Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ–ын гишүүн Т.Энхтүвшинтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

– ТӨМӨР ЗАМЫН АЧАА ТЭЭВЭР СААДГҮЙ ЯВАГДАЖ БАЙГАА –

-Томоохон баяр, тэмдэглэлт үйл явдал, хичээлийн шинэ жил зэрэг Монголын эдийн засаг, нийгмийн хөл хөдөлгөөн эрчимжих үед урд хөрш хилээ хаачихдаг. Урд хөршийн хил гааль, боомтууд хаалттай байх нь манай улсын эдийн засагт бодит сөрөг нөлөөллийг үзүүлдэг шүү дээ. Цаашид энэ байдлыг бодлогын түвшинд хэрхэн засах ёстой юм бэ?

-Хятад улсад ковидын нөхцөл байдал хүнд байна. Тэр дундаа Эрээн хотод ковидын халдвар өргөн далайцтай явагдаж, нөхцөл байдал тааруу байна гэсэн мэдээлэл авсан. Хэдийгээр Эрээн хилээ хааж, нээж байгаа ч манайх руу орж ирэх импортын бараа бүтээгдэхүүний ачаа эргэлтийг зогсоогоогүй. Өчигдрийн байдлаар гэхэд манайх руу 80 орчим ачаа тээврийн машин орж ирсэн. Мөн экспортоор тодорхой хэмжээний нүүрс тээврийн чингэлгүүд Эрээн рүү гарсан. Ер нь эдийн засгийн нөхцөл байдлыг тодорхой хэмжээгээр сайжирч байна гэж харж байгаа. Тухайлбал, Гашуунсухайтын боомтоор 500-600 орчим нүүрс тээврийн автомашин гарч байна. Дорноговь аймгийн Ханги-Мандал боомтоор 250 гаруй чингэлэг тээвэр гарч байна. Замын-Үүдээр 40 гаруй чингэлгээр нүүрс тээвэр гарч байгаа гэсэн мэдээлэл авсан. Тэр утгаараа төмөр замаар орж, гарч байгаа ачаа барааны эргэлт харин ч нэмэгдэж байгаа. Эрээн хот тэг зогсолт хийлээ гэж зарлаж байгаа. Үүнийг манайхан Монгол руу ачаа бараа огт орж ирэхээ болилоо гэж ташаа ойлгож байна. Эрээнд гаалийн хяналтын бүс гэж бий. Тэрхүү бүсэд байгаа бараа, таваар чөлөөтэй явж байгаа. Харин Эрээнд орж ирж байгаа Хятадын өөр хотуудын ачаа таваарын эргэлтийг зогсоосон. Бусдаар Монгол руу гаргадаг гаалийн бүсийн ачаа, бараа эргэлддэгээрээ л эргэлдэж байгаа.

-Эрчим хүчний тоног төхөөрөмж ачсан 200 вагон таг гацсан гэсэн мэдээлэл байна. Энэ яагаад гацчихсан талаар танд мэдээлэл байна уу. Угтаа төмөр замын ачаа тээвэр хэвийн л байгаа гэж та ярилаа шүү дээ?

-Тодорхой хэлчих мэдээлэл алга. Гэхдээ Улаанбаатар төмөр зам Хөх хотын төмөр замтай ажлын уялдаа холбоо сайтай ажиллаж байгаа. Миний харж байгаагаар вагоны ачаа эргэлт нэмэгдчихсэн гэж ойлгосон. 2019 онд Замын-Үүд рүү хоёр нарийн царигийн төмөр зам тавьсан. Түүгээрээ чингэлэг тээврийн ачаанууд орж ирж байгаа. Монголоос өдөртөө 12 цуваа буюу 600 вагон гарч байна. Дэлхийд нүүрс, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ гайгүй байгаа энэ үед манай улсын төмөр замын тээвэр энэ эрчээрээ он дуустал явбал олон сая тонн нүүрс, төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмалаа дэлхийн зах зээлд гаргах бололцоо байгаа л гэж харж байна. Ер нь бол Эрээнээр ачаа бараа орж ирдэг шигээ л орж ирж байгаа. Нэг хэсэг урд хөрш хил, хилийн боомтуудаа таг хаачихдаг байлаа шүү дээ. Одоо тийм нөхцөл байдал олон харагдахгүй байна. Цаашид хил гааль, хилийн боомтуудын нээлттэй байдал улам сайжрах, ачаа барааны эргэлт илүү нэмэгдэх дүр зурагтай байна.

-УИХ-ын гишүүний хувьд Цэцийн гаргасан тогтоолыг ямар байдлаар хүлээн авч байна. УИХ-аас цаашид авч хэрэгжүүлэх эрх зүйн зохицуулалтыг нь баталчих шиг боллоо шүү дээ…?

-Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд халдаж, Үндсэн хуулийн зүйл заалтыг шууд хүчингүй болгодог байдлыг би хувьдаа буруу гэж үзэж байгаа. Тиймээс Их хурлаас Цэцийн Үндсэн хуулийн заалтыг хүчингүй болгодог эрхийг хязгаарласан, заагласан эрх зүйн шинэ зохицуулалтыг хийж өглөө. Цаашид хэн дуртай нь Үндсэн хуулийн тэр заалт нь буруу байна, хүчингүй болгоно гэх байдал үүсч болзошгүй болохоор л бид ингэж зааглаж өгсөн гэж ойлгож байгаа. Цаашид Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийн зүйл заалтад дүгнэлт гаргаад явахаас биш шууд хүчингүй болгох эрхийг нь хязгаарлаж өгөх ёстой л гэсэн байр суурьтай байна.

-Нэгэнт Цэцийн гаргасан шийдвэр эцсийнх тул цаашид давхар дээл гэдгээр хязгаарлаж өгөхгүй боллоо. Тиймээс Засгийн газар сайдуудаа давхар дээлтэй болгох асуудал танай нам дотор хүчтэй яригдаж байна. Таны харж байгаагаар Ерөнхий сайд хичнээн сайд нарыг солих шинжтэй байх шиг байна вэ?

-Мэдээж хариуцлага алдсан, муу ажиллаж байгаа сайдыг солих нь Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал. Тэр утгаараа хариуцлага алдсан, цаг үедээ муу ажилласан сайд нараа солих нь зөв болов уу гэсэн бодолтой байгаа. Солих ч гэх үү шинээр томилогдох сайд нь давхар дээлтэй эсэх нь хамаагүй. Үнэхээр тэрхүү салбарт сайн ажиллаж чадах, мэдлэгтэй, сэтгэлтэй хүн байвал давхар дээлтэй эсэх нь тийм ч сонин биш л дээ.

-Танд сайд болох сонирхол бий юү?

-Тийм сонирхол байхгүй ээ. Би эрх мэдлийн төлөө улайрч явдаг хүн биш.

-Шинээр байгуулагдсан хоёр яамны сайдыг энэхүү ээлжит бус чуулганы үеэр томилох байх, тийм үү. Мөн яамгүй хоёр сайдын тухай яригдаад байгаа шүү дээ…

-Мэдээж шинээр байгуулагдсан яамдуудын сайд нарыг томилох нь тодорхой. Харин тэрхүү яамгүй гэх хоёр сайдын тухай манай намын бүлэг болон нам дотор огт яригдаагүй. Тийм бүтэц нэмэх эсэх талаар мэдээлэл алга байна.

-Та орон нутгаас сонгогдсон гишүүдийн нэг. Энэ жилийн тухайд зүүн болон баруун аймгуудын нутгаар гантай байна. Цаашлаад өвөлжилт хүндрэх төлөвтэй болж ирлээ. Тиймээс энэ асуудлаар гишүүд орон нутгийнхаа малчид, удирдлагуудад анхааруулж эртнээс өвөлжилтийн бэлтгэлийг хангах асуудалд анхаарч байх шиг байна…

-Зуншлага зарим газар нутгаар тааруу болж байгаа нь үнэн л дээ. Тиймээс өвөлжилтийн бэлтгэл ажлаа базаахад эртнээс анхаарах ёстой гэдэг бол зөв. Нэг үеэ бодоход манай малчид болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд дор бүрнээ өвс, хадлан, бусад зүйлээ маш сайн бэлддэг болж. Малаа хүнд өвөлд онд оруулах хамгийн эхний ажил бол малаа эрүүл байлгах явдал. Тэр утгаараа малын гаралтай гоц халдварт өвчний эсрэг вакцинжуулах ажлыг бид илүү идэвхтэй хийж байна. Ер нь миний ч гэлтгүй орон нутгаас сонгогдсон гишүүдийн ганц боддог бодол бол малчдын амьжиргааг дээшлүүлэх, орлогыг нь нэмэх л дээ. Өнөөдөр ямааны арьс 1000 хүрэхгүй төгрөг л байна. Мөн ноос, бусад дайвар бүтээгдэхүүний үнэ өртөг үнэхээр шалдаа буусан байна. Тэр утгаараа малчдын орлого сүүлийн хэдэн жил тодорхой хэмжээгээр буурсан. Энэ жилийн хувьд гадагшаа мах экспортод огт гарсангүй. Малчдын гол орлого, амьжиргааны эх үүсвэр нь мал байдаг. Гэтэл тэрхүү малын мах, түүхий эдийн үнэ хямд, үнэгүй шахуу байхаар малчдын орлого яаж нэмэгдэх билээ. Тиймээс махаа экспортлох нь хамгийн чухал байна. Саяхан сошиалаар дулааны аргаар боловсруулах мах гэж бужигналаа. Энэ дулааны аргаар боловсруулсан махыг Хятад улс руу экспортлох арга хэмжээг яаралтай авах шаардлагатай байна. Үнэхээр дотоодын зах зээлдээ эргэлтэд оруулж байна гээд хардаж сэрдээд байгаа бол Хятад руу гарчих хэрэгтэй. Хятад улс тэрийг нь стандартад нийцсэн байна авъя, эсвэл авахгүй гэдгээ өөрсдөө шийднэ биз. Бид аль болохоор мах авна гэсэн газар л байвал тийшээ экспортолж байх нь зөв. Хоёрдугаарт Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамнаас олгодог махны квот гэдгийг болих хэрэгтэй.Стандарт шаардлагаа хангасан мах бэлтгэсэн иргэн, аж ахуйн нэгж байвал тэрхүү махаа гаргаж л байг.

-Ирэх сараас эхлээд НӨАТ-ын сугалааг дахин явуулж эхэлнэ гэж Сангийн сайд мэдэгдсэн. Зарим нь сугалаа гэж байхаар зүгээр НӨАТ-ын буцаан олголтын хувь хэмжээг нь нэмчихээч ээ гэдэг. Таны хувьд энэ асуудалд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манайхан ихэнх нь НӨАТ-ын асуудлыг буруу ойлгоод байдаг. НӨАТ-ын сугалаа гэдэг айхавтар их хөрөнгө зардаг ажил биш шүү дээ. Миний сонссоноор 13 тэрбум төгрөг байдаг шиг санагдаж байна. Сугалаа явуулахаа болиод энэхүү 13 тэрбум төгрөгийг буцаан олголтондоо зарцуулъя гэвэл энэ мөнгө ёстой юу ч болохгүй. НӨАТ-ын буцаан олголтын хувийг бүхэл нэгжээр ч нэмэгдүүлж чадахгүй шүү дээ. Одоо НӨАТ-ын буцаан олголтын хувь хоёр хувьтай байгаа. Сугалааны зардлыг ийшээ орууллаа гэхэд 2.1 хувь ч болохгүй. Ёстой далайд дусал нэмж байна л гэсэн үг. Тиймээс НӨАТ-ын сугалаа хэвээрээ явж байх нь илүү эдийн засаг талаасаа эерэг үзүүлэлтийг бий болгоно. Сугалаанд хожихын тулд иргэд НӨАТ-ын баримтаа нэхэж авдаг болно шүү дээ. Өмнө ч нэхэж авдаг байсан. Сугалааг болиулснаар НӨАТ-ын баримт авдаг байдал эрс буурсан. Энэ нь мэдээж далд эдийн засгийг улам илүү хөгжүүлж байна л гэсэн үг. Тиймээс НӨАТ-ын сугалааг дахин сэргээх, сугалаа хэвээр нь байлгах нь илүү дээр болов уу.

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын Хууль зүйн асуудал хариуцсан нарийн бичгийн дарга О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

-ЦЭЦИЙН ШИЙДВЭР АГУУЛГЫН ХУВЬД ЗӨВ –

-УИХдахь Ардчилсан намын бүлгийн даргыг огцруулах, шинээр томилох асуудал маргаантай хэвээр байна. Уг нь хууль батлуулчихсан биз дээ. Яагаад эрх зүйн хувьд маргаантай гэж үзээд байна вэ?

-Сүүлийн үед хүний өөрийн гэлтгүй улстөрчид, УИХ-ын гишүүд өөрсдийн албан тушаал, эрх мэдэлд давуу эрх олгох үүднээс хууль зөрчсөн үйлдэл их явуулах боллоо. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн О.Цогтгэрэл өнгөрсөн тавдугаар сард УИХ-ын тухай хуульд өөрчлөлт оруулаад бүлгийн даргыг чөлөөлөх, огцруулах хуулийн төслийг өргөн барьсан. Үүнийг УИХ долдугаар сарын 8-нд баталчихсан. Уг асуудал нь Үндсэн хуулийн 19, 21, 27 гэсэн заалтуудыг зөрчсөн байна. Энэ асуудлаар бид гомдол мэдээлэл өгчихсөн байгаа. Гэтэл ээлжит бус чуулган нээсэн өдөр О.Цогтгэрэл зургаан хүнтэй хуралдаад өөрийгөө Бүлгийн дарга болгосон.

Энэ нь ёс зүйн болоод зарчмын хувьд маш буруу үйлдэл. Учир нь өөртөө давуу байдал үүсгэж хууль санаачилж оруулан батлуулчихаад өөрөө дарга болж байгаа нь ёс зүйн хувьд буруу. Хууль зүйн талаасаа гэвэл О.Цогтгэрэлийн өргөн барьж батлуулсан хуульд “УИХ дахь АН-ын бүлгийн нийт гишүүдийн олонхын саналаар бүлгийн даргыг сонгоно” гэсэн утга, өгүүлбэр байна. Энэ нь юу вэ гэхээр бүлгийн даргыг сонгохын тулд тухайн бүлгийн бүх гишүүд хуралдаж, түүнээс олонхын санал авсан хүнийг тодруулна гэсэн л үг шүү дээ. Хуульдаа нийт гишүүд гэж заасныг та бүхэн сайн анзаарах хэрэгтэй. Хууль бол утгачилж биш үгчлэн хэрэгждэг. Тэр утгаараа манай нам УИХ-д 11 гишүүнтэй. Тэрхүү 11 гишүүн бүгд хуралдаж байж, олонхын саналаараа Бүлгийн даргаа сонгоно. Өөрөө ийм хууль баталчихаад нийт гишүүдээ хуралдуулалгүй зургаан хүний ирцтэй хуралдчихаад өөрийгөө дарга болгож байгааг бид ёс зүйн болоод эрх зүйн зөрчилтэй гэж үзээд байгаа юм. Би УИХ-ын гишүүн байсан хүн, хуульч хүн. Хэрэв би тийм хууль өргөн барьсан бол хуульдаа “Тухайн бүлгийн хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар шийдвэр гаргана” гэж бичих байсан. О.Цогтгэрэлийн батлуулсан хуульд хоёр зүйл харагдаж байгаа юм. Бүлгийн нийт гишүүд гэхээр МАН, АН-ын бүлгийн нийт гишүүд гэж ойлгогдохоор байна. Тэгэхээр бүгд нийлж байж бүлгийн даргыг сонгох ийм сонин нөхцөл байдал бий болчихсон. Хоёрдугаарт, МАН-ын бүлгийн даргыг АН тавиад байна гэж ойлгогдохоор, эсвэл АН-ын бүлгийн даргыг МАН-ын бүлэг тавиад байна гэж харагдахаар хууль болсон. Нийт гишүүд гэхээр УИХ дахь АН-ын бүлгийн 11 гишүүн заавал хуралдаж байж, олонхоороо асуудлыг шийднэ гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс УИХ-ын дарга ийм хууль зөрчсөн үйлдэл дээр УИХ-ын чуулганы индрээс УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга О.Цогтгэрэл гэж унших ямар ч боломжгүй. Хэрэв ингэж уншиж танилцуулбал УИХ-ын дарга эрх зүйн зөрчилтэй мэдэгдэл хийж байна гэж ойлгоно.

-Эрх баригчдын гаргаж байгаа үйлдэл, явуулж буй бодлогыг та юу гэж харж байна вэ?

-Ард түмэн МАН-ын хүчийг нэгтгэж өгсөн. Хүчийг нь нэгтгэж өгсөн гэдгийг юу гэж ойлгосон бэ гэхээр МАН-ыг 150 мянган ажлын байр бий болгоно, шатахууны үнийг гурав дахин бууруулах, валютын ханшийг ядаж тогтвортой барина, ипотекийн зээлийн урьдчилгааг төлөх зэрэг гоё гоё амлалтуудыг нь дэмжээд хүчийг нь нэгтгээд УИХ-ын 62 суудлыг өгсөн. Гэтэл өнөөдөр хүчээ нэгтгээд улс орны хөгжил ярихгүй, ард иргэдийн амь амьжиргааг дээшлүүлсэн нэг ч хууль санаачлаагүй атлаа эрх мэдэл, албан тушаал, сандал суудлын асуудал яриад хэрэлдээд сууж байна. Хэний нам байх нь хамаагүй. Хэвлэлээр гарч байгаа мэдээллийг харахаар хэн сайд болох уу, хэн дарга болох уу гэдэг зүйл л явж байна. Гэтэл өнөөдөр улс орны амьдрал ямар байгаа билээ. Шийдэх олон чухал асуудал байна. Сүүлийн үед миний сонссон хоёр түгшүүртэй мэдээ байна. Тухайлбал, Аудитын дүгнэлтээр Засгийн газраас 10 их наядын зөрчил илэрсэн гэж гарч. Энэ юу гэсэн үг вэ. Бүхэл бүтэн төсвийн зөрчил илэрчихсэн явж байхад үүнийг хэн ч хаана ч яагаад дуугарахгүй байна вэ. Хоёрдугаарт, дөнгөж саяхан өвөлжилтийн бэлтгэл асуудлыг хэлэлцэх үеэр эрчим хүчний асуудлыг ярьж эхэлж байна. Нөгөө яриад байсан Багануур, Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станцуудын төсөл бүгд гацчихсан гэж сонссон. Энэ өвөл иргэдийнхээ дулааныг хангаж чадахгүй, айл орон сууцуудын паар хөлдөх тухай ярьж байна. Ерөнхийдөө ослын үеийн дэглэм буюу цахилгааны хязгаарлалтад амьдрах нөхцөл байдал биднийг хүлээж байна. Ийм тааруу нөхцөл иргэдийг хүлээж байхад төр барьж байгаа МАН эрх мэдлийн төлөө улайрч байгаа нь харамсалтай. Эрх баригчид өнөөдөр хил гааль, шатахуун түлш, сургууль, цэцэрлэг, эдийн засгийг өсгөх, тэлэх томоохон төслүүдээ ч явуулж чадахгүй байна. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр ОХУ-ын зэр зэвсэг, цэрэг арми өөрийн орны тугаа мандуулаад 1000 км явж байхаад яагаад дипломат эсэргүүцэл илэрхийлэхгүй байна вэ. Тусгаар улс гэдэг утгаараа бусдын оронд туг далбаагаа мандуулах өөрийн гэсэн тусгай хуультай байдаг. Энэ хуулийн хэрэгжилт хаана байна. Яагаад энэ асуудлыг эрх баригчид чихэн дүлий, нүдэн балай, мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг өнгөрүүлэв.

-Эрх баригчид ээлжит бус чуулган зарлах бүртээ дандаа эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх, шинээр албан тушаал бий болгох асуудлыг хэлэлцэж байна. Үүнээс илүү улс оронд тулгамдсан олон асуудал байхад эрх мэдлийн төлөө ингэж шуурхай хуралдаж байгааг шүүмжилж бичих, ярих хүмүүс их байна. Таны хувьд энэхүү асуудалд ямар бодолтой байна вэ?

-Үүний өмнөх ээлжит бус чуулганаар Хэмнэлтийн хуулийг хэлэлцэж баталсан. Тухайн үедээ хэмнэе, тэвчье гэх санааг гаргаж ирсэн нь зөв боловч одоо энэ хууль шиг хэрэгждэггүй хууль гэж алга. Хамгийн хэрэгждэггүй, хэрэгжихгүй хууль болсон. Хаана ч хэмнэлт хийж байгаа зүйл байхгүй. Эрх баригчдын ийм эрээ цээргүй үйлдлийн эсрэг Ерөнхийлөгч сөрөг хүчинтэй хамт тэдгээр нөхдүүдэд ташуур өгөх ёстой. Өнөөдөр сөрөг хүчин сул байгаа ч гэсэн Ерөнхийлөгч сөрөг хүчний үүргийг маш сайн гүйцэтгэх хэрэгтэй. У.Хүрэлсүх гэдэг хүн өнөөдөр МАН-ын Ерөнхийлөгч биш. Нийт ард түмний Ерөнхийлөгч. Тиймээс иймэрхүү үйлдэлд ташуур болж явах учиртай. Иргэдийн амьдрал, улс орны эдийн засгийн байдал үнэхээр хүнд байна. Иргэд талбайд гарч жагсъя, тэмцье гэсэн ч тэдэнд хүч тамир, итгэл үнэмшил алга. Энэ цаг үед Ерөнхийлөгч эрх баригчдын буруу үйл ажиллагааны эсрэг зоригтой тэмцэхийг хүсч байна.

-Та хуульч хүн. Тэр утгаараа Үндсэн хуулийн Цэцийн гаргасан тогтоолын талаар ямар байр суурьтай байна. Цаад улс төрийн агуулгыг нь та юу гэж харж байна вэ?

-Улс төрд арваад жил болсон хэдий ч нөгөө талаасаа би хуульч хүн. Тиймээс хуульч хүнийхээ хувьд Цэцийн гаргасан тогтоолыг агуулга талаасаа зөв гэж үзэж байгаа. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг би дэмжээгүй. Намайг гарын үсгээ зурчих Эрдэнэтийг чинь хот болгож өгье гэж хэлж байсан. Би сонгогчдоосоо асуусан. Сонгогчид бид хот болъё гэж дэмжсэн. Ингээд би улс төрийн шийдвэр гаргаж гарын үсэг зурсан байдаг. Одоо эрдэнэтчүүд хот болох асуудлыг мартчихсан, Орхон аймаг гэдэг нэрэндээ дасаад л амьдарч байна. Миний гарын үсэг зурсан Үндсэн хуулийн төслөөс огт өөр төсөл өргөн баригдаад батлагдчихсан. Тухайн үед Х.Баттулга ахалж, энэхүү хуулийн төслийг боловсруулахдаа өөрөө өөртөө чагт тавьчихсан хүн шүү дээ. Үндсэн хуулийг өөрчлөхийн тулд УИХ-ын 57 гишүүн сэтгэл зүйн хувьд ч гэх үү үзэл санааны хувьд хөдөлшгүй санал нийлж байж төслөө өргөн барьдаг. Түүнээс биш 57 гишүүн 57 зүгт харж байгаад төсөл өргөн барьж болохгүй. Харамсалтай нь тухайн үед МАН 32, 33 гэж хуваагдчихсан байсан. Тухайн үедээ маш зөрчилтэй заалтыг оруулж ирсэн. Тэр нь юу вэ гэхээр “УИХ-ын гишүүн Засгийн гишүүнээс өөр ажил албан тушаал хашиж болохгүй” заалт юм. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх нь ямар нэгэн тоонд хязгаарлагдахгүй гэж ойлгогдож байгаа юм. УИХ Ерөнхий сайдыг баталдаг, огцруулдаг учраас Ерөнхий сайд сайд нараа бүгдийг нь дан байлгах эсэх нь өөрийнх нь үзэмжийн асуудал. 2012 онд УИХ маш утгагүй хууль баталсан. Тухайн үед би парламентын гишүүн байгаагүй. Тэр хууль нь Үндсэн хуулийн хажууд дагуул хуультай болчихсон юм. Тухайн үед эрх баригчид Үндсэн хуулийг өөрчилж болдог хууль баталчихсан. Тэр хууль нь органик хууль. Органик хуулийг баримталж хийсэн хууль органик л байна. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийг барьж хийгээгүй хууль баталчихсан гэсэн үг. Тиймээс өнөөдөр яаж байна гэхээр Үндсэн хуулийн Цэц 38.1-ийг органик хууль гэж үзээд шийдвэр гаргачихаж байгаа хэрэг. Одоо Цэцийн гаргасан шийдвэрт тулгуурлаж цаашид яаж явах ёстойг УИХ өөрөө шийднэ. Миний хувьд гэхдээ энэ тийм ч сонин биш байна. Хурдан энэ асуудлаа шийдчихээсэй гэж бодож байна. Дараа дараагийн шийдэх, ярилцах, хэлэлцэх, гарц гаргалгааг нь олох маш олон тулгамдаад байгаа асуудлууд байгаа. Ард түмэнд тэдгээр асуудлыг нь шийдэх л сонин болохоос биш хэн нь сайд болох уу, хэн нь дарга болох уу, давхар дээлтэй юү, дан дээлтэй юү гэдэг огтхон ч сонирхолтой биш. Нөгөөтэйгүүр Цэцийн тогтоолтой холбоотой асуудлыг хурдан шийдээд явахгүй бол улс орны ажил зогслоо. Яамд нь манайх ямар сайдтай болох бол, энэ төслийг нь явуулж байх нь зөв болов уу, эсвэл өөр нэг сайд ирээд гацаачих болов уу, яадаг бол гэсэн эргэлзээг төрүүлчихсэн. Тиймээс төрийн ажил бүх шатандаа түр зогсолтод орчихсон гэсэн үг. Тэр утгаараа энэ нэг эрх мэдэл, сандал суудлын асуудлаа хурдхан шийдээд явчих шаардлагатай.

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, Завхан аймгийн Засаг дарга асан Д.Батсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Саяхан Ерөнхий сайд Загастайн замын нээлтэд очиж, “Мянганы” зам энэ хүрээд дууслаа гэж байсан. Ер нь энэ зам ашиглалтад орсноороо эдийн засгийн болоод дэд бүтцийн хувьд ямар эерэг үр дүн үзүүлэх юм бэ?

-Загастайн даваа бол мянган жилийн түүхтэй даваа. Анх энэ даваагаар морь, үхэр тэргээр тэмээн жингээр ачаа бараагаа зөөж байсан түүхтэй. Дараа нь буюу 1960 оны эхээр УАЗ-469 автомашинаар анх давсан. Улмаар 1964 онд бүх нийтийн зам засварын ажил хийгдэж, уг давааны замыг сайжруулсан зам болгосон юм. Хожим 2012 оноос хойш хатуу хучилттай авто зам тавих тухай яригдаж эхэлсэн. Тэр жилээ урд хөршийн компани зам тавих гэж үзээд төсөв багатай, ажил ихтэй гэсэн шалтгаанаар татгалзсан. 2014 онд Монголын компаниуд шалгарч ажиллах гээд бас бүтэлгүйтсэн түүхтэй. 2019 онд гурав дахь удаагийн оролдлого амжилттай болж, улмаар 67 км хатуу хучилттай авто замыг ашиглалтад оруулсан. Энэ зам ашиглалтад орсноороо мэдээж эдийн засгийн олон хэмнэлтүүдийг бий болгож байна. Тухайлбал, хуучин энэхүү даваагаар суудлын автомашин гурван цаг, ачааны автомашин таваас дээш цаг явж давдаг байсан. Харин одоо гучин минутын хугацаанд л давж байна. Тиймээс цаг зав, бензин, шатахуун, техникийн эвдрэл зэрэгт маш их хэмнэлт бий болсон гэсэн үг. Энэхүү хэмнэлтийг завханчууд болоод Монголын нийт ард түмэн нийтээрээ хүртэж байна.

–Баяр наадмын үеэр та Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цолоор энгэрээ цоолсон. Эдийн засагч хүний хувьд улс орны өмнө тулгараад байгаа зах зээлийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас гарах гарц, гаргалгааг хэрхэн харж байна вэ?

-Ерөнхийдөө макро эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндрэлтэй байгаа. Энэ хүндрэл хэд хэдэн нөхцөл байдлаас хамаарч байна. Тухайлбал, гадаад худалдааны бланс алдагдсантай холбоотойгоор эдийн засгийн хүндрэлтэй нөхцөл үүссэн. Нөгөөтээгүүр дотоод эдийн засгийн оновчтой бус зарцуулалтаас хамаарсан хүндрэлүүд үүсээд байна гэж харж байна. Эдийн засагт нэг төгрөг олохоос нэг төгрөгийг зарцуулах нь хэцүү байдаг гэсэн онолын тодорхойлолт бий. Өөрөөр хэлбэл яаж төсвөө зарцуулж байна түүнээсээ хамаараад орлого нь тодорхойлогддог гэсэн үг. Тэр утгаараа улсын төсвийн зарцуулалтын хувьд манай улсын бүтэц том, данхар. Тиймээс үр ашиггүй зардал ихтэй, үрэлгэн болоод муу зардал өндөртэй явж ирсэн. Энэ байдлаас хамаараад саяхан Засгийн газраас санаачилж УИХ-аар Хэмнэлтийн тухай хуулийг баталсан байгаа. Энэ хууль цаг үеэ олсон сайн хууль. Харин одоо хуулийн хэрэгжилтийг хангах асуудлыг сайн шаардах хэрэгтэй байна. Уг хуулийн хэрэгжилтийг хангах асуудал үнэхээр тааруу байна.

-Та муу зардал гэж хэллээ. Муу зардал гэхээрээ үр ашиг муутай хөрөнгө оруулалтыг хэлээд байна уу?

-Ер нь бол зардлыг сайн, муу гэж ангилж байх хэрэгтэй. Сайн зардал гэдэг бол буцаад эдийн засгийн үр өгөөжөө өгдөг зардал. Дээрээс нь эдийн засгийн өгөөжөө өгөхдөө мөнгөн болон мөнгөн бус хэлбэрээр өгч байдаг зардлыг сайн зардал гэж ойлгож болно. Муу зардал гэдэг бол эдийн засгийн өгөөж битгий хэл нэмээд дараагийн зардлыг бий болгож байдаг. Тиймээс манай улсын төсөв батлагчид зардлаа сайн муугаар нь ялгаад аль болох муу зардал гаргахгүй, танах шаардлагатай. Ер нь бол макро эдийн засгийн түвшиндээ томоохон бүтцийг бий болгох хэрэгтэй. Энэ нь юу гэхээр эдийн засгийн зүй зохистой бүтцээ бид одоог болтол тодорхойлж чадаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл хэдэн хувь нь мал аж ахуй вэ, хэдэн хувь нь хөдөө аж ахуй вэ, уул уурхай вэ гэдгээ бид тодорхойлох ёстой. Үүнийгээ тодорхойлж гаргаж ирээгүй учраас өнөөгийн эдийн засгийн хүндрэлтэй байдалд орсон. Дүгнэж хэлэхэд муу зардлуудаа багасгах, эдийн засгийн бүтцээ оновчтой болгох, гадаад худалдааныхаа тэнцлийг зохистой хангах хэрэгтэй байна. Нэн ялангуяа гадаад худалдаанаас хүндрэлүүд үүсээд байна гэж байна шүү дээ. Тухайлбал, хойд хөрштэйгөө харилцаж байгаа харилцаа түүнээс хамаарч шатахуун болон эрчим хүчний үнийн өсөлт яаж явагдаж байна. Манай улс худалдааны 90 орчим хувийг урд хөршөөс оруулж ирдэг. Тиймээс Хятад улстай харилцаж байгаа харилцаа, боомтуудын үйл ажиллагаанаас хамаарч Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал шууд хамааралттай байна. Ийм нөхцөлд байгаа учраас эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахын тулд гадаад эдийн засгийн бодлогыг оновчтой болгох, хоёрдугаарт эдийн засгийн дотоод бодлогоо маш сайн боловсронгуй болгох шаардлагатай байна.

-Бензин, шатахууны үнэ улам л нэмэгдсээр байна. Үүнийгээ дагаад үнийн өсөлт, бараа бүтээгдэхүүний хомсдол бий болох ч эрсдэлтэй байна. Ирэх намар инфляц дахиад нэмэгдэх төлөвтэй гэсэн эдийн засгийн тооцоо гарлаа?

-Эдийн засгийг өөрийнхөө байшин гэж төсөөлж үзвэл тэрхүү байншингийн суурь нь маш бат бөх, чанартай байх ёстой. Гэтэл манай Монгол Улс суурь нь хэдийн ганхчихсан байшинд л амьдраад байна гэсэн үг. Тиймээс өнөөдөр үүссэн, маргааш бий болох хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас гарахын тулд хамгийн түрүүнд сууриа тогтвортой, зөв, оновчтой болгох шаардлагатай байна. Бид сууриа янзлах хэрэгтэй байна. Тухайлбал, ДНБ-ээсээ давсан гадаад өртэй байна гэдэг бол энэхүү эдийн засгийн суурь өөрөө юу ч үгүй нурчихсан байна гэсэн үг. Тиймээс сууриа яаж дахин босгох уу, яаж бэхжүүлэх үү гэдэг асуудалдаа анхаарах цаг хэдийн ирчихсэн. Сууриа бэхжүүлэхийн тулд бүтцийн алдагдсан боломжуудыг яаж авчрах вэ гэдгээс эхэлж бодох ёстой байх. Мөн дотоодын үйлдвэрлэгчид, баялаг бүтээгчдээ хэрхэн яаж бодитой дэмжих ёстой юм бэ. Олон жил дэмжиж байна гэж явлаа. Одоо л яг бодит дэмжлэг хэрэгтэй байна. Дотоодын баялаг бүтээгчдээ дэмжиж чадаагүйгээсээ болоод эдийн засгийн дотоод эргэлт суларчихсан, бараг байхгүй болчихсон байна. Тиймээс эдгээр баялаг бүтээгчдээ дэмжиж, тэдний орлого нэмэгдэж байж эдийн засгийн сэргэлт бий болно.

-Улсын төсвийг олон тийш тараадаг байдал яалт ч үгүй улс төрийн тогтолцооны гажиг уу?

-Нуулгүй хэлэхэд манай улс төсвийн 76 захирагчтай болчихсон байна. Угтаа төсвийн захиран зарцуулагч нэг л байх ёстой. Төсвийг ерөнхийлөн захирагч, шууд захирагч гэсэн хоёр ангилалтай нэг зүйлийг ойлгоно. Гэвч 76 зарцуулагчтай болчихсон болохоор улсын төсөв 76 крантаар гоождог устай адилхан болчихсон байна шүү дээ. Улс төрийн тогтолцоо гэдэг бол эдийн засгийн тогтолцооны суурь. Гэхдээ улс төрийн тогтолцоо, эдийн засгийн тогтолцоо хоёр өөр хоорондоосоо салангид байх учиртай. УИХ-ын гишүүд бол төсөв захирдаг, зарцуулдаг хүмүүс биш.

-Тэгвэл улс төрийг эдийн засгаас яаж салгах ёстой юм бэ?

-Эдийн засгаа тусгаарлах ёстой. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн тогтолцоог авч явах ёстой хоёр л том бодлого байдаг. Нэгд, мөнгөний бодлого, хоёрт төсвийн бодлого. Энэ хоёр том бодлого улстөрчдийн гарт оччихоор л эдийн засаг, улс төр хоёр холилдчихоод байгаа юм. Тиймээс сангийн бодлого, төсвийн бодлого хоёроо бие даасан хараат бусаар тусад нь гаргах шаардлагатай. Сонгуулийн ямар ч тогтолцоо төсөв рүү эрх мэдэл төвлөрүүлж орох гэсэн сонирхол хүсэл байдаг. Тиймээс сонгуулийн тогтолцооноос илүү эдийн засгийн эрх зүйн тогтолцоогоор үүнийг зааглаж өгөх хэрэгтэй. Дараа нь эдийн засгийн тогтолцоондоо тулгуурлаж сонгуулийн болон улс төрийн тогтолцоогоо өөрчилж явахгүй л бол эдийн засгийн хүндрэлтэй, хямралтай нөхцөл байдал хэзээ ч арилахгүй. Мөн макро түвшиндээ нөлөөлж байгаа нэг шалтгаан бол ард түмний амьжиргааны түвшин. Иргэдийн амьжиргааны түвшин доогуур байх тусам эдийн засгаас хамаарсан улс төрийн сонголтууд нэмэгдэнэ. Тиймээс амьжиргааны түвшинг өсгөж байж мөнгөний сонгуулийг багасгах боломжтой. Тиймээс иргэдийн амьжиргааг сайжруулж байж улс төрийн зөв сонголт бий болно.

-Эцэг хуульдаа өөрчлөлт оруулах асуудлыг нийтээрээ ярьж байна. Таны хувьд өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юу. Яг ямар өөрчлөлт оруулаасай гэж бодож байна вэ?

-Миний хувьд өөрчлөлт оруулах нь зөв гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэхдээ одоо яригдаж, хийх гээд байгаа өөрчлөлт нь буруу байна. Өөрөөр хэлбэл сонгуулийн болон эрх мэдлийн тогтолцоог тойрсон өөрчлөлт хийх гэж байгаа нь буруу. Суурь, тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй. Тухайлбал, мерит зарчмыг энэ улс төр лүү оруулж өгөх шаардлагатай байна. УИХ-д нэр дэвших гэж байгаа хүн аймгийн иргэдийн хуралд нэгээс доошгүй удаа сонгогдсон байх ёстой. Аймгийн иргэдийн хуралд нэр дэвших гэж байгаа хүн сумын иргэдийн хуралд нэгээс доошгүй удаа сонгогдсон байх ёстой гэсэн заалтыг Үндсэн хуульд оруулж өгөх хэрэгтэй. Ингэвэл улс төрийн тогтолцоо сонгуулийн тогтолцооноос үл хамаараад зөв болно. Аймгийн иргэдийн хуралд нэг удаа сонгогдсон улс төрч гэдэг бол тухайн аймаг, орон нутгийнхаа иргэдийн амьдралыг мэддэг хүн гарч ирнэ гэсэн үг. Амьдрал мэддэг хүн улс төрийг эдийн засагтай хольж хутгаад байхгүй. Үндсэн хуулиндаа ерөөсөө ийм л өөрчлөлтийг хийгээд өгчихвөл ёстой ард түмний хүссэн улс төрчид, улс төрийн тогтолцоо бий болно.

-Та Ардчилсан намын гишүүн. Тэр утгаараа танай намын хагарал эцэслэх болж байна уу. Саяхан бүлгийн даргаа огцруулчихлаа. Цаашид энэ нам нэг цул болж сонгуульд оролцох уу. Оролцоод ялалт авч чадах уу?

-Ардчилсан нам бол нэг бүхэл цул хэвээрээ л байгаа. Нам гэдэг бол гишүүд. Тэр утгаараа ардчилсан нам 200 гаруй мянган гишүүнтэй Үндэсний том нам. Намын дийлэнх олонх буюу 80 гаруй хувь нь нэг талдаа байгаа. Үлдсэн 10 гаруйхан хувь нь хоорондоо талцаж, хагаралдаж, энэ намыг хоёр хуваасан мэт харагдуулах үйл ажиллагаа хийгээд байгаа болохоос биш өнөөдөр ардчилсан нам нэг цул бүхлээрээ байгаа гэдгийг жирийн гишүүний хувьд дахин хэлье. Улс төрийн намын тухай хууль гэж байдаг л юм бол тухайн нам олонхынхоо шийдвэрээр аливаа асуудлаа шийдээд явах ёстой. Гэтэл үүнийг алдагдуулаад байгаа хэсэг хүмүүсийн улс төрийн сонирхол, эдийн засгийн эрх ашиг гэх мэт олон зүйлүүд байна. Энэ бүхэн тийм ч хол явахгүй байх гэж бодож байна.

Эдийн засгийн ухааны доктор, олон улс судлаач Баярсайханы Үүр-Цайхтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ирэх сарын сүүлээр Хятад улсын Гадаад хэргийн сайд Ван И манай улсад айлчлал хийх гэж байна. Ямар учиртай айлчлал болох гэж байгаа талаар танд мэдээлэл байна уу?

-Албан ёсны хөтөлбөр гараагүй байна. Ямартай ч манай улсын Гадаад харилцааны сайд Б.Бат-Цэцэгийн урилгаар ирэх сарын сүүлээр айлчлахаар төлөвлөж байгаа юм билээ. Б.Бат-Цэцэг сайдын хувьд энэ зуны эхээр Хятад улсад албан ёсны айлчлал хийсэн. Тэр үеэр Хятадын төрийн тэргүүн болон Засгийн газрын удирдлага, гишүүдтэй уулзсан. Уулзалтаар Гадаад хэргийн сайд Ван Иг урихын зэрэгцээ тодорхой ажлуудад хамтран ажиллах талаар гарын үсэг зурсан. Энэхүү хамтын ажиллагаагаа баталгаажуулах үүднээс манай улсад албан ёсны айлчлал хийх байх.

-Саяхан ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.Лавров манай улсад айлчлаад буцсан. Түүний дараа урд хөршийн Гадаад хэргийн сайд айлчлахаар төлөвлөж байна. Хоёр хөрш манайх руу нөлөө бүхий сайд нараа явуулж байгаагийн шалтгаан болон Ван Игийн айлчлалын гол зорилгыг та судлаач хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Монгол, Хятад хоёр улс олон мянган жил хаяа дэрлэн оршиж ирсэн мөнхийн хөршүүд. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгийн хэлсэнчлэн өнөөдөр манай хоёр улсын харилцаа ”түүхэн дэх хамгийн таатай үед ирж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагаа шинэ үе шатанд орсон“ гэж хэлж болохоор байна. Хятад улс түүхийн урт хугацаанд Дэн Сяопиний дэвшүүлсэн “даруу байж, хүчээ нөөх” стратегийн үзэл баримтлалыг гадаад харилцааны үндсэн жолоодлого болгон тууштай баримталж ирсэн юм. Гэвч сүүлийн жилүүдэд олон улсын нөхцөл байдал улам нарийн төвөгтэй болж, даяаршил газар авч буй зэрэг хүчин зүйлсийн нөлөө Хятадын гадаад харилцааны бодлогод гүн гүнзгий нэвтэрч, тусгалаа олж, Хятад улсыг цаг үеийн нөхцөл байдалд тохирсон гадаад харилцааны бодлогын шинэчлэлт хийхэд хүргэсэн. Тэр утгаараа олон улсын нөхцөл байдлаас хамаарч, мөн худалдаа эдийн засгаа улам сэргээх зорилготойгоор манай улсад айлчилж байна. Ерөнхий сайдын хэлснээр бол айлчлалын үеэр яригдах гол асуудлууд нь Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц, Багануурын цахилгаан станцын асуудлыг эцэслэн шийдвэрлэх, хилийн боомтуудтай холбоотойгоор Бээжингийн өвлийн олимпийн үеэр хийсэн яриа хэлэлцээнд гарын үсэг зурах асуудал багтаж байгаа юм билээ. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтын ажлыг энэ намар эхлүүлснээр таван жилийн дараа бүрэн ашиглалтад оруулна гэж Ерөнхий сайд хэлсэн. Тус цахилгаан станцын санхүүжилтийн ихэнх хувийг Хятад улсаас гаргуулж байгаа. Тиймээс санхүүжилтийг шийдэж өгөх, түүнийхээ хариуд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тэр дундаа нүүрсний худалдан авалтаа нэмэгдүүлэх асуудлаар ярилцах болов уу. Мөн Монгол, Орос, Хятад гурван улсын төрийн тэргүүн нарын ээлжит уулзалтыг зохион байгуулах зэрэг асуудлаар санал солилцож, эцсийн шийдвэр гаргана гэж бодож байна. Үнэндээ Оросын төрийн айлчлалаас илүү урд хөршийн айлчлалууд бидэнд илүү үр өгөөжөө өгнө. Орос бид нараар олон жил тоглож, дээрэлхэж ирсэн. Тусгаар улсын гадаад бодлого ямагт найрсаг байдаг учраас энэ бүхнээ ил тод хэлээд явна гэж байхгүй л дээ. Гэхдээ судлаач хүний хувьд хэлэхэд Орос бидэнд туслахгүй эсрэгээрээ биднээс яаж илүүг авах вэ л гэж бодно. Харин Хятад улсын хувьд эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, Хятадын том зах зээлийг ашигласан бодлого зохицуулалтыг бид гаргаж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Эдийн засгийн уналтад орчихсон, хүндрэлтэй байгаа энэ цаг үед Ван И-гийн айлчлал Монгол Улсад илүү үр өгөөжтэй, таатай байх болно.

-Манай улсын худалдаа эдийн засгийн 80 гаруй хувийг БНХАУ эзэлдэг. Хятад улс гэдэг бол маш том зах зээл. Тэр утгаараа манайх тус улс руу экспортлох бараа бүтээгдэхүүнийхээ нэр төрөл, хэмжээг нэмэгдүүлснээр гадаад худалдааны бланс тогтворжино гэж эдийн засагчид үзэж байгаа. Эдийн засагч хүний хувьд энэхүү айлчлалын хүрээнд худалдаа эдийн засгийн хувьд ямар үр өгөөжтэй, дэвшилттэй хэлэлцээр хийхээр харагдаж байна вэ?

-Юуны өмнө хоёр талын хооронд олон жилийн турш яригдсан Гашуунсухайт-Ганцмод, Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүнхатавч зэрэг боомтын төмөр замыг холбох ажлыг шуурхайлах, цөлжилт, шар шороон шуургатай хамтран тэмцэх, Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах чиглэлээр хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх, БНХАУ руу мах болон хүнсний бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлаар дэлгэрэнгүй ярилцсанаа албан ёсны ажил хэрэг болгох дүр зураг ажиглагдаж байна. Зөвхөн уул уурхайн бүтээгдэхүүн гэлтгүй хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх түүхэн айлчлал байж мэднэ гэж харж байгаа. Тухайлбал, махны экспортыг өмнөх жилүүдийнхээс хэд дахин илүүгээр нэмэгдүүлэх ажилд хамтран ажиллахаар болсон тухай мэдээлэл байна. Урд хөрш рүү гарах хилийн боомтуудыг нэмэгдүүлснээр бараа бүтээгдэхүүний эргэлт, хэмжээ дагаад өснө. Үүнээс шалтгаалж улсын эдийн засгийн тэлэлт, гадаад валютын нөөц бүрэлдэх боломжтой. Манай улсын гадаад өрийн дийлэнх хувийг Хятад улсын зээл, буцалтгүй тусламжууд эзэлж байгаа. Үүнийгээ мөн сануулах, зээлээ хугацаанд нь төлж чадахгүй бол бага хүүтэй зээлээр солих боломж байгаа эсэхээ энэхүү айлчлалын үеэр хэлэлцэх байх. Мөн айлчлалаар уламжлалт задгай тээвэр болон зорчигч тээврийн хилийг нээхээр ярилцаж тохиролцоно гэж харж байна. Үүнтэй холбоотойгоор цаашдаа куб метр ачааны үнэ одоогийн 800 юаниас доош шат дараалан буух төлөвтэй байгаа бөгөөд зорчигч тээврийн хөдөлгөөн нээгдэх аравдугаар сарын үед 200-300 юань байх боломжтой. Тус айлчлал хийгдсэнээр тодорхой гурван асуудлыг шийднэ гэж харж байгаа.

-Тухайлбал…

-Нэгдүгээрт, Эрдэнэбүрэнгийн УСЦ-ын төслийг эхлүүлнэ. Хоёрдугаарт, Багануурын цахилгаан станцыг барьж байгуулах асуудлыг эцэслэнэ. Гуравдугаарт, Бээжингийн олимпийн үеэр ярилцсан хилийн боомтуудын нэвтрүүлэх чадвар, ложистикийн асуудлаар албан ёсны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах хүлээлттэй байгаа. Эдгээр гурван асуудлыг хөндөхийн зэрэгцээ гурван улсын Төрийн тэргүүн нарын уулзалтыг ярилцаж, тов гаргах асуудлаар санал солилцоно. Эрдэнэбүрэнгийн УСЦ-ийн төсөл эхэлнэ гэдэг манай улсын хувьд маш том ололт. Баруун бүсээ эрчим хүчээр найдвартай хангачихна гэсэн үг. Магадгүй урд хөрш рүү эрчим хүч экспортлох боломж ч бий болох талтай.

-Монгол Улсын хувьд гадаад худалдаа тэр дундаа Хятад улстайхэрхэн хамтран ажиллах, тэднээс юуг хүсэх ёстой вэ. Цар тахлын үед хилээ хаалаа гэхэд манайд бараа бүтээгдэхүүний хомсдол бий болж байна. Цаашид иймэрхүү онцгой үед хилээ хаахгүй байх асуудалд гэрээ хэлэлцээр хийх боломж байдаг болов уу?

-Тэднээс юм хүсэхээсээ илүүтэй хэрхэн харилцах хамтарч ажиллах вэ гэдэгтээ анхаарах цаг нь болсон. Монгол Улс өнгөрсөн онд 159 улстай худалдаа хийж, гадаад худалдааны бараа эргэлт 16.1 тэрбум ам.доллар, үүнээс экспорт 9.2 тэрбум, импорт 6.8 тэрбум ам.доллар байсан. Урд хөрштэй өнгөрсөн онд 10.2 тэрбум ам.долларын худалдааг хийсэн нь нийт гадаад худалдааны бараа эргэлтийн 63.1 хувийг эзэлж байна. Гэтэл манай урд хөрштэй худалдаа хийхийг хүссэн хэчнээн орны зах зээлтэй өрсөлдөж байгаа билээ. Бидний өнөөдрийн аливаа хүндрэлийн алхам тутамд тээвэр, логистикийн дутагдалтай байдал саад учруулж байна. Цаашид боомтын үйл ажиллагааг сайжруулахад зайлшгүй хийх ёстой ажлууддаа яаравчлах шаардлагатай. Юуны өмнө хөрөнгө оруулалтын болон хууль эрхзүйн орчныг боловсронгуй болгох, дэд бүтцийн байгууламжийг түргэтгэх хэрэгтэй. Мөн иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хүрээнд хууль тогтоох байгууллагуудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх ёстой юм. Бэхжүүлнэ гэдэг нь наад зах нь гэнэт түдгэлзүүлэхгүй, нэг талын шийдвэрээр ярьсан тохирсноо гэнэт гацаахгүй байхыг хэлж байгаа юм. Харилцан ашигтай худалдааны хамтын ажиллагаанаас гадна байгаль орчны хөгжлийн тогтолцоог дэмждэг байх нь хоёр талын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эрүүл хөгжлийн зам болох юм. Боомтын нэвтрүүлэх чадвар болон гаалийн бүрдүүлэлтийн үр ашиг хангалтгүй байгаа нь Монгол, Хятадын боомтууд дахь менежментийн нийтлэг асуудал л даа. Дээр дурдсанчлан хоёр талын боомтууд алслагдсан бүсэд хамаардаг учраас боомтын дэд бүтцийн хоцрогдлоос гадна үйлчилгээний чадамж, гаалийн ажилтнуудын мэргэжлийн ур чадвар дутмаг байх зэрэг нь Монголын экспорт импортын худалдааны хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх таагүй хүчин зүйл болдгийг ажиглагчид шүүмжилдэг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол, Хятад хоёр улсын алинд ч боомтын менежмент дутмаг байгаа нь экспорт импортын хэмжээнд нөлөөлөх, ялангуяа боомтод зарцуулсан хугацаанаас болж тухайн барааны борлуулалтад нөлөө үзүүлдэг байдлыг өөрчлөх шаардлагатай юм. Эцэст нь цар тахлын эсрэг хамтран тэмцэх ажлаа дахин эрчимжүүлэх шаардлагатайг нөхцөл байдал сануулсаар байна. Ийм онцгой нөхцөл байдалд ч хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг аль болох хэвийн өрнүүлэхэд анхаарч өндөр, дээд түвшний айлчлал, яриа хэлэлцээг боломжит хэлбэрээр зохион байгуулж, хоёр улсын хилийн боомтуудад хэрэгжүүлж байсан “Ногоон гарц”-ын түр журмыг дахин эхлүүлж зорчигч урсгалыг нэмэгдүүлэх нь худалдаа, эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэхэд чухал түлхэц болно.

Улс төр судлаач Жавзмаагийн Мөнхжаргалтай үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, улс төр судлалын сэдвүүдээр товч ярилцлаа.

-2019 онд үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт хийсэн ч дахин нэмэлт өөрчлөлт хийх тухай УИХ-ын гишүүд, улс төрийн намын төлөөлөл яриад эхэллээ. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхож болох уу?

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх үү, хэвээр үлдээх үү, тогтолцооны өөрчлөлт хэрэгтэй байна гэдэг асуудал өнгөрсөн хавраас улстөрчид болон судлаачид, иргэд олон нийтийн дунд яригдаад эхэллээ. Саяхан буюу гурван жилийн өмнө 2019 онд эцэг хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Энэ нэмэлт өөрчлөлтийг улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачид, олон мянган иргэдийн саналыг сайтар тусгаж, сүүлийн 20 орчим жил яригдсан асуудлыг агуулгаар нь багтаах гэж хичээсэн санагддаг. Их ч ажил болсон. УИХ-д өргөн барьснаас хойш бүтэн таван сарын хугацаанд хэлэлцэж баталсан. Харин УИХ-аар батлахдаа олон нийтийн хүлээж байсан зарим зүйл заалтыг оруулж чадалгүй, цөөн гишүүний санал дутаж унасан зүйл бий. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг 57 гишүүний саналаар баталдаг учраас тэр юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт ийм өндөр босготой батлагддаг. Магадгүй өөрчлөлт хийж чадах сүүлийн парламент байхыг үгүйсгэхгүй. 2019 оны нэмэлт өөрчлөлтийн гол зангилаа нь гүйцэтгэх засаглалыг тогтвортой байлгах, ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгох, шүүхийг хараат бус хариуцлагатай шударга болгох суурийг тавьсан зэргийг нэрлэж болно. Харин парламентыг бүрдүүлэхдээ хувь тэнцүүлсэн буюу пропорционал тогтолцоог хослуулах, ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох, парламентын засаглалтай орнуудын нийтлэг жишиг гишүүдийн тоог зуугаас дээш болгож нэмэгдүүлэх, гишүүдийн засгийн газрын гишүүнээр ажиллах тооны хязгаарыг цуцлах, улс төрийн намыг үүрэгжүүлэх зэрэг 2019 оны нэмэлт өөрчлөлтөөр хийж чадаагүй зүйлүүд үлдсэн. Сонгодог парламентын мөн чанарыг илтгэсэн эдгээр нэмэлт өөрчлөлтийг үргэлжлүүлэн хийж, сайжруулахыг дэмжиж байгаа.

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх тухай ярьж байна. Нэмэх нь ямар ач холбогдолтой вэ. 76 гишүүнийг тэжээж чадахгүй байхад юун нэмэх вэ, харин хасах хэрэгтэй гэсэн иргэд ч байна.

-Парламент нүсэр биш ч ард түмнийг төлөөлөх чадвартай байх ёстой. Аливаа улс орны парламент гэдэг нийгмийн бүтцийн толь байдаг. Нийгмийн толь юм бол гудманд тэмцэж буй нөхөр ч парламентад орж ирээд асуудлаа ярих боломжтой байх ёстой гэсэн үг. “Ямар ард түмэн байна, тийм төр засаг оршдог” гэдэг чинь хоосон үг биш. УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх тухай асуудал хүчтэй яригдаж байна. Улс төр судлаачид болон үндсэн хуулийн эрх зүйн маргаантай сэдвүүдийн нэг бол парламентын гишүүдийн тооны асуудал. 121,152 буюу далан зургааг дахин нугалах тухай ч сонсогдож эхэллээ. Парламентын гишүүдийн тоо нь тухайн улсын хүн ам болоод бүс нутгийн онцлог, эрх мэдлийн зохист харьцаатай холбоотой байдаг. Манай улсын хувьд хоёр сая дөрвөн зуун мянган хүнтэй байхдаа парламентын 76 гишүүнтэй байхаар хуульчилсан бол өнөөдөр хүн ам 3 сая хол даваад байна. Тиймээс хүн амын өсөлтийг харвал нэмэх шаардлага ажиглагдаж байна. Жишээ нь Канад улс хүн ам нь нэмэгдэх тутам парламентын гишүүдийн тоог нэмдэг хуультай. Манай улстай хүн ам ойролцоо буюу 1-10 сая хүнтэй 32 улсыг аваад үзвэл парламентын гишүүдийн дундаж тоо нь 120-210 байна. Улсын бага хурлаас 1992 онд судалгаа хийж, санал боловсруулж оруулж ирэхдээ 119 гишүүнтэй байхаар төсөл өргөн барьсан ч багасгасаар байгаад 76 болсон юм билээ. Нөгөө талдаа далан зургаан хүнд даруулга хэрэгтэй байна гэж иргэд шүүмжилдэг. Тиймээс нэг хүн дээр төвлөрч буй эрх мэдлийг гишүүдийн тоог нэмэх замаар хязгаарлах аргыг улс орнууд хэрэглэдэг. Манайд ч үүнийг хэрэгжүүлэх нөхцөл шаардлага бүрдээд удаж байна. Цөөн хэдхэн хүнийг худалдаж аваад өөрт ашигтай, улс оронд хохиролтой шийдвэрүүдийг гаргуулах онолын боломж манай улсын парламентын хувьд бүрдсэн.Тиймээс энэ боломжийг хаахын тулд гишүүдийн тоог нэмэх, эрх мэдлийн төвлөрлийг задлах замаар өөрчлөлт хийх нь буруу биш.

-Парламентыг бүрдүүлэх асуудал буюу сонгуулийн тогтолцооны хувилбаруудаас манай улсын хувьд аль нь илүү тохиромжтой вэ. Мажоритар, порпорционал хувилбаруудаас улс орнууд алийг нь илүү сонгож хэрэглэдэг вэ, төгс тогтолцоо аль нь вэ?

-Сонгуулийн тогтолцоо бүр давуу, сул талтай. Яг энэ нь төгс гэж хэлэхэд хэцүү. Тиймээс улс орнууд өөрийн орны онцлог болоод улс төрийн нөхцөл байдалд илүү тохиромжтойг нь сонгодог. Парламентаа бүрдүүлэхдээ маргаан бага гаргая гэвэл сонгуулийн тогтолцоогоо зөв сонгох хэрэгтэй. Үндсэндээ сонгуульд оролцож буй намууд, саналаа өгсөн иргэд хоёрын дунд үл ойлголцол бага үүсгэх сонгуулийн тогтолцоог ашиглах нь зүйтэй. Манай улсын хувьд сонгуулийн холимог тогтолцоо буюу мажоритар, пропорционал элментийн аль алийг нь хослуулан хэрэглэх нь илүү тохиромжтой байхыг үгүйсгэхгүй. Мажоритар тогтолцооны дутагдал гэвэл сонгогчдын санал ихээр гээгддэг, популистуудад ээлтэй, нутгархах сэтгэлзүй өндөр, гишүүд тойргоос уяатай, улс орны том эрх ашгийг хойш татдаг, цөөн төлөөллөөр олонх болж болдог гэх мэт дутагдалтай талуудыг нь пропорционал буюу хувь тэнцүүлсэн хувилбар орж байж засаад явах бололцоотой. Ядаж иргэдийн өгсөн санал гээгдэхгүй төрд төлөөлөгдөнө.Тиймээс өнөөдрийн нөхцөлд холимог хувилбар манайд илүү тохирно. Парламентын гишүүн тойргийн төлөөлөгч байх уу, төрийн төлөөлөгч болох уу гэдгийг сонгуулийн тогтолцоо шийднэ дээ. Жишээ нь МУИС болон МУБИС-ийн улс төр судлалын багш нар 2006 онд сонгуулийн тогтолцооны талаар судалгаа хийсэн. Судалгааны үр дүнд мажоритар хувилбар дотроос “томсгосон мажоритар” тогтолцоо оновчгүй гэж дүгнэлт гаргасан байхад 2008 оны УИХ-ын сонгуулийг энэ хувилбараар зохион байгуулж долоон сарын 1-ний жагсаал болсон байдаг. Иргэд өгсөн саналдаа итгэл үнэмшилгүй байсан учраас жагсаал болсон юм. Мажоритар тогтолцооны “санал гээгддэг” сул тал ингэж аянга болж бодит хөрсөн дээр бууж байлаа. Тиймээс иргэд олон нийт ямар хувилбарыг илүүд үзэж байна, манай орны сонгогчдын бүтэц, хандлага ямар байна, дэлхий нийтийн чиг баримжаа хаашаа явж байна гэдгийг тооцон үзэж, судалгаанд үндэслэн долоо хэмжиж нэг огтлох зарчмаар шийдвэр гаргах нь үр дүнтэй.

-Тийм байна шүү. Мөн нэг биш хоёр танхимтай парламент илүү үр ашигтай гэж сонсож байсан. Манай улсын хувьд дээд, доод танхимтай парламент байвал хэр нийцтэй вэ?

-Холбооны улсууд гол төлөв хоёр танхимтай парламенттай байдаг. Манай улсын хувьд төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл учраас нэг танхимтай, 76 гишүүнтэй байхаар хуульчилсан. Гэхдээ нэгдмэл улсад ч хоёр танхим ажилладаг тохиолдол бий. Финляндын нэг танхимтай парламент болох Сеймд дээд танхимтай адилхан үүрэг гүйцэтгэдэг комисс байдаг. Хоёр танхимтай парламент илүү үр ашигтай гэсэн судалгаа бий. Манай улсын хувьд иргэд олон нийтээс шууд сонгогддог доод танхим буюу одоогийн 76 гишүүн. Шууд бусаар сонгогддог дээд танхим байж болох талтай. Тэдний хувьд бүрэн эрхийн хугацаа урт, бүрэлдэхүүний тоо цөөн, танхимыг шинэчлэх нь бүхэлдээ биш, хэсэг хэсгээр нөхөгддөг байвал илүү тохиромжтой. Зарим улсад дээд танхимын гишүүдийг бүрдүүлэхдээ их сургууль, ШУ-ны академи зэргээс төлөөлөл сонгодог. Дээд танхим доод танхимыг тогтоон барих тормоз болж өгдөг. Мөн ард түмнээс шууд сонгогдсон гишүүдийн шийдэж чадахгүй хойшлуулдаг асуудлыг зоригтой шийддэг. Жижиг сажиг нэмэлтээс илүү тогтолцооны том өөрчлөлт хийх цаг хугацаа болсон байж магадгүй.

-2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр яригдаж байгаад чадаагүй нэг зүйл бол ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох асуудал. Ард түмнээсээ сонгоод явах уу, парламентаас сонгох уу. Аль нь илүү оновчтой вэ?

-Ерөнхийлөгчийг нэг удаа зургаан жилээр сонгодог болсон нь 2019 оны үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр хийсэн дэвшил. Дахин сонгогдохгүй учраас зургаан жилийн хугацаанд ерөнхийлөгч популизм хийх шаардлага байхгүй болж байна гэсэн үг. Парламентын засаглалтай улс орнууд ерөнхийлөгчөө парламентаасаа сонгох нь илүү оновчтой гэж үздэг. Бүх ард түмнээс сонгогдсон хүчтэй ерөнхийлөгч парламентын тогтолцоог дарангуйлах, гүйцэтгэх эрх мэдлийг булаацалддаг нь нууц биш. Хагас парламентын, хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай мэт явж ирсэн. Тиймээс засаглалын алдааг нэг мөр болгох, парламентын тогтолцоогоо төлөвшүүлье гэвэл 1992 оны үндсэн хуулинд хийсэн алдааг засах буюу ерөнхийлөгчийг бүх ард түмнээс биш парламентаас сонгоод явах нь илүү нийцтэй болов уу. Магадгүй өргөтгөсөн хэлбэрээр ерөнхийлөгчөө сонгож болно. Парламент нэмэх нь аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын төлөөлөл гэдэг байдлаар шийдэх бололцоотой. Сүүлийн 30 жил парламент, ерөнхийлөгчийн сонгууль жил дараалаад явагдаж ирсэн. 1992 УИХ, 1993 ерөнхийлөгч, 1996 УИХ, 1997 ерөнхийлөгч, 2000 УИХ, 2001 Ерөнхийлөгч, 2004 УИХ, 2005 ерөнхийлөгч гэх мэт 2021 он хүртэл. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд бодлого өөрчлөгдсөөр урт хугацааны хөгжлийн бодлого алдагдах, иргэд олон нийт ч сонгуулиас залхах байдал үүссэн. Үүнийг сонгуулийн оролцооны статистик батлаад өгнө. Тэр тусмаа залуучууд сонгуульд оролцох хувь их доогуур байдаг. Тиймээс улс орныг бүтэн хамарсан нэг том сонгууль байхгүй болбол олон зүйл дээр хэмнэлт гарна.

-Сүүлийн асуулт. Давхар дээлтэй холбоотой өөрчлөлтийг хэрхэн харж байна вэ. Парламентын засаглалтай улсын парламентын гишүүн заавал засгийн газрын гишүүн байдаг. Нөгөө талдаа давхар дээлийн эсэргүүцэл үр дүнд хүрч, цөөлье гэдэг хувилбар 2019 оны үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр орсон. Одоо буцаад 100 хувь давхар болгох юм уу?

-Энэ асуудлыг улс орнууд хэрхэн шийддэг вэ гээд аваад үзвэл янз бүр байна. Засгийн газрын гишүүн заавал парламентын гишүүн байна гэж хатуу заасан улс орнууд ч байна. Засгийн газрын гишүүн парламентын гишүүн байх албагүй гэсэн улс ч багагүй байна. Бүр ерөнхий сайдын орлогч, дэд сайдууд хүртэл парламентын гишүүн болдог улс байхад засгийн газрын гишүүн болсон бол парламентын гишүүнээсээ татгалдаг улс ч байна. Тиймээс хэрхэхийг тэнгэр мэдтүгэй гэдэг шиг улс орнууд өөрийн онцлогт тохируулан дээрх асуудлыг шийддэг. Амьдрал баян учраас ямар ч асуудал тулгарч магадгүй. Тиймээс үндсэн хуулинд дөрвөн гишүүн л сайд болж болно гэж хатуу тусгах шаардлага байсан уу даа гэж хардаг. Нээлттэй үлдээх боломжтой. Парламентын гишүүн ч сайд болж болдог, парламентын гаднаас ч засагт орж ирэх нь нээлттэй байх боломжтой. Нөгөө муур хар байна уу, цагаан байна уу хамаагүй, хулгана барьдаг байх нь чухал гэдэг шиг ажлаа л хийж чаддаг, салбартаа ахиц гаргадаг байх нь эхний асуудал. Харин хариуцсан салбараа удирдаж мэдэхгүй, сайдын ажлаа хийж чадахгүй байвал ерөнхий сайд нь огцруулаад өөрчлөөд явах процесс нь хялбар байвал сайн. Өнөөдрийн байдлаар хоёр яам сайдгүй, хариуцсан ажлаа тааруу хийж буй, легитим шинжээ алдсан сайдууд мэр сэр байна. Үндсэн хуулинд парламентын дөрвөн гишүүн л сайд болно гэж хатуу тусгаагүй бол дээрх сайдуудыг парламентын гишүүдээр солиод явах бүрэн бололцоотой байжээ.