Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн бүлгийн хурлаараа та төмөр зам, ложистикийн хямралын асуудлаар байр сууриа илэрхийлсэн. Энэ талаараа дэлгэрүүлж тайлбарлахгүй юу?

-Цар тахлын нөлөөллөөс болж тээврийн хямрал эдийн засагт маш хүнд тусч байгаа. Тэр дундаа манай улсын хувьд эдийн засагт голлон нөлөөлж байгаа зүйл бол төмөр замын асуудал байна. Нөгөөтэйгүүр бид төмөр замын асуудлаа эртхэн шийдээд, эртхэн зам тавьчихсан бол энэ ковидын үед илүү үр дүнтэй ажиллах боломж байсан гэдэг нь харагдаж байна л даа. Дэлхийн зах зээлд өнөөдөр зэсийн үнэ 10 мянган ам. доллараас дээшээ байна. Алт хоёр мянга, кокосжсон нүүрс 460 ам.долларт хүрлээ. Энэ үнийн өсөлт улам дээшлэх хандлага ажиглагдаж байна. Ийм үед хэрэв бид төмөр замаараа кокосжсон нүүрсээ ч гэдэг юмуу, уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүнээ хязгаарлалтаас үл хамаараад экспортолж байсан бол энэ хямралын үеийг хямрал гэхээс илүү боломж болгож ашиглахаар байсан. Тэгэхээр төмөр замын хувьд манайх хойд хөрштэйгөө тарифын, урд хөрштэйгөө царигийн асуудалтай байна. Тарифын асуудлын тухайд хоёр жилийн өмнө Оростой манай улс тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх тухай хэлэлцээр баталсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү хэлэлцээрийн дагуу аль аль талдаа явж байгаа төмөр замын тээвэрт тарифын хямдрал үзүүлнэ гэсэн үг. Хямдрал үзүүлэх үндсэн шалтгаан бол Зүүнбаянгаас Чойбалсан орж, цаашаа Владивосток руу нүүрс гаргах энэ хөтөлбөрийн хүрээнд харилцан тарифын хямдрал авах зорилгоор л хийсэн гэж хардаг. Харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл нэг ч килограмм нүүрс гарсангүй. Манай улс нийтдээ 30 мянган тонн жонш голдуу бараа бүтээгдэхүүнийг Оросын төмөр замаар экспортолдог. Гэтэл манай нутгийг дамжсан транзит тээврээр 17 сая тонн бараа бүтээгдэхүүнийг оросууд урагшаа гаргаж байна. Өөрөөр хэлбэл, бид 30 мянган тонн дээрээ тарифын хямдрал авчихаад 17 сая тонн дээрээ тарифын хямдралаа алдаж байна гэсэн үг. Энэ харилцан хэмжээн дээрээ харьцуулалт хийхээр манай улсад 550 дахин алдагдалтай үзүүлэлт гарч ирээд байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр ийм тарифын хямдрал авч байна гэхээр манай улсын нутаг дэвсгэрээр дайрах транзит тээвэр хямдхан болчихож байгаа хэрэг. Тэгэхээр оросуудтай хийсэн энэхүү гэрээ манайд бус Орост илүү ашигтай гэрээ болсон. Өөрөөр хэлбэл, энэ гэрээний хүрээнд Оросын бараа бүтээгдэхүүн илүү гарах биш манай уул, уурхайн бүтээгдэхүүн илүү гарах ёстой. Урд хөрш рүү бид царигийн асуудалтай. Ийм үед Замын-Үүдийн боомтоор өдөрт 14 вагон гарч орж байна. Үүний найм нь оросуудын транзит тээврийн ачаа. Дөрөв нь Монголын уул уурхайн компаниудын ачаа үлдсэн хоёр нь бусад бараа бүтээгдэхүүний ачаа байгаа. Тэгэхээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өсчихсөн энэ үед Замын-Үүдээр гарч байгаа оросуудын найман вагон ачаа барааны дөрвийг нь хасаад Монголынхоо бараа бүтээгдэхүүнийг ачих ёстой. Ингэж байж бид валютынхаа нөөцийг бүрдүүлж, ямар нэгэн бараа, бүтээгдэхүүний хомсдолд орохгүй байх боломжтой. Үүгээр дамжаад хямралыг илүү үр дүнтэй ашиглах боломж нөхцөл байсан.

-Энэ Засгийн газар боломж бололцоогоо бүрэн ашиглаж чадахгүй байна гэж хэлэх гээд байна уу?

-Засгийн газарт нэг л зүйлийг хэлж байгаа. Ирэх жилийн Монгол, Орос, Хятадын төмөр замын тээврийн төлөвлөгөөнд урагшаа гарч байгаа Монголын уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүн ачсан дөрвөн вагоныг найм болгох асууудлыг оруулах хэрэгтэй. Ингэвэл бидэнд уул, уурхайн бүтээгдэхүүнээ илүү экспортлох боломж байна. Засгийн газрын хувьд нэгэнт дээрх хэлэлцээр батлагдсан. Үүнийг УИХ-аар оруулаад хүчингүй болгож болно. Ингэхгүйгээр тэрхүү төлөвлөгөөнд нь өөрчлөлт оруулаад хурдан шуурхай шийдээд явах боломжтой.

-Залуучууд нэгдэж жагссан, үнийн өсөлттэй холбоотойгоор. Мөн албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцох асуудлаар. Энэхүү жагсаалын шаардлагын хариуд Засгийн газар тодорхой арга хэмжээнүүдийг авна гэж амласан. Засгийн газар үнэхээр шаардлагын дагуу ажиллаж чадаж байна уу?

-Засгийн газрын зүгээс УИХ-д бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах хуулийг өргөн барьж байна. Голлож мах, гурил, бензин, шатахууны үнийг барих хууль гэж ойлгож болно. Энэ гурав бол манай иргэдийн хамгийн гол хэрэгцээ гэдэг нь ойлгомжтой. Энэхүү хууль батлагдсанаараа тодорхой хэмжээгээр үр дүнд хүрэх байх. Ковидын хямралын үед аж ахуйн нэгжүүд өөрийн олсон хөрөнгөө цалин, хөлсдөө өгөөд, үндсэндээ эргэлтийн хөрөнгөгүй болоод зогссон. Тиймээс аж ахуйн нэгжүүдийн эргэлтийн хөрөнгийг сайжруулах замаар илүү бараа бүтээгдэхүүнийг нөөцөлж, үйл ажиллагаанд нь тус дэм болох бодлогыг явуулах учиртай. Тухайлбал, шатахууны хувьд хямд байхад нь илүү нөөцөлж, гаргаж өгөх болов уу гэж харж байгаа. Жишээ нь, үр тарианы ч юмуу эргэлтийн хөрөнгөгүй компаниудад зээл олгох замаар урьдахаасаа илүү тариалалт авах боломжийг нь нээж өгөх ёстой. Ингэж байж бид гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах боломжтой гэж харж байна. Яг энэ хэсгийг нь бол дэмжиж байгаа. Нөгөөтэйгүүр Засгийн газрын зүгээс төсвийн тодотголыг ярьж байна. Үүгээрээ тодорхой хэмжээний урсгал зардлуудыг танах, зарим хэрэгцээгүй хөрөнгө оруулалтыг зогсоох, царцаах амлалт өгсөн. Үүний дагуу тун удахгүй УИХ-аар төсвийн тодотголын тухай хууль орж ирэх байх. Эдгээр зүйлүүдийг шийдсэнээрээ, авч хэрэгжүүлснээрээ зах зээлд тодорхой хэмжээний дохио өгнө. Гэхдээ эрх баригчид нэг зүйлийг мартаад байна.

-Юуг мартаад байна гэж…

-Уул, уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өсчихсөн энэ үед хилийн боомтынхоо асуудлыг шийдээд илүү их хэмжээний экспорт хийгээд орлогоо олох тал дээр огт ажиллахгүй байна. Тухайлбал, Гашуунсухайтын боомт дээр 25 километрт 85 сая төгрөгөөр тээвэр хийж байна. Дэлхийд ийм үнэтэй тээвэр байхгүй. Дэлхийг хэд тойрсон ч ийм үнэтэй болохгүй. Энэ бол манай улсын цөөхөн албан тушаалтнууд Хятадын тээврийн компаниудтай нийлж, тэнд оочер үүсгэх замаар ашиг олох зорилгоор хийгдэж байгаа зүйл гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өдөрт 200-хан машин гаргаж байгаад тэндээсээ ашиг олох замаар явж байна гэсэн үг. Засгийн газар хэдхэн машин гаргаад мөн цэргүүд ажиллуулаад онцгой дэглэм тогтоох боломж байсан. Гэвч үүнээс ашиг олоод байгаа учраас зөв зохион байгуулалт явуулахгүй байна уу гэж харж байгаа. Тэнд бол албан тушаалтнууд маш хариуцлагагүй ажиллаж байна. Он гарснаас хойш 100 гаруй жолооч хилийн цаана ковидтой гэсэн дүгнэлт гарсан. Үүнээс болж Хятад талын боомтын үйл ажиллагаа хатуурхах ийм нөхцөл рүү ороод байна. Тиймээс боомт дээр ажиллах албан хаагчдын цалинг нэмэх, илүү хариуцлагатай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Үүнд Засгийн газрын зүгээс дэмжээд ажиллах ёстой. Цалин нэмэгдүүлэх, хариуцлагыг нягтруулах ажилд хэдэн арван сая төгрөг гарах ч хэдэн их наядаараа орлого олох боломжоо алдмааргүй байгаа юм.

-Эрх баригчдын зүгээс ийм хүнд хэцүү цаг үед танай намыг эрх барьж байсан бол байдал улам хэцүү байх байсан гэж мэдэгдээд байгаа. Үүнтэй та санал нийлэх үү?

-Тийм юм байхгүй. МАН Засаг бариад зургаан жил болж байна. Эдийн засаг хүнд байсан, нүүрс 30 ам.доллар байх тэр үед ажил хийгээд, маш олон бүтээн байгуулалт хийсэн Ардчилсан намыг өнөөгийн Ардын нам юм болгон дээр зүхдэг, буруутгадаг, заргалддаг хэвээрээ л байна. Манай нам засаг барьж байх үед ямар их бүтээн байгуулалт хийснийг ард түмэн хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Тухайн үед ганц нэгхэн улстөрчийн алдаатай үйлдлийг нийтээр нь харлуулах гэж эрх баригч нам зургаан жил ярилаа. Одоогийн эрх баригчдад ажил хийх цаг хангалттай байсан. Гэвч эд нар ямар ч бүтээн байгуулалт, ямар ч ажил хийсэнгүй. Өөрсдөө ажлаа хийж чадахгүй байж хэн нэгнийг буруутгах, улстөрждөгөө одоо болих хэрэгтэй. Ардын намын Засаг ажлыг аргацаах тусам ард түмэн дургүйцэж байгаа шүү. Юу ч хийгээгүй байж хэн нэгэн рүү буруугаа чихдэг байдал чинь хэрээс хэтэрч байна шүү.

-Залуучуудын жагсаалыг юу гэж харж байна. Гадны нөлөөтэй жагсаал боллоо гэх нь ч байна. Залуучууд үзэл бодлоороо нэгдлээ, шинэ үе өөр болжээ гэж магтах нэгэн ч байна шүү дээ?

-Энэ жагсаал бол Монгол Ардын намын залуучууд буюу тэр НАМЗХ-ны залуучууд голд нь зохион байгуулж оролцсон жагсаал болсон гэж харж байгаа. Ардчилсан намын хоёр, гуравхан хүн очиход бүгдийг нь хөөж явуулж байна гэдэг бол дотроо энэ жагсаал зохион байгуулалттай байсан гэж хардах шалтаг болж байна.

-Зарим улстөрчид, судлаачид Монголын Засгийн газар туршлагатай, Оросыг мэддэг, оросуудтай харилцаж чаддаг улстөрч, дипломатч хүнийг тусгай үүрэг гүйцэтгэгч болгоод Орос руу явуулж, бензин, шатахууны үнийг бууруулах хэлэлцээр хийлгүүлэх хэрэгтэй гэж яриад байгаа. Та үүнд ямар бодолтой байна вэ?

-Украин, Оросын дайн болж байгаа энэ хүнд үед яг ийм хүн явуулах ч юмуу иймэрхүү уулзалтууд хийх хүндрэлтэй байх. Харин зүгээр салбар хариуцсан сайд нар нь очоод хамгийн түрүүнд рублиэр тооцоо, төлбөрөө хийх асуудлыг хэлэлцэж чадвал болж байна. Өөрөөр бол найрсаг хэмжээний уулзалтууд хийх боломжгүй болов уу гэж бодож байгаа. Нөгөөтэйгүүр саяхан Засгийн газрын зүгээс Украинд тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүллээ. Украинд өнөөдөр олон зуун хүн дайнаас болж үхэж байна. Ийм хүнд хэцүү үед хүн ёсоор дэмжлэг үзүүлж байгааг би зөв гэж харж байгаа.

-Ерөнхий сайд Монголбанкны ерөнхийлөгчийг цээжээрээ хамгаална гэж мэдэгдсэн. Үүнийг зарим улстөрчид Засгийн газар, Монголбанк өвөр түрийндээ орсноос болж өнөөгийн үнийн өсөлт, ханшийн өсөлт бий боллоо гэж шүүмжилж байна. Та үүнийг хэрхэн харж байна вэ?

-Засгийн газар 10 их наядын хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн. Энэ тохиолдолд зах зээл рүү асар их хэмжээний бэлэн мөнгө орж ирнэ. Дээрээс нь Эрдэнэт үйлдвэр иргэд, аж ахуйн цахилгаан, дулааны мөнгө буюу хоёр их наяд төгрөг төлсөн. Мөн Оюу толгойгоос 1.2 их наяд төгрөгийн татварын урьдчилгааг авч зах зээлд оруулсан. Ийм их хэмжээний мөнгө зах зээл рүү шууд орохоор төгрөгийн ханш суларч, инфляци өсөхөөс өөр аргагүй. Тиймээс Монголбанкнаас хариу арга хэмжээг шуурхай авах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Монголбанкнаас авах гол арга хэмжээ бол бодлогын хүүг нэмэгдүүлэх шүү дээ. Ингэж байж зах зээлээс мөнгө татах ажлыг хийх ёстой. Гэтэл Засгийн газрын 10 их наяд хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ Монголбанк үнэт цаас гаргаж санхүүжүүлэх замаар хамтраад төгрөгийг сулруулах үйл ажиллагааг хийсэн учраас эдийн засаг хүндэрч байна. Тэгэхээр аль болох энэ хоёр байгууллага нэгнийгээ хянасан үйл ажиллагаа явуулж байж л зах зээл тогтвортой оршино. Монголбанкны гол үүрэг бол төгрөгийн ханшийг тогтвортой барих. Ерөнхий сайдын мэдэгдэл бол эдийн засгийн талаасаа гэхээс илүү нам доторх албан тушаалын зодоонд зориулж л тэгж хэлсэн болов уу гэж бодож байна. Засгийн газар аль болох эдийн засгийг эрчимжүүлэх үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Үүнд нь Монголбанк тодорхой дэмжлэг үзүүлнэ үү гэхээс биш хоёулаа нийлээд зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулж болохгүй.

-Цаашид ер нь юмны үнийг тогтвортой байлгах, ханшийн өсөлтийг зогсоох боломж эрх баригчдад байна уу. Эсвэл таны хэлснээр энэ Засаг ажлаа аргацаасаар л байх болов уу?

-Эд нар нэг зүйлийг л яаралтай хийх ёстой. Тэр нь хилийн боомтуудын тээврийн асуудал. Тэр дундаа Замын-Үүдийн тээврийн асуудлыг маш сайн зохицуулж байж, бараа бүтээгдэхүүний үнийг хэвийн болгох ажлыг хийнэ. Урьд нь гурваас таван сая төгрөгөөр Эрээнээс Улаанбаатар хот руу тээвэр хийдэг байсан бол одоо тавь, жаран сая төгрөг болсон. Тэгэхээр нэгдүгээрт, Замын-Үүдийн тээврийн хямралын асуудлыг шийдвэрлэх ёстой. Хоёрдугаарт, импортыг орлох, экспортыг дэмжих зүйл рүү л явахгүй бол цаашдаа дан ганц Хятадаас бараа бүтээгдэхүүнээ авдаг хараат байдал руу орно шүү.

-Импортыг орлосон, экспортыг дэмжсэн зээл гэж ярилаа. Энэ агуулгаараа Хөгжлийн банк ажиллаж чадаагүйн тод жишээ сая илэрлээ шүү дээ. Эрх баригчид энэ асуудлыг танай намыг Засаг барьж байхдаа эхлүүлсэн гэдэг. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-2012-2016 онд энэ Хөгжлийн банк 1.7 их наяд төгрөгийг 2000 гаруй аж ахуйн нэгжид зээл болгож өгсөн. Тэр хүрээндээ аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа сайжирч, тэрний нөлөөллөөс болж өнгөрсөн дөрвөн жил эдийн засаг илүү тэлэх боломж бүрдсэн. Тухайн үед Хөгжлийн банк ард түмний банк байсан. Дээрээс нь ашигтай ажилладаг банк байсан. 2016 оны 12 дугаар сард Монгол Ардын нам Хөгжлийн банкны зээлийг УИХ-аар хэлэлцэж гаргадаг байсныг Төлөөлөн удирдах зөвлөл нь шийддэг тэр эрх мэдлийг аваачсан. Түүнээс хойш 40-хөн аж ахуйн нэгжид зээл олгосон. Тэр нь дандаа дарга нарын компанийн зээл болж хувирсан. Улмаар Хөгжлийн банк дарга нарын банк болсон. Мөн алдагдалтай ажилладаг банк болсон. Монгол Ардын намын хамгийн сайн хийдэг зүйл бол аливаа зээлийг гаргахдаа сайн цавчиж авдаг. Эргээд төлүүлэхдээ ерөөсөө ажил хийдэггүй. Үүнийг би саяхан болсон Хөгжлийн банкны зээлтэй холбоотой нийтийн сонсголоос олж харсан. Энэ нээлттэй сонсголоор хэн гэдэг улстөрч, ямар албан тушаалтан нөлөөлсөн бэ гэж асуухаас өөр зүйл хийгээгүй. Өөрөөр хэлбэл, яаж энэ зээлийг эргүүлэн төлүүлэх вэ гэдэг ажлыг хийхгүй, чиглүүлэхгүй байна.

-Улсын ерөнхий прокуророос нэр бүхий УИХ-ын гишүүдийн асуудлыг оруулж ирнэ гэж байх шиг байна. Үнэхээр оруулж ирэх үү, оруулж ирэх асуудлыг та юу гэж харж байна?

-Хууль, хяналтын байгууллагууд маш их дарамтад байгаа. Нэг талаас иргэд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд аливаа асуудалд нэр холбогдсон тэр улстөрчдөө оруулж ир ээ гэдэг дарамтыг үзүүлж байна. Нөгөө талаас улстөрчид нь өөрсдөө шахалт үзүүлсээр байгаа. Нийгмийн зүгээс тавьж байгаа асуудлыг оруулж ирэх ажлыг хууль, хяналтын байгууллагууд хийж л байгаа байх. Нөгөөтэйгүүр гишүүдийн асуудлыг оруулж ирнэ гэдэг яриа хөөрөө их гарч байгаа ч надад албан ёсны мэдээлэл алга байна.

-Та нэг хэсэг тэтгэвэр тогтоох хуулийн төслийг хэлэлцүүлэх гэж их явсан. Энэ хаврын чуулганаар уг хуулиа хэлэлцүүлэх үү. Нөгөөтэйгүүр бөхчүүдэд цол олгох тухай хуулийг санаачилж байгаа гэж сонссон?

-Миний хувьд энэ дөрвөн сардаа багтаагаад тэтгэвэр тогтоохдоо долоон жилийн цалингийн дунджаар биш, таван жилийн дунджаар тогтоолгох тухай хуулийн төслөө батлуулахын төлөө зорьж ажиллана. Мөн ирэх сараас эдийн засаг хямарчихсан энэ үед бизнес эрхлэгчдэд гол дарамт болоод байгаа НӨАТ-ыг 10 хувь байсныг таван хувь болгох хуулийн төслийг хэлэлцүүлэхээр оруулна. Хэрэв энэ хууль батлагдвал иргэдийн худалдан авах бараа бүтээгдэхүүний үнэ бууна. Засгийн газар татварыг бууруулчихвал татварын орлого тасарна гэж санаа зовоод байгаа. Энэ хууль батлагдсанаар татварын орлого огт тасрахгүй. НӨАТ таван хувь болчихвол үлдсэн тавин мянган аж ахуйн нэгжүүд НӨАТ төлөгч байгууллага болно. Мөн зах, худалдааны төвүүдэд ажиллаж байгаа иргэн НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлнэ. Ингэснээр татварын бааз суурь их нэмэгдсэнээр татварын хувь хэмжээ, орлого буурахгүй гэсэн үг. Бөхчүүдэд цол олгох тухайд Засгийн газраас саналаа авч байна. Одоогоор санал авах хуулийн процесс явагдаж байгаа гэсэн үг. Хэрэв Засгийн газраас санал ирвэл өргөн барих шатандаа орно.

-Н.Учрал гишүүний яриад байгаа НӨАТ-ын буцаан олголтыг дөрвөн хувь болгох хуулийн төсөлтэй уялдах уу?

-Н.Учрал гишүүн бол арван хувийн татвараа төлдгөөрөө төлье. Эргээд дөрвөн хувийг нь буцаан авъя л гэж байгаа юм. Минийх бол арван хувийг таван хувь болгоод хоёр хувийг нь буцаан авъя гэж байгаа хэрэг. Ингэснээрээ дөчин хувийн буцаан олголттой тэнцэж байгаа юм. Тэгэхээр Ардын намын бүлэг бол татвараа өндөр байлгая гэдэг зарчмаар явдаг. Би бол татварын хувь хэмжээг багасгая л гэж байгаа юм. Үнэхээр бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүдийг нугасалж байгаа зүйл бол НӨАТ-ын 10 хувийн татвар. Үүнийг багасгаснаараа аж ахуйн нэгжүүд бизнесээ өргөжүүлэх, ажлын байрыг бий болгох боломжтой болж байгаа юм.

-Намын асуудлаараа тайлбар хэлэхгүй юү. Х.Баттулга гэдэг хүн өрсөлдөөд ялчихсан. Үүнийгээ Дээд шүүхэд өглөө. Энэ асуудлын талаар?

-Өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард С.Эрдэнэ, Ц.Туваан нар тал талдаа сунгаа зарлаад О.Цогтгэрэл, М.Тулгат нарыг намын дарга болгосон. Тэрхүү материалаа Дээд шүүхэд бүртгүүлэх гээд тал талаасаа хоёр албан бичиг, хоёр тамга, хоёр гарын үсэгтэй материал хүргүүлсэн байдаг. Дээд шүүх “Бид намын дотоод асуудалд оролцох хуулиар хориотой байдаг. Тиймээс та бүхэн энэ асуудлаа нэг албан бичиг, нэг тамга, гарын үсэгтэйгээр ирүүлнэ үү” гэдэг шийдвэр гаргасан шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр яг энэ хэвээрээ дахиад нэг тал нь Х.Баттулга гэдэг хүнийг гаргаж ирлээ. Нөгөө тал нь тун удахгүй сунгаагаа зарлаад дахиад нэг хүнийг гаргаад ирнэ. Ингээд хоёр талаас даргаа бүртгүүлэх гээд очиход Дээд шүүх өнгөрсөн хаврынхаа шийдвэрийг дахиад гаргах байх гэсэн бодолтой байгаа. Тиймээс би Эв нэгдэлтэй Ардчилсан нам хөдөлгөөнийг санаачилж байна. Тал талаасаа төлөөллүүдээ оролцуулаад эв нэгдлийн их хурлыг хийе ээ гэж байгаа юм. Үүгээрээ дүрмийн өөрчлөлтөө хийгээд тэрхүү өөрчлөлтөөрөө намынхаа даргыг Их хурлаасаа сонгодог болъё гэдэг саналыг дэвшүүлээд байгаа хэрэг. Тиймээс би намынхаа гишүүдээс 100 мянган хүний гарын үсгийг цуглуулж байгаа. Ийм ийм өөрчлөлтүүдийг хийхээр төлөвлөж байна. Аль болох эвтэй байж амжилтад хүрнэ. Нөгөөтэйгүүр энэ хоёр талын нөхдүүдийн хийж байгаа нэг зүйлд харамсаж буй. Юу гэхээр аль аль тал нь Ардын намтай тохиролцож, учраа олж байгаад намынхаа асуудлыг шийдвэрлэнэ гэдэг байр суурьтай байгаад байгаа юм. Энэ бол их харамсалтай зүйл.

АНУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Майкл Клеческитэй ярилцлаа.

---

-Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтсоны 35 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Ойн хүрээнд ямар арга хэмжээнүүд зохион байгуулагдахаар байна вэ?

-Миний хувьд Монголд ирээд гурван жил болж байна. Ер нь бол хоёр орны харилцааны хувьд маш сайхан жил тохиож байна гэж бодож байгаа. Ирээд хагас жил ч болоогүй байх тэр үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга байсан. Тэрээр тухайн үед Вашингтон хотод ажлын айлчлал хийж, хоёр орны хооронд стратегийн түншлэлийн харилцааг эхлүүлсэн. Энэ бол хоёр улсын хоорондох бодлогын баримт бичиг. Тэр утгаараа өндөр ач холбогдолтой. Нөгөөтэйгүүр энэ жил Монгол Улсын хувьд Япон улстай харилцаа тогтоосны 50 жил, ОХУ-тай харилцаа тогтоосны 100 жилийн ой тус тус болж байгаа нь онцлог. Манай улсын хувьд Монгол Улсыг тусгаар тогтнолоо мөнхөд хадгалж яваасай гэсэн бодолтой байдаг. Тэр ч утгаараа уг асуудалд олон талын дэмжлэг үзүүлж явах сонирхолтой. Тусгаар тогтнол гэдэг бол ямар ч улсын ард түмэнд хамгийн эрхэм үнэт зүйл байдаг. Монгол Улс бол хоёр том гүрний дунд байдаг. Тэр Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгааг би хоёр томоохон хүчин зүйл дээр тогтож, хамгаалагдаж байна гэж үздэг. Нэгдүгээрт, ардчилсан нийгэм, ардчилсан тогтолцоо. Хоёрдугаарт, чөлөөт эдийн засаг, зах зээл гэж ойлгодог. Ардчилал, чөлөөт зах зээл гэдэг өргөн хүрээтэй, нөгөө талаараа маш төвөгтэй ойлголт. Үүнийг зарим хүмүүс эмх замбараагүй байдал маягаар төсөөлж хардаг. Гэхдээ л ардчилал бол дэлхий дээрх хамгийн шилдэг тогтолцоо. Ардчилалд сайн зүйлүүд маш олон бий. Наад зах нь таны эрх чөлөө. Та чөлөөтэй хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй. Үүнийг тань ардчилал бий болгодог. Хүн чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх гэдэг бол ардчиллын амин сүнс болсон үнэт зүйл. Манай улсын хувьд Монгол Улсыг тууштай дэмжих бодлого явуулж байгаа. Монгол Улс бидний хувьд чухал гурав дахь хөрш улс хэвээрээ байгаа гэдгийг онцлон хэлье.

-Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө гэлээ. Америк бол ардчиллын үлгэр жишээ болсон улс. Тэр утгаараа хэвлэлийн эрх чөлөөний ашиг тусыг та юу гэж ойлгодог вэ?

-Энэ бол нийгмийн супер хүч гэж хэлмээр байна. Манай улсын хувьд хэвлэл мэдээллийн байгууллага болон сэтгүүлчдийг маш их хүндэлдэг. Тэр утгаараа хэвлэл мэдээлэл хүчтэй байдаг. Хүчтэй байдгийн хэрээр эрх баригчид болон төр засгийн үйл ажиллагаанд бодитой хяналтыг тавьж, бүр шаардлага тавьж ажиллуулдаг. Хэвлэлийн эрх чөлөөг дээдэлснээрээ тухайн улсын төр засгийн бодлого, үйл ажиллагаа зөв, шударга, нээлтт Тиймээс манайд хэвлэл, мэдээллийн хүч, тэр дундаа эрэн сурвалжлах чигийн сэтгүүл зүй маш үсрэнгүй хөгжсөн байдаг. Манайд бол хэн ч хэвлэлдээ муугаа үзүүлчихгүй, эсвэл муугаар гарчихгүй юмсан гэж хичээдэг. Тэр утгаараа аливаа ажил үүргээ чин шударгаар биелүүлж, төрийн үйлчилгээ ч гэх үү бүх зүйл бүх шатандаа шударга, ил тод, нээлттэй байх зарчмыг баримталдаг. Энэ бол улс хөгжих суурь хүчин зүйлүүдийн нэг.

-Дэлхий дахинд амаргүй үеийг туулж байна. Цар тахал одоо ч дуусаагүй байна. Үүний хажуугаар Украин, Оросын хооронд мөргөлдөөн, дайны байдал бий боллоо. Үүнийг та хэрхэн харж байна?

-Олон улсад хүндрэлтэй нөхцөл байдал бий болгож байгаа шалтгаанууд цөөнгүй байна. Монгол Улсын хувьд ковидын нөхцөл байдлыг маш амжилттай давж чадсан цөөн улсуудын нэг. Тийм учраас хэдүүлээ маскгүй ингээд уулзаж байгаад би баяртай байна. Манай улс ч тэр, Монгол Улс ч ялгаагүй амаргүй нөхцөл байдлыг туулж байна. Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдлыг би сайн ойлгож байна. Өмнөд хил хаалттай, орж ирэх бараа таваарын урсгал төдийлөн сайн биш байна. Үүнээс шалтгаалж эдийн засгийн хүндрэлүүд гарч байгаа нь ойлгомжтой. Хойд талдаа ОХУ нь нэг улсыг эзлэн түрэмгийлж байна. Энэ бол хоёр талын мөргөлдөөн биш, дайн биш. Энэ бол ОХУ-ын шууд эзлэн түрэмгийлэлт гэж би хэлнэ. Тусгаар тогтносон нэг улс нөгөө тусгаар улс руугаа шууд халдаж байгаа нь Монгол Улс төдийгүй дэлхий дахинд санаа зовсон асуудлын нэг болоод байна. Бидний харж байгаагаар энэ асуудалд гурван үндэслэл байна. Нэгдүгээрт ОХУ ийм зүйл болно гэдгээ эртнээс төлөвлөж. Хоёрдугаарт, ямар ч шалтгаангүй байхад шууд дайрсан. Дайрсаар байгаа. В.Путин ерөнхийлөгчийн гаргаж тавьж байгаа нэг шалтгаан бол Украиныг нацистуудаас цэвэрлэх. Тэгэхээр энэ бол шалтгаан биш. Украин шиг ардчилсан оронд ийм шалтгаан тавьж, дайрч байгааг бид шууд буруушааж байгаа юм. Олон улсын хэвлэл мэдээлэл, байр суурь нэг л зүйлийг хэлж байгаа. ОХУ-ын энэхүү үйлдэл бол цэргийн дээрэм. Тиймээс энэхүү үйл ажиллагаа нь хурдан зогсоохын тулд манай улс болон олон улсын зүгээс төрөл бүрийн хориг арга хэмжээг авч ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ дайныг цааш үргэлжлэхэд улам хүндрэлтэй болгох арга хэмжээнүүдийг авч байгаа гэсэн үг. Эдийн засгийн болон бусад төрлийн хориг тавихаас өөр арга байхгүй. Удахгүй дайн дуусна гэдэгт итгэлтэй байна. Манай улсын хувьд ОХУ-т тавьж байгаа хоригоос үүдэлтэй хүндрэлүүд Монголд бага байгаасай, бусад оронд бага нөлөөлөөсэй гэдэг утгаараа бодлоготой хориг тавьж байгаа.

-Манай улсын иргэдийн хувьд Америк руу очиж суралцах, аялах, ажиллаж, хөдөлмөрлөх, цаашлаад амьдрах их сонирхолтой байдаг. Тэр утгаараа Америкийн виз авах гэж нэлээдгүй цаг хугацааг зарцуулдаг. Энэхүү визийн асуудлыг хялбаршуулах, түргэн шуурхай болгох асуудлыг шийдвэрлэх үү. Энэ асуудлаар ямар ажил хийгдэхээр байна вэ?

-Визийн нөхцөл байдал яг одоогийн байдлаар маш их ачаалалтай байна. Энэхүү ачаалал ковидын нөхцөл байдлаас болсон. Түүнээс биш өөр ямар нэгэн шалтгаан байхгүй. Яг одоо монголчууд виз захиалахаар онлайнаар цаг авлаа гэхэд 2023 оны сүүлээр цаг гарч ирж байгаа. Хэрвээ иргэд хэдүй 2023 оны сүүлээр сул цаг байгаа ч тэр цагаа авчихаад төвөгшөөхгүй хүлээж чадвал визэнд орно. Гэхдээ бидний зүгээс аль болох энэ цаг хугацааг наашлуулах, илүү өргөн бүрэлдэхүүнтэй ярилцлагын цагаа нэмэгдүүлж ажиллана. Ямартаа ч одоогийн нөхцөл байдалд визний дараалал их үүссэн байгаа. Дахин хэлэхэд, энэ бол ямар нэгэн улс төрийн шалтгаан, эсвэл хоёр орны харилцаанаас болоогүй шүү. Энэ бол цэвэр цар тахлын нөлөөллөөс үүссэн асуудал. Цаашид энэ асуудал дээр түлхүү анхаарч ажиллах болно. Цахим визний тухайд байж болох л асуудал. Гэхдээ Америкийн Нэгдсэн улсаас бусад бүх оронд суугаа Элчин сайдын яам дээр энэ асуудал нэгэн зэрэг явагдаж байж болох асуудал. Тэр утгаараа одоогоор энэхүү ажлыг эхлүүлэх боломжгүй байна.

-Манай улсын хувьд хөрөнгө оруулагчид эдийн засагт их чухал нөлөө үзүүлдэг. Тэр утгаараа хөрөнгө оруулагчид ээлтэй, хөрөнгө оруулагчдыг татах бодлого баримтлахыг хичээдэг. Таны хувьд манай улсад гадны хөрөнгө оруулагчид орж ирэхэд ямар асуудал хүндрэл учруулж байна вэ?

-Маш сайн асуулт байна. Манай улсын хувьд Элчин сайдын яамнаас суугаа орныхоо хөрөнгө оруулагчдын орчин гэдэг тайланг гаргаж өгдөг, жил бүр. Энэхүү тайланг бэлдэхдээ Америк болон Монголын бизнесийн хүрээнийхэнтэй болон албаны хүмүүстэй уулзаж, хэлэлцүүлэг хийсний үндсэн дээр гаргадаг. Тэр үеэрээ Монголд бизнес хийх ямар хүндрэл байна, тулгамдаж байгаа асуудлууд юу байна вэ гэдгийг харилцан ярилцдаг. Үүнийгээ тусгай баг гаргаж, мөн дээр нь холбогдох судалгаануудыг хийж, энэ бүх зүйлээ нэгтгэж дүгнээд энэхүү тайланг гаргадаг байгаа. Үүнийгээ бид англи, монгол хоёр хэлээр бэлтгэн гаргадаг. Энэхүү тайлангаар хэд хэдэн зүйл тодорхой болдог. Нэгдүгээрт, хууль дээдлэх зарчим, хүн бүрд хууль тэгш үйлчлэх зарчим сул байна. Хоёрдугаарт, авлига хэт өндөр байна. Гуравдугаарт, бүх шатны хүнд суртал их байна гэж гарч ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, гадны хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсад орж ирээд хуулийн хэрэгжилт сул, тогтворгүй, авлига, хүнд суртал хэмээх гурван асуудалтай нүүр тулдаг гэсэн үг. Тиймээс Америк ч гэлтгүй аль ч улсын иргэд, аж ахуйн нэгж, компаниуд хүндрэлгүй, хуулиа тэгш мөрддөг, авлига хээл хахуульгүй, хүнд сурталгүй газар очихыг бодно шүү дээ. Тэд дэлхий даяар хаана хамгийн төвөг багатай, ашигтай орчин, газар байна, тийшээ л явна. Тиймээс Монгол Улсын хувьд нэн яаралтай эдгээр гурван асуудлаа шийдвэрлэх шаардлагатай гэсэн үг. Энэ асуудлыг бид төр засгийн түвшинд харилцан хэлэлцээд, санал бодлоо тусгаад явдаг. Монгол Улсын хувьд авлига гэдэг зүйл өндөр байна. Үүнийг хувь хүнтэй ч юмуу аль нэг байгууллага, эсвэл авсан өгсөн иргэдтэй тэмцэх маягаар шийдэх боломжгүй юм аа. Энэ өөрөө тогтолцооны асуудал. Системийн асуудал. Тиймээс хөрс суурь гэж ярьдаг тэр тогтолцоо, системийг шинээр бүрдүүлэх, илүү сайжруулах, өөрчлөх асуудлыг хийж байж, авлигаас сална. Салсан цагт хөрөнгө оруулагчид болон бусад үйл ажиллагаа саадгүй явахад тустай.

-Манай улсын хувьд Америк руу, бусад гуравдагч хөрш улс руу бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох их сонирхолтой байдаг ч санаснаараа экспорт хийж чаддаггүй. Сүүлийн жилүүдэд танай улстай хийх бараа бүтээгдэхүүний урсгал ямар байгаа вэ. Нөгөөтэйгүүр танайх манай улсаас голлож ямар бүтээгдэхүүн импортолж авч байна вэ. Үүнийгээ өргөжүүлэх ямар боломж байна гэж та хардаг вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд Америк, Монголын худалдааны эргэлт нэмэгдэж байгаа. Бодит тоон үзүүлэлт хэлбэл 30 хувиар нэмэгдсэн байна. Миний мэдэж байгаагаар Монгол Улсаас ноолууран бараа, бүтээгдэхүүнүүд манай улсад голлож борлуулагддаг. Мөн гоо сайхны бараа бүтээгдэхүүн орж ирдэг гэж сонссон. Манай улс руу шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр хоёр улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд бусад бараа бүтээгдэхүүнийг харилцан адил нэмэгдүүлэх бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа. Хоёр орны хооронд хөгжиж болох, хөгжсөөр ч байгаа нэг салбар бол мэдээлэл, технологийн салбар гэдгийг онцлон хэлье.

-Манай улсын хувьд цар тахлын шар түвшинд шилжсэн. Тэр утгаараа аялал жуулчлалын салбартаа түлхүү анхаарч байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор Америк руу шууд нислэг үйлдэх боломж байгаа юу. Та энэ асуудлаар ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Аялал жуулчлалын салбар гэдэг аливаа улсын ашиг орлого олох томоохон чухал салбарын нэг. Сүүлийн хоёр жил мэдээж ковид цар тахлын нөлөөллөөс болоод аялал жуулчлалын салбар таг зогссон. Харин энэ жилийн тухайд тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэх төлөв харагдаж байгаа. Мэдээж хоёр улсын хоорондох аялал жуулчлалыг бодитоор хөгжүүлье гэвэл нэн тэргүүнд шууд нислэгийн асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, Монголоос Америк руу Америкаас Монгол руу, иргэд, жуулчид шууд нисдэг болох учиртай. Тэр утгаараа шууд нислэгийн асуудлаар бид аль аль талдаа ярилцаж байна. Манай улсын хувьд шууд нислэг үйлдүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлье. Гэхдээ үүнийг шийдэхийн тулд хамгийн түрүүнд шаардлагатай хоёр том асуудлыг, алхмыг хийх ёстой. Нэгдүгээрт, манай улсад тээврийн аюулгүй байдлын алба гэж байдаг. Энэхүү алба олон улсын нисэх буудлын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор шаардлага тавин ажилладаг. Тэгэхээр Монгол Улс шууд нислэг хийхээсээ өмнө энэхүү албаны шаардлагыг хангасан байх учиртай. Хоёрдугаарт, нээлттэй агаарын хэлэлцээрт Монгол Улс нэгдэх шаардлагатай. Тиймээс эдгээр алхмуудыг авч хэрэгжүүлсний дараа шууд нислэг үйлдэх асуудлыг ярина гэсэн үг. Шууд нислэг байхгүй учраас жуулчид, иргэд улс дамжин нисч байна. Тэр утгаараа зардал мөнгө, цаг зав гээд олон бэрхшээл тулгарч байгаа. Хэрэв шууд нислэгтэй болчихвол олон давуу талыг бий болгох нь ойлгомжтой.

-Элчин сайд гэдэг тухайн суугаа орондоо өөрийн иргэдийн эрх ашгийг нэн түрүүнд хамгаалан, хангаж байдаг үүрэгтэй. Тэр утгаараа Монгол Улсад ажиллаж, амьдарч, сурч байгаа америк иргэдийн эрх ашиг хөндөгдсөн, тулгамдсан асуудал байдаг уу?

-Ер нь бол манай улсын иргэдэд томоохон хүндрэлтэй асуудал байхгүй. Адилхан хүний амьдрал учраас жижиг, наанатай цаанатай асуудал үүсдэг. Гэхдээ түүнийг нь тухай бүрд нь шийдээд явж ирсэн. Яг тулгамдаад байгаа том асуудал одоогоор алга байна.

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын хууль, эрх зүйн бодлогын нарийн бичгийн дарга О.Баасанхүүтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-АМ.ДОЛЛАР, ЮМНЫ ҮНЭ ӨСӨХ НЬ ЗАСГИЙН ГАЗАРТ АШИГТАЙ. ТИЙМЭЭС МОНГОЛБАНК ЗАСГИЙН ГАЗРЫН “ХОЙД ЭЭЖ” НЬ БАЙЖ, ХЯНАЛТ ТАВИХ, ЦААШЛААД ОГЦРУУЛАХ АСУУДЛЫГ Ч ХӨНДӨХ ЭРХТЭЙ-

---

-Дээд шүүхийн шийдвэр гарч намын тамга, гэрчилгээ нэг талдаа гарлаа. Одоо намын даргыг өөрчлөхөөс эхлээд ажлууд хийгдэх байх. Цаашид ямар үйл ажиллагааг шуурхайлан хийхээр байна вэ?

-Цаашдын үйл ажиллагааг ярихаас өмнө нэг бодит үнэнийг хэлье. 2020 оны сонгуулиар АН ялагдал хүлээсэн. Ялагдсан учраас дүрмийн дагуу бүх шатны дарга, удирдлага, Үндэсний бодлогын хороогоо дахин шинэчилж, байгуулах ёстой байсан. Харамсалтай нь энэ үйл явдал болох гэж байтал тухайн үеийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Х.Баттулга тэргүүтэй нөхөд намын дүрмийг өөрчилж, нэг хүнд үйлчилдэг нам болгох гэж явсан. Энэ асуудлаас үүдэлтэй маргаан өрнөж эхэлсэн. Нөгөөтэйгүүр манай нам 2020 оны сонгуульд ялагдсан хоёр шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, намын гол лидер гэж хэлж болох хүмүүсийг хууль, хяналтын байгууллагаар шалгах нэрийн дор тэр үеийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тэргүүтэй хүмүүс сөрөг пиар хийсэн. Хоёрдугаарт, бололцоотой байж болох нэр дэвшигчдийн дор зохион байгуулалттай мөнгө төлж, санал хуваах ажлыг явуулсан. Тухайлбал, П.Галиндив болон Н.Алтанхуягийг ч юм уу. Ингэж улс төрийн явуулгаар намыг ялагдалд оруулсан. Одоо дүрэм өөрчлөгдсөн гэдэг утгаараа бид бүх шатандаа ротаци зарлаад Үндэсний бодлогын хороо болон намын бүх шатны удирдлагуудыг өөрчилнө. Үүнд намын одоогийн дарга ч орж байгаа. Энэ ажил үе шаттай хийгдээд явна.

-Энэ хавартаа багтаад танай намын даргын сунгаа явагдах уу?

-Тэрийг би сайн хэлж мэдэхгүй байна. Ямартаа ч манай намын дүрэм өөрчлөгдсөн, тодорхой болчихсон. Ямар нэгэн хуулийн маргаантай асуудал байхгүй. Тиймээс хуваарийн дагуу бүх аймаг, сумдын дарга, удирдлагуудыг өөрчилнө. Нэг зүйл хэлэхэд, одоо тэдний талын эд нарын талын нам гэдэг зүйл байхгүй. Тиймээс энэхүү ротацид Ардчилсан намын гишүүн бүхэн орно. Өөрөөр хэлбэл фракц, тал гэхгүйгээр бүгд л анхан шатны нэгждээ бүртгүүлээд дүрэм журмаараа сонгогдоно. -Энэ саналыг нөгөө талын нөхдүүд тань хүлээж авах уу. Тэр хүмүүстэй уулзаад одоо нам нэг талдаа болсон. Хэдүүлээ нэгдээд намынхаа дарга, удирдлагуудыг шинээр сонгоё гэдэг зүйлээ ярьсан уу?

-Анхнаасаа л бид, хоёр болж хуваагдсан зүйл байгаагүй. Харин Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга гэдэг хүн нэг талд гарчихаад дунд нь өөрийнхөө гар хөлийн хүмүүсээ явуулж, хагаралдуулдаг, үйл ажиллагааг хоёр болгох ажлыг хийдэг байсан. Түүнээс биш бодит байдал дээр дүрэм журмынхаа хүрээнд ямар ч хагарал, маргалдаан байгаагүй. Нөгөөтэйгүүр нөгөө тал гэж яриад байгаа хүмүүст бидний зүгээс хангалттай буултыг хийсэн. Хийсээр ч байгаа. Тэр хүрээндээ уулзаж ярилцаад эцэст нь Улсын дээд шүүхээс асуудлыг нэг талд нь гаргалаа шүү дээ. Одоо бол ширээний ард суугаад аливаа асуудлаа ардчиллын зарчмаараа шийдээд явъя л гэж байгаа.

-Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга 21 аймгаар тойроод сунгаа дуусаад дийлэнх олонхын санал авсан. Одоо энэхүү сунгааныхаа баримт, материалыг Дээд шүүхэд өгнө. Ингээд дахиад асуудал шүүх дээр үүсэх юм биш үү?

-Луувангаа иднэ үү, лаагаа иднэ үү гэдэг шиг тэр хүн өөрийнхөө мөнгөөр ямар жүжиг тоглож байгаа нь өнөөдрийн Ардчилсан намд ямар ч хамаагүй. Нөгөөтэйгүүр Х.Баттулга гэдэг хүн Ардчилсан намын гишүүн биш. Учир нь хуульд Төрийн албан хаагч болох юм бол намаас түдгэлздэг. Төрийн албанаасаа буухаар намын гишүүнчлэл нь автоматаар шууд сэргэдэг. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болох юм бол намаасаа бүрмөсөн гарч, нам бус болдог. Ерөнхийлөгчөөсөө буугаад аль нэг намд орох хүсэлтээ дахин илэрхийлж шийдвэрлүүлдэг. Үнэхээр Х.Баттулга Ардчилсан намын гишүүн юм бол үнэмлэх, батлахаа харуулчих. Хэний гарын үсэгтэй, тамга тэмдэгтэй батлахтай юм. Тийм зүйл байхгүй. Ийм зарчимгүй асуудал Дээд шүүх дээр очоод шууд л унана. Үүнийг шүүх хүлээж авахгүй. Энэ өөрөө хуулийн асуудалтай, хууль зөрчсөн үйлдэл. Сунгаа хийхдээ нэг тэрбум төгрөг намын гишүүдэд зарцуулсан гэсэн. Үүнийг нь бид мэдэж байсан учраас эгэл жирийн намын гишүүд энэ хүнээс хэдэн төгрөг ч гэсэн аваад явбал зүгээр байх гэж харсан. Тэртэй тэргүй Дээд шүүх гэж байна, хууль гэж байна. Асуудал хуулийн хүрээнд шийдэгдэхээс хойш өнөөдөр энэ хүн мөнгөө үрээд 21 аймгаа тойроод аялаад ирсэн нь тэр хүний л асуудал.

-Нөгөө талаасаа энэ сунгаанд танай намын олон мянган гишүүд оролцож үг, үзэл бодлоо илэрхийллээ. Санал хураалтад Х.Баттулгад 113 мянган хүн саналаа өглөө гэж байгаа. Энэ олон хүмүүсийн эрх ашиг хамаагүй юу?

-113 мянган хүн санал өгсөн үү, 100 хүн санал өгсөн үү гэдгийг хянах ямар ч боломжгүй шүү дээ. Яагаад гэвэл өрсөлдөгч байхгүй сонгууль. Ж.Батсуурь гэдэг нь нэрээ татчихаар хөндлөнгийн талын хяналт байхгүй болчихно биз. Тэгэхээр Х.Баттулга гэдэг хүнд хичнээн хүн санал өгсөн бэ гэдгийг хянах, бодит тоо гаргаж ирэх ямар ч боломжгүй. Тэр хүн өөрөө тоогоо гаргаад ирсэн ч болно шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол зүгээр хиймэл тоо.

-Хиймэл тоо гэснээс танай намын хоёр хуваагдсан байдлыг харахаар О.Цогтгэрэл талтай Ардчилсан намын гишүүд нь хамаагүй илүү байсан шүү дээ…

-Энд нэг зүйлийг ойлгох ёстой. 2020 оны сонгуулиар Ардчилсан нам ялагдсан. Улмаар бүх шатны дарга, удирдлагууд дүрмийнхээ дагуу ажлаа өгөх ёстой биз. Гэтэл тэр хүмүүс огцрохгүй, албан тушаалтайгаа үлдэхийн тулд хүний мөнгөн дээр тоглож, богино зайны улс төр хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, нөгөө тал гэгдэх хүмүүс яаж олон болж харагдаад байна вэ гэхээр, энэ мэт богино зайны улс төр хийсэн нөхдүүдэд албан тушаалтайгаа үлдээ гэсэн наймааг ярьсан болохоор олон болж харагдаж байгаа юм. Удахгүй бид шинэ дүрмийнхээ хүрээнд намын Их хурлаа хийнэ. Хариуцлага үүрнэ гэдэг бол аль ч намд байдаг. Тэр дундаа намын дарга байсан хүн хариуцлагаа үүрээд явах нь тодорхой. Энэ бол цаг хугацааны л асуудал. Бидний үзэж байгаагаар бол энэ намраас бүх асуудал цэгцэрчих болов уу гэсэн хүлээлттэй сууна.

-Танай намын даргын сунгаанд нэр дэвших цөөнгүй хүмүүс байгаа байх аа. Та нэрээ дэвшүүлэх үү?

-Би нэр дэвшиж өрсөлдөхгүй ээ. Мэдээж намын гишүүн хэн ч байсан өрсөлдөж болно. Гэхдээ Х.Баттулга гэдэг хүн Ардчилсан намын гишүүн биш учраас энэ хаалга хаалттай байна. Бид дургүйдээ энэ хүнийг дэвшүүлэхгүй гэж хэлж байгаа юм биш. Эхлээд энэ хүн намын гишүүн болох ёстой.

-Та ер нь Ардчилсан намд яагаад ажиллах болсон юм бэ?

-Олон зүйлийг хэлж болно. Ерөнхийдөө Ардчилсан намыг сонгох гурван шалтгаан байсан. Тухайн үеийн Ардчилсан намаас сонгогдсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга тэргүүтэй хүмүүс энэ намыг зохион байгуулалттай булшлах ажлыг хийж эхэлсэн. Булшлаад суурин дээр нь өөрсдөө гарч ирэх санааг нь би мэдсэн. Тухайн үед сонгуулийн хуулийг Х.Баттулга өөрчилсөн. Шалтгаан нь Ардын намыг дахин 62 суудалтай болгох байсан. Би хувиа бодоод Ардын намд очоод албан тушаал аваад явах боломжтой л байсан. Гэхдээ эцсийн эцэст би улс төрд орохдоо өөрийгөө бодож ороогүй. Улс эх орныхоо төлөө, сөрөг хүчний дуу хоолой болох гэж орсон. Эрх баригчид ард түмнийг гутаан доромжилж байгаа үйлдлийг зогсоохын тулд улс төрд ганцаараа биш, олуулаа байх ёстой гэдэг зарчмаар эргээд Ардчилсан намынхаа гишүүнчлэлээ сэргээж орж ирсэн.

-Сөрөг хүчний хувьд эрх баригч намын үйл ажиллагааг шүүмжилдэг. Эрх баригч нам амаргүй үед төр удирдаж байна гэж байгаа. Хэрэв Ардчилсан нам 2020 оны сонгуульд олонх болсон бол өнөөгийн эрх баригчаас илүү байж чадах байсан уу?

-Хамаагүй илүү ажиллах байсан. Өнөөдөр эрх баригчдын амьдрал тасраад ард түмний амьдрал гутраад л явж байна шүү дээ. Ардын нам 2000 онд Төрөө хямралаас түмнээ ядуурлаас гаргана гэсэн. Сүүлд хамтдаа бүгдээрээ гоё хөгжье гэсэн. Тэгсэн атлаа бидний хүч дутаад байна, хамтдаа хүчээ нэгтгэе гэлээ. Хамгийн сүүлд шинээр гоё сэргэж амьдаръя гэдэг бас л нэг хоосон амлалт, уриа лоозон гаргаж ирээд явж байна. Манай нам ч байна уу, Ардын нам ч байна уу аль ч Засгийн газар гарч ирсэн ерөөсөө хоёр бүлэг ажлыг л хийчих хэрэгтэй. Нэгдүгээр бүлэгт нь эдийн засгаа хөгжүүлэх. Үүнд үнийн өсөлтийг барих, ханшийн өсөлтийг барих, төгрөгийн ханш өндөр байх, ажилгүйдлийг бууруулах, ядууралтай тэмцэх. Хоёр дахь бүлэгт нь гэмт хэрэгтэйгээ тэмцэх. Үүнд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг нь орно. Нөгөө хүчин, хулгай, дээрэм гээд бүгд орно. Ердөө энэ хоёр бүлэг ажлыг л хийж чадаж байгаа Засгийн газар бол сайн ажиллаж байна гэж үзнэ. Манай нам гарч ирсэн бол энэ хоёр бүлэг ажлыг хол илүү хийх байсан. Харамсалтай нь бид гучин жил нөгөө нэг дүлийгээ сонгоод сайн үр дүн гаргахыг нь одоог хүртэл хүлээгээд л сууж байна.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ мэдээлэл хийсэн. Сүүлийн үед үнэ, валютын өсөлт болон олон улсын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор. Танай нам энэ асуудлаар Засгийн газарт хэр шаардлага хүргүүлэн ажиллаж байна вэ?

-Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар үнэхээр аймшигтай байна.

-Аймшигтай гэдэг нь…?

-Ямар ч ажил хийхгүй байна. Үнэхээр гутамшигтай ажиллаж байна. Нэг талаасаа бид өөрийгөө тайвшруулдаг. Юу гэхээр ард түмэн намайг Ардчилсан намыг сонгоогүй Ардын намыг ажилла гэсэн дээ гэж. Гэхдээ эд нарын ажиллаж байгааг нь хараад үнэхээр бухимдах зүйлүүд гарч ирж байна.

-Хоёулаа тухайлж ярья. Жишээ нь, шатахууны үнийн өсөлт дээр хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Бензин, шатахууны үнийг буулгах ёстой. Гэтэл Л.Оюун-Эрдэнэ шатахууны үнийн өсөлтийг Украины дайнтай холбож өөрсдийгөө өмөөрөөд байна. Украины дайн үүнд ямар ч хамаагүй. Монгол, Орос хоёр зуун, зуун жилийн хамтын найрсаг, ахан дүүсийн харилцаатай хөрш орнууд. Орос, Энэтхэгийн харилцаанаас илүү Орос, Монголын харилцаа илүү дотно. Тэр утгаараа өнөөдөр шатахууны үнэ өсөөд байгаа асуудлаар оросуудтай очоод орос ах нарын аргаар уулзах ёстой. Тэдний хэлээр ярьдаг, хамт суугаад ганц нэг татчихдаг, хамт суугаад амьдрал ярьчихдаг, хамт суугаад зовлон жаргалаа хэлээд, үүх түүхээ хөөрөлдөөд суучих, тийм туршлагатай хүмүүсийг тусгай үүрэгт Элчин сайдаар томилж Орос руу явуулах ёстой. Тэр хүн нь тагнуултай нь ярьчихдаг, генералтай нь ярьчихдаг тийм л дипломатчдыг явуулах хэрэгтэй. Орос шиг л бай л даа гэдэг зарчмаар асуудалд хандаад үнээ буулгуулчих боломж байна. “Жаст”-ын Ш.Батхүүг би мэднэ. Мань нөхөр нэг найзтайгаа уулзаж тавин грамм татаж. Тэгсэн нөгөө найз нь чи энэ хэдэн вагон бензинийг авчих гэж л дээ. Тэгэхээр нь мань нөхөр шууд Худалдаа хөгжлийн банкнаас мөнгө зээлээд тэр бензинийг авчихаж.

Тухайн үед бензин өндөр үнэтэй, ховор байсан цаг. Ингээд хэдэн вагоноор нь шатахуун оруулж ирээд өөрөө ч баяжсан, улсад ч ашигтай ажилласан. Энэ мэт Орос руу очоод ингээд ярьчих хүн манайд цөөнгүй бий. Хөгширч үхчихээгүй бол Хангай, Санжийн Баяраас эхлээд олон хүн байна. Ийм хүмүүс явуулж, ярьж хэлэлцээр хийж байж бензин, шатахууны үнэ буурах боломжтой. Түүнээс биш Б.Батцэцэг шиг нэг хүүхэн очоод яриа хийж чадахгүй ээ. Мэдлэг боловсрол дутаж байна гэж хэлээгүй, аливаа зүйл харилцаан дээр тогтдог. Яаж ярих, яаж харилцахаас бүх зүйл шалтгаална шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр “Жаст”-ын хэргийг хурдан дуусгамаар байна. Энэ хэрэг дуусчихвал Монгол Улс бензинээ 2000 төгрөгөөс доош авах боломж байгаа шүү. Би үлгэр яриагүй. Ийм нарийн зүйлүүд байдаг. Харамсалтай нь үүнийг шийдэхгүй, энэ чиглэлээрээ бодит ажил хийхгүй байна.

-Хөгжлийн банкны асуудал нийгэмд шуугиан болж байна. Энэ талаарх Засгийн газрын бодлогыг хэрхэн харж байна?

-Энд гурван асуудал бий. Нэгдүгээрт, төрийн 760 тэрбум төгрөгийг яах юм. Ямар ч хариулт байхгүй. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшлийг өрөө төл гэж байна. Яаж төлөх юм. Төлөх боломжийг нь эд нар өөрсдөө хаачихсан. Өөрөөр хэлбэл, дансыг нь хаачихсан байхад яаж өрөө төлөх вэ. Өрөө төлье гэхээр төлүүлэхгүй гээд прокурор дээр хаагаад суучихаж байна. Ингэхээр яаж өрөө төлцгөөх юм. Өнөөдөр хууль мэдэхгүй, бодит байдлаа харж чадахгүй яриад байна. Өрийг нь төлүүлнэ гэх. Төлүүлж болно. Зээл гэдэг чинь гэмт хэрэг биш үү дээ. Өнөөдөр нэг иймэрхүү худлаа зүйл ярьж улс төрийн оноо авдгаа болих хэрэгтэй. Ерөнхий сайд Эрдэнэтийн 49 хувийг ярьж байна. Оросууд үүнийгээ буцааж авна гээд аль эрт яриад тохироод одоо зөвхөн Арбитрын шүүхийн шийдвэрийг л хүлээгээд сууж байгаа юм билээ. Одоо эд нар УИХ-ын тогтоол буруу гарсан гэж ярьж байна. Тухайн үед би энэ асуудлаар эсрэг кноп дарж байсан. Наад УИХ-ын тогтоол чинь буруу гарах гээд байна шүү гэж. Тэгтэл намайг сахал Эрдэнэбилэгийн тал гэдэг пиарыг Намбарын Энхбаяр хийж байсан. Одоо өөрсдөө үнэнд гүйцэгдсэн. УИХ-ын тогтоолоо хүчингүй болгохгүй бол Эрдэнэтийн 49 хувиа авч чадахгүй гэж байна. Эд нар ийм л гоомой зүйл хийдэг байхгүй юу.

-Эрх баригчид ард түмнийг хэмнэлтийн горимд орцгооё гэж уриалаад байгаа. Үнэхээр Монголын эдийн засагт улаан гэрэл асчихаад байна уу?

-Г.Занданшатар ард түмнийг ингэж доромжилж болохгүй. УИХ-ын дарга Засгийн газрыг шаардаж ажиллах ёстой болохоос ард түмнийг доромжилж болохгүй. Монголбанкаа ханшаа буулга гэж шаардаж байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр Ерөнхий сайд Монголбанкны ерөнхийлөгчийг цээжээрээ хамгаална гэж байна. Уучлаарай, Монголбанк бол Засгийн газрын “Хойд ээж” байх ёстой. Засгийн газартай хэзээ ч нэг өвөр түрийндээ орж болдоггүй. Дэлхий дээр ийм жишиг байхгүй. Ерөнхий сайд нь Монголбанкны Ерөнхийлөгчийг өмгөөлж, хамгаалж байна гэдэг бол цаанаа ашиг сонирхлын зөрчил байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр Шинэ сэргэлтийн бодлого гэж бас худлаа хоосон зүйл гаргаж ирчихээд бодит байдал дээр эдийн засгаа огт өсгөхгүй байна. Үнэхээр өсгөе гэж байгаа юм бол энэ төмөр замаа хурдан барь л даа. Үүнийг гацаасан зарим улстөрчид байгаа гэж зарлаад байна. Яг хэн юм, нэртэй устай нь хэлээч. Худлаа, энэ бол мөсөн уулын оргил гэх. Шууд хэл. Ерөнхий сайд хэн ямар хулгайч вэ гэдгээ мэдэж байгаа бол шууд хэл. Хэлж чадахгүй бол мөсөн уулын оргил гэсэн зүйлүүд ярих ямар ч шаардлагагүй. Ингэж дунд нь яс хаяж ард түмнийг хагаралдуулах ёсгүй. Л.Оюун-Эрдэнэд юу л байна эрх мэдэл байна. Буруутайг нь хууль, шүүхийн байгууллагаар шалгуулаад буруугүйг нь ажлыг нь сайн хийлгэх тал дээр чиглэл өгөөд явах бүрэн боломж байна. Зүгээр тайлбар тавилгүй ажлаа хий л дээ. Ингэж төрийг чадамжгүй байдал руу битгий оруул. Сүр Данзан байх буруу шүү.

-Монголбанк, Засгийн газар өвөр түрийндээ орж огт болохгүй гэлээ. Яагаад уялдаа холбоотой ажиллаж болохгүй юм?

-Дэлхий дээр тийм туршлага байхгүй. Яагаад ч холбогдож болохгүй хоёр байгууллага. Яагаад гэвэл Сангийн яам гэж байна. Төсөв гэж байна. Монголбанк бол төсвөөс тусдаа байгууллага. Тэд өөрсдөө төсвөө босгох, хараат бус байх үүрэгтэй. Юмны үнэ өсч байгаа нь Сангийн яам, Засгийн газарт ашигтай. Яагаад гэвэл 1000 төгрөгийн татвар гэж 10 хувийг нь авах, 3000 төгрөгийн татвар гэж 10 хувийг нь авах илүү ашигтай биз. Ингэж татварынхаа хэмжээгээр мөнгө орж ирнэ. Орж ирсэн мөнгөөрөө төсвөө бүрдүүлнэ. Тиймээс Засгийн газарт ашигтай. Үүний эсрэг Монголбанк зогсдог. Үнийн өсөлтөөс шалтгаалж ханшийн уналт болно. Улмаар инфляци бий болно. Ам.долларын ханш өснө. Ийм үйлдэл болохоос урьдчилан сэргийлэх үүднээс Монголбанк УИХ-тай нийлж Засгийн газарт хяналт тавьдаг байгууллага. Улмаар огцруулах шаардлагыг Монголбанк гаргадаг, энэ Засгийн газар ажиллаж чадахгүй байна гэж. Ийм үүрэг чиглэлтэй байгууллага болохоос биш Ерөнхий сайдын ивээл дор байдаг газар биш ээ.

-Ам.долларын ханш бусад юмны үнэ өдөр ирэх тусам өсч байна. Энэ асуудлаар авч хэрэгжүүлж буй Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааг та шүүмжилж байна. Та түрүүн хэллээ. Ханш өсөх нь Засгийн газарт ашигтай гэж…

-Та түрийвчин доторх мөнгөө гаргаж ирээд хэний гарын үсэг байгааг нэг харчихаарай. Дандаа Баярсайхан гэх нөхрийн гарын үсэг байгаа. Энэ хүний үед Монголбанк ямар их мөнгө хэвлүүлсэн юм бэ. Мөнгө хэвлүүлнэ гэдэг эдийн засагт асар их сөрөг үр дагаврыг авчирдаг. Баярсайханы өмнөх Золжаргалын гарын үсэгтэй мөнгө байна уу, цөөхөн л бий байх. Энэ бол валютын ханш өссөн гол шалтгаан. Үүнд хариуцлага тооцох ёстой. Засгийн газар нь үүнийгээ тогтож ярих учиртай. Түүнээс биш төгрөгийн ханшийн уналт Хятад хилээ хааснаас, эсвэл Украин Оросын хоорондох дайнаас болоогүй ээ. Гол зүйл нь юу байна вэ гэдгийг эдийн засгийн шинжээч дээр гаргуулж ирэх хэрэгтэй. Хөгжлийн банкны асуудал дээр ч гэсэн валютын өсөлтөөс болоод иргэд хохирч байна. Ханшийг хэн барих ёстой юм гэвэл Монголбанк. Одоо ам.доллар хэд хүрчихээд байна. Үүнийг өмөөрөөд байх асуудал мөн үү. Ерөнхий сайдад үнэхээр мэргэжлийн хүн олдохгүй бол бусад мэргэжлийн хүмүүстээ нам харгалзахгүй ханд л даа. Одоо танай, манай нам гэхээс илүү Монгол Улсын төлөө хамтдаа зүтгэхгүй бол болохгүй цаг үе ирээд байна шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн асан, Ардчилсан намын дарга Содномзундуйн Эрдэнэтэй намын дотоод асуудал болон цаг үеийн асуудлаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа.

---

– ХОНГИЛЫН ШҮҮХ ПРОКУРОР ГЭДЭГ ЧИНЬ ИЙМ Л ЮМ БАЙЖ. БИ БАС ХАЛЬТ ОРООД ЧИРЭГДЭЖ ҮЗЛЭЭ –

---

-Танай намын ээлжит бус Их хурал өнгөрсөн долоо хоногт болов уу даа. Уг хурлаар ямар асуудлыг хэлэлцэв. Хурлын явц болон гарсан шийдвэрийн талаар ярихгүй юу?

-Юуны өмнө манай намын Их хурал маш амжилттай болж өндөрлөсөн. Цахим болон танхим хосолсон 1100 гаруй төлөөлөгч оролцсон. Энэ хурлаар бид олон асуудлыг авч хэлэлцээгүй. Голлож Ардчилсан намын Үндсэн дүрмийн өөрчлөлтийг авч хэлэлцсэн. Тэгээд бусад гэсэн асуудлын хүрээнд намын болон олон улсад үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар хэлэлцэж, харилцан санал бодлоо солилцоцгоогоод өндөрлөсөн. Хэдий богино хугацаанд зарлагдсан ч гэсэн хурлын үр дүн өндөр байлаа.

-Үндсэн дүрмээ хэлэлцлээ гэж байна. Яг ямар дүрмийн өөрчлөлтүүд хийгдэв ээ?

-Ардчилсан намын үндсэн дүрэмд голлож долоо, найман өөрчлөлт орсон. Тэр нь дандаа намын үндсэн дүрмийн хүрээний асуудлууд.

-Ээлжит бус Их хурал зарлагдах болсон гол шалтгааныг Дээд шүүхээс шаардсан бичиг баримт, материалыг бүрдүүлж өгөхтэй холбоотой гэж ойлгосон, зөв үү?

-Тийм. Гэхдээ Улс төрийн намын тухай хуулийн 13.4 дээр байдаг л даа. Тухайн намын Их хурлаар батлагдсан дүрэм журамд төлөөллийн төв байгууллага нь нэмэлт өөрчлөлт оруулж болно гэж заасан байдаг. Уг нь ийм хуультай. Сая эрх баригч нам өөрийнхөө бага хурлаар дүрмийн өөрчлөлтүүдээ шийдээд, намын даргаа сонгоод батлууллаа шүү дээ. Энэ бол хуулиараа зөвшөөрөгдсөн байдаг. Манай намын дүрмээр бол намын төлөөллийн төв байгууллага нь Үндэсний бодлогын хороо. Энэ байгууллагаараа үндсэн дүрмийн өөрчлөлтөө боловсруулаад хүргүүлсэн юм, өмнө нь. Гэтэл Улсын дээд шүүхээс танай намын Үндсэн дүрмийн 9.1-д зааснаар төлөөллийн төв байгууллагаар биш, намын Их хурлаараа батлагдах дүрэмтэй юм байна. Тиймээс энэ удаад бүртгэхээс татгалзаж байна. Танайх Их хурлаараа үүнийгээ өөрчиллөө гэсэн утгатай хариу ирсэн. Тэр утгаараа Дээд шүүхээс ирсэн хариу, шаардлагын дагуу бид сая намын Их хурлаараа энэхүү өөрчлөлтөө хийж, баталгаажуулаад хүргүүллээ.

-Зөвхөн дүрмийн өөрчлөлтийг Их хурлаараа ярьсан гэлээ. Угтаа намын Их хурал гэдэг тулгараад байгаа бүхий л асуудлаа хэлэлцээд шийдвэрлэдэг учиртай биш бил үү?

-Ээлжит бус Их хурал гэдэг яг өнөө маргаашдаа тулгамдаад байгаа гол асуудлаа хэлэлцэж шийдвэрлэхийн тулд л зарлагддаг шүү дээ. Ер нь бол намын өргөн хүрээтэй асуудлуудаа голдуу ээлжит Их хурлаараа ярьдаг л даа. Нам дотор үүсээд байгаа асуудлуудаа болон бусад болсон болоогүй асуудлуудыг бид намынхаа Үндэсний бодлогын хорооны хурлаараа байнга л ярилцаж, хэлэлцэж байгаа. Тэр утгаараа саяны болсон Их хурлаараа намын дотоод асуудлын талаар айхтар яригдаагүй ээ. Ер нь бол намын дотоодод үүссэн маргаантай асуудлуудыг намын хүрээндээ яаралтай шийдвэрлээд явна.

-Дээд шүүхээс яг одоогоор Ардчилсан намын даргаар ямар ч хүн бүртгэлгүй байна гэж яриад байгаа шүү дээ?

-Хэн тэгж байгаа юм.

-Танай нөгөө талд байгаа хүмүүс тийм мэдээлэл өгөөд байна?

-Нөгөө тал гэж яриад өөрсдийгөө Ардчилсан нам гээд нэрлэчихсэн, түүгээрээ хууль бус үйлдлүүд хийгээд байгаа нөхдүүд Дээд шүүхийн өмнөөс тайлбар хийдэг хэн юм. Би тэрийг гайхдаг. Тэдэнд Улсын дээд шүүхийн өмнөөс тайлбар хийх эрх байхгүй шүү дээ. Шүүхийн тогтоол шийдвэр дээр цагаан дээр хараар яг юу гэж бичсэн байна, түүнийг л ярих учиртай. Түүнээс биш тайлбарлах, буруу мэдээлэх эрх хэнд ч байхгүй. Тэгвэл би нэг юм хэлье л дээ. 2017 оны гуравдугаар сарын 15-нд хуралдсан Улсын дээд шүүхийн 01 дүгээр тоглоол өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр байгаа. Үүнийг хэн ч хүчингүй болгоогүй. Энэ асуудлаар хэн ч маргаан үүсгээгүй шүү дээ. Энэ тогтоолыг үндсэлээд Улсын Ерөнхий бүртгэлийн газар биднийг бүртгэчихсэн байгаа. Харин энэ бүртгэлтэй байсан зүйлийг Улсын дээд шүүхийн цахим сайт дээр 2020 онд Улсын дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн танхимын шүүгч Сонинбаяр гэх нөхөр дур мэдэн, эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглаад Туваан тэргүүтэй нөхдүүдийн хүсэлтийг үндэслээд намайг тэр цахим мэдээллийн сайтаас хассан. Оронд нь Тувааныг АН-ын даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр бүртгэсэн. Энэ дагуу Сахилгын хороо нь гомдол гаргаад уг гомдол нь үндэслэлтэй гээд цааш явсан. Сонинбаяр гэх нөхөр ч өөрөө давж заалдсан. Улмаар бүх шатны шүүхээр яваад хамгийн сүүлд Хяналтын шатны шүүх хурлаар ороод Сонинбаярыг гэм буруутай гэдгийг тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл, Сонинбаяр гэх нөхөр Улсын Дээд шүүхийн мэдээллийн сайтад С.Эрдэнийг хасаад Тувааныг бүртгэсэн нь хууль бус байж гэдгийг тогтоосон. Үүнээс болж Сонинбаяр гэх этгээд ажлаасаа халагдаад одоо тэтгэвэртээ гарчихсан. Үүнээс өөр ямар нотлох баримт хэрэгтэй юм. Нөгөөтэйгүүр Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэ гэдэг хүн бүртгэлтэй байна гэдэг Улсын дээд шүүхийн 01 дүгээр тогтоол хэвээрээ байна. Харин одоог хүртэл тэр цахим мэдээллийн сайтад С.Эрдэнэ гэдэг хүнийг сэргээж бичих асуудлыг яагаад шийдэхгүй байгаа юм.

-Асуудал үүнээс болж үүсчээ, тийм үү. Нөгөөтэйгүүр та М.Тулгат гэдэг хүнийг гаргаж ирсэн шүү дээ…

-М.Тулгатыг Ардчилсан намын даргаар бүртгүүлэх гэж Улсын дээд шүүхэд гурван удаа өгсөн. Гурвууланд нь татгалзсан шийдвэр гаргасан. Ингэх тоолондоо танай нам дотооддоо маргаантай байгаа учраас маргаанаа шийдвэрлэж ир ээ гэдэг хариу өгдөг. Нэгдүгээрт, М.Тулгатыг намын шинэ даргаар бүртгүүлэх асуудлыг хүргүүлсэн. Яах вэ, маргаантай гэж үзэж болно. Гэтэл Улсын дээд шүүхийн шийдвэр нь өөрөө хууль зөрчөөд байгаа юм.

-Ямар хуулийг Дээд шүүх зөрчсөн гэж…

-Улс төрийн намын тухай хуулиар Улсын Дээд шүүх аливаа хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг уг хуулиар хийдэггүй. Уг хуулиар шүүх зөвхөн бүртгэлийн байгууллагын чиг үүргийг л хэрэгжүүлдэг. Улс төрийн намын дарга бүртгүүлэх гээд ирлээ. Улсын дээд шүүхийн журманд бүрдүүлбэр хангах гэж бий. Үүгээрээ тэр материал бүрдүүлбэрийг нь хангасан бол ямар нэгэн тайлбаргүйгээр шууд л бүртгэх ёстой. Түүнээс биш танайх дотооддоо маргаантай байна, дотооддоо асуудалтай байна гэсэн тайлбарыг яагаад ч өгөх эрхгүй. Улс төрийн намын тухай хуулиар үүнийг хориглочихсон байдаг юм. Уг хуулинд улс төрийн намын дотоод дахь маргаантай асуудлыг шүүх хянан хэлэлцэхгүй гээд заачихсан байгаа шүү дээ. Энэ гол хуулиудаа Улсын Дээд шүүх яагаад биелүүлэхгүй, зөрчөөд байгаа юм, тэгвэл. Үндсэн хуулинд хүн бүр эрх зүйн этгээд байна. Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй гээд заачихсан байгаа. Энэ утгаараа Монгол Улсын Дээд шүүхийн шүүгч байна уу, жирийн иргэн байна уу, ялгаагүй бүгд л хуулиа дагах ёстой. Яагаад өнөөдөр Улсын дээд шүүхийн 01 дүгээр тогтоол хүчин төгөлдөр байсаар байхад Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнээг үгүйсгээд байгаа юм. Хэн үүнийг үгүйсгээд байна, хэн ийм тайлбар хийж байна гэдгийг харах л хэрэгтэй. За өөрөөр нэг тайлбарлая. Би хүчин төгөлдөр биш юм байж. Тэгвэл 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар намаасаа 76 гишүүнийг Сонгуулийн Ерөнхий хороонд би бүртгүүлсэн шүү дээ. Энэ хүчин төгөлдөр бус уу, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, сая 2021 оны зургадугаар сард болсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд мөн миний гарын үсэгтэй Ардчилсан намаас нэр дэвшигчийг СЕХ-нд өргөн барьсан. Холбогдох хууль, шүүхийн байгууллагад С.Эрдэнэ Ардчилсан намын дарга мөн байна гэдэг тодорхойлолтыг бүгдэд нь гаргаад өгсөн. Бүгд л хүлээж авсан шүү дээ. Мөн өнгөрсөн оны 10 дугаар сард болсон УИХ-ын хоёр нөхөн сонгууль байна. Энд мөн адил үүрэг, эрхээ эдлээд оролцсон. Эдгээр нь тэгээд хүчин төгөлдөр бус байсан юм уу. Хууль бус байсан юм бол миний гарын үсэгтэй нэр дэвшигчийг яагаад хүлээж аваад байсан юм. Энэ бол эрх зүйн наад захын мэдлэгтэй хүний л тодруулаад харчих ойлголт шүү дээ. Үүнийг хэн дуртай нь тайлбарлаад өөрийнхөөрөө ойлгуулаад явна гэж байхгүй. Нөгөөтэйгүүр аливаа асуудлыг дандаа нотлох баримттай яриад сурчих хэрэгтэй. Би бол асуудалд дандаа нотлох баримттай ханддаг. Түүнээс биш хий улс төр хийгээд яриад байх дургүй. Энэ утгаараа өнөөдөр Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэ биш гэж ярьж байгаа нөхдүүдээс ямар хууль, эрх зүйн үндэслэлээр үгүйсгээд байгаа юм гэдгийг сөргүүлээд асуудаг. Гэвч энд хэн ч хариулж чаддаггүй.

-Яг таны хэлж байгаачлан сонгууль болохоор таны гарын үсгээр асуудал шийдэгдээд яваад байдаг. Харин сонгуулийн бус үеэр хоёр талдаа өөр өөр байр суурь илэрхийлээд, маргалдаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Сонгуулиар эд нар нэг талдаа гараад намынхаа төлөө ажиллаад яваагүй шүү. 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль дээр яасан. Одоо энэ О.Цогтгэрэл, Х.Баттулга, Ц.Туваан тэргүүтэй нөхдийн хийсэн ажлыг хэлье. Улс орон даяар ардчиллыг дэмждэг, АН-ын гишүүд, МоАХ-ны гэх зэрэг хэдэн мянган гишүүдийн тархийг угаагаад цагаан сонголт хийлгүүлсэн шүү. Миний эсрэг бүх хар пи арыг хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн сонгуулиудад миний эсрэг одоогийн эрх баригч нам, нэмээд манай намын дийлэнх масс нөгөө талд зогсож байсан. Гэхдээ ямар ч үед надаас урвадаггүй, С.Эрдэнэ гэдэг хувь хүний төлөө 76 мянган хүн саналаа өгсөн. Хэрвээ эдгээр нөхдүүд намаа бодсон бол чиний ярьдгаар нэгдмэл ажиллаж чадсан бол ийм үр дүн гарахгүй. Магадгүй сонгуулийн дүн арай өөрөөр гарах боломжтой байсан. Нийт сонгогчдын 54-хөн хувь нь л саналаа өгсөн шүү дээ. Эдгээр сонгогчдын 44 хувийн саналаар одоогийн Ерөнхийлөгч сонгогдсон. Тэгэхээр мань хүн нийт сонгогчдынхоо 50 хувийн саналыг аваагүй л байгаа байхгүй юу. Энэ мэт сонгууль болгон дээр манай намын хэсэг нөхдүүд намын жирийн гишүүд, дэмжигчдийн тархийг угааж байгаад цагаан сонголт өгүүлж ирсэн. Тэр үед Х.Баттулга Ерөнхийлөгч байлаа. УИХ-д сонгогдсон 11 төлөөлөгч Б.Ганбатаас бусад нь Цогтгэрэлийн талд байлаа. Мөн долоо, найман аймагт ялсан гээд байгаа Засаг дарга нар бүгдээрээ Х.Баттулгыг дагадаг нөхдүүд байв. Ингээд харахаар хүнд энэ тал нь их бяртай харагдаж байгаа биз дээ. Эд нарыг дагавал одон медаль авна, эд нарыг дагавал магадгүй ганц, хоёр өрөө байр олоод авчихаж магадгүй гэсэн бодолтой нөхдүүд олон байсан. Тиймээс л эд нар луу ханарсан. Гэхдээ өнөөдөр С.Эрдэнэ гэдэг хүн ямар ч эрх мэдэлгүй, зөвхөн намын даргын албан тушаалтай байлаа гээд би өнөөдөр бууж өгөхгүй ээ. Над дээр Х.Баттулга гэдэг хүн эрүүгийн хэрэг үүсгүүлсэн. Шоронд хорих гэж оролдсон. Өнөөдөр ч энэ асуудал нь дуусаагүй явж байна. Тэр битгий хэл үүсгүүлсэн хэргээ хэрэгсэхгүй болгоод намайг тамга тэмдгээ өг гэж шаардсан. Би үгүй гэсэн. Би тэгж намынхаа хувь заяагаар хэрэг наймаалцдаг хүн биш ээ. Би өөр шиг чинь хүн биш үү гэж хэлсэн. Хонгилын шүүх прокурор гэдэг чинь ийм л юм хийдэг байж. Би бас хальт ороод чирэгдэж үзлээ. Гэхдээ би шударга ёсны төлөө л зогсож байгаа.

-Таныг намын дарга биш ээ гэж үзэх нэг л зүйл байгаа шүү дээ. Та намаа 2020 оны сонгуульд ялагдуулсан. Үүнийхээ хариуцлагыг хүлээгээд намын даргын албан тушаалаа өглөө гээд байгаа шүү дээ?

-Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуульд орохдоо тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг зөв дүгнэж чадаагүй. Хариу арга хэмжээ, шаардлагатай ажлуудыг зохион байгуулж чадаагүй. Би энэ хариуцлагаа хүлээх ёстой. Таны хэлдгээр намаа ялагдалд хүргэсэн үү, хүргэсэн. Энэ хариуцлагаа би хүлээнэ. Харин намаа ялагдалд хүргэхэд гол дэмжлэг болж эрх баригч намтай нийлж ажилласан, үнэт зүйлээ худалдсан хулгайчуудад би Ардчилсан намын даргын албан тушаал, тамга тэмдгийг өгч чадахгүй. Харин энэ намыг аваад явах чадвартай, нэр цэвэр, үзэл бодолдоо үнэнч, аливаа асуудлын өөдөөс тэмцэх чадвартай хүнд өгнө. Тэр нь залуу байна уу, хөгшин байна уу тэрэндээ чухал биш. Хэн ардчиллын төлөө, ардчилсан намынхаа төлөө сэтгэл зүрхтэйгээр өөрийгөө золиосолж чадахаар байна. Би тэр лидер, тэр баг олонд л намын ажлыг өгнө гэж бодож байна.

-Улстөрч, намын гишүүдийн хувьд УИХ-ын ээлжит сонгууль бараг л хаяанд туллаа шүү дээ. Одоо намын дотоод асуудал чинь шийдэгдээгүй, маргаантай байхад ирэх сонгуульд ялалт байгуулах боломж байна уу?

-Санаа зоволтгүй. Ардчилсан нам амжилт гаргана. Ардчилсан нам ялна. Ер нь энэ ондоо багтаагаад Ардчилсан нам дотооддоо үүссэн асуудлаа нэг талдаа гаргачихна. Улмаар намын дотоод зохион байгуулалт бүтэц, шинэчлэлтээ хийгээд ирэх намраас гадагшаа чиглэсэн үйл ажиллагаануудаа эхлүүлнэ. Бид үүнд огт эргэлзэхгүй байгаа.

-О.Цогтгэрэл талтай намаас ээлжит бус Их хурлынхаа товыг ирэх сарын 7-нд гээд зарлачихлаа…

-О.Цогтгэрэл нь ч ахлаад байгаа юм уу, хэн ч ахлаад байгаа юм. Одоо тэднийд чинь ахлах, намын дарга гэх хүн байхгүй болчихлоо шүү дээ. Тэр бүү хэл Ардчилсан намыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд байхгүй шүү. Улсын дээд шүүхийн тогтоолтой хэн байгаа юм. Улсын бүртгэлтэй, хууль ёсны тамгатай нь хэн юм, байхгүй шүү дээ. Сая хоёрдугаар сарын 12-нд Нийслэлийн Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх хурлын шийдвэр гарсан. О.Цогтгэрэл, Ц.Туваан тэргүүнтэй нөхдийн гаргасан Ардчилсан намын тамга тэмдгийг хүчингүй болгох хүсэлтийг хэрэгсэхгүй болгосон тухай шийдвэр гарсан. Давж заалдах эрхгүйгээр хэрэгсэхгүй болгосон. Өөрөөр хэлбэл, Ц.Туваан, О.Цогтгэрэл дээр байгаа тамга хүчингүй, ашиглах юм бол Эрүүгийн хэрэг болно гэсэн үг. Харин над дээр байгаа тамга хууль ёсны, бүрэн чадамжтай, хүчин төгөлдөр тамга байна. Үүгээрээ одоо ямар нэгэн тамгатай холбоотой маргаан байхгүй.

-Танай намыг хоёр хуваах эрх ашиг, сонирхол хэнд байна вэ?

-Үүний цаад гол зохион байгуулагч нь Халтмаагийн Баттулга, Норовын Алтанхуяг нар. Энэ этгээдүүдийн л хийж байгаа ажил. Эд нарын гар хөлийн үзүүрт явж байгаа, хүүхэлдэй нь болж байгаа хүмүүс нь О.Цогтгэрэл, Ц.Туваан нарын хүмүүс бий. Олон нөхөд байгаа.

-Одоо хоёр талдаа ингэж ярьж байхаар нэг мөр тус тусдаа намаа байгуулаад явчихвал яасан юм бэ?

-Сая хэлсэн хүмүүс нэг хэсэг шинэ нам байгуулна гээд явсан шүү дээ. Ер нь бол Монголд эрх барьж байгаа Монгол Ардын нам, сөрөг хүчин болох Ардчилсан нам хоёр шиг үндэсний хэмжээний нам дахиж төрөхгүй ээ. Ийм нам бий болгох нийгэм эдийн засгийн суурь бол алга. Тиймээс шинэ нам, тэр дундаа МАН, АН хоёр шиг үндэсний хэмжээний том нам байгууллана гэдэг ёстой бутны ноосыг зулж эсгий хийнэ гэдгийн үлгэр шиг л зүйл. Тиймээс бид тодорхой зүйл хэлж байгаа. Та нар нэг бол нэгд, эсвэл өөр шинэ намаа байгуулаад яв аа гэж байгаа. Бид бол нэг л зүйлийг хүлээж байгаа. Тэр нь хууль шүүхийн маргаан эцэслэгдэн шийдвэрлэгдэх тэр шүүх хуралдааныг л хүлээж байна. Одоо бол манай намд ганцхан л маргаантай асуудал үлдчихсэн. Тэр нь Ц.Туваан гэх нөхөр Ардчилсан намыг төлөөлөх эрхтэй этгээд байсан юм уу, үгүй юм уу. Үүнийг л тогтоох асуудал үлдсэн. Анх энэ хүнээс л болж маргаан эхэлсэн шүү дээ.

-Ц.Туваан гэх нөхрөөс болж маргаан эхэлсэн гэлээ. Та ер нь анх Ц.Туваанд яагаад тамга тэмдгээ өгсөн юм бэ?

-Би бол дүрмийнхээ хүрээнд л ажилласан. Манай үндсэн дүрэмд олонх болоогүй бол бүрэлдэхүүнээр огцорно гээд заачихсан байдаг. Уг заалтаар өөрийнхөө шийдвэрийг гаргаж, хариуцлага үүрээд Ц.Туваанд тамга тэмдгээ түр шилжүүлж байсан. Тэр үед манай Үндсэн дүрмийн хорооны тайлбар гарч ирсэн. Тэр тайлбарт одоогийн нам дарга нь дараагийн шинээр сонгогдох намын даргад тамга, тэмдгээ өгснөөр үндсэн дүрмийн зөрчилгүй болно гэж гарсан. Өөрөөр хэлбэл, аль нэг дэд даргад дамжуулж, тамга шилжиж байгаа нь өөрөө үндсэн дүрмийн зөрчилтэй гэсэн үг л дээ. Гэхдээ тухайн үед нэгэнт л ялагдал хүлээчихсэн учраас би ийм шийдвэр гаргасан. Ямар шийдвэр гаргасан бэ гэхээр нэгдүгээрт, наймдугаар сарын 23-нд АН-ын X Их хурлыг хуралдуулах тушаал гаргасан. Хоёрдугаарт, АН-ын даргын сунгааг зарласан. Яг намайг Ц.Туваанд ажлаа түр шилжүүлж байхад энэ сунгаанд 12 хүн оролцохоор нэрээ дэвшүүлээд байсан. Ингээд тамга тэмдгээ шилжүүлээд явангуут Ц.Туваан юу хийсэн бэ гэхээр ийм. Нөгөө намын даргын сунгааг Женкогийн даалгавраар шууд зогсоочихсон. Хоёрдугаарт, Их хурлыг хуралдуулаагүй. Улмаар хууль бус Үндэсний бодлогын хорооны хурлыг зарлаад үүгээрээ өөрийгөө намын даргын үүрэг гүйцэтгэгч гэж томилуулаад цааш явсан л даа. Тухайн үед Ц.Туваанд би удаа дараа анхааруулж байсан. Чи дүрмийн бус зүйл хийгээд байна шүү гэж. Үүнээс л болж маргаан, асуудлууд ар араасаа гарч ирсэн. Ц.Туваан тэр үед байсан Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийг дахин Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшвэл намын зүгээс ямар ч асуудалгүй дэмжинэ гэдэг шийдвэрийг хууль бус Үндэсний бодлогын хорооноос гаргуулах гэж байсан. Ийм муухай, бохир зүйл байх ёсгүй. Тиймээс л би эргэж ирсэн.

-Нэг зүйл асуухад, шүүх дээр танай намын асуудал очдог. Очоод шүүхээс танайх хоёр Үндсэн бодлогын хороотой байна, хоёр янзын материал өгөөд байна гэдэг. Үүнээс болоод асуудлууд сунжраад байдаг шүү дээ. Тэгэхээр намын Үндсэн бодлогын хорооны батламжтай гишүүд нь аль талдаа байгаад байна вэ?

-2018 оны Үндэсний бодлогын хорооны гишүүдийг хүчин төглдөр гэж яриад байдаг. Үгүй, тийм биш. Манай намын дүрэмд тодорхой заачихсан байгаа. Жил бүр Үндэсний бодлогын хорооны гишүүдийн 25 хувиас доошгүй хувьд нь артаац буюу эргэлтийн сонгууль явуулах дүрэмтэй. Ингээд бодоод үзэхээр тэр үеийн одоо эд нарын яриад байгаа хүчин төгөлдөр гээд байгаа 2018 оны үндэсний бодлогын хорооны гишүүдийн хэдэн хувь нь шинэчлэгдсэн байна вэ. Ийм тодорхой зүйлийг буруу ойлгуулж, тайлбарлаад байгааг нь харахаар үнэхээр өрөвдөлтэй санагддаг. Энэ чинь 2018 оноос хойш өдийг хүртэл хэдэн удаа эргэлтийн сонгууль болж энэ хорооны гишүүд солигдож байна. Хар ухаанаар ойлгоход бараг 80 гаруй хувь нь солигдчихсон байгаа биз дээ. Тиймээс тэр үеийн Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд гэдэг бол бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ байх ямар ч логик харагдахгүй байгаа биз. Шулуухан хэлэхэд, энэ бүх зүйл зүгээр л улс төр байгаа байхгүй.

-Улс төр нь ч ойлгомжтой л доо. Та түрүүн Х.Баттулга, Н.Алтанхуяг гэх хоёр хүнийг онцлон хэлээд л байна. Энэ хоёр хүн ямар учиртай юм. Та яагаад энэ хоёр хүнийг онцлоод байгаа юм бэ?

-Нэгдүгээрт, энэ хоёр хүн эрх баригч намын улс төрийн нээнтгэнд орчихсон. Нөгөөтэйгүүр энэ хоёр хүнд хоёуланд нь хувийн ашиг сонирхлын зөрчил байна шүү дээ. Мөн маш их хэмжээний шунал байна. Эцсийн дүндээ энэ хоёр хүн эрх мэдэл, албан тушаалаасаа салах дургүй байна шүү дээ. Яаж ийж байгаад Ардчилсан намыг халаасны нам болгоод энэ намын нэр нүүрийг ашиглаж эрх мэдэл, ашиг сонирхлоо гүйцэтгэсэн ийм л увайгүй бодлого цаана нь байна. Яагаад гэвэл энэ хоёр хүн өөр шинэ нам байгуулаад явж чадахгүй байхгүй юу. Ямар эрх баригч намд элсэлтээ нь биш дээ. Элссэн ч МАН тоох ч үгүй.

-Нээнтэг гэж ярилаа. Таныг өөрийг тань эрх баригч намын нээнтгэнд орчихоод байна гээд байгаа шүү дээ…Та нээнтгэнд нь орчихоод байгаа юм биш үү?

-Надад нээнтгэнд орох ямар ч шаардлага, шалтгаан байхгүй. Х.Баттулгын надад үүсгүүлсэн хоёр эрүүгийн хэрэг бий. Хоёулаа өнөөдрийг болтол прокурор дээр хэвээрээ л явж байна. Ардчилсан намыг хуваагдалтай байлгаж байгаагийнхаа шанд намайг хэргээ цайруулж байна гэдэг. Цайруулаад байгаа зүйл огт байхгүй. АТГ-аас дээрх хэргүүдийг мөрдөн шалгаж дуусаад прокурорт шилжүүллээ гэж байсан. Тэрнээс хойш найман сар болж байна. Одоог болтол нэг ч дуудаагүй, нэг ч байцаагаагүй. Нэг удаа дуудахдаа нэг зүйлд эрүүгийн хэргийн холбогдолгүй байна, хэргийг хэрэгсэхгүй болголоо л гэсэн. Одоо хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусчихсан. Гэм буруутай нь тогтоогдоогүй. Угаасаа гэм буруугүйн асуудал үүсгээгүй болохоор л тогтоогдохгүй. Надад үүсгэж байгаа хэргүүд нь дандаа хохирол шаардсан хэргүүд байдаг. Мөнгө мөртэй гэдэг. Би яг хаана хэдэн төгрөгийн хохирлыг хэнд учруулчихсан юм. Хэнээс хэний мөнгийг аваад идчихсэн юм. Тэрийгээ нотол л доо. Яахаараа намайг заавал гэмт хэрэгтэн болгох гэж ингэж их улайрч байна. Тэгээд тэрийгээ нотолж чадахгүй, гацаадаг. Тиймээс надад хэн нэгэн нээнтэг хийх зүйл байхгүй. Би ч тэгж нээнтгэнд нь ороод байдаг хүн ч биш. Надаас ухаад өгье гээд юу ч гарахгүй.

-Таныг УИХ-ын гишүүн байхад хамгийн их шүүмжилдэг, таны эсрэг дуугардаг хүн О.Баасанхүү гишүүн байсан шүү дээ. Өнөөдөр та хоёр нэг тугийн дор нэгдээд явж байна. Яагаад энэ хүнийг намдаа авсан юм бэ?

-Улс төрд аль хүнийг хэрэлдэж муудалцаж, сайдахыг тэр гэх юм. Өнөөдөр хэрэлдчихээд маргааш сайдаж болно. Маргааш сайдчихаад нөгөөдөр нь буцаад хэрэлдэж болно. Улстөрч хүн гэдэг бол тухайн үеийн аливаа асуудалд өөрийнхөө байр суурийг хамгаалдаг л байхгүй юу даа. Тэр утгаараа бид хоёр өнөөдөр нэг асуудал дээр зөрж болно. Нөгөө асуудал дээр нэгдэж бас болно, энэ бол амьдрал дээр байдаг л зүйл. Тэрнээс биш би чамд муу, хоёулаа тэр нэг асуудал дээр зөрсөн учраас гээд насан туршдаа өс санаад яваад байна гэж байхгүй. Энэ бол улс төр биш. Би О.Баасанхүүг чадалтай хуульчдын нэг гэж боддог. Хоёр удаагийн парламентад хамт суусан. Энэ хугацаанд харахад асуудлыг маш зоригтой гаргаж тавьдаг, эрх баригчтай үзэж тардаг гишүүдийн л нэг байсан. Нэг, хоёр удаагийн муудах, сайдах зүйл дээр би нэг их ач холбогдол өгөөд байдаг хүн биш ээ.

-Маргах зүйл байлгүй л яах вэ гэлээ. Тэгвэл өнөөдөр та хэд маргалдаж байсан ч хожмын нэг өдөр нэгдээд нийлээд явах боломжтой гэж ойлгож болох уу?

-Улс төр, амьдрал гэдэг баян шүү дээ. Манай нам барагцаагаар 18 улс төрийн жижиг, том намаас нийлж нэгдэж, байж Ардчилсан нам болсон. Энэ дотор хаа байсан зүүний үзэл бодолтой, барууны үзэл бодолтой, мөн төвийг сахисан үзэлтэй нам байж л байна. Бид шашны ардчилсан намыг ч хүртэл авчирсан. Энэ олон ургальч үзэл баримттай хүмүүсийг нэгтгэж нэг тугийн дор зангидаж, нэг үзэл баримтлалтай явна гэдэг туйлын хэцүү ажил. Миний өнгөрсөн хугацаанд хийсэн гол ажил бол энэ олон үзэл бодолтой хүмүүсийн нэгдэл, нэг тугийн дор явах тэр эрх ашгийг нь хангахын төлөө намынхаа нэг үзэл баримтлалыг гаргаж ирсэн. Манайх шиг Улсын Дээд шүүхэд албан ёсны үзэл баримтлалаа бүртгүүлсэн нам Монголд байхгүй.

-МоАХ-ны асуудлыг танаас асуухгүй байж болохгүй юм. Энд бас ямар асуудал үүсээд байгаа юм бэ?

-МоАХ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, эрх чөлөөг авчрах боломжийг нээж өгсөн. Үүгээрээ Монголын түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх ёстой байгууллага. Уг холбооны мянга, мянган гишүүн өнөөдөр түүхэн гавьяа байгуулсан. Гэвч МоАХ туйлын эмгэнэлтэй байдалд орчихоод байна. МоАХ-ны дарга байсан хүний хувьд өнөөдөр эргээд харахад миний мэддэг МоАХ байхгүй болсон. Өдөр бүр тордох ёстой ардчилал өнөөдөр хаана байна вэ. Эрх баригчид дураараа авирлаж, төсвийн хөрөнгийг хэдэн их наядаар нь идэж ууж байхад дуугарч байгаа нэг ч хүн энд алга. УИХ дахь АН-ын бүлгийн 11 гишүүнээс бүлгийн дарга Д.Ганбатаас бусад нь ус балгасан мэт чимээгүй сууж байна. Шат шатандаа засаглалын эрх авсан аймаг, дүүргийн ИТХ-ын дарга, Засаг дарга, МоАХ яагаад дуугарахгүй байгаа юм бэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход ардчиллын тугийг атгуулаад босгож өгсөн өмнөх Ерөнхийлөгч Х.Баттулга яагаад дөрвөн жил дуугарсангүй вэ. Тэр яагаад МоАХ-ны амыг барив аа. МоАХ-ны дарга байсан, АН-ын даргын хувьд бусармаг, хариуцлагагүй этгээдийг Ерөнхийлөгчөөр сонгох үйл ажиллагаанд оролцсондоо үнэхээр харамсаж байна. Би үүндээ дахин уучлалт гуйя. МоАХ-ны аймаг, дүүргийн зохицуулагч гэх нэртэй бэлэг сэлт, одон тэмдгээр хахталаа цутгуулсан нөхдүүд өнөөдөр эрх баригчидтай тэмцэх ёстой. Тэдний эсрэг дуу хоолойгоо нэгтгэх ёстой. Өнөөдөр Монголын ард түмний хувь заяа, эрх чөлөөний төлөө тэмцэх ёстой хүмүүс МоАХ-ны гишүүдийг дарамтлаад сууж байна. Бид өнөөдөр коммунистуудаас айгаагүй байж МоАХ-нд шургалж орсон бэртэгчингүүдээс айх хэрэг үү. Тийм зүйл байхгүй. МоАХ дотор үнэхээр шан харамж харж, үзэл санаагаа уландаа гишгэсэн Х.Баттулгыг дагасан бүхэл бүтэн хүн сүрэг бий болчихоод байна.

-Та 2020 оны сонгуулиар улс төрийн нөхцөл байдлыг ойлгоогүйгээсээ болоод ялагдалд хүргэсэн гэсэн. Тэгвэл өнөөдөр ингээд харахад танай намын УИХ дахь бүлгийн гишүүд ямар эрх ашгийн төлөө сонгогдож гарч ирсэн гэж боддог вэ?

-Өмнө би арай өөр бодолтой байсан. Харин одоо шулуухан хэлье. Одоо байгаа 11 гишүүний дийлэнх нь буюу найм, ес нь дандаа захиалгын хүмүүс гараад ирсэн гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, дандаа Х.Баттулгын захиалгын хүмүүс эрх баригчтай хийсэн наймааны үр дүнд гарч ирсэн юм болов уу гэж бодож байна. Сүүлдээ бүр ингэж хардаг боллоо. Яагаад эд нар дуугарахгүй байгаа юм. Улс орныхоо амьдралыг хар л даа. Эд нар сая тэр Хөгжлийн банктай холбоотой асуудалд дуугарсангүй.

Ковидын хэдэн их наядын луйвар дээр дуугарсангүй. Өнөөдөр нийгэм эдийн засгийн амьдарл ямар байна. Ам.долларын ханш алга боллоо. Энэ бүхэнд яагаад дуугарахгүй байгаа юм. Эд нар ер нь УИХ-д яах гэж гарч ирсэн юм бэ. Үүнийг ойлгохгүй гарч ирсэн юм уу. Ингэж л харж байна. Үнэхээр гараад хар л даа. Амьдрал хаана сайхан болоод байна. Юу сайхан болоод байна. Сайхан болж байгаа зүйл алга байна шүү дээ.

-Таныг нэг хэсэг үхүүлэх гэж үзлээ. Тийм мэдээлэл гаргасан хүмүүсийг хуулийн байгууллагад өгсөн үү?

-Цагдаад өгчихсөн л байгаа, тэд шалгаж байгаа биз. Одоогоор албан ёсны хариу мэдээлэл ирээгүй л байна.

-Э.Бат-Үүл даргын асуудал одоо юу болж байна вэ?

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэр гарчихсан. Одоо давж заалдах шатны шүүхэд өмгөөлөгчид нь давж байгаа. Ийм шүүхийн үйл ажиллагаа явж байгаа учраас Шүүх хяналтын байгууллагад хөндлөнгөөс оролцох хэрэггүй гэсэн зарчимтай байна. Зүгээр ганцхан дабль стандарттай үйл ажиллагаа явуулж байгаад нь харамсаж байна. Түүнээс биш гэм буруугүйн асуудлыг шүүх, хуулийн байгууллагууд нь шийдээд явна байх аа.