?

-ШХАБ-ын дүрмээр даргалж байгаа орны Төрийн тэргүүнд тухайн элсэх хүсэлтэй орны Төрийн тэргүүн хүсэлтэй илэрхийлснээр процесс эхэлнэ гэж заасан. Үүнээс хойш багадаа хоёр жилийн хугацаанд элсэх эсэх процесс явагддаг гэсэн мэдээлэл байна.

-Өмч хувьчлалын асуудал сүүлийн үед олны анхаарлыг татаж байна. Төрийн өмчийн гуч орчим байгууллагыг хувьчилна гээд байгаа. Өмч хувьчлал ямар зарчмаар хэрхэн явагдах юм бэ. Өмнө өмч хувьчлалаас үүдсэн маргаан одоо ч яригддаг?

-Засгийн газраас 2018-2020 хүртэлх төрийн өмчийн талаар баримтлах бодлого, өмч хувьчлалын жагсаалтаа оруулж ирсэн. Энэ Засгийн газар гурван зүйлээр онцлогтой бодлого барьж орж ирэв үү гэж харж байгаа. Өмнө нь өмч хувьчлалын асуудлыг төсвийн цоорхой нөхөх, орлого олох зорилгоор оруулж ирдэг байсан. Ингэснээрээ төрийн өмчийг үнэгүйдүүлдэг, ашигт ажиллагааг алдагдуулдаг сөрөг зүйлүүд их байсан. Харин энэ удаа улсын төсөв дээр ямар нэгэн орлого оруулах хөрөнгө тавиагүй. Энэ удаагийн өмч хувьчлал үндсэндээ хоёр асуудал руу чиглэж орж ирсэн. Нэгдүгээрт, компаниудын засаглалыг сайжруулъя. Компаниудыг 100 хувь хувьчлахдаа ч, тодорхой хувиар хувьчлахдаа нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэр оруулъя. Ингэж байж компанийн засаглалыг сайжруулна. Хоёрдугаарт, иргэд хийж чадаж байгаа бизнест төр оролцохоо болъё гэсэн зарчим барьж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хийж чадаж байгаа зүйлд нь төрийн өмчийн компани байгуулж хажуугаар нь орох шаардлагагүй. Ашиггүй ажилладаг төрийн өмчит компаниудыг хаах ёстой. Нэг үгээр хэлбэл төр ор. Иргэдийн хийж чадаж байгаа бизнест төр орох ёсгүй гэсэн санал уг бодлогод орж ирсэн байна лээ. Тиймээс үүнийг илүү шинэлэг бодлого болсон юм болов уу гэж харсан.

-Сүүлийн үед иргэд хөрөнгийн зах зээл, хувьцаа гэж их ярих болж. Үүгээр хувьчлал явбал илүү ач холбогдолтой гэж харж байгаа хүмүүс ч байна. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Дэлхий нийтийн хүрээнд ч тэр манай иргэдийн дунд хамгийн их хүсэж байгаа зүйл нь баялгийн тэгш хуваарилалт. Баялагаа тэгш, зөв хуваарилдаг нэг арга зам бол төрийн өмчит компанийг нээлттэй хувьцаат компани болгож хөрөнгийн биржээр хувьчилдаг, хувьцаа эзэмшдэг хэлбэр юм. Тиймээс баялгийн ашиг шимийг хүртдэг зөв арга замыг Монголд бодитой хэрэгжүүлэх алхам хийж байгаа. Нөгөөтэйгүүр хөрөнгийн зах зээлийг бид яриад байгаа боловч тэнд зарагдах бараа алга байна. Өөрөөр хэлбэл хоосон лангуун дээрээс хүн юу ч авахгүй. Үнэд хүрчихээр аж ахуйн нэгж, бараа алга. Харин эрэлт байна уу гэвэл их байгаа. Сүүлийн үед Монголын зарим хувийн хэвшлийн компаниудын IPO хийж байгааг харахад эрэлт өндөр байна. Манай иргэд нэг үеэ бодвол хөрөнгийн зах зээл дээр хөрөнгөө байршуулъя, компанийн хувьцааг худалдаж авъя гэсэн хандлага өндөр болчихлоо. Заавал арилжааны банкаар дамжиж хадгаламжийн хүү авдаг байсныг УИХ-аас хадгаламжийн хүүд татвар тогтоогоод хязгаарлалт хийчихсэн. Ингэснээр хөрөнгийн зах зээл зарчмынхаа дагуу хөгжих боломж нээгдсэн. Тиймээс тэр лангуун дээр нь хүн сонирхох, үнэд хүрэх бараа тавих ёстой. Ингэж байж хөрөнгийн зах зээл жинхэнэ утгаараа явна. Улмаар баялгийн хуваарилалт зөв зүг рүүгээ явах суурь тавигдах юм. Энэ чиглэлд төрөөс үзүүлж байгаа том алхам бол хөрөнгийн биржүүдээр дамжуулж төрийн өмчит компаниудын хувьцааг гаргах асуудал яригдаж байна.

-Энэ ондоо багтааж ямар ямар төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах чиглэлтэй байгаа юм бол?

-Засгийн газраас оруулж ирсэн төрийн өмчийн талаар баримтлах бодлого 2020 он хүртэл үргэлжилнэ. Уг бодлогыг манай намын бүлэг дэмжсэн. Тийм болохоор УИХ-аас дэмжээд баталчихвал Засгийн газраас компани болгон дээр үнэлгээ гаргах ажлыг эхлүүлэх байх. Үүнийг нээлттэй хийх хэрэгтэй.