“Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн Зэс металлын группийн дарга, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Техникийн шинжлэх ухааны доктор (ScD) Х.Бадамсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Шинэ оны эхний дугаарт та бид хоёрын ярилцлага гарч байгаад хувьдаа баяртай байна. Танд шинэ оны мэнд хүргэе. Хуучин оноо хэрхэн үдэж, шинэ онтойгоо золгов оо, та…?
-Баярлалаа. Танд болон энэхүү ярилцлагаараа дамжуулан уншигч олон түмэндээ шинэ оны мэндчилгээ дэвшүүлж, аз жаргал, амар амгалан, баяр баясал, амьдралын хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Хуучин оноо үдэж, шинэ оноо угтах босгон дээр Уул уурхайн салбарынхаа 100 жилийн ойн арга хэмжээг зохион байгуулах, “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн Зэс, металлын группийн харьяа үйлдвэр, аж ахуйн газруудынхаа 2023 оны үйлдвэрлэл, төсөв, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг нягтлах, батлуулах зэрэг нэлээд ажил амжууллаа.
-Уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний түүхэн тэгш ой тохиолоо. Энэхүү салбарын тэртээгээс өдийг хүртэлх түүхэн замнал, алдаа оноо, амжилт бүтээлийг дүгнэн ярих хүн бол та. Өмнөхөөсөө суралцахгүйгээр, мэдэхгүйгээр цааш явна гэж байхгүй гэдэг. Энэхүү салбарын бодит түүхэн хөгжлийн цагалбарыг та товчхон ярих уу?
-Монголын уул уурхайн салбарын 100 жилийн ой 2022 онд тохиолоо. Энэ 100 жил бол сургамж, туршлага, ололт, амжилт үлдээсэн түүхэн он жилүүд байсан. Өнгөрч буй 100 жилд уул уурхайн салбар тодорхой үе шатуудыг дамжин хөгжиж, дэвшиж ирлээ. Ялангуяа, Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан Монголросцветмет нэгдэл, Эрдэнэт үйлдвэр 1970-аад оны эхэн үед байгуулагдсан нь уул уурхайн салбарын түүхэн хөгжилд томоохон түлхэц болсон юм. Өмнө нь манай салбар дан ганц олборлох салбар байсан бол эдгээр үйлдвэр байгуулагдсанаар олборлон баяжуулах шатанд шилжсэн түүхтэй. Ийнхүү томоохон үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд бий болсноор манай уул уурхайн салбарт тухайн цаг үеийн шилдэг тэргүүний техник, технологи нэвтэрч, салбар эрчимтэй хөгжлийн замд орж, алт, жонш, зэс, молибдени гээд ашигт малтмалын төрөл бүрээр хөгжил дэвшлийн шинэ шатанд гарсан даа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зөв ашиглаж чадвал үр өгөөжөө хэрхэн өгч болдогийг, улс орны хэмжээний дэд бүтцийг яаж шийдэж болдогийг, үндэсний боловсон хүчнийг хэрхэн бэлтгэж болдогийг эдгээр хамтарсан үйлдвэрүүдийн үр дүнгээр харуулж чадсаныг онцлон тэмдэглэж байна. Тухайн үеийн гадаадын хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж, ач холбогдол нь одоо ч үнэ цэнэтэй хэвээр байна шүү дээ.
1990-ээд оны эхээр улс орон зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж, шинэ ардчилсан Үндсэн хууль батлагдсан, түүнтэй холбоотойгоор уул уурхайн салбарын эрх зүйн орчинд ч нэлээд өөрчлөлт орж, улмаар Ашигт малтмалын тухай хуультай болсон. Энэ хуулийн дагуу тусгай зөвшөөрлүүд олгогддог болсон нь зарчмын томоохон өөрчлөлт болсон хэдий ч салбарын өмнө тулгамдсан асуудлууд бүрэн зохицуулагдсангүй. Уул уурхайн салбарын талаар олон нийт хот, хөдөөгүй бүхий л түвшинд үнэн зөв мэдээлэл бүрэн бий болоогүй, цэгцтэй ойлголт бүрдээгүй, тэр тусмаа нэгдсэн байр суурьт хүрч чадалгүй 100 жилийн ойтойгоо золголоо доо. Өнөөдрийн хувьд бол эрчимтэй, илүү далайцтай хөгжих, аль болох ашигт малтмалын гаралтай бүтээгдэхүүндээ өртөг шингээж, боловсруулалтын түвшнийг дээшлүүлэх асуудал чухал байгаа бөгөөд энэ асуудал төр засгийн бодлогын түвшинд тавигдаж, биеллээ олж эхэлж байна. Манай орны хувьд уул уурхай бол урт хугацааны цэгцтэй бодлого, алсын хараатай хөгжүүлэх шаардлагатай чухал салбар л даа. Уул уурхайн салбарын ирээдүйн чиг хандлага нь шинжлэх ухаанд суурилсан үйлдвэрлэлийн хөгжлийн бодлогыг дэмжихэд чиглэгдэх учиртай. Уул уурхайн салбарын хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхэд салбар дундын шинжлэх ухааны оновчлол дээр суурилах нь нэн чухал юм. Тухайлбал, техникийн шинжлэх ухааныг эдийн засгийн болоод менежментийн шинжлэх ухаантай уялдуулан салбар дундын шинжлэх ухааны оновчлолыг үйлдвэрлэлд үр дүнтэй нэвтрүүлэн хэрэгжүүлэх нь уул уурхайн салбарын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.
-Засгийн газраас уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний түүхэн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх асуудалд ихээхэн анхаарал хандуулсан. Ажлын хэсгийн ахлагчаар таныг томилсон. Ажлын хэсэг энэхүү ойг ямар байдлаар, ямар хүрээнд тэмдэглэн өнгөрүүлж байна вэ?
-Миний хувьд салбарынхаа түүхэн тэгш ойнуудыг угтсан арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах комиссын даргаар өмнө нь хэд хэдэн удаа ажиллаж байсан. Ойн арга хэмжээг зохион байгуулах нэгдсэн төлөвлөгөөг боловсруулан, дэд ажлын хэсгүүд байгуулан ажилласан. Энэ хүрээнд төлөвлөсөн арга хэмжээгээ уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд, аж ахуйн нэгжүүдтэйгээ хамтраад үндсэндээ хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал, уурхайчдынхаа дунд урлаг, спортын наадмыг зохион байгуулж аваргуудаа шалгарууллаа, салбарынхаа хөгжлийн өнөөгийн түвшнийг үнэлж дүгнэх, цаашдын бодлого, зорилтыг тодорхойлох чиглэлээр эрдэм шинжилгээ болон онол практикийн хурлуудыг зохион байгуулсан зэрэг олон ажлыг дурдаж болж байна. Салбарынхаа түүхэн том ойг Төрийн хэмнэлтийн хуулийн хүрээнд даруухан тэмдэглэн өнгөрүүлж байна.
–Уул уурхай бол манай улсын эдийн засгийг авч яваа гол зүрх болсон салбар. Нөгөө талдаа зөв бодлого, хариуцлагатай байдал, мэргэжлийн ур чадварыг ус агаар мэт шаарддаг салбар. Тэр утгаараа уурхайчин хүн гэж ямар байх ёстой цаашлаад уул уурхайн салбар ямар бодлогоор, ямар зарчмаар хөгжих ёстой юм бэ?
-Уурхайчид бол технологийн горим, ажлын хариуцлага, сахилга дэг журам, ёс зүйг өндөр түвшинд байлгаж чаддаг, зохион байгуулалт, эв нэгдлийг эрхэмлэдэг хүмүүс шүү дээ. Манай үе үеийн уурхайчид туйлбартай, ноён нуруутай, хүний мөс чанартай байхыг дээдэлдэг хүмүүс дээ. Ер нь эрдэс баялгийн салбарыг гарын таван хуруутай жишиж зүйрлэвэл, эрхий хуруу нь нөөц баялаг юм. Долоовор хуруу нь олборлох, дунд хуруу нь баяжуулах, ядам хуруу бол боловсруулах салбар гэж үзвэл, энэ бүх шат дамжлагыг дамжиж ихээхэн цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө зарцуулдаг салбар юм. Үүнтэй харьцуулахад чигчий хуруу шиг орлого, ашиг олдог салбар шүү дээ. Монгол Улсын хувьд одоо хүртэл үндсэндээ ядам хуруу буюу боловсруулах шатны үйлдвэрлэл далайцтай хөгжөөгүй, өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлгүй шахам явж байна гэж ойлгож болно. МУ-ын ЗГ-ын үйл ажиллагааны 2020-2024 оны мөрийн хөтөлбөрт гангийн үйлдвэртэй болох, зэсийн баяжмалаа хайлуулдаг, боловсруулдаг үйлдвэртэй болох, газрын тосоо боловсруулдаг болох, нүүрсээ боловсруулж тэдгээрийг дагасан химийн үйлдвэртэй болох томоохон зорилтууд тусгагдсан. Энэ бол уул уурхайн салбарын дараагийн 100 жилийн хөгжлийн суурь болох учиртай юм. Цаашид эдгээр том төслүүдээ эрчимжүүлж, үр дүнг нь үзэж, өгөөжийг хүртэх нь нэн чухал зорилт болж байна даа.
-Таныг олон түмэн улс төрч гэхээс илүү мэргэжлийн уурхайчин хүн гэдгээр тань мэддэг. Тиймдээ ч энэхүү салбарт тулгамдсан асуудал бүхнийг шийдвэрлүүлэхээр тухайн газарт нь томилон ажиллуулдаг гэж хардаг. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрийн хувь эзэмшилтэй холбоотой асуудал үүсч, түүнээс болоод олон арван жил улсыг тэжээсэн “саалийн үнээ” гэх үйлдвэр маань саалиа өгөх эсэх дээрээ тулж байлаа шүү дээ. Яг энэ хүндхэн үед таныг Эрдэнэтийн захирлаар томилсон. Тухайн үеийн гадаад дотоод нөхцөл байдал болоод үйлдвэрийн үйл ажиллагаа ямар байсан талаар та товчхон дурсах уу?
-2016 оны 12 дугаар сараас 2022 оны есдүгээр сар хүртэл хугацаанд Эрдэнэт үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар ажилласан. Ний нуугүй хэлэхэд шилжилтийн ч гэмээр юу уу даа, ер нь л амаргүй нөхцөл байдал, цаг үетэй, дараа нь цар тахлын хүндхэн сорилттой тулсан шүү. 2016 оны сүүлээр намайг ажлаа хүлээн авахад үйлдвэр маань үйл ажиллагаагаа явуулаад 38 орчим жил болсон байлаа. Анх байгуулагдахад нь тэр л цаг үеийн хамгийн шилдэг, тэргүүний техник технологи ашигласан байдаг. Гэвч цагийн уртад элэгдэж, насжилт өндөр болсон байсан. Үйлдвэрийн хэмжээнд ашиглаж байгаа нийт техник, тоног төхөөрөмжийн 80 хүртэл хувийг шинэчлэх шаардлагатай болсон нь тулгамдсан асуудлын нэг байлаа. Мөн гадаад талдаа олон улсын арбитрын шийдвэртэй өр төлбөр хуримтлагдсан, тэр нь томоохон асуудал дагуулж байсан шүү. Ер нь уул уурхайн үйлдвэрийн амин чухал асуудал нь нөөц баялаг байдаг л даа. Нөөц баялгийн асуудлыг ч өргөн хүрээнд судлах шаардлага үүссэн байсан юм. Шийдлээ хүлээсэн олон асуудалтай нүүр тулж, үйлдвэртээ, улс орондоо хамгийн үр ашигтай байх шийдлийг гаргаж хэрэгжүүлсэн, цаг наргүй ажиллаж хөдөлмөрлөсөн он жилүүд байлаа. Тасралтгүй үйл ажиллагаатай, дэлхийд томоохонд тооцогддог үйлдвэрийн цар хүрээ, ажлын обьём том л доо. Хамт олонтойгоо гар сэтгэл нийлэн цаг наргүй бүтээлчээр ажилласнаар үйлдвэрлэл, хөрөнгө оруулалт, татвар төлөлт, ажилтны нийгмийн хамгааллын чиглэлээр шинэ рекордууд тогтоогдож, өндөр үр дүнд хүрсэн. Үе, үеийн уурхайчдын нөр их хөдөлмөрийн үр дүнд Эрдэнэт үйлдвэр маань 2021 онд Монгол Улсын Баатар цол хүртсэн. Яриад байвал их олон ажил байна. Гэхдээ би нэг зүйлийг онцлон хэлэхийг хүсэж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын цаг үеэ олсон, зөв бодлого, шийдвэрийн үр дүнд цар тахлын амаргүй үед Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал айл өрх бүрд орж, Монгол хүн бүр байгалийн баялгийнхаа үр шимийг хүртсэн. Коронавирусын цар тахлыг эрсдэл багатай даван гарах бүхий л алхмыг төр засаг хийсэн. Монгол Улсын одоогийн Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тухайн үед Засгийн газрыг тэргүүлж, Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа “ ЭЗЭН НЬ ЮМАА МЭДЭЖ ЭРЭГ НЬ УСАА ХАШДАГ” гэдэг зарчмыг баримталж, “Коронавируст халдварын цар тахлын үед айл өрх, аж ахуй нэгж байгууллагад дэмжлэг үзүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” 2020 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн 211 дүгээр тогтоолоор түүхэн шийдвэр гаргасан. Энэхүү тогтоолын дагуу 2020 оны 12 дугаар сарын 1-нээс 2021 оны долдугаар сарын 1 хүртэл хугацаанд нийт айл өрх, зарим аж ахуй нэгжийн эрчим хүч, уур ус, дулаан, хог хаягдлын зардлыг төр хариуцахаар шийдвэрлэсэн. Үүнд шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэрийг Эрдэнэт үйлдвэртээ хариуцуулсан. Энэ үүргийг Эрдэнэт үйлдвэрийн уурхайчид, хамт олон бүрэн хэрэгжүүлж, 600 орчим тэрбум төгрөгийг төлсөн. Цар тахал нугараагүй байсан тул Засгийн газрын 2021 оны долдугаар сарын 16-ны өдрийн 207 дугаар тогтоолоор 2021 оны 12 дугаар сарын 31 хүртэл дахин зургаан сараар сунгасан, мөн Засгийн газрын 2021 оны 410 дугаар тогтоолоор нийт айл өрхийн цахилгааны зардлыг 2022 оны зургадугаар сарын 01-ний өдрийг хүртэл хугацаанд төр даах, үүнтэй холбоотой нэмэлт санхүүжилтийг Эрдэнэт үйлдвэр үргэлжлүүлэн хариуцах үүрэг өгсөн. Энэ хүрээнд Сангийн яамтай хамтран баталсан журмын дагуу сар бүр төлбөрийг цаг тухайд нь шилжүүлж, нийт 1.1 их наяд төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр шийдвэрлэсэн. Ингэхдээ нэг ч төгрөгийн зээл авалгүй үйл ажиллагааны үр дүнгээр дээрх шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлсэн дээ. Ингэснээр экспортын гол бүтээгдэхүүн болох зэсийн баяжмалын өгөөж монгол айл өрх бүрд хүрч, Монгол хүн бүр байгалийн баялгийнхаа өгөөж-хишгийг хүртсэн. Коронавирусын цар тахлыг эрсдэл багатай даван гарах төр, засгийн шийдвэрээр айл өрх, аж ахуй нэгжид Эрдэнэтийн зэсийн бүтээгдэхүүнээр дамжуулан байгалийн баялгийг ард түмэндээ тэгш шударга хүртээх Үндэсний баялгийн сантай болох эхлэлийг тавьсан гэж үзэж байгаа.
-Та тус үйлдвэрийн ерөнхий захирлаар тасралтгүй зургаан жил ажилласан. Энэ хугацаанд Улсын баатар үйлдвэр болгож чадсан гэж бодохоор гарсан амжилт ололтыг тоочвол энд багтахгүй гэдэг нь тодорхой. Тиймээс та тодорхой зарчмын гэмээр ямар том өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийж хөгжлийн шинэ алхмуудыг эхлүүлсэн талаараа товч ярих уу?
-Ухнаагийн Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн МУ-ын Засгийн газар сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд анх удаа Эрдэнэт үйлдвэрийн хөгжлийн асуудлыг тусгайлан авч үзэж, Засгийн газрын 224 дүгээр тогтоолыг 2019 онд гаргаж, тус үйлдвэрийг 2031 он хүртэл хугацаанд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг дэмжсэн. Энэхүү тогтоолыг хэрэгжүүлэн Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар 2019 оны 262 дугаар тогтоолоор уг үндсэн чиглэлийг баталсан. Эрдэнэт үйлдвэрийг 2031 он хүртэл хугацаанд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийнхээ хүрээнд хөрөнгө оруулалтын бодлогоо тодорхойлж, стратегийн төлөвлөгөөгөө тав таван жилээр гаргаж хэрэгжүүлсэн юм. Үндсэн чиглэлийн эхний таван жил буюу 2017-2021 оны стратеги төлөвлөгөөнд тусгагдсан хөрөнгө оруулалтын ажлыг бүрэн хийж, хүдрийн нөөцийг өсгөх, үйлдвэрлэлийн тасралтгүй үйл ажиллагааг алдагдуулахгүйгээр техник, технологийн болон инженерийн шугам сүлжээний шинэчлэл, өргөтгөл хийх, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилтоо хэрэгжүүлэхэд үндэс суурь болох ажлуудаа эхлүүлсэн.
Эрдэнэт үйлдвэрийг түшиглэж Үйлдвэр технологийн парк байгуулах тусгай зөвшөөрлийг олгов.
Энэ хүрээнд нийт 1.8 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг зээл авалгүй өөрийн хөрөнгөөр санхүүжүүлсэн. 2017-2021 онд хийсэн хөрөнгө оруулалтын үр дүнд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийн дундаж насжилт 2016 онд бараг 80 хувьд хүрч байсан бол 2018 онд 72 хувь, 2019 онд 68 хувь, 2020 онд 57 хувь, 2021 онд 56 хувь хүртэл бууруулсан. Хэдийгээр 2020 оноос дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын халдварын тархалтын улмаас улс орнууд хорио цээр, хөл хорио тогтоох, хилийн боомт хаагдах зэрэг хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүссэн боловч холбогдох төр, захиргааны байгууллагын дэмжлэгтэйгээр Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлага, хамт олон томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийн ажлыг тасралтгүй зохион байгуулж, явцыг эрчимжүүлэн ажиллаж чадсан. Тасралтгүй, байнгын ажиллагаатай үйлдвэрийн хувьд өндөр зохион байгуулалт, эв нэгдлийг эрхэмлэж, технологийн горим, ажлын хариуцлага, сахилга дэг журам, ёс зүйг өндөр түвшинд байлгах нь юу юунаас чухал байлаа. Эрдэнэт үйлдвэр 100 хувь төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай болж, намайг Ерөнхий захирлаар үргэлжлүүлэн ажиллуулахаар Засгийн газар шийдвэрлэсэн тэр үед Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай уулзахдаа үйлдвэрийнхээ дараах тулгамдсан асуудлаар санал бодлоо солилцсон юм. Нэгдүгээрт, уул уурхайн үйлдвэрийн амин чухал асуудал бол нөөц баялаг байдаг. Эрдэнэт үйлдвэрийн ил уурхайн уул-геологийн нөхцөл хүндэрч байна. Нөөц баялгийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Хоёрдугаарт, үйлдвэр маань 40 жил ажиллалаа, техник, тоног төхөөрөмж, инженерийн шугам сүлжээ муудаж, солих шаардлагатай болсон. Гуравдугаарт, улиг домог болтол олон жил яригдсан гадаад, дотоод дахь өр, авлагын асуудлыг эцэслэх зайлшгүй шаардлагатай. Дөрөвдүгээрт, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг тойрсон, элдэв нэр хоч зүүлгэсэн асуудлуудыг цэгцлэх шаардлагатай. Тухайлбал, боловсон хүчний болон бараа таваарын шахаагүй болгох асуудлыг ярьсан. Тавдугаарт, байгаль орчны асуудлыг тусгайлан авч үзэж, хуримтлагдсан асуудлыг үе шаттайгаар шийдвэрлэх шаардлагатай, цагаан тоос гэж эрдэнэтчүүдийн санааг зовоодог, хэцүү асуудал бий. Эдгээр тулгамдсан асуудлуудыг үе шаттайгаар шийдвэрлэсэн дээ. Засгийн газар ч бодлогоор дэмжин ажилласан. Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн хамгийн чухал нөөц бол ашигт малталын нөөц баялаг, хүний нөөц байдаг. Тэр ч агуулгаар миний хувьд удирдан ажиллаж байсан уул уурхайн үйлдвэрүүдийнхээ хүдрийн нөөцийг өсгөх ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэл, тооцоо судалгаатайгаар төсөл хэлбэрээр хэрэгжүүлж, нөөц баялгийг нэмэгдүүлэх ажилд үйлдвэрлэл, шинжлэх ухааны уялдаа холбоог ханган ажиллаж ирсэн. Энэ л туршлагаараа Эрдэнэт үйлдвэрт хүдрийн нөөц өсгөх төслийг 2017 оноос эхлэн геологичид мэргэжилтнүүдтэйгээ хамтран боловсруулан хэрэгжүүлж, 30 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсний үр дүнд цаашид үйлдвэрээ 70 орчим жил ажиллах боломжтой болгож чадсан. Хүдрийн нөөцийг олон улсын Жорк стандартаар баталгаажуулж, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулах ажлыг зохион байгуулсан. 2016 онд үйлдвэрлэлийн үндсэн тоног төхөөрөмжийн 80 хүртэл хувь үндсэндээ элэгдсэн, сольж, шинэчлэх шаардлагатай болсон байсан. Үйлдвэрийн тасралтгүй үйл ажиллагааг алдагдуулахгүйгээр тоног төхөөрөмжийг солих бас амаргүй. Ялангуяа баяжуулах үйлдвэрийн хувьд өргөтгөл, шинэтгэл хийхэд асуудал ихтэй. Үйлдвэрлэл тасралтгүй явах ёстой атал техник, тоног төхөөрөмжийг солихын тулд бид зайлшгүй хуучныг нь авч, шинийг суурилуулна. Зарим тоног төхөөрөмжийн овор хэмжээ нэмэгдвэл суурийн даац, хэмжээ дамжааг бас өөрчлөх шаардлага гарна. Ингэлээ гээд үйлдвэрлэлээ зогсоохгүй, хүрсэн түвшнийг нь бууруулахгүй байхыг зорьж ажилласан. Үүний үр дүнд 2022 онд баяжуулах үйлдвэрийн өргөтгөлийн ажлаа дуусгаж, ашиглалтад хүлээн авч, жилд 6 сая тонн хүдэр боловсруулж, 100 мянга орчим тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадлаар үйлдвэрлэлээ өргөтгөж чадсан юм. Эрдэнэт үйлдвэрийг тойрсон гадаад дахь олон жил яригдсан өр, авлагын асуудлууд байсан. Тухайлбал, Өрийн тухайд, хамгийн том, ярвигтай нь “Стандарт банк”-тай холбоотой асуудал байсан. Уг нь “Эрдэнэт үйлдвэр” өр тавьчихаагүй юм шүү дээ. “Жаст” групп зээл авахад нь “Эрдэнэт үйлдвэр” баталгаа гаргасан гэж буруутгаж, тус үйлдвэрээр 51 сая ам.доллар төлүүлэх шийдвэрийг 2013 онд Лондонгийн арбитрын шүүхээс гаргасан юм билээ. Түүн дээр нь хүү, торгууль нэмэгдэж явсаар 2019 оны эхэн гэхэд 120-иод сая ам.долларт хүрсэн юм. Тэгээд арбитрын шүүхээс “Энэ өр төлбөрөө дуусга. Тэгэхгүй бол Эрдэнэт үйлдвэрийн мөнгөн урсгалыг зогсооно. Үйлдвэрийн хөрөнгөтэй холбогдуулж асуудал тавина” гэх мэтийн тун хэцүү, хатуу шаардлага тулгаж эхэлсэн. Товчхондоо, Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагаа, санхүү, хөрөнгө мөнгөнд аюул нүүрлэсэн. Эрдэнэт үйлдвэр 2019 оны эхээр ТӨҮГ болсон учраас уг асуудлыг төртэй холбож, улс орны хэмжээнд өндөр эрсдэл дагуулахаар нөхцөл байдал үүссэн юм. Цаг алдалгүй нэг талд нь гаргаагүй бол “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг барьцаалах, үйл ажиллагааг доголдуулахад бэлэн болсон байсан шүү. Ингээд “Стандарт банк”-тай аргагүйн эрхэнд ширээний ард сууж, төлөх мөнгөө багасгах яриа хэлэлцээ хийсэн. Хэлцлийн явц, тэдний зүгээс тавьж буй шаардлага туйлын амаргүй байсан шүү. Бид тиймэрхүү хэлцэлд ашигладаг хуулийн хүрээний арга хэрэгслийг бүгдийг судалж, сүвэгчилсэн дээ. Ингэсний үр дүнд хамгийн боломжит хувилбараар шийдэж чадсан. Үүнийг Засгийн газар, холбогдох байгууллагууд ойлгож, дэмжсэн нь бидний ажилд том тус болсон. Бид асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлж, зохих шийдвэр, удирдамжийг авсан. Ингээд Лондонгийн Арбитрын шүүхийн шийдвэрээр төлөх шаардлагатай болсон 120 сая ам.долларын өрийг 40 сая болтол буюу 3 дахин бууруулж төлснөөр Эрдэнэт үйлдвэр нэг зовлонгоос гэтэлж, том аюулыг зайлуулж чадсан. Дотооддоо 40 сая ам.доллараа буруутай этгээдүүдээс гаргуулах талаар Эрдэнэт үйлдвэрийн зүгээс боломжтой бүх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн. Мөн Балхашмыш компаниас авах 20 сая ам.долларын асуудал байсан. Бид боломжтой бүх аргыг хуулийн хүрээнд хэрэглэж, гадаад харилцааны яамны дэмжлэг туслалцааг ч авч, мөнгөө бүрэн авсан. Энэ 20 сая ам.долларыг бүтээн байгуулалтын ажилд зарцуулсан.
-Эрдэнэт үйлдвэрийг дагасан бас нэг асуудал нь бараа таваарын “шахаа” гэх яриа цөөнгүй гардаг. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд та бодлогын чигтэй ямар ажлууд хийж, ямар зарчмаар ажиллаж ирсэн бэ?
-Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагааны цар хүрээ том, дэлхийн хэмжээний үйлдвэр. Хоёр хөрш, Япон, БНСУ, АНУ, Европын улсууд гэх мэтийн 20-иод оронтой худалдаа арилжаа хийх, техник технологийг нь ашиглах зэргээр хамтарч ажилладаг. Бид “шахаа” гэгч зүйлийг зогсоохын төлөө шийдвэртэй арга хэмжээнүүдийг үе шаттай авч хэрэгжүүлсэн. Ялангуяа Засгийн газар онцгой дэглэм тогтоож, төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статусаар ажиллах болсон 2019 оноос худалдан авалтын бодлого, хангамжийн үйл ажиллагаанд зарчмын шинэчлэл хийсэн юм. Өмнө нь худалдан авах ажиллагааг зургаан бүтцийн нэгж тус тусдаа зохион байгуулж байснаас нэгдсэн бодлого алдагдаж, төлөвлөх, зохион байгуулах, тайлагнах ажлыг үйлдвэрийн газрын хэмжээнд нэгтгэх боломжгүй болсон зэрэг нь хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулахад багагүй хүндрэл үүсгэж байсан. Энэ асуудлыг цэгцэлж, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн дагуу худалдан авах ажиллагааг батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу ил тод, нээлттэй, өрсөлдөх тэгш боломжтой, үр ашигтай байх зарчимд тулгуурлан 100 хувь цахимаар зохион байгуулдаг болгосон.Ерөнхий захирлын 2020 оны хоёрдугаар сарын 20-ны өдрийн А/90 дүгээр тушаалаар Хөрөнгө оруулалт, худалдан авах ажиллагааны бодлогын газар, худалдан авах ажиллагааны хэлтсүүдийг байгуулж, үйл ажиллагааны журмыг баталж хэрэгжүүлсэн. Ингэснээр худалдан авах ажиллагааны бодлогыг тодорхойлох, хөрөнгө оруулалт, худалдан авах ажиллагааг төлөвлөх, хуулийн дагуу хэрэгжүүлэх, тайлагнах, явцын үйл ажиллагаанд захиалагчийн хяналт буюу мониторинг хийх ажлыг нэгдсэн удирдлагад оруулсан юм. Худалдан авах ажиллагаанд “нэг цонхны бодлого”-ыг хэрэгжүүлж байгаа нь үр дүнгээ өгч, 2019-2022 онд зөвхөн худалдан авах ажиллагаанаас 262 орчим тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гарган ажилласан даа.
-Ийм үр дүн гарахад нөлөөлсөн гол хүчин зүйлсээс дурдахгүй юу?
-Эрдэнэт үйлдвэрийн үйлдвэрлэл, санхүү-эдийн засаг, худалдан авалтын үйл ажиллагааг хариуцан ажилласан багийн хичээл зүтгэлийн үр дүнд үйлдвэрлэлийн тасралтгүй үйл ажиллагааг хангах, өртөг, зардлыг бууруулах, арвилан хэмнэлтийн горимд сахилга баттай, дэг журамтай ажиллаж чадсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн санхүүгийн үйл ажиллагааг шилэн дансны цахим хуудаст, худалдан авалтын үйл ажиллагааг төрийн худалдан авах ажиллагааны цахим системд байршуулан олон нийтэд ил тод, нээлттэй болгосон. Мөн Эрдэнэт үйлдвэрийн бүх шатны удирдлага, хамт олон үйлдвэртээ өөриймсөг сэтгэлээр, эзний ёсоор ханддаг болсонтой холбоотой, тодруулж хэлбэл миний үйлдвэр, миний цех, миний тээрэм, миний экскаватор, миний белаз, миний л хариуцсан ажил гэх сэтгэлгээ төлөвшиж, хүн бүр дор бүрнээ хичээж ажилласантай холбоотой юм.
-Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн нөгөө талд байгаль орчны асуудал заавал хөндөгддөг. Эрдэнэтчүүдийн хувьд цагаан тоос гэж ард иргэдийн санааг зовоодог амаргүй асуудал байдаг шүү дээ?
-Цагаан тоосноос ангижрах гарц шийдэл хайж Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлага, хамт олон цагаан тоосыг дарах, тоос дэгдээхгүй байх арга замыг олсон гэж үзэж байгаа. Энэ ажилд тодорхой хөрөнгө зарж байна. Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн хэлтэстэй болсон. Энэ хэлтсийн хариуцах гол ажил нь цагаан тоос, байгаль орчны асуудал. Хариуцах эзэн тодорхой болсноор үр дүн ч гарч байгаа. Ер нь цаашдаа цагаан тоосноос сална. Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллийг бууруулах, цөлжилт, газрын доройтолтой тэмцэх, ой мод, ойн санг нэмэгдүүлэх, усны эх үүсвэр, нөөцийг хамгаалах, экологийн тэнцвэрт байдлыг хангах зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнд Эрдэнэт үйлдвэр хамгийн түрүүнд нэгдэж, 2031 он хүртэл хугацаанд 100 сая мод тарьж ургуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг амжилттай эхлүүлсэн. Энэхүү ажлын хүрээнд олон улсын стандартын шаардлагыг хангасан Мод үржүүлгийн цогцолбор, Ногоон хөгжлийн төв болон Монгол Улсдаа анхных болох Ойн генетик нөөцийн төв, Хөрсний биотехнологийн төв зэргийг барьж, Ойн инновацийн “Эрдэнэт” паркийг байгуулж байгаа. Ойн генетик нөөцийн төв нь модлог ургамлын үр, үрсэлгээ хадгалах, тариалалтад бэлтгэх, сор, шилмэл модны сайн чанарын үр, тарьц, суулгац, мөчрийн нөөц сан бүрдүүлэх, биотехнологийн аргаар үржүүлэх, ард иргэдийг үр тарьц, суулгацаар хангах үндсэн үүрэгтэйгээр ажиллах бөгөөд энэ нь Монгол Улсдаа анхных болж байгаагаараа онцлог юм. Мөн олон улсын стандартын шаардлагыг хангасан Мод үржүүлгийн цогцолбор нь жилд 10 сая хүртэл тарьц, суулгац ургуулах хүчин чадал бүхий автомат мод үржүүлгийн газар байхаар төлөвлөсөн.
-Эрдэнэт үйлдвэр гэдэг өөрөө маш том айл, маш том хамт олон. Энэ олон хүнийг нэг бодлогоор зангидаж, нэг зорилгын төлөө ажиллуулах ер нь хүндрэлтэй юу?
-Том үйлдвэрийг удирдаж, амжилттай сайн ажиллуулна гэдэг амаргүй даваа шүү дээ. Хоногийн 24 цаг багадах үе ч байлаа. Хүн толгойдоо том төлөвлөгөө, сайхан зүйл тээж явах нэг хэрэг. Түүнийгээ ажил амьдралд хэрэгжүүлэх юу юунаас чухал. Миний хувьд “Төр муу менежер” гэдэгтэй санаа нийлдэггүй хүн. Үүнийг Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагаагаар харуулахыг хичээж ажилласан. Төр муу менежер биш гэдгийг Эрдэнэт үйлдвэрийн жишээн дээр харуулж чадсандаа баяртай байгаа. Энэ бол надтай баг болж, гар сэтгэл нийлж ажилласан уурхайчид, ажилтан ажилчдын маань хамтын нөр их хөдөлмөрийн үр дүн шүү гэдгийг онцлон тэмдэглэж, Эрдэнэт үйлдвэрийнхээ 7000 гаруй ажилтан, ажилчдадаа баяр хүргэж, талархал дэвшүүлэхийг хүсэж байна.
-Та анх тус үйлдвэрийн захирлаар очихдоо “Би нэг л зарчим баримтална. Улс төрөөс ангид л ажиллана шүү” гэдгээ анхааруулан хэлж байсан байдаг. Тухайн үед улс төрийн үйл явц, нөлөөлөл, нам, намын шахалтууд их байсан цаг шүү дээ. Энэ том улс төрийн эрх ашиг нөлөөллөөс ангид ажиллах боломж үнэхээр байсан уу, танд?
-Эрдэнэт үйлдвэр намайг удирдаж ажиллах хугацаанд Монгол Улсын Баатар Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлага, уурхайчид хамт олон бахархмаар олон сайхан түүх бүтээж ололт амжилт гаргасан юм. Намайг Эрдэнэт үйлдвэрийг удирдаж ажиллах хугацаанд улс төрөөс ангид байсан шүү. Эрдэнэт үйлдвэрийг 100 хувь төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болгох түүхэн шийдвэрийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тухайн үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа гаргаж, тэр үеийн Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга, өнөөгийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ уг ажлыг гардан хэрэгжүүлсэн. Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан У.Хүрэлсүх, одоо Ерөнхий сайдаар ажиллаж байгаа Л.Оюун-Эрдэнэ нар нь Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлагад хуулийн дагуу сайн ажиллаарай гэсэн товч тодорхой шаардлага тавьж, Эрдэнэт үйлдвэрээ бодлогоор дэмжиж ажилласан юм.
Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Эрдэнэт үйлдвэрт Улсын баатар цол хүртээв. 2021 он
Ийнхүү Эрдэнэт үйлдвэрээ улс төрөөс ангид байлгаж, үйлдвэрийн удирдлага, хамт олон биднийг үйлдвэрлэлээ дүрэм журмынх нь дагуу мэргэжлийн өндөр түвшинд явуулж, урьд өмнө байгаагүй эдийн засгийн өндөр үр ашигтай, улс эх орондоо илүү өгөөжтэй ажиллах боломжоор хангасан гэж ерөнхий захирлаар зургаан жил ажилласан хүний хувьд одоо ч боддогоо онцлон тэмдэглэж хэлье. Хүмүүс харилцан ойлголцож, гар сэтгэл нийлэн ажиллаваас юу ч бүтээж болдогийг, аливаа ажлын хувь заяа бүх шатны удирдах ажилтан, ажил хариуцсан хүнээс хамаарч байдгийг Эрдэнэт үйлдвэрийн сүүлийн жилүүдийн ажлын үр дүн харуулсан гэж бодож байгаа. Хэлж ярьж байгаагаа цөөн хэдэн тоо баримтаар баталгаажуулах нь зөв байх. Тийм үү.
-Тэгэлгүй яахав. Тоо гэдэг бол баримт. Баримт гэдэг бол бодит үнэн гэдэг шүү дээ…?
-Сүүлийн жилүүдэд цахилгаан эрчим хүчний үнэ тариф, татвар, төлбөр, төлбөрийн хэмжээ, бараа материалын үнэ, валютын ханш өссөн зэрэг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр үйлдвэрлэлийн зардал мэдээж өсөж байна. Ийм нөхцөлд Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ жил бүр орлогоо нэмэгдүүлэх, өртөг зардлыг бууруулах арга хэмжээг үе шаттайгаар, системтэйгээр авч хэрэгжүүлэн ажиллаж ирсний үр дүнд борлуулалтын нэг төгрөгт ногдох зардлыг 2016 онтой харьцуулбал 2021 онд 22.35 мөнгөөр, 2022 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 13.28 мөнгөөр тус тус бууруулж ажилласан. Эрдэнэт үйлдвэрийн нийт орлого 2016 онтой харьцуулахад 2021 онд 2.5 дахин, 2022 онд 2.9 дахин тус тус өссөн. Улс, орон нутгийн төсвийн орлого жил бүр өсөн нэмэгдэж, 2016 онтой харьцуулахад 2021 онд 5.6 дахин, 2022 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 9.4 дахин тус тус нэмэгдсэн байна. Энэ бол өмнөх онуудад хийгдсэн хөрөнгө оруулалт үр ашгаа өгч эхэлснийг харуулж байгаа үзүүлэлт. Намайг Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлаар ажилласан зургаан жилийн хугацаанд миний удирдсан менежментийн баг зөвхөн худалдан авалтаас 299 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт хийж, экспортын гэрээний нөхцөлийг сайжруулснаар 145 тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлого, мөнгөн хөрөнгийн удирдлагыг оновчтой хэрэгжүүлснээр 52.7 тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлого тус тус олж, авлигын хэргээс барагдуулсан орлого 8.9 тэрбум төгрөг болж, 2017-2022 онд нийт 844.1 тэрбум төгрөгийн үр дүн гаргаж ажилласны 752 тэрбум төгрөг буюу бараг 90 хувь нь Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласан он жилүүдэд ногдож байгаа юм. Миний тэмдэглэн дурдсан 844.1 тэрбум төгрөг бол үндсэн үйлдвэрлэлийн үр ашгаас гадна зөвхөн менежментийн үр дүнд хийсэн хэмнэлт, нэмэлт орлого гэдгийг тодруулж хэлье. Энэ бол бага мөнгө биш шүү дээ. Энэхүү менежментийн үр дүнгээ түрүүнд дурдсан айл өрхийн болон зарим аж ахуйн нэгж, байгууллагын цахилгаан, дулааны эрчим хүч, дулааны уур хэрэглэсний төлбөр, цэвэр, бохир усны үйлчилгээний төлбөрийг хийх замаар Монгол ард түмэнтэйгээ хуваалцсан гэж бодохоор Монгол Улсын Баатар Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлага, хамт олны сэтгэл өег сайхан байдаг юм.
-Эрдэнэт үйлдвэрийг удирдаж байхдаа өөрийн гараар мэргэжлийн 100 залууг бэлтгэсэн гэсэн. Энэ талаараа та тодорхой ярих уу?
-Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас хамаарал өндөр байгаа энэ цаг үед Уул уурхайн салбар манай улсын хувьд стратегийн чухал салбар болоод байна. Энэ чухал салбарт өндөр мэргэжил, боловсролтой боловсон хүчин хамгийн чухал, хэрэгцээ ч их байгаа, цаашид улам бүр өснө. Ийм залуус салбарт маань боловсорч, өсөж өндийж байгаад би баяртай байдаг. Миний хувьд уул уурхайн салбарт 40 гаруй жил ажиллахдаа хүчин зүтгэж байсан бүх л үйлдвэр, аж ахуйн газартаа залуусыг бодлогоор дэмжин, үндэсний боловсон хүчин бэлтгэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж ирлээ. Хүнтэй ажиллана гэдэг хамгийн сайхан дурсамжтай ажил, цаг мөч байдаг. Аливаа ажлын хувь заяа, үр дүн ажил хариуцсан хүнээс л хамаарна шүү дээ. Удирдаж байсан үйлдвэр, аж ахуйн газрууддаа залуу хойч үеэ эрдмийн ажилд шамдахад дэмжлэг үзүүлэхээс гадна өөрийн олон жилийн судалгаа шинжилгээний болоод практик ажлын туршлагадаа үндэслэн залуу боловсон хүчний ажлын дадлага туршлагыг нэмэгдүүлэх, манлайлал, ур чадварыг өсгөх асуудалд анхаарлаа илүү төвлөрүүлдэг. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрт ажиллах хугацаандаа үйлдвэрийнхээ тогтвортой хөгжлийн бодлогын хүрээнд одоогийн болон ирээдүйн ажиллах хүчний хэрэгцээг хангах, залгамж халааг бэлтгэх, ахмад залуу үеийн амьд холбоог бэхжүүлэх зорилгоор “Хүний нөөцийн хөгжлийн цогц 5 хөтөлбөр” буюу ”100 шинэ ажилтны дасан зохицох хөтөлбөр”, “Залгамж хөтөлбөр”, “100 залуу ажилтныг дэмжих хөтөлбөр”, “100 анхан шатны манлайлал, авьяас чадварын хөтөлбөр”, “100 удирдах ажилтны хөтөлбөр”, мөн “Мастеруудын зөвлөгөөн”-ийг анх удаа санаачлан зохион байгуулж, “Манлайлагч мастерын нэмэгдэл”, “Тэргүүлэх зэрэгтэй ажилтны нэмэгдэл” зэрэг ажилтны ур чадварт тохирсон нэмэлт урамшуулал олгосон зэрэг залуу ажилтныг бэлтгэх, дэмжих хөтөлбөрүүдийг удирдлагаар ханган, хэрэгжүүлэн ажилласан. Үүний үр дүнд Эрдэнэт үйлдвэрт ажиллаж байгаа эрдэмтдийн тоо 35 болон нэмэгдэж, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийж байгаа, докторын сургалтад хамрагдаж байгаа ажилтнуудын тоо 42 болж өссөн байх жишээтэй. Уул уурхайн салбарт эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг үйлдвэрлэлтэй уялдуулан “Шинжлэх ухаанд суурилсан үйлдвэрлэлийг эрчимтэй хөгжүүлэх” бодлогыг боловсруулан, хэрэгжүүлж ажилласан 40 гаруй жилийн хугацаанд олон залуусыг эрдмийн ажил хийхэд нь зөвлөн дэмжиж ажилласан. Олон шилдэг залуус, дүү нар сайхан өсч өндийж байгаад сэтгэл өег сайхан байдаг. Мэргэжил мэдлэг чухал байлгүй л яах вэ. Гэхдээ зөв хүн болж төлөвших явдал хамгийн чухал. Манай ахмад уурхайчид хүний мөс чанар сайтай, ноён нуруутай байхыг дээдэлж ирсэн сайхан уламжлалтай. Залуу хойч үедээ хандаж хэлэхэд Монгол Улсад шинжлэх ухаанд суурилсан уул уурхайн үйлдвэрлэлийн бодлого хамгийн чухал байна. Тиймээс залуучууд маань үйлдвэр, аж ахуйдаа ажиллахын зэрэгцээ эрдмийн болон судалгаа шинжилгээний ажил хийж, аливаа бодлого, шийдвэрийг гаргахдаа шинжлэх ухааны үндэслэл тооцоо судалгаанд суурилдаг байх нь чухал гэдгийг онцлон тэмдэглэж байна.
-Уул уурхайн салбарын хөгжилд Эрдэнэт үйлдвэрийн оруулсан хувь нэмэр асар жин дарна. Тиймээс энэхүү том түүх, том үйлдвэрийн тухай яриагаа түр өндөрлөе. Өнгөрсөн оны намар Засгийн газраас хэд хэдэн томоохон томилгоо хийсэн. Түүн дотор таныг “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн “Зэс, металлын групп”-ийн даргаар томилсон. Харин таны оронд Уул уурхайн сайд асан Г.Ёндон Эрдэнэт үйлдвэрт очсон байх аа. Яагаад ийм томилгоо явав гэхээс илүү өмнө нь хэлж байсанчлан одоо таны ирсэн салбарт үнэхээр тулгамдсан асуудал байжээ гэж харж байна л даа…?
-2006, 2007 онд шиг санагдаж байна. Миний бие Монгол Улсын эрдэс баялгийн нөөцөд тулгуурласан эрчимтэй хөгжлийн загварыг гаргаж, Монгол Улсын ойрын болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлогод эрдэс баялгийн салбар тэргүүлэх ач холбогдолтойг харгалзан “Уул уурхай – металлургийн үндэсний корпораци” хувьцаат компани байгуулах талаар санал боловсруулан, тухайн үед Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан Миеэгомбын Энхболд даргад танилцуулсан юм. М.Энхболд дарга миний тавьсан саналд их шуурхай хандаж, тэр үеийн Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Су.Батболд, салбарын яамны дэд сайд Я.Содбаатар нарт үүрэг чиглэл өгч, ажил хэрэг болгосон түүхтэй. Монгол Улсын уул уурхайн салбарын цаашдын хөгжил, түүний эдийн засгийн үр ашигтай уялдуулан тооцож үзэхэд Монгол Улсад стратегийн ач холбогдолтой томоохон орд газруудыг эзэмшихдээ төрийн өмчийн оролцоотой үндэсний томоохон компани байгуулан ажиллуулах нь зүйтэй байна гэсэн санааг дэвшүүлж байсан л даа. Ингэхдээ эрдэс баялаг, хөдөө аж ахуйн хоршсон хөгжлийг авч үзэх нь чухал бөгөөд энэ нь Монгол Улсын эрдэс баялгийн нөөцөд тулгуурласан эрчимтэй хөгжлийн загвар болох юм гэсэн санааг дэвшүүлсэн юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий орд газруудын тусгай зөвшөөрөл, лицензийг эзэмшилд нь байлгаж, орд газруудыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэлцлүүдийг төрийн нэрийн өмнөөс гүйцэтгэх төрийн өмчит уул уурхайн компани байгуулах санааг анх гаргасан. Эрдэс баялгийн төрийн өмчлөлийн төлөөллийн үүрэг гүйцэтгэх төрийн өмчит компанийг үүсгэн байгуулах үндэслэл, үйл ажиллагааны чиглэлийн талаар салбарын статистик үзүүлэлтүүд, тоо баримт бүхий судалгаанд суурилсан санал боловсруулж, төр засгийн удирдлагуудад танилцуулсан. Энэ үндсэн дээр “Эрдэнэс Монгол” ХХК нь 2007 оны хоёрдугаар сарын 22-ны өдөр Монгол Улсын стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд болон стратегийн ач холбогдол бүхий эрдэс баялгийн ордыг ашиглахтай холбоотой харилцаанд төрийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газрын 2007 оны 266 дугаар тогтоол, ТӨХ-ны 52 дугаар тогтоолоор үүсгэн байгуулагдсан түүхтэй. Өнөөдрийн байдлаар “Эрдэнэс Монгол” ХХК нь эрдэс түүхий эдийн нөөцийг үр ашигтай удирдах замаар улс орны эдийн засаг, нийгмийн амьдралд бодитой хувь нэмэр оруулах, олон улсын зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн үндэсний компани болох зорилготой ажиллаж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны тавдугаар сарын 11-ний өдрийн хуралдааны шийдвэрийг үндэслэн стратегийн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үнэ цэнэ бүхий бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нийлүүлэн хувьцаа эзэмшигчдийн хүртэх өгөөжийг өсгөж, улс эх орныхоо эдийн засагт хувь нэмэр оруулах зорилтыг хэрэгжүүлэх, Үндэсний баялгийн сан бий болгох бэлтгэл ажлыг хангах хүрээнд “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн охин, хараат компани болон харьяа бусад хуулийн этгээдүүдийг үйл ажиллагааны чиглэлээр бүлэглэн Зэс, металлын групп, Нүүрс, эрчим хүчний групптэй болгоод байна. Энэ хүрээнд хийх ажил их байна даа.
-Таныг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллуулах томилгоо нийгэмд сайн муугаараа их яригдсан. Зарим нь МАН-ынхан ахмадуудаа явуулаач гэх, зарим нь туршлагыг нь ашигла ч гэх хоёр талын өнцгөөр нийгэм шүүмжилсэн. Та иймэрхүү шүүмжлэлийг ямар байдлаар хүлээн авдаг вэ?
-Ийм саналыг надад тавьсан. Төрийн нарийн бичгийн дарга бол төрийн албаны хамгийн дээд албан тушаал. Харин миний хувьд бол санал тавьсанд талархлаа илэрхийлээд, залуу боловсон хүчнийг томилж ажиллуулах нь зүйтэй дээ гэж хэлсэн дээ. Харин Зэс, металлын группийн хувьд бол өөр юм. “Эрдэнэс Монгол” ХХК байгуулагдаад 14 жилийн нүүрийг үзэж байна. Гэсэн хэдий ч энэ компани бүрэн хөл дээрээ зогсож хараахан чадаагүй байна. Тэр тусмаа салбарын инженерүүдийн санаачилгаар байгуулагдсан компани. Нөгөө талаас Засгийн газар надад итгээд, туршлагаа гаргаад ажиллана уу, гэхэд нь татгалзах эрх байсангүй тэгээд шинэ ажлаа аваад, зүгшрүүлэх ажилдаа ороод явж байна даа.
-Зэс металлын группийн үйл ажиллагааны талаар тодорхой ярихгүй юу. Ямар үүрэг, зорилготой байгууллага юм бэ. Цаашдын томоохон бодлогын чиглэл, өөрчлөлтүүд юу байна вэ?
-Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны 225 дугаар тогтоолоор Үндэсний баялгийн сангийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх зорилгоор “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн охин хараат компани болон харъяа хуулийн этгээдүүдийг нэгдлийн хэмжээнд зэс, металлын болон нүүрс, эрчим хүчний гэсэн үйл ажиллагааны чиглэлээр бүлэглэж, группийн зарчмаар ажиллуулахаар шийдвэрлэсэн. Энэхүү тогтоолыг үндэслэн “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн ТУЗ-ийн 2022 оны 25 дугаар тогтоолоор зэс металлын группийн оролцогч компани, хуулийн этгээдийн бүрэлдэхүүнд Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет, Эрдэнэс оюу толгой, Эрдэнэс ашид, Эрдэнэс стийл, Эрдэнэс силвер ресурс, Эрдэнэс алт ресурс зэрэг компаниуд болон газрын ховор элементийн төслийн нэгжийг байхаар шийдвэрлэсэн. Зэс, металлын групп нь толгой компанийн ТУЗ-өөс тогтоосон нэгдсэн бодлого, стратегийн дагуу группийн охин, хараат компани болон харьяа бусад хуулийн этгээдийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохион байгуулах, мэргэжлийн удирдлага зохицуулалтаар хангаж, зардал бууруулах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, бодлогоор дэмжин ажиллах үндсэн зорилготой. Группийн үндсэн үйл ажиллагаа нь геологи хайгуулын ажил, уул уурхайн үйлдвэрлэл, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний төслүүдийг дэмжин хэрэгжүүлж, үйлдвэрүүдийн хамтын ажиллагааг уялдуулан өргөжүүлэх, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг татах, улмаар Үндэсний баялгийн сангийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэхэд чиглэгдэж байгаа юм.
-Монгол Улсын зэсийн бодлоготой холбоотой бүх зүйлийг энэ группт нэгтгэх, цаашид ард иргэдийн баялгийн сан болгон өөрчлөх, шинэчлэх ажлыг гардан зохион байгуулна гэж ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан хэлсэн. Зэстэй холбоотой л бол бодлогыг нь та бүхэн гаргаж байна гэсэн үг үү?
-Та нэлээн лавшруулж асуугаад байх шинжтэй, тэгэхээр тодорхой хариулъя даа. Группийн зохион байгуулалтаар ажиллах нь дэлхийн сонгодог загвар, зарчим л даа. Ялангуяа уул уурхайн томоохон компаниуд, сангууд ингэж ажилладаг. Энэ ч утгаараа Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийг группийн зарчмаар ажиллуулах санаачилгыг өөрөө гаргаж, Засгийн газрын зохих шийдвэрүүдийг шуурхай гарган хэрэгжүүлж байна. Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан энэ ажилд байнгын анхаарал хандуулан дэмжиж байна. “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн үйл ажиллагааг нээлттэй, ойлгомжтой болгох улмаар байгалийн баялгийн нөөцийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах менежментэд тулгуурлан үйлдвэрлэл технологийн паркийг хөгжүүлж, үйлдвэржүүлэлтийг эрчимжүүлэх, экспортод чиглэсэн бодлогоор эдийн засгаа хөгжүүлэх, үр өгөөжийг нь ард иргэддээ төдийгүй ирээдүй хойчдоо Үндэсний баялгийн сангаар дамжуулан хүртээхэд онцгой ач холбогдол өгч ажиллаж байна. “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн ТУЗ-ийн 2022 оны 45 дугаар тогтоолоор Нэгдлийн компани, хуулийн этгээдийг группийн зарчмаар ажиллуулах түр журмыг баталсан. Энэхүү журмаар групп нь нэгдүгээрт толгой компанийн ТУЗ-ийн баталсан нэгдсэн бодлого, стратегийн хүрээнд геологи хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх, олборлох, баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрлэлийн бодлого, чиглэлийг уялдуулан зохицуулах; хоёрдугаарт, группийн компани, хуулийн этгээдийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, бизнесийн тодорхой төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх санал боловсруулах, шаардлагатай хөрөнгө оруулагчдыг татах боломжийг эрэлхийлэх, тэдгээрийн хамтын ажиллагааны уялдаа холбоог хангах; гуравдугаарт, группийн хэмжээнд компанийн сайн засаглал, эрсдэлийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх арга хэмжээг төлөвлөх, хэрэгжилтэд хяналт тавих; дөрөвдүгээрт, ашигт малтмал эрэх, хайх, ялган авах, олборлох, баяжуулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, өртөг зардлыг бууруулах, шинэ техник технологи, ноу хау нэвтрүүлэх, эзэмшиж байгаа тусгай зөвшөөрлийн хүчин төгөлдөр байдалд хяналт тавих, шинээр авахад дэмжлэг үзүүлэх гэх мэт үйл ажиллагааг уялдаа, зохион байгуулалтаар хангаж ажиллах юм. Тэгэхээр зэс, металлын чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа группийн оролцогч компани, хуулийн этгээдүүдийн дээр заасан үйл ажиллагааг уялдуулах, илүү үр дүнтэй ажиллуулах асуудлыг хариуцна гэж ойлгож болно.
-Нүүрсний хулгай гэдэг шиг Зэсийн хулгай бий юу. Улс төрийн зарим намын зүгээс нүүрснээс илүү том хулгай бий шүү гэж анхааруулаад байдаг нь хэр үнэний ортой вэ?
-Манай улсын хувьд Эрдэнэт үйлдвэр, Оюу толгой хоёр л зэсийн баяжмал үйлдвэрлэн экспортолж байна. Монгол Улсын Засгийн газраас Ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаад Оюу толгойтой холбоотой асуудлууд цэгцэрч байгаа гэсэн ойлголттой байна. Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьд зэсийн хулгай байхгүй шүү дээ. Тийм боломж ч байхгүй. Үйлдвэрлэсэн зэсийн баяжмалаа дэлхийн томоохон худалдааны компаниудтай байгуулсан худалдах, худалдан авах гэрээний дагуу манай улсын хувьд хамгийн ойр дөт урд хөршийнхөө зах зээлд, молибдены баяжмалаа БНХАУ, БНСУ-ын зах зээлд нийлүүлж байна. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ нь экспортын бүтээгдэхүүн зэсийн баяжмалаа олон улсын жишиг нөхцөлийн дагуу, Воод МкКензий, СиАрЮу зэрэг олон улсын судалгааны байгууллагуудын гаргасан жишиг гэрээний загварыг үндэслэн, олон улсын зах зээл дээрх металлын үнээр худалддаг. Зэсийн баяжмалаа хил нөхцөлөөр борлуулдаг. Борлуулалтын үнээ Лондонгийн металлын биржийн тухайн үеийн ханшаар тооцдог. Гадаад худалдааны нөхцөл байдал амаргүй байгаа ч бид баяжмалын борлуулалтын гэрээний нөхцөлийг өөрчлөн сайжруулж, худалдааны компаниудтай зарчмын асуудлаа тохиролцож чадсан юм. Ийнхүү гэрээний нөхцөлийг сайжруулснаар 2017-2022 онд 62 орчим сая ам.долларын нэмэлт орлого олсон тооцоо байна. Худалдан авах ажиллагааны талаар өмнө нь би нэлээд дэлгэрэнгүй ярьсан. Эрдэнэт үйлдвэр бол харилцагчдынхаа хувьд найдвартай түнш. Бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ худалдан авсаны төлбөр тооцоо бүх баримт бичиг бүрдсэнээс хойш ажлын 3-5 хоногт бүрэн шилждэг болсон. Тийм болохоор Эрдэнэт үйлдвэрээс зарласан тендерт оролцох сонирхолтой хуулийн этгээдүүд олон байдаг нь бодит үнэн. Сүүлийн гурван жилийн дүнгээс авч үзэхэд нэг тендерт хамгийн ихдээ 27 оролцогч өрсөлдсөн байдаг. Мэдээж тендер сонгон шалгаруулалтын зарчмаар явж байгаа тул нэг оролцогч ялахад бусад 26 нь шалгарч чадахгүй үлдэх жишээтэй. Эндээс л мэр сэр яриа, хардлага үүсдэг болов уу. Эрдэнэт үйлдвэр 2016-2017 онд худалдан авах ажиллагааг 100 хувь уламжлалт аргаар зохион байгуулж байсан бол 2018-2019 онд уламжлалт, цахим аргыг хослуулан зохион байгуулж байлаа. Харин 2020 оноос худалдан авах ажиллагаа зуун хувь цахимаар зохион байгуулагддаг болж, ил тод, нээлттэй байдлыг ханган ажиллаж байгаа. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрт бүх үйл ажиллагаа хуулийн дагуу явагдаж байгаа гэдгийг хэлэх нь зүйтэй.
