Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

С.Одонтуяа: Үндсэн хуульд УИХ 76 гишүүнтэй байна гээд заачихсан учраас энэ тоог хөндөж байж Сонгуулийн тухай хууль өөрчлөгдөнө DNN.mn

УИХ-ын дэд дарга Салдангийн Одонтуяатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Намрын чуулган өндөрлөлөө.Таны бодлоор энэ удаагийн чуулган зорилгоо ямар хэмжээнд биелүүлэв?

-УИХ-ын намрын чуулганаар 18 бие даасан хууль, 271 нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль батлагдсан байна. Хаврын чуулганы үр дүнгийн талаар УИХ дахь Ардчилсан намын бүлэг байр сууриа илэрхийлсэн. Хэдийгээр олон хууль баталсан хэдий ч намрын чуулганд төлөвлөгдсөн Боловсролын тухай багц хууль, Газрын тухай, Хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тухай, Худалдаа аж үйлдвэрийн тухай гээд томоохон хуулиудаа баталж чадсангүй. Тухайлбал иргэдийн хамгийн их шүүмжлэлтэй хандаж байгаа салбар бол боловсролын салбар. Л.Энх-Амгалан гишүүн Боловсрол шинжлэх ухааны сайдаар томилогдоод боловсролын салбарын шинэчлэлийн үндэс нь эрх зүйн асуудал гэж үзээд боловсролын багц хуулийг өргөн бариад хоёр жил өнгөрч байна. Нэмээд Мэргэжлийн боловсролын тухай хуулиа ч өргөн барьсан. Харамсалтай нь бид энэ асуудалд онцгой анхаарал тавьж чадсангүй. Энэ нь нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулиудад хэтэрхий анхаарал төвлөрүүлж, бас төлөвлөгөөнд тусгагдаагүй хуулийн төслүүд яаралтай горимоор орж ирж цаг хугацаа алдсантай холбоотой. Үүнийг УИХ дахь Ардчилсан намын бүлэг эрх баригчдын өнөө маргаашаа бодсон, улс төрийн хожоо харсан бодлогын үр дүн гэж дүгнэж байгаа. Цаашдаа төлөвлөгөөнд тусгагдсан томоохон хуулиудаа батлахын төлөө ажиллах хэрэгтэй байна.

-Таны хувьд санаачилж оролцсон хуулиудаас онцолбол?

-Монгол Улсын төсвийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн багт орж ажилласан. Ер нь төсөвт ингэж жил бүр өөрчлөлт оруулах нь Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиудаа зөрчиж улс орны хөгжлийн бодлогод сөрөг нөлөөтэй шийдвэр гаргах боломж олгож байгаа юм. Тийм учраас төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл болон холбогдох мэргэжилтнүүд үүнийг байнга шүүмжилдэг. Төсвийн тухай хуулийн энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Эдийн засаг, хөгжлийн яамнаас төсвийн хүрээний мэдэгдлийг боловсруулах, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийх төсөл хөтөлбөрт олон нийтийн саналыг тусгах, хөндлөнгийн нэгдсэн бодлогын тогтолцоо бүрдүүлэх гээд нэлээд хэдэн чухал өөрчлөлт оруулсан. Мөн Б.Пүрэвдорж нарын гишүүдтэй хамтран тэтгэвэр тогтоох жилийг долоо биш таван жилээр тооцох хуулийн төслийг өргөн барьж хэлэлцэх эсэх нь дэмжигдсэн. Гэхдээ энэ төслийг хэлэлцүүлэхгүй маш их цаг хугацаа алдсан. Тэр хэмжээгээр иргэд хохирч байна гэхэд болно.

Хамтын тэтгэвэр буюу тэтгэвэр өвлөгддөг байх хуулийг хаврын чуулганд хэлэлцүүлэхээр ажиллаж байна. Намрын чуулганаар батлагдсан хуулиудаас онцолбол Зөвшөөрлийн тухай хуульд төрөөс олгож буй зөвшөөрлийн тоог тав дахин бууруулж, зөвшөөрөл сунгах, олгох процессыг цахимаар хийх, зөвшөөрөл олгох хугацааг 14-21 хоног болгосон. Энэ нь төрийн үйлчилгээний хүнд суртлыг багасгахад чухал ач холбогдолтой юм. Нөгөө талаар Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хууль батлагдсан нь их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардсан бүтээн байгуулалтын ажлуудыг төрд ачаалал үүрүүлэлгүй хувийн хэвшлээр гүйцэтгүүлэх, гэрээний хугацаанд гардаг олон эрсдэлийг хэн хэрхэн хариуцахыг тодорхой болгосон.

-Нийслэлээс сонгогдсон гишүүний хувьд Улаанбаатар хотын хамгийн том асуудал болох утаа, түгжрэлийн эсрэг ямар ажил хийх ёстой гэж бодож байна?

-Улаанбаатар хотод түүхий нүүрс түлэхийг хориглох шийдвэр гаргаад гурван жилийн нүүр үзлээ. Сайжруулсан гэх түлшний үйлдвэрт хөрөнгө оруулалт хийгээд бас л дөрөв дэх жилдээ орж байна. Утаагүй зуух гээд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан ч утаа хэвээр үлдсэн. Утаагүй түлш хэрэглэлээ гээд утаа байдгаараа байсаар байгаа нь утаатай тэмцэж буй бидний стратеги буруу, хэрэгжилт нь дутуу байгааг харуулж байна. Утаанд зарцуулсан сүүлийн зургаан жилийн хөрөнгө нэг их наяд давсан тухай мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд байна. Гэтэл нэг яндангаас гарч буй утаа хэрхэн багасав, тэр айл өрхийн хэрэглээний зардал хэрхэн өөрчлөгдөв, нийт яндангийн тоо хэдээр буурав, эсвэл буурсангүй юу гэх газар дээрх асуултууд эзэнгүй хэвээр байна. Утааны эсрэг гэх олон хурал чуулганд утаа хэрхэн буурсан, утааны хорт агууламж ямар түвшинд буурсан тухай сонсдог ч ард иргэд эрх мэдэлтнүүдийн иймэрхүү мэдээлэлд итгэхээ больж. Иргэд утаанаас болж хэн хүнгүй гадагш гарахаар амьсгалахад хэцүү болсон, хүүхдүүдийн ханиад хүндэрч хатгаа болж эмнэлгээр дүүрч байгаа, утааны хор жирэмсэн эх төдийгүй иргэдэд элэгний өвчин үүсгэдэг тухай мэдээг өдөр бүр сонсож байгаа болохоор яаж итгэх билээ. Утааны хорыг 10, 20 хувь бууруулах биш богино хугацаанд хэрхэн утаагүй болох шийдэл л чухал байна. Юуны түрүүнд захиргааны, зохицуулалтын, хуулийн олон талын арга хэмжээг хослуулах хэрэгтэй. Яндангийн тоо нэмэхгүй байх, гэр хорооллын суурьшлын бүсийг хатуу тогтоож мөрдөх, гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд баригдаж байгаа орон сууцны бүтээн байгуулалтыг төрийн бодлогоор дэмжиж эрчимжүүлэх, хөрөнгө оруулалт хийж буй аж ахуйн нэгжид татварын дэмжлэг үзүүлэх гээд олон ажлыг нэрлэж болно.

-Харин түгжрэлийн тухайд та юу хэлэх вэ. Өмнө нь байгаагүй их хөрөнгийг төсөвлөж байна шүү дээ?

-Түгжрэл бол зам дээрх утаа л гэсэн үг. Нийслэлчүүд жилд гурван их наяд төгрөгтэй тэнцэх алдагдлыг замын түгжрэлээс хүртэж байна. Нэг иргэн хоногт 2.5 цаг, жилд 35 хоногийг зам дээр алдаж байна. Дундаж нас 70 гэвэл зургаан жилийг нь машин дотроо зам дээр өнгөрүүлж байна гэдэг нь харамсалтай статистик. Хариуцсан сайд томилж, 2022 онд л гэхэд 420 тэрбум төгрөгийг түгжрэлд зарцуулсан байх. 2023 онд үүнийг 20 гаруй хувиар нэмсэн. Түгжрэлийн асуудал дан ганц зохион байгуулалтын аргаар шийдэгдэхгүй. Ийм учраас зогсоолын төлбөрөөс авахуулаад метро хүртэлх бүхий л сонголтын хослолыг яаралтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна.

-УИХ-аас байгуулагдсан Хяналтын түр хороо Төрийн ордонд Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар нээлттэй сонсгол хийж байна. Хүмүүс энэ талаар янз бүрийн л бодолтой байх шиг байна. Таны хувьд…?

-Гишүүдийн саналаар Хяналтын түр хороо байгуулагдсан нь төрөөс гаргасан хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг эрчимжүүлэх чухал алхам болсон. Мөн олон нийтэд нууц далд байсан олон асуудлыг ил тод болгох гээд олон сайн талууд байсан. Гэхдээ саяхан Төрийн ордонд Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар зохион байгуулсан сонсгол ажил албан тушаалаа ашиглан арын хаалгаар зээл өгсөн албан тушаалтнуудын буруу үйлдлийг гаргахаасаа илүү хувийн хэвшил рүү хэт их дайрсан нь нийгэмд дахиад баялаг бүтээгчдийг ад үзсэн уур амьсгалыг бий болгох шиг боллоо. Би энэ сонсголыг тухайн зээлдэгч нэг бүрээр эхний ээлжинд хийж бүтээсэн зүйлийнх нь талаар тодорхой танилцуулга хийлгэж ард түмэнд хүргээд, дараа нь танилцуулгатай холбоотойгоор иргэний зээл авсан төслийн зорилго нь УИХ-аас хөгжлийн бодлогын асуудлаар баталсан бодлого, хөтөлбөрт хэр нийцсэн байна, гарах үр дүн нь улс нийгэмдээ ямар ач тустай юм, Хөгжлийн банк зээл олгохдоо дээрх бодлого шийдвэрийг хэр зэрэг харгалзан үзсэн байна, зээлийн барьцаа хөрөнгө нь бодитой юм уу, үгүй юу, зээлийн төлөлтөд УИХ, Засгийн газраас гаргасан хууль тогтоомж, олон улсын байдал, “ковид-19” цар тахал, вальютын ханшийн өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлөв, зээлийн зарцуулалт зориулалтын дагуу болж уу, үгүй юу гэх мэтээр төрийн нэрийн өмнөөс хууль тогтоомж, иргэнийхээ эрхийг дээдэлсэн, асуулт асууж, хариулт авах байх гэж бодсон. Харамсалтай нь энэ удаагийн төрийн түшээдийн удирдаж явуулсан сонсгол зээлдэгч иргэнийхээ юу хийж бүтээснийг нь огт сонсолгүй шууд л асуулт тулгаж, хэт хөтөлсөн байдлаар хандах шиг болсон. Зээлдэгчдийн ихэнх нь юм хийе бүтээе гэсэн хүсэл тэмүүлэлтэй хүмүүс. Монголд жирийн үед бизнес эрхлэх ямар хэцүү билээ, гэтэл цар тахлын үед бүр ч амаргүй байсан нь ойлгомжтой. Урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөөд, жаахан ашигтай салбараараа ашиггүй салбараа нөхөөд хаалгаа хаахгүй аргалаад явж ирсэн. Түр хорооны гишүүд бизнес эрхлэгчидээ үгүйсгэж, тэдэнд хэт хатуурхаж телевизээр үзэж байгаа хүмүүст тэднийг үзэн ядуулах хэрэггүй байсан. Ийм л учраас хүний эрхийг дээдлэж, асуудалд хандах үүднээс бие даасан хууль хяналтын байгууллага гэж байдаг.

-Тэгэхээр Хянан шалгах түр хорооны ажил хүний эрхийг зөрчсөн, бүдүүлэг хандлагатай яваад байна гэж ойлгох уу?

-Бид иргэддээ төр засаг боломж олгож байна, та нар өөрсдөө хийж бүтээ гэж уриалаад, зээл олгох ажлыг байнга дэмждэг атал УИХ-ын түр хороо түүнийхээ эсрэг ажиллаж болохгүй л дээ. Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг “гэрч” болчихсон тайлбар хийж байна лээ. Үнэн зөвийг тогтооход хэрэгтэй л байх. Гэхдээ түр хорооны гишүүдэд өмнөх АН-ын Засгийн газрын гишүүд рүү дайрсан, улс төржсөн хандлага байсныг ч хэлэх хэрэгтэй. Мэдээж зээлдэгчдийн дотор хууль, дүрэм журам зөрчсөн, хувийн эрх ашгийн үүднээс зээл авч үрэн таран хийсэн албан тушаалтан, зээлдэгч байхыг үгүйсгэхгүй. Тэр бүхнийг олж тогтооход сонсгол чиглэгдэж, бодитой дүгнэлт хийсэн бол хууль хяналтынханд хэрэгтэй байсан байх. Үнэхээр тухайн төслийн бүтээн байгуулалт улс оронд эдийн засгийн үр өгөөжтэй ч янз бүрийн бэрхшээлээс болоод гацчихсан бол төрийн түшээдийн хувьд ялгаж салгаж, магадгүй төр засаг, банкны зүгээс хамтран ажиллаж, тухайн бүтээн байгуулалтыг дуусгаж, зээлийг нь төлүүлэх талаар санал ч гаргаж болно шүү дээ.

-Улс орны нийгэм эдийн засгийн байдал амаргүй байна. Долларын ханш, юмны үнийн өсөлт гээд…?

-Корона, дайн гэсэн хоёр шалтгааныг дурдсаар гурван жил өнгөрлөө. Өнөөдөр корона жирийн ханиадны түвшинд, дайн богино хугацаанд дуусахгүй шинжтэй болсон нь бид эдгээр эрсдэлийг дуусна гэсэн төлөвлөлтөөр биш эдгээр эрсдэлийн үед эдийн засгаа хэрхэн өсгөх вэ гэсэн бодлого хэрэгжүүлэх ёстой. Түүнчлэн гадаад өрийн дарамтын өндөр жилүүд эхэлсэн тул улс орны эрсдэлийн үнэлгээ, бодлогын тогтвортой байдал их чухал. Учир нь бондыг дахин санхүүжүүлэх шаардлагатай. Урд хилийн төдийгүй бусад боомтуудын үйл ажиллагаа сэргэж буй нь экспортын орлого нэмэгдэх сайн дохио өгч байна. Урд нь хилээр аль болох их бүтээгдэхүүн гаргавал доллар орж ирж төгрөгийн ханш тогтвортой байна гэж төсөөлдөг байсан ч нүүрсний хэргийн сонсголын үр дүнд бүтээгдэхүүн гаргахаас илүү түүний төлбөр ямар нэг авлига, өөр тийш өөр юм болон хувирахгүй орж ирж буй эсэх нь чухал гэдгийг бүгд мэдлээ. Үүний адил зэс, төмрийн хүдэр гээд экспортын бүтээгдэхүүнээс татвараа гүйцэд авах, аливаа авлигаас ангид байлгах нь чухал байна. Тийм ч учраас Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг баталсан. Түүнчлэн үүнээс дутахгүй ач холбогдолтой нэг зүйл бол гадаадын хөрөнгө оруулалт. Энэ нь зөвхөн доллар оруулж ирэх биш түүнийг даган орж ирэх техник технологи, мэдлэг, хүний нөөцийн хөгжил юм. Ингэснээр дотоодод өртөг бүтээдэг үйлдвэрлэл сэргэнэ. Ер нь урт хугацаанд бүтээлч үйлдвэрлэл л төгрөгийн ханшны баталгаа болно. Хэдэн биеэ тойрч юм зарж наймаалцаад тэнцүүгийн тэмдэгийн ард нөгөө тоо л үлдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, доороо хий эргэнэ. Бидний өнөөдрийн нэг хүнд ногдох 4000 ам.доллар үүний нотолгоо.

-Иргэдийн жагсаал олон өдөр үргэлжилж улс орны бодлогыг боловсруулж, хөгжүүлэх хууль тогтоогчдод шаардлага тавьсан. Үүний дагуу хийсэн ажлуудыг та хувьдаа ямар байдлаар үнэлж байна вэ?

-Ардчилсан улсын нэг баталгаа бол иргэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, жагсаал цуглаан хийх эрх. Иргэд энэ эрхээ л эдэлж эрх баригчдад шаардлага тавьсан. Үнэндээ долоон жил дангаар эрх барьж УИХ-д 65, 62 гишүүнтэй засгийн газраа дангаар бүрдүүлэн ажиллаж буй хүчинд ард түмэн аргаа бараад шаардлага тавьсан. Бид хэт цөөнх учраас УИХ-ын танхимд дуу хоолой хүчтэй сонсогддоггүй байж болох ч эрх баригчдад ажил хэрэгч шаардлага, асуулга, сануулга өгсөөр ирсэн. Гэхдээ төрийн эрх барих байгууллагыг иргэд сонгодог ч тэр эрх нь иргэдэд хэвээр үлддэгийг санах хэрэгтэй. Төртэй, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжтэй холбоотой, эрх мэдэлтэй холбоо хамаарал бүхий этгээдүүдтэй хамтран төрийн санд гараа дүрдэг, жирийн иргэдийн боломжийг булаадаг, бизнест шударга бусаар давуу тал олж авдаг бодит жишээ олон. Гагцхүү түүнийг хууль шүүхийн шатанд хаацайлж, хэргийг дарах, хэрэгсэхгүй болгох зэрэг шударга бус байдал л иргэдийн уур бухимдлыг дээд цэгт нь хүргэсэн гэдэг үнэн. Эрх баригчид цочиж эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан нь сайшаалтай ч цаасан дээр биш амьдрал дээрх хэрэгжилт чухал. Би ч мөн иргэдтэйгээ нэг талд байгаа.

-Сонгуулийн тухай, улс төрийн намын тухай хуулийн өөрчлөлтүүд яагаад хийгдэхгүй байна, Н.Энхбаяраар ахлуулсан ажлын хэсгийн гаргасан Үндсэн хуулийн төслийг үзсэн үү?

-Одоогоор Сонгуулийн болоод Улс төрийн намын тухай хууль өргөн баригдаагүй, яригдсан ч юмгүй л байна. Сонгуулийн тухай хуулийг Засгийн газар, Улс төрийн намын тухай хуулийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өргөн барих ёстой. Уг нь энэ чуулганаар ярих л ёстой хуулиуд байсан. Яагаад гэвэл энэ оны долдугаар сарын 1-ний дотор л дээрх хоёр хуульд өөрчлөлт оруулж болох эрх УИХ-д бий. Миний хувьд энэ өөрчлөлт хийгдэх тухай яригдахад бэлтгэлтэй байх үүднээс Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас боловсруулсан гэх “Улс төрийн намын тухай” хуулийн төсөл дээр үндэслэн хуучин хуультай нь харьцуулалт хийж дүгнэлт гаргах зорилгоор хуучин УИХ-ын гишүүд, зөвлөхүүд, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл оролцсон ажлын хэсэг байгуулаад хэд хэдэн удаа хуралдаж, санал дүгнэлтээ гаргаад УИХ дахь АН-ын бүлэгт нэг удаа танилцуулсан. Би хувьдаа энэ саналаа Ерөнхийлөгчид бүлгээс хүргүүлээд өргөн барихад нь тусгуулчихсан байх нь зөв гэж үзээд байгаа. Тийм учраас удахгүй бүлэг дээр арай өргөн хүрээнд хэлэлцүүлэг зохион байгуулж санал авахаар төлөвлөж байна. Үнэндээ Сонгуулийн болоод Улс төрийн намын тухай хуульд хэд хэдэн томоохон өөрчлөлт орох шаардлага гарч байгаа ч Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орох эсэхээс хамаарсан асуудлууд их байна.

-Тодорхой хэлбэл ямар өөрчлөлтөөс хамаарч байна вэ?

-Тухайлбал, сүүлийн үед парламентын чадавхийг дээшлүүлэхийн тулд гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх, сонгуулийн тогтолцоог холимог, пропорционал тогтолцоо руу шилжүүлэх гээд улс төрийн намуудын дунд хэлэлцүүлэг хийж санал нэгдээд МАН ч хүлээн зөвшөөрч байх шиг байна. Тэгэхлээр энэ хоёрт өөрчлөлт оруулах асуудал Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөс хамаарна. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулалгүй Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулаад хийж болох эрхийг ҮХЦ нээлттэй болгосон гэсэн үзэл бодол иргэдийн дунд яваад байгаа ч үнэндээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахгүйгээр гишүүдийн тоог өөрчилж болохгүй. Учир нь Үндсэн хуульд УИХ 76 гишүүнтэй байна гээд заачихсан учраас энэ тоог өөрчилж байж Сонгуулийн тухай хууль өөрчлөгдөнө. Гурав дахь удаагийн Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр гуайн Үндсэн хуулийн төслийг үзсэн. Энэ хуульд өнгөрсөн 31 жилийн дотор нийгэмд өрнөсөн бүхий л явц, эдийн засгийн харилцаа, төрийн байгуулалтын хүрээнд бий болсон зовлон бэрхшээл бүхнийг эрх зүйн хувьд шийдвэрлэх гэсэн оролдлого хийсэн нь сайшаалтай боловч боловсруулалтын хувьд сайн биш, эрх мэдлийн хуваарилалт, сонгох, сонгогдох зарчим, газрын харилцаа гэх мэт олон асуудал багагүй зөрчилтэй, ардчилсан зарчим, олсон ололтоосоо ухарсан санагдсан. Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөхийн тулд ард нийтийн дунд санал асуулга явуулахаас өгсүүлээд хэлэлцүүлгийн үе шат удаан болохоор батлагдах ямар ч боломж байхгүй гэж бодож байгаа. Нөгөө талаар энэ хуулийг УИХ-д өргөн бариад хэлэлцэх гэж байгаа юм шиг яриад байна. Үнэндээ энэ хуулийн төслийг хэвлэж тарааснаас цаашгүй. Албан ёсоор өргөн баригдсан юм ч байхгүй байгаа. Нөгөө талаар энэ хууль дээр иргэдийг баахан маргалдуулж, дуулиан шуугиан болгож байгаад шинэ үндсэн хууль гээч юмыг баталчих вий гэсэн болгоомж иргэдэд байна. Мэдээж, төр, төрийн интитуциудэд огт итгэхгүй иргэд болсон нь их хардлага төрүүлж байгаа болов уу.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

И.Жаргалтулга: Дээд шүүхээс АН-д нэг л шаардлага тавьдаг. Бүртгүүлэхдээ материалаа хоёр талаас битгий авчир. Нэгдээд нэг бичигтэй хүрээд ир гэж DNN.mn

Хуулийн фирмүүдийн нэгдлийн тэргүүн, хуульч, улс төр судлаач И.Жаргалтулгатай Ардчилсан намын асуудлыг Дээд шүүх эцэслэх эсэх талаар ярилцлаа.

-Юуны өмнө та улс төр судлаач хүний хувьд Ардчилсан намын асуудлыг хөндлөнгөөс ямар байдлаар харж байна вэ?

-Угтаа Ардчилсан нам бол Монголын улс төрийн хоёр дахь том хүчин. Энэ намын албан ёсны гишүүнчлэл 220 мянга хүрсэн юм билээ. Албан бус буюу намын дэмжигчид гэвэл 500-800 мянган хүн байна уу гэж харж байгаа. Гишүүнчлэл болоод дэмжигчдийн тоо цаашид ч өсөх хандлага уг нь байсан. Гэвч 2016 оноос хойш энэ нам дотоод асуудлаа шийдэж чадахгүй явсаар өдий хүрлээ. Асуудлаа яагаад шийдэж болохгүй байна гээд судлаад үзэхээр нэг л зүйл ажиглагддаг. Хоёр биш бүр дөрөв хуваагдчихсан тус намын аль нэг талд эрх баригч намын нөлөөлөл асар их байна.

Тиймээс л өдий болтол эв цавандаа орж өгөхгүй байгаа хэрэг. Хаана нь тэр нөлөөлөл яваад байгааг Ардчилсан намынхан өөрсдөө маш сайн мэдэж байгаа. Түүнийгээ ил тод зарлах хэрэгтэй. Тэр нөлөөллийг устгаж чадвал энэ нам улс төрийн үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж чадна.

-Тэгэхээр таныхаар бол аль нэг тал нь эрх баригч намтай нийлчихсэн хэрэг үү?

-Нийлэх гэхээс илүү тэдний нөлөөнд их орчихсон гэж ойлгох хэрэгтэй. Өөрсдөө хүлээн зөвшөөрдөггүй ч нөлөөнд нь орчихсон. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн барьцаанд эсвэл албан тушаал, авлигалын хэргээсээ болоод эрх баригчдад бариулчихаад байгаа гэсэн үг.

-Тэр нь хэн байх вэ. Та мэдэж байна уу?

-Хуульч хүний хувьд нэр оноож ил болгох ёсгүй гэж бодож байна. Үүнийг А рдчилсан намынхан өөрсдөө ил болгож, зарлах хэрэгтэй. Тэр хүн, тэр талын Ардчилсан нам гээд байгаа нөхөд даргаасаа эхлээд жирийн гишүүд нь хүртэл эрх баригч намын нөлөөлөлд орчихсон гээд шууд хэлчих хэрэгтэй. Баримт байдаг бол түүнийг нь гаргаад ил болгох шаардлагатай. Үүнийг ил болгоогүй цагт Ардчилсан намын хэрүүл, маргаан үргэлжлээд л байна.

-Маргаанаа шийдчихээд, дарга тодруулаад Дээд шүүхэд бүртгүүлэх гээд яваад байгаа юм биш үү. Үүнийг нь харин Дээд шүүх бүртгэх эсэх асуудал л байгаа гэж ойлгодог. Ер нь Дээд шүүхээс тус намын асуудлыг өдий болтол яагаад хүлээж авахгүй хойшлуулаад байсан юм бол оо?

-Дээд шүүхээс нэг зүйл хэлдэг. Бүртгүүлэх гээд байгаа материалаа битгий хоёр талаасаа авч ирээд бай. Нэгдээд нэг бичигтэй хүрээд ир л гэдэг шүү дээ. Өөр ямар нэгэн хуулийн шаардлага огт тавихгүй байгаа гэж ойлгож байна. Ардчилсан намын эрх барих дээд байгууллага бол Үндэсний бодлогын хороо. Тэр утгаараа энэхүү хороо хуралдаж, намын даргаа тодруулах ёстой. Энэ зарчмаар сая И х хурлаа зарлаж, намын даргаа сонгосон. Ингэхдээ бас л хоёр талдаа адилхан зарчмаар намын даргаа тодруулчихлаа. Хоёр даргатай, хоёр баримт бичиг Дээд шүүхэд дахиад л очсон. Дээд шүүх ажлын 14 хоногт хариу тайлбар өгөх ёстой. Мэдээж тайлбар нь адилхан байж таарна шүү дээ. Танай намаас хоёр бичиг ирлээ, тиймээс бүртгэх боломжгүй байна. Нэг бичигтэй болоод нэг даргын нэр өг л гэнэ. Ингээд нөгөө хуваагдал, маргаан нь алга болохгүй дахиад л үргэлжилнэ. Асуудал Дээд шүүхэд байгаа юм биш. Хаана байна вэ гэхээр Ардчилсан намд тэр дундаа эрх баригчдын нөлөөлөлд автсан тэр талдаа байгаа. Өөрөөр хэлбэл Ардчилсан намын асуудалд дээд шүүх буруугүй юм. Харин эрх баригчдын нөлөөлөлд автсан тал нь л буруутай гэсэн үг.

-Тамганы асуудал яригддаг. С.Эрдэнэ даргатай намд хууль ёсны тамга, гэрчилгээ нь байгаа. Тэр утгаараа Дээд шүүхэд Ардчилсан намыг төлөөлж харилцах эрх зүйн боломжтой гэж ойлгох уу?

-Тамга бол албан газрын л нэг хэрэгсэл. Тухайн баримт бичгийг баталгаажуулан өгч байгаа л зүйл. Ардчилсан намын эв нэгдэл, дарга, удирдлагатай болох асуудлыг ярьж байхад нэг хэсэг нь тамга, гэрчилгээ гээд байгууллагын асуудлыг ярьдаг. Тамгатай, гэрчилгээтэй л бол Ардчилсан намыг өмчилж болно гэж ойлгодог хүмүүс ч байна. Угтаа Ардчилсан нам гэдэг бол тамга, гэрчилгээ дээр оршиж байгаа зүйл биш шүү дээ. Ардчилсан нам бол түрүү нь хэлсэнчлэн 220 мянган гишүүний үзэл бодол дээр оршиж байгаа. Тэр утгаараа тамга барьсан ганцхан хүн энэ намын хувь заяаг шийднэ гэвэл арай л шударга бус байгаа биз дээ. Тиймээс Их хурлаараа хувь заяагаа шийддэг. Их хурлаас нь гарсан шийдвэр бүхэн хүчинтөгөлдөр байна. Үүнд тамга огт хэрэгггүй. Гэрчилгээ хэрэггүй. Тамга, гэрчилгээ банкнаас зээл авахад л хэрэг болох байх.

-Дээд шүүх Ардчилсан намын даргыг бүртгэхээс татгалзлаа гэж бодъё. Тэгвэл дараа нь нэг бичиг бүрдүүлж, нэг дарга бүртгүүлэх асуудлыг яаж хийх ёстой гэж та үзэж байна?

-Энэ асуудал л хамгийн чухал. Үүнийг л Ардчилсан намынхан тал талдаа маш сайн бодох ёстой. Ер нь та бүхэн ч гэсэн анзаарч байгаа биз дээ. Яагаад нэг тал нь Их хурал зарлаад даргаа сонгоод, Дээд шүүхэд бүртгүүлж байхад нөгөө тал нь яг адилхан зарчмаар ажиллаад яваад байна вэ. Тухайлбал, С.Эрдэнэ даргатай АН-ынхан Д.Ганбатыгаа хэдэн сарын өмнө тодруулчихгүй яасан юм. Яагаад саяны үйл явцтай давхцуулаад тодруулчихаж байгаа нь сонин. Үүнийг ажигллахаар аль нэг тал нь эрх баригч намын нөлөөлөлд орчихсон, зориуд иймэрхүү үйлдэл гаргаад байна уу гэж хардахаар байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл зориудаар Ардчилсан намыг нэгтгэхгүй, даргаа бүртгүүлэхгүй ажлыг хийгээд байна гэж ойлгогдож байна.

-Тэгвэл яаж эвлэрүүлэх вэ. Яаж Дээд шүүхэд бүртгүүлэх вэ. Судлаач хүний хувьд асуудлыг энэ талаас нь бас харсан байлгүй?

-Дээр хэлсэн. Хамгийн түрүүнд намын гишүүд, дэмжигчид нь эрх баригч намын талд үйлчлээд байгаа урвагчдаа олон нийтэд зарлах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тамга, гэрчилгээ гэхгүйгээр олонх байгаа талдаа улам олон болох шаардлагатай. Гуравдугаарт, Дээд шүүхийн шийдвэр гарсны дараа буюу Дээд шүүхээс намын даргыг бүртгэхээс татгалзсан хариу өгсөн бол тэр дор нь дахиад Их хурлаа зарлаад намын даргаа тодруулчих. Ингэснээр нөгөө талтайгаа зөрж, Их хурлаа хийж, намын даргаа бүртгүүлэх гээд байна шүү дээ. Энэ бол арга ядсан хүний л ухаан. Гэхдээ Ардчилсан нам унаж болох хамгийн доод цэгтээ унасан гэдгээ одоо хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Энэ уналт чинь МАН-аас илүү гуравдагч хүчин гэх ХҮН намд ашигтай ч байж мэднэ шүү.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч О.Алтангэрэл: Цагдаагаас койнчдыг мөнгө угаагаагүй гэж үзвэл иргэд хохироод үлдэнэ DNN.mn

Хуульч, өмгөөлөгч О.Алтангэрэлтэй койны асуудлаар ярилцлаа.

-Койны асуудал нэлээд өндрөө авч байна. Хүмүүс олон талаас нь тайлбарлаж байна л даа. Өмнөх хуульчид та бүхэн яг л энэ асуудлаар холбогдох газруудад хандаж байсан. Өнөөдрийн үйл явцыг харахад юу болоод өнгөрчихөв өө?

-2021 оны наймдугаар сараас койны халуурал эхэлсэн. Хүмүүс ч койныг ихээр худалдан авч нийгэмд нэлээд асуудал үүссэн шүү дээ. Энэ үед Санхүүгийн зохицуулах хорооноос “Болгоомжтой байгаарай” гэдэг байдлаар иргэдэд мэдээлээд өнгөрч байв. Энэ үйл явцаас харахад хадгаламж зээлийн хоршоо гэж манай нийгмийг цочроосон олон хохирогчтой хэрэгтэй маш төстэй үйл явц өрнөж эхэлсэн. Би хуульч хүнийхээ хувьд хадгаламж зээлийн хоршооны хэрэг дээр ажиллаж байсан, дараа нь төрийн албан хаагчийн хувьд энэ асуудал дээр анхаарал хандуулж байсан. Олон хохирогчтой хэрэг гэдэг бол зөвхөн нэг гэмт хэргийн тухай асуудал байдаггүй. Олон иргэдийн амьжиргаатай холбогддог. Тиймээс залилах гэмт хэрэг байгаа бол цагдаагийн байгууллага шалгаач, мөнгө угаахтай холбоотой үйл ажиллагаа байж болзошгүй. Тиймээс чиг үүргийнхээ дагуу Тагнуулын ерөнхий газар анхаараач. Мөнгө нь хаана төвлөрч байна вэ, гүйлгээ яаж явж байна гэдгийг санхүүгийн механизм ашиглаж байгаа учраас Санхүүгийн зохицуулах хороо хараач, мөн аль банкинд мөнгө нь төвлөрч, хаашаа шилжүүлж байна вэ гэдэг урсгалыг Монголбанк хянаач гээд хуульчдын хамтаар тухайн үед өргөдөл гаргаж байсан юм. Тэр үед төдийлөн сайн анхаараагүй.

-ШӨХТГ-аас Санхүүгийн зохицуулах хороо руу хандаад эргэж буцаад нэг л бүрхэг болоод дууссан санагдаж байна…?

-Тийм. ШӨХТГ-аас Санхүүгийн зохицуулах хороо руу хандсан. СЗХ нь буцаад ШӨХТГ руугаа хандах байдлаар бүгд хариуцлагаас зугтаасан маягтай өнгөрсөн. Ер нь таамаглаж байсан ёсоор болоод энэ үйл явц цаашаа өрнөлөө. Одоо маш олон хохирогч гарч ирж байна. Хуулийн байгууллага гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл байна уу гэдгийг шалгаж байна. Энэ нь сайшаалтай. Иргэдийн өмчлөх эрх гэмт хэргийн улмаас зөрчигдсөн эсэхийг тогтоох зүй ёсны процесс болж байна гэж харж байна. Тухайн үед арга хэмжээ аваад нэлээд сайн шалгасан бол ингэж олон койн гарч, ийм ноцтой асуудал үүсэхгүй байсан болов уу.

Иргэд өөрсдөө сайн дураараа мөнгөө оруулсан учраас хохь нь гэх хандлага нэлээд байна. Гэхдээ нөгөө талд иргэдийн анхаарал, сонирхлыг татаж мөнгө босгосон хэсэг бүлэг хүмүүс бий. Тэд ч буруутай биш үү?

-Ямар ч бизнест эрсдэл байдаг. Эрсдэлийг тооцоолоод үйл ажиллагаа явуулаад хохирол хүлээсэн бол тухайн хүний хариуцлагын асуудал гэж шууд дүгнэж болно. Гол нь хууль ёсны бизнесийн үйл ажиллагаанд оролцоод эд мөнгөний хувьд хохирол үзсэн бол эрсдэл гэж үзнэ. Хэрэв хууль бус үйл ажиллагааны явцад мөнгөө алдсан бол эрсдэл биш, хохирогч болж хувирна. Одоо шууд “хохь чинь, та нарын буруу” гэж хэлж болохгүй. Эхлээд хуулийн байгууллага шалгаад “Энэ бол хууль ёсны бизнесийн үйл ажиллагаа байна” гэж үзвэл эрсдэлийг шууд иргэдэд үүрүүлээд “Та нар бизнесийн хувьд эрсдэл хүлээсэн байна” гэж болно. Гэтэл эсрэгээрээ “Энэ бол гэмт хэрэг байна” гээд гарчих юм бол гэмт хэргийн улмаас хохирсон хүнийг “хохь чинь” гэж хэлж болохгүй. Яг одоо шууд нэг талд нь гараад иргэдийг буруутгаж болохгүй, нөгөө талаар хуулийн байгууллагын хяналт шалгалт дуусаагүй учраас койнчдын буруу ч гэж дүгнэж болохгүй. Нэн ялангуяа иргэдээ хамгаалах ёстой төрийн байгууллагын зүгээс ийм хандлага яагаад ч гаргах ёсгүй.

-Криптовалютын хууль эрх зүйн орчны тухай хөндөгдөж байгаа. Санхүүгийн зохицуулах хороо л гэхэд нэг ч койн бүртгээгүй гэх. Нэг ёсондоо энэ үйл явц ямар ч зохицуулалтгүй өрнөсөн гэсэн агуулга ойлгогдоод байна шүү дээ?

-Монгол Улс Криптовалютын тухай хуулиа баталсан. Гэтэл яг үнэндээ саяын дуулиан тариад байгаа асуудал бол хуулиас өмнөх харилцаа. Эрүүгийн хуульд нэг зарчим бий. Эрүүгийн хуулиар тусгайлан гэмт хэрэг гэж заагаагүй үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй. Хоёрт, дараа нь хуульчилсан үйл ажиллагааны улмаас хуулийг буцаан хэрэглэж тэр этгээдүүдэд хариуцлага тооцох юм уу, өөр асуудал ярьж болохгүй.

-Юу гэсэн үг вэ?

-Эргээд л хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаа руу очно. Хэрэв тухайн үед Эрүүгийн хуульд заасан иргэдийн өмчлөх эрхийн эсрэг ямар нэгэн гэмт хэрэгт энэ үйлдэл нь хамаарахаар байсан бол койн гаргасан хүмүүс хариуцлагаа бүрэн хүлээх ёстой. Койнд мөнгөө өгсөн хүмүүс хохирогчид болж хувирч байгаа учир тэд хохирлыг барагдуулж таарна. Харин хуулийн байгууллагын шалгалтаар гэмт хэрэг биш байна, бизнесийн үйл ажиллагаа байжээ гэж үзвэл бизнесийнхээ зарчмаар зохицуулагдаад явна гэсэн үг.

Үүнээс үлдэж байгаа хамгийн том сургамж бол иргэдийн өмчлөх эрхтэй холбоотой төрөл бүрийн схемүүд, мөнгө босголттой холбоотой үйл ажиллагаанууд явуулахад Монгол Улс нэн даруй хууль эрх зүйн орчныг нь тодорхой болгож байх ёстой. Хэрэв гэмт хэрэг байж болзошгүй үйлдэл байвал төрийн байгууллагууд түүнийг даруй таслан зогсоох ёстой.

-Койн өнөөдөр ийм том асуудал үүсгэхээс өмнө зогсоох боломж байсан уу?

-Хууль үзвэл Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн дагуу хуулийн байгууллагад хүсэлт гаргаад шалгуулаад таслан зогсоож болох байсан. Гэвч зогсоогоогүй. Тэгэхээр хариуцлагыг одоо төр нь ч үүрэх ёстой. Иргэдийн буруу гэж үзвэл иргэд нь ч хариуцлага хүлээнэ. Гэмт хэргийн шинжтэй байвал койнчид ч хүлээх ёстой. Хэн ч хариуцлагаас бултаж, зугтаж болохгүй.

-Койнд олон нийт татагдах болсон нэг шалтгаан бол influencer, олны танил хүмүүсийн оролцоо. Тэд өөрсдөө койн гаргаж, сурталчилж хүмүүст итгэл төрүүлсэн. Өнөөдрийн нөхцөл байдлаар бол тэдний нэр хүнд ийм худал зүйл байсан хэрэг болж таарч байна уу?

-Influencer буюу нийгмийн сүлжээнд бусдад нөлөөлөх чадвартай хүмүүсийн асуудал зөвхөн Монголд биш дэлхий дахинд тулгамдаж байгаа. Манайд бол зөвхөн койны асуудлаар зогсохгүй influencer-үүд улс төрийн үйл ажиллагаанд их нөлөөлж байна. “Энэ намыг сонго”, “Энэ нэр дэвшигчийг дэмж” гэж сурталчилдаг. Гэвч тэдний хувийн орон зай дээрээ үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг нь бид жишээ нь, хууль гаргаад influencer-үүдийн үйл ажиллагааг хязгаарлана гэж болохгүй. Энэ бол хүний эрх, эрх чөлөөний томоохон ухралт болно. Гэхдээ хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад өөрсдийн үүрэг хүлээх хариуцлага гэж бий. Худал мэдээлэл тараах гэмт хэргийн улмаас хэвлэл мэдээллийн байгууллага олноор шалгуулдаг. Яг үүнтэй адил influencer-үүд хэрэв олон нийтийн сүлжээнд худал мэдээлэл тараасан, төөрөгдүүлсэн, энэ нь гэмт хэргийн шинжтэй бол яах вэ гэдэг зохицуулалт өнөөдөр алга.

Түүнчлэн сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн байгууллагад нэг нэр дэвшигч, нэг намын талаар сурталчилгаа явуулах хугацаа зааж өгдөг. Гэтэл хэдэн зуун мянган дагагчтай influencer-үүд өөрийнхөө хуудсаар дамжуулан улс төрийн намын сурталчилгаа хийхэд тийм хязгаар зааж өгдөг бил үү. Манайд худалдааны байгууллага, бизнес эрхэлж байгаа хүмүүст татвар болоод бусад зүйлийн талаар өндөр шаардлага тавьдаг мөртлөө сошиал сүлжээнд бараа бүтээгдэхүүн ихээр сурталчилдаг influencer-үүдийн татвартай холбоотой асуудлыг зохицуулж чадахгүй байгаа.

Тэгэхээр туйлын зохицуулалтгүй байгаа харилцаан дээр койн үйл явцын нэг хэсэг болоод ороод ирлээ. Тиймээс койнтой холбоотой харилцааг зохицуулахдаа influencer-ийг яах вэ гэхээс илүү нийгмийн сүлжээнд бусдад нөлөөлөл үзүүлж байгаа асуудлыг бид яаж шийдэх вэ гэдэг л чухал байгаа юм.

-Монголд нийт 70 гаруй койн гарсан. Өнөөдөр шалгагдаж байгаа хүмүүс бол нэг ёсны авах юмтай гэж үзэж болно. Гэтэл хүмүүсээс мөнгө босгоод л бүгдийг нь хамаад алга болчихсон койнчид ч байгаа. Тэднийг сэргээн шалгах боломжтой юу, хохирогчид хохирлоо барагдуулж чадах уу?

-Хэрэв гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй гэж үзвэл иргэдийн өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэргийн алиных нь ч хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусаагүй. Мөнгөө угаасан байвал шалгах эрх нь нээлттэй. Мөнгө угаах бол өндөр ялтай гэмт хэрэг. Тиймээс бүх чиглэлээр, бүх төрлөөр шалгах боломжтой. Хуулийн байгууллага үүнийг шалгаж байгаа нь зөв. Асуудлыг нэг талд гаргах ёстой. Заавал буруутгах биш, хуулийн дагуу үзээд зарцуулалт нь хууль бус, өмчлөх эрхийн эсрэг аливаа нэг шинж тэмдгийг агуулж л байгаа бол тэр хүмүүсийн хохирлыг буцаах, нөхөн төлүүлэх асуудал яригдаж л таарна. Гэхдээ нэг үнэн зүйл нь ингээд зуун хувь хохирол барагдахгүй гэдэг нь тодорхой. Тиймээс цаашид иргэд ч ийм асуудал дээр анхаарах ёстой.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Чинбүрэн: Даатгалд хамрагдахыг хүсдэггүй, салбарын ачааллаас үүрэлцэх сонирхолгүй хувийн эмнэлгүүдийг зарлаж, хариуцлага хүлээлгэх шаардлагатай DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнтэй эрүүл мэндийн салбар болоод цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Намрын чуулган өндөрлөсөн. Тэр утгаараа өнгөрсөн чуулганы үеэр таны өргөн барьсан болоод оролцож батлуулсан голлох хуулиуд юу байна вэ?

-Гол ярих зүйл бол Донорын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж батлуулсан явдал байлаа. Энд хамгийн чухал өөрчлөлт нь юу байсан бэ гэхээр амьд донор 25 наснаас дээш гэдэг байсныг 21 нас болгож бууруулсан. Өөрөөр хэлбэл 25 нас хүрээгүй хүн өөрийн хайртай хүмүүст донор болох нь хориотой байлаа. Дэлхийд амьд донорыг 18-21 насанд нь зөвшөөрдөг. Энэ жишгийн дагуу амьд донорыг 21 нас болгож тогтоож өглөө. Энэ бол маш чухал. Уг хуулийн өөрчлөлтийн бас нэг чухал зүйл нь амьгүй донорын асуудал байгаа. Тодруулбал, амьгүй донорын оршуулгын зардалд таван сая төгрөг олгох заалт орж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл амьгүй донорын ар гэрт дэмжлэг гэх үү, туслалцаа маягаар олгож байхаар болсон. Харин амьд донор болсон хүмүүст сувилалд жилд нэг удаа төлбөргүй үйлчлүүлэх эрх нээгдэж байгаа юм. Мөн миний оролцоотой өөр нэг голлох хууль бол Ломбардын тухай хууль юм. Энэ хуулийн хүрээнд мөнгө хүүлэлтийг зогсоох эрх зүйн орчныг бүрдүүлж өгсөн. Нөгөөтэйгүүр Төсвийн тухай хуульд эрүүл мэндийн санхүүжилтийн асуудлыг анхаарч, ажиллалаа. Өөрөөр хэлбэл эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 260 тэрбум төгрөгийн өр, авлага үүсчихсэн байсныг Төсвийн байнгын хорооны тогтоол гаргаж, Засгийн газар энэ он гарахаас өмнө дээрх асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлд анхаарч ажиллууллаа. Ингэснээрээ эрүүл мэндийн байгууллага гүйцэтгэлийн санхүүжилтээ хийсэн ажлынхаа хүрээнд авах боломжтой болсон.

–Элэгний өвчлөлтэй иргэд нэмэгдэж байна. Энэ хүрээнд таны хувьд ямар байдлаар анхаарч ажиллаж байна вэ?

-Монголд элэгний D вирустэй хүмүүс эмчилгээгүй болчихоод байгаа. Дэлхий даяар ч энэ өвчний эсрэг эмчилгээний арга бүрэн дэлгэрч түгээгүй байна. Гэхдээ энэ өвчний эсрэг эмчилгээг Герман, Франц, Орос зэрэг оронд хийгээд эхэлчихсэн. Энэ эмчилгээг нь Монголд оруулж ирэхэд өртөг их өндөр байдаг. Үүнд өмнө нь улсаас ямар нэгэн төсөв, хөрөнгө суулгаж өгдөггүй байсан. Харин энэ оны төсөвт 13.5 тэрбум төгрөг суулгаж өгсөн. Ингэснээрээ бид D вирустэй иргэдийн D вирусийг тоолох оношилгоо шинжилгээг сайн хийх боломжтой болж байгаа юм. Ковидыг эхлээд түргэвчилсэн тестээр вирустэй эсэхийг үздэг. Вирустэй гэж гарвал дараа нь PСR өгөх гэх мэт явдаг. Үүнтэй адилхан D вирусийг эхлээд түргэвчилсэн шинжилгээгээр байгаа эсэхийг нь үздэг. Дараа нь D вирусээ тоолж байж онош нь батлагдах ёстой. Түргэвчилсэн тестээр D вирустэй гээд гарч ирж болно. Гэхдээ тухайн хүн халдвар аваад эдгэчихсэн ч байж болно. Тиймээс заавал тоолж, баталгаажуулах шаардлагатай байдаг. Тэр утгаараа тоолох шинжилгээ нь төсөв, даатгалын санд орж байгаагүй бол энэ оны төсөвт энэ чиглэлийн хөрөнгө суугдсан. Өөрөөр хэлбэл энэ чиглэлийн шинжилгээг авахдаа ард иргэдээс ямар нэгэн төлбөр авахгүй байхаар болсон гэж ойлгож болно.

-Түрүүнд та донорын тухай асуудлыг ярилаа. Амьгүй донор гэж байна. Тэр утгаараа гадуур үнэн худал нь мэдэгдэхгүй нэг мэдээлэл яваад байна. Тухайлбал, дуудлагын эмч нар нас барсан эсвэл эмчилгээгүй, дахин сэрэхээргүй болсон өвчтөнийг бусдад мэдээлж, түүнээсээ ашиг олдог гэсэн мэдээлэл байна. Эрүүл мэн[1]дийн салбарт үнэхээр ийм аймшигтай зүйл байна уу, энэ мэдээлэл бодитой юу?

-Ийм зүйл уран сайхны кинон дээр л гардаг байх. Амьдрал дээр ийм тохиолдол гарах боломж үнэхээр байхгүй. Монгол Улс Станбулын конвенцод нэгдсэн. Энэ тунхаг бол хүний эд, эс, эрхтэн худалдаалахын эсрэг, үүнээс сэргийлсэн зорилготой. Нөгөөтэйгүүр аваар, ослоос болж зүрх нь цохилж байсан ч тархи нь үхэжчихсэн, буцаж сэргэх боломжгүй болсон хүмүүс байдаг. Үүнийг бид амьгүй донор гэдэг. Уг хүний эд, эрхтнийг авахын тулд тодорхой баримталдаг журам, хуультай. Нэгдүгээрт, тухайн иргэн амьд ахуй цагтаа донор болохыг зөвшөөрсөн гэрээслэл үлдээсэн эсэх. Хоёрдугаарт, ийм гэрээслэл үлдээж зөвшөөрсөн байсан ч заавал ар гэрийнхнээс нь дахин зөвшөөрөл авдаг. Ингэж байж тухайн хүний, талийгаачийн эд, эрхтнийг авах боломжтой. Энэ бол богино хугацаанд хийгддэг ажил биш. Тэр утгаараа нэг хүн гэртээ ухаан алдчихлаа, үхэх гэж байна гээд утсаар ярихад л очоод авчихдаг зүйл гэж байхгүй. Энэ бол ор үндэсгүй, худлаа мэдээлэл шүү.

–Хавдрын эмнэлгийн ачаалал их байна. Тус эмнэлэгээр үйлчлүүлэх гэсэн иргэд хонон өнжин дугаарлаж байж, үзүүлэх дарааллаа олж авч байна. Нөгөөтэйгүүр өвчтөнүүд хагалгаанд орох гэж хэдэн долоо хоног хүлээж байна гэх юм. Та тус эмнэлгийн даргаар ажиллаж байсан хүн. Уг асуудлыг ямар байдлаар зохицуулах вэ?

-Саяхан сошиалд Хавдрын эмнэлэгт үзүүлэх иргэдэд талон тарааж байна гэх мэдээлэл явж харагдсан. Энэ бол худлаа шүү. Одоо талон тараахаа больсон. Намайг тус эмнэлгийн захирлаар ажиллаж байхад л энэ асуудлыг болиулсан. Нөгөөтэйгүүр иргэд цахимаар очер дараалал авч үйлчлүүлэх бүрэн боломжтой. Ачаалал, төвлөрөл их байгаа нь үнэн. Бид энэ ачааллыг бууруулах, төвлөрлийг сааруулах хүрээнд аймгийн эмнэлгүүдийг хавдрын тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг болгох зорилгоор хууль, эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж өгсөн. Одоо хавдрын эмчилгээг аймгуудад, дүүргүүдэд хийж байна. 2020 оноос өмнө хими эмчилгээ хийдэг болъё гэж зориод байсан болохоос биш хийж чаддаггүй байлаа. Үүний гол шалтгаан нь гүйцэтгэлийн санхүүжилт гэж байгаагүйтэй хамаатай. Тиймээс мөнгө, төсвийн асуудал тулгардаг байсан. Харин одоо гүйцэтгэлээрээ санхүүжилт авдаг болсон учраас аймгууд, дүүргүүд хийх боломж нь бүрдсэн. Тэр утгаараа ганцхан Хавдрын эмнэлэгт биш аймаг, дүүрэг, тэр битгий хэл зарим хувийн эмнэлгүүд ч энэ чиглэлийн эрүүл мэндийн үйлчилгээ явуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хувийн эмнэлгүүдэд очоод мөн ялгаагүй даатгалд хамрагдаад тусламж, үйлчилгээгээ авах эрхтэй. Гэтэл зарим хувийн эмнэлгүүд эрүүл мэндийн энэ ачааллаас үүрэлцэх сонирхолгүй байна. Тэд даатгалын газартай гэрээ хийдэггүй, харин иргэдээс бэлэн мөнгө авах сонирхолтой. Энэ асуудалд Эрүүл мэндийн яам, даатгалын газрууд хяналттай, анхааралтай ажиллах шаардлагатай. Амин хувиа хичээсэн, мөнгө хөрөнгө харсан хувийн эмнэлгүүдийн нэрсийг зарлаж, олон нийтэд ил болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, даатгалд хамрагдахыг хүсдэггүй, эрүүл мэндийн ачааллаас үүрэлцэх сонирхолгүй хувийн эмнэлгүүдийг зарлаж, хариуцлага үүрүүлэх шаардлагатай гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр Хавдрын эмнэлэгт иргэд био хими, цус, шээсний шинжилгээ өгөх гэж дугаарлаж байгаа нь буруу. Үүнийг дүүрэг, аймгийн эмнэлгүүд хийгээд гүйцэтгэлээрээ санхүүжилтээ аваач ээ. Заавал иргэдийг нэг газарт төлөвлөрүүлж, нэг эмнэлгийн ачааллыг ихэсгэх шаардлага байхгүй шүү дээ. Мөн яагаад энэ эмнэлэгт ачаалал үүсээд байгааг явж судал л даа. Миний харж байгаагаар ихэнх нь цус, шээсний шинжилгээ өгөх гэж байгаа хүмүүс л байна. Үүнийг бүгдийг нь аймаг, дүүргүүдэд хийж болно шүү дээ.Бүр химийн эмчилгээ хийх боломжийг нь гаргаад өгчихсөн байгаа. Заавал ганц Хавдрын эмнэлэгт ирж хийлгэх шаардлага байхгүй.

-Харьяа эмнэлгүүдийн болоод салбар яамны зохион байгуулалтыг шинэчлэх шаардлагатай гэж та үзэж байна уу?

-Тэгэлгүй, яах вэ. Миний хувьд энэ тал дээр шүүмжлэлтэй хандаж байна. Очер дараалалтай байгаа газарт хяналт, судалгааг нь хийгээд өгөөч. Очоод үзээч, ямар хүмүүс байгаа нь тодорхой л байгаа шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл хэн очоод очер дараалал үүсгээд байгаа нь тодорхой гэсэн үг. Зарим нь цусны шинжилгээ өгөх гээд л очерлоод байна. Хавдар судлалын төв бол олон хүн ирэх тусам манайх болж байна л гэж үзнэ. Тэгвэл дүүргийн эмнэлгүүд үүнийг яагаад өөрсдөө хийж чадахгүй байгаа юм бэ. Ямар, ямар гоё том эмнэлгүүд дүүргүүдэд баригдчихсан байна вэ. Тухайлбал, Сонгинохайрхан дүүрэгт Монгол Улсад байхгүй л том сайхан эмнэлэг баригдчихсан байна. Ийм байж, иргэдээ заавал тэр Хавдар судлалын төв рүү явуулаад байх шаардлага байгаа юм уу. Холбогдох албаны хүмүүс энэ асуудалдаа жаахан ажил хэрэгч, бүтээлч, бүтээлч, сэтгэлтэй хандах хэрэгтэй.

-Хавдрын эмнэлэгт ачаалал их байгаа юм бол тэр газрыг өргөжүүлэх, эсвэл шинээр эмнэлэг барих асуудлыг хөндөж тавихгүй юм уу?

-Энэ байшин 1980 онд баригдсан. Тэр утгаараа одоо цагт зай талбай хүрэлцэхгүй байх асуудал гарах нь ойл[1]гомжтой. Би Хавдар судлалын захирал байхдаа 3.5 тэрбум төгрөгийн засвар үйлчилгээ хийх хөрөнгийг үлдээсэн. Тэр хүрээнд тус эмнэлгийн хагалгааны тасаг шинэчлэгдэж, өргөжсөн. Одоо хагалгааны найман өрөөтэй байгаа. Эдгээр өрөөнд өглөөнөөс орой, шөнө хүртэл тасралтгүй хагалгаа хийж байна. Яг ингэж ажиллах боломж бусад эмнэлгүүдэд байгаа.

-Тэгээд яагаад тэр эмнэлгүүд нь энэ чиглэлийн эмчилгээ үйлчилгээгээ үзүүлдэггүй юм бэ?

-Би түрүүнд хэлсэн. Яагаад нэг аймгийн Засаг дарга нь эмнэлгийнхээ даргатай нийлээд хавдрын хагалгаа хийдэг сайн эмчид гурван сая төгрөгийн цалин өгч ажиллуулаад байж чадахгүй байгаа юм бэ. Эмч, боловсон хүчнээ энэ мэтээр татаад аваад ирвэл тухайн иргэн заавал наашаа Хавдрын эмнэлэгт ирэх шаардлагагүй л болчихно шүү дээ. Монголд хамгийн их хийгддэг ходоод, элэг тайрах хагалгааг аймаг, дүүргүүдэд хийх боломжтой. Хавдар судлалын үндэсний төв жилдээ элэг тайрах 600 гаруй хагалгаа хийж байна. Нөгөө талаасаа энэ эмнэлэгт үйлчлүүлэх хүсэл иргэдэд их байна. Тиймээс энэ бол боловсон хүчний асуудал. Тэр утгаараа бусад эмнэлгүүд энэ чиглэлийн мэргэжлийн эмч нарт өндөр цалин амлаад авах шаардлагатай. Монголоор дүүрэн л эмч нар байна.

Шинэ эмнэлэг барих асуудлыг хөндөж тавихгүй юм уу?

-Энэ асуудал яригдаад, ажил хэрэг болоод явж байгаа. Энэ дашрамд нэг зүйл тодотгож хэлмээр санагдлаа. Сүүлийн үед М.Билэгт гишүүний эмнэлгийг Хавдар судлалын Үндэсний төв авчихвал энэ бүх ачаалал алга болно гэж яриад байх юм. Хөгжлийн банкнаас баахан зээл авчихаад нэг сүрхий гавьяа байгуулчихсан юм шиг эмнэлэг гээд л яриад байна. Тэр эмнэлгийг нь авчихвал ачаалал багасна гэж ойлгох юм. Нэг талдаа тэгж ойлгох нь өрөөсгөл шүү. Түр зуурын очер дарааллыг бууруулахад нэмэр болох уу гэвэл нэмэртэй. М.Билэгт гишүүний эмнэлгийн нэг асуудал нь хагалгааны өрөөгөө хийгээгүй юм билээ. Бидэнд нэн шаардлагатай зүйл бол хагалгааны өрөө шүү дээ. Би дээр хэлсэн. Хавдрын эмнэлэг одоо хагалгааны найман өрөөтэй байгаа. Угтаа Монгол Улсын хэмжээнд хавдрын эмнэлэгт хагалгааны 20 өрөө байх шаардлагатай байгаа юм. Хэрэв ийм хэмжээнд хүрчихвэл энэ их ачаалал, очер 7-14 хоногт л хэвийн болж, яригдана. Эмч нар нь яарахгүй, шөнө, оройгүй ажиллахгүй, үйлчилгээ хаа хаанаа жигдрээд ирнэ. Шинэ эмнэлэгтэй болохгүй юм уу гэлээ. Миний хийж байгаа гол ажлын нэг бол Хавдрын хоёр том өргөтгөл, шинэ эмнэлэг барих юм. Энэ хүрээнд Туул зөрлөгийн цаад аманд 10 га газар эмнэлгийн зориулалтаар баталгаажуулчихсан. Мөн Барилга хот байгуулалтын яамнаас шинэ эмнэлэг барих зураг төслийн нэг тэрбум төгрөгийн тендер зарлагдаад ажил нь гүйцэтгэгдээд явж байгаа. Хүний нүд хуурах гэсэн эмнэлэг биш. Гаднаас хүмүүс ирж эмчлүүлдэг ийм цогц, том эмнэлгийг Азид барих гээд ажлыг нь эхлүүлээд явж байна. Өөрөөр хэлбэл Хавдрын эмнэлгээс гурав дахин илүү хүчин чадалтай, хамгийн сүүлийн үеийн технологи бүхий эмнэлэг барих гэж байна.

-Ямар нэгэн саад, хүндрэл үүсэхгүй бол хэдий хугацаанд барьж ашиглалтад оруулахаар тооцож байна вэ?

Энэхүү шинэ эмнэлгийн төсөлтэй Ерөнхий сайд танилцчихсан, мөн С.Чинзориг сайд энэ асуудалд онцгой анхаарч ажиллаж байгаа. Юутай ч энэ ондоо барилгын ажлыг эхлүүлчих санаатай байна. Нөгөөтэйгүүр санхүүжилтийн асуудлыг шийдчихвэл иймэрхүү хэмжээний том эмнэлгийн байгууламжийг гурван жилийн дотор босгочих юм билээ.

-Сүүлийн үед эмийн чанар, аюулгүй байдлын асуудалд иргэд их бухимдаж байна. Өвчнөө эмчлэх гээд эм уугаад нөлөөлөх зүйл алга гэж ярих хүмүүс ч олон байна. Мэдээж эдийн засаг талаасаа асар их зардал иргэдээс гарч байгаа. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай явдаг вэ. Эмийн чанар, аюулгүй байдлыг яаж сайжруулах вэ?

-Эмийн чанар гэдэг бол эрүүл мэндийн салбарын гол тулгамдсан асуудлын нэг. Учир нь эмгүйгээр эрүүл мэндийн салбарыг төсөөлөх аргагүй. Буугүй анчин байдаггүйтэй адил эмгүй эмч гэж байх боломжгүй. Эмийн чанар тухайн эмийн тунгаас шалтгаалдаг. Тун нь хэмжээндээ хүрэхгүй бол тухайн эмийн үйлчилгээ үзүүлэх чанар байхгүй гэсэн үг. Стандарт хангахгүй эмийн асуудлын цаана манайд орж ирж байгаа хямд эмүүдийн тун нь хэмжээндээ байгаа эсэх асуудал яригдана. Гадуур эмийн чанар муудсан гэж ярьдаг. Тэр нь тухайн орж ирсэн эмийн тун нь бага, хэмжээндээ хүрэхгүй байгаатай шууд холбоотой. Тиймээс эмийн чанарыг хянадаг байгууллагын тухайд бид 2020 оны хуулиар нэмэлт өөрчлөлт оруулж өгсөн. Уг хуулиар Засгийн газрын тогтоол гарч Эм, эмнэлгийн хэрэглэгдэхүүнийг хянан зохцуулах газартай болсон. Энэ газар зах зээл дээр байгаа бүх эмийн чанар, тун дооз хүрч байгаа эсэхийг хянах, Монголд орж ирж байгаа эмийн зөвшөөрлийг олгохоос эхлээд бүх хяналтын ажлыг хийх үүрэгтэй. Ийм хяналтын чиг үүргийн байгууллагыг бид байгуулчихсан. Одоо лабораторио ажиллуулах ёстой. Иргэнээс ирсэн гомдлын дагуу тухайн эмийн найрлага, тун, доозыг нь шалгаад зөрчил гарвал хариуцлага тооцох чиглэлд идэвхтэй ажиллах үүрэгтэй. Бүр зарим эм ханган нийлүүлэгчдийн үйл ажиллагааг хорьчих хэрэгтэй юм. Ингээд хариуцлага тооцоод эхэлбэл эмийн чанарын асуудал, орчин нөхцөл сайжраад л ирнэ.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ж.Мөнхбат өөрийнхөө хүсэлтээр бүрэн эрхээсээ албан ёсоор чөлөөлөгдөх хүсэлт гаргасан УИХ-ын дөрөв дэх гишүүн боллоо DNN.mn

Парламентын түүхэнд бүрэн эрхээсээ татгалзаж, УИХ-ын гишүүнээсээ чөлөөлөгдсөн төрийн түшээд цөөхөн байдаг. Тэр дундаа яг өөрийнхөө хүсэлтээр өргөдөл гаргаж, бүрэн эрхээсээ татгалзсан нь хуруу дарам. Зарим нь нам, фракцийнхаа шахалтаар аргагүй эрхэнд гишүүний тэмдгээ “хураалгасан” гэх яриа улс төрийн хүрээнийхний дунд байдаг.

Н.Жанцанноровын хувьд 1993 онд эрүүл мэндийн шалтгаанаар гишүүнээс чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргасныг УИХхүлээн авсан. Дараа нь 1996 онд Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж улсын нууц задруулсан гэх хэрэгт холбогдож, өөрийн сайн дураараа УИХ-ын гишүүнээсээ буусан юм. Дараагийн хүн нь одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх. Тэрбээр 2012 онд эхнэрийнхээ эрүүл мэндийн төлөө өөрийн хүсэлтээр УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзаж, чөлөөлөгдсөн билээ. Тэгвэл энэ удаа УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Ж.Мөнхбат бүрэн эрхээсээ татгалзаж, бүрмөсөн чөлөөлөгдөх хүсэлт гаргалаа. Тэрбээр УИХ-ын даргад хаягласан албан бичигт хүндэтгэх шалтгаан дурдсан байна. Ингэхдээ “Настай ээж маань эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас гадаадад эмчлүүлэх шаардлагатай болсон. Энэ нь хувь хүний эрүүл мэнд, зовлон жаргалтай холбоотой асуудал учраас олон нийтэд дэлгэрэнгүй тайлбарлах боломжгүй бөгөөд ээжээс төрсөн хүн бүр ойлгоно хэмээн итгэж байна. Сүүлийн жилүүдэд намайг концесс, казино, нүүрс, үнэтэй цаг, машинтай гэх мэтчилэн олон асуудалд хилсээр нэр холбож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон олон нийтийн сүлжээгээр зохион байгуулалттайгаар гүтгэн харлуулах ажлыг санаатайгаар маш их явууллаа. Миний бие ямар ч хууль бус үйлдэл хийгээгүй гэдгээ удаа дараа хэвлэлээр тайлбарлаж байсан боловч буруутан, гэмтэн мэт сэтгэгдэл нийгмийн зарим хэсэгт үлджээ. Тиймээс эдгээр асуудалтай холбоотойгоор хууль хяналтын байгууллагаас хэрвээ намайг шалгах шаардлагатай бол би УИХ-ын гишүүний халдашгүй дархан эрхийн ард нуугдалгүйгээр энгийн иргэн болоод шалгуулахад бэлэн гэдгээ энэхүү үйлдлээрээ илэрхийлж байгаа болно. Монгол төрийг хариуцлагатай, шударга, зарчимтай, ёс суртахуунтай байх ёстой хэмээн шаардаж буй нийгэм, олон нийт, залуучуудынхаа шаардлагыг энэхүү үйлдлээрээ би дэмжиж байна” гэжээ.

УИХ-ын чуулган завсарласан байгаа энэ үед түүний асуудлыг өнөө маргаашдаа хэлэлцэж шийдвэрлэхгүй нь тодорхой. Иймд Ж.Мөнхбатын УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээс чөлөөлөх хүсэлт ирэх гуравдугаар сард эхлэх хаврын чуулганы үеэр нэг талдаа гарах байх. Түүний өөрийнхөө хүсэлтээр бүрэн эрхээсээ татгалзаж байгаа энэ хандлага төрийн түшээдэд үлгэр болсон ёс суртахууны зөв үйлдэл боллоо.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийн онцлох заалтууд DNN.mn

Намрын чуулганы отгон хуралдаанд УИХ-ын гишүүн Н.Учрал нийгэмд шуугиад буй Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах хуулийг оруулж, батлуулсан. Энэхүү хууль нь хоёрдугаар сарын 1-нээс шууд хэрэгжиж эхлэхээр байгаа юм. Тиймээс олон нийтийн хэл амыг дагуулсан энэхүү хуулийн онцлох заалтуудыг хүргэж байна. Таван бүлэгтэй тус хуулийн зорилго нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Хүүхэд хамгаалах тухай хууль, Кибер аюулгүй байдлын тухай хууль, Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Садар самуун явдалтай тэмцэх тухай хууль, энэ хууль болон эдгээр хуультай нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ хэмээн тус хуулийн 2.1-т заасан байна.

ХУУЛИЙН ҮЙЛЧЛЭХ ХҮРЭЭ:

Дээрх хуулийн үйлчлэх хүрээ нь тус хуулийн 3.1-т Энэ хуулиар олон нийтийн сүлжээнд хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол зөрчигдөхөөс хамгаалах, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангуулах, соён гэгээрүүлэхтэй холбоотой харилцаанд үйлчилнэ гэж зааж. Мөн тус хуулийн 3.2-т Олон нийтийн сүлжээгээр гурваас доош тооны хэрэглэгч хоорондоо харилцахад энэ хууль үйлчлэхгүй гэж заасан байна.

НЭР ТОМьЁОНЫ ТАЙЛБАР:

Тус хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолтод “контентыг нийтлэх” гэж хэрэглэгч контентыг олон нийтийн сүлжээнд нийтэд нээлттэй хүргэхийг хэлж байгаа аж. Харин “контент түгээх” гэж нийтэлсэн контентыг олон нийтийн сүлжээнд бусад этгээдэд дамжуулахыг хэлжээ. Нөгөөтэйгүүр “үйлчилгээ эрхлэгч” гэж олон нийтийн сүлжээний үйлчилгээ үзүүлж байгаа этгээдийг хэлнэ. “Хэрэглэгч” гэж олон нийтийн сүлжээнд бүртгэгдсэн, хэрэглэгчийн хаягтай хүн, хуулийн этгээдийг гэж заасан байна. Харин “хэрэглэгчийн хаяг” гэж олон нийтийн сүлжээнд хэрэглэгчийг ялган таних зориулалт бүхий үг, үсэг, тоо болон бусад тэмдэгтээс бүрдсэн мэдээллийг гэж тусгасан байна.

Тус хуулийн 4.1.12-т “хүний хувийн мэдээлэл” гэж Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн 4.1.11-т заасан мэдээллийг ойлгоно гэсэн байна.

Тэгвэл тэрхүү хуулийн 4.1.11-т “хүний хувийн мэдээлэл” гэж хүний эмзэг мэдээлэл болон хүний эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, төрсөн он, сар, өдөр, төрсөн газар, оршин суугаа газрын хаяг, байршил, иргэний бүртгэлийн дугаар, хөрөнгө, боловсрол, гишүүнчлэл, цахим тодорхойлогч, хүнийг шууд болон шууд бусаар тодорхойлох, эсхүл тодорхойлох боломжтой бусад мэдээллийг хэмээн заажээ.

БАРИМТЛАХ

ЗАРЧИМ:

Тус хуулийн тавдугаар зүйлд олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалахад дараахь зарчмыг баримтлахаар тусган өгчээ.

1. Хууль дээдлэх

2. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хүндэтгэх

3. Хүнийг үзэл бодлоор нь ялгаварлан гадуурхахгүй байх

4. Бусдын нэр төр, алдар хүнд, эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчихгүй байх

5. Хүний хувийн мэдээллийг хамгаалах

6. Үндэсний аюулгүй байдал нийгмийн хэв журмыг хамгаалах

7. Олон нийтийн сүлжээний зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэх, соён гэгээрүүлэх хэмээн заасан байна.

ШҮҮМЖЛЭЛ ДАГУУЛСАН ЗААЛТУУД:

Олон нийтийн хэл амыг татсан хамгийн ноцтой заалтууд нь тус хуулийн хоёрдугаар бүлгийн “Зөрчилтэй контент” хэсэг буюу зургадугаар зүйл тэр чигтээ хамаарч байгаа юм. Тиймээс энэхүү зүйлийн заалтуудыг бүрэн эхээр нь хүргэе. Зөрчилтэй контентод олон нийтэд түгээх зорилгоор нийтэлсэн текст, тэмдэг, зураг, дуу, хөдөлгөөнт дүрс болон бусад хэлбэр бүхий дараахь мэдээллийг хамааруулна.

6.1.1. Монгол Улсын төрийн бэлгэ тэмдэг, үндэсний өв, соёл, зан заншил болон түүх, соёлын үнэт зүйлийг гутаан доромжилсон,

6.1.2. Цахим сүлжээ ашиглан залилсан,

6.1.3 Хүүхдийн бие махбод, оюун санаа, зан суртахуунд сөргөөр нөлөөлөхүйц дарамт үзүүлсэн, уриалсан,

сурталчилсан,

6.1.4 Хүчирхийлэл, садар самууныг уриалсан, сурталчилсан,

6.1.5 Хүнийг заналхийлэх, амиа хорлох, өөрийн бие махбодод гэмтэл учруулахыг уриалсан, сураталчилсан,

6.1.6. Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хэрэглээг уриалсан, сурталчилсан,

6.1.7 Экстремист үйл ажиллагаа явуулах, үндсэний эв нэгдлийг бусниулах, төрийн болон албаны нууцыг задруулах, террорист үйлдэл хийх, хүн төрөлхтний аюулгүй байдлын эсрэг болон үндэсний аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн шинжийг агуулсан, гэмт хэрэг үйлдэхэд өдөөн турхирсан, уриалсан,

6.1.8 Хувь хүн буюу тодорхой бүлгийг үндсэн угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, шашин шүтлэг, үзэл бодол, бэлгийн хүйсийн чиг баримжаа, хөгжлийн бэрхшээл болон эрүүл мэндийн байдлаар нь ялгаварлан гадуурхсан, дайсагнуулах, эвдрэлцүүлэх, салан тусгаарлахыг ухуулсан уриалсан,

6.1.9 Оюуны өмчийн эрхийн зөрчилтэй,

6.1.10 Гэмт хэрэг, зөрчлийн үйлдлийг нарийвчилан зааварчилсан, эсхүл гэмт хэрэг, зөрчил үйлдэхийг уриалсан, өдөөн турхирсан, хатгасан, сурталчилсан, дэмжсэн

6.1.11 Хүүхдийг гуйлга гуйх, тэнэмэл, хараа хяналтгүй амьдрахад татан оруулсан, уриалсан, өдөөн хатгасан, сурталчилсан

6.1.12 Мэдээлэл нийтлэгдсэн олон нийтийн сүлжээний нөхцөл, шаардлагыг зөрчсөн

6.2.2 Контент нь хувь хүн, хуулийн этгээд, эсхүл нийгмийн тодорхой бүлгийн эсрэг чиглэсэн байдал” хэмээн заажээ. Дээрх хуулийн заалтууд бусад олон хуулийн заалтуудтай давхцаж байгааг хуульчид шүүмжлэж байгаа юм.

ҮЙЛЧИЛГЭЭ ЭРХЛЭГЧ, ТҮҮНИЙ ЭРХ ҮҮРЭГ:

Тус хуулиар үйлчилгээ эрхлэгч дараах эрх үүрэгтэй байх ажээ.

1. Монгол Улсаас бүртгэлтэй 300.000 буюу түүнээс дээш тооны хэрэглэгчтэй бол төлөөлөгчийн газар байгуулах

2. Хэрэглэгчийг утасны дугаар, эсхүл цахим шуудангийн хаягаар баталгаажуулан бүртгэх

3. Хэрэглэгчийн хувийн мэдээллийг хамгаалах

4. Зөрчилтэй контентын талаарх хүсэлтийг долоо хоногийн дотор хянан шийдвэрлэх

5. Олон нийттэй харилцах нэгжийн саналаар хэрэглэгчийн хаягийг баталгаажуулах

ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ЭРХ, ҮҮРЭГ:

Тус хуулийн гуравдугаар бүлгийн 8.1.2-т зөрчилтэй контентыг олон нийтийн сүлжээнд нийтлэхгүй, түгээхгүй байх, 8.1.3-т хэрэглэгчийн хаяг, хувийн мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах, 8.1.4-т зөрчилтэй контент нийтэлсэн, түгээсэн нь бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд хохирол, хор уршиг учруулсан бол учруулсан гэм хорыг арилгах, 8.1.5-т нийтэлсэн контентын үнэн зөв байдлыг хариуцах, 8.1.6-т олон нийттэй харилцах нэгжийн тавьсан хууль ёсны шаардлагыг биелүүлэх гэж заасан байна.

ЗӨРЧИЛТЭЙ КОНТЕНТЫН ТАЛААРХ ХҮСЭЛТИЙГ ХҮЛЭЭН АВЧ, ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ:

Зөрчилтэй гэж үзсэн контентыг хэрхэн хүлээн авч, хянан шийдвэрлэх талаар тус хуулийн 10.2-т Олон нийттэй харилцах нэгж нь энэ хуулийн 6 дугаар зүйлд заасан мэдээллийн агуулга, нөхцөлийг харгалзан 72 цагийн дотор хянан шийдвэрлэх бөгөөд гарсан санал, дүгнэлтийг үндэслэн Кибер халдлага, зөрчилтэй тэмцэх нийтийн төв нь дараахь шийдвэрийн аль нэгийг гаргаж, хүсэлт гаргасан хүнд даруй мэдэгдэнэ гэж заажээ

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Пүрэвдорж: Энэ хууль батлагдвал тэтгэвэр 150-200 мянгаар нэмэгдэнэ DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Намрын чуулган өндөрлөчихлөө. Өнгөрсөн чуулганы хугацаанд таны хувьд ямар хуулийн төслүүдийг өргөн барьж ажиллав?

-Ард түмний арван хуулийг санаачилж, батлуулахаар ажиллаж байгаа. Үүнээс гурван хуулийг хэдийнэ батлуулчихсан. Тухайлбал, Хуурамч шатахууны тухай хууль батлагдсан. Хуурамч шатахуун, бензинээс болж иргэд эд хөрөнгө, эрүүл мэндээрээ хохирч байгаа. Иргэд ихэвчлэн приус автомашиныг унаж байна. Уг машин наанадаж таван жил, цаандаж 20, 30 жил эвдрэхгүй байх боломжтой. Гэтэл манайд нэг, хоёр жил болоод л эвдэрдэг. Приус ч гэлтгүй ямар ч автомашин ийм байгаа. Энэ юутай холбоотой вэ гэхээр хуурамч шатахуун, бензинтэй холбоотой. Тиймээс дээрх хуулийн төслийг санаачилж, батлууллаа. Нөгөөтэйгүүр миний байнга ярьдаг нэг хуулийн төсөл бий. Тэтгэврийн дунджийг долоо биш, таван жилээр тогтоох тухай хуулийн төсөл. Энэ хууль батлагдвал дунджаар 150-200 мянган төгрөгийн тэтгэвэр нэмэгдэх боломжтой. Олон удаагийн шахалт, шаардлагаар энэхүү хуулийг энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэж эхлэхээр болсон. Мөн НӨАТ-ыг таван хувь болгох хуулийн төслийг өргөн барьчихсан байгаа. Худалдаа үйлчилгээний дамжлага болгон дээр НӨАТ нэмэгдэж байгаа. Улаанбаатарт 1000 төгрөгийн үнэтэй савтай ус алс хол Эрдэнэбүрэн суманд 1600-1800 төгрөг болж иргэдэд очиж байна. Эцсийн эцэст худалдан авч байгаа иргэн л бүх НӨАТ-ыг нь төлж байгаа. Тиймээс энэ хуулийг өргөн барьсан.

Мөн Хамтын тэтгэврийн тухай хууль байна. Энэ асуудлыг тойроод л яваад байдаг. Миний өргөн барьсан хуулиар хамгийн багадаа 20 хувийн тэтгэврийг нь өвлөхөөр байгаа. Энэ мэт чухал хуулийн төслүүдийг өргөн барьсан. Зарим нь батлагдсан, зарим нь хаврын чуулганаар хэлэлцэгдээд явахаар байгаа. Нэг зүйл хэлэхэд, эрх баригчид ард түмний хүссэн хуулийг батална гэж байхгүй. Тиймээс тэр ажлыг нь миний бие хийж байгаа юм.

-Гишүүд тойрогтоо ажиллаж, иргэд, сонгогчтойгоо уулзалт хийж байна. Танай тойргийнхон нийгмийн өмнө тулгамдаад байгаа асуудалд ямар байр суурьтай байх шиг байна вэ?

-Энэ жилийн тухайд улс даяар уртаашаа дөрөвхөн хөрөнгө оруулалт байгаа. Үүний нэг нь манай тойрогт буюу Ховд аймагт хийгдэхээр байгаа юм. Ховд аймгийн нийт сумдын хөгжил, малчдын аж амьдралд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтууд хийгдэхээр байгаа гэсэн үг. Мөн үүл буудах ажилд чамгүй хөрөнгө оруулалт оруулж ирсэн. Ховдод энэ жил малчид, иргэдийн хувьд хүндхэн жил болж байна. Гэхдээ өвлийн цаг уураас болсон зүйл биш. Яах вэ ойрын үед цочир хүйтэрч байгаа нь хүндхэн байгаа ч гол асуудал үүнд биш. Гол асуудал бол зун, намартаа өвс, ногоо ургаагүйд байгаа юм. Тиймээс л өвөл хэцүүхэн болчихсон гэсэн үг. Зун нь гандуу байсан учраас өвөл, хавар яаж ч сайхан байсан хэцүүднэ. Тиймээс зуны цаг агаар, тэр дундаа хур бороо оруулах ажлыг энэ жил эрчимжүүлнэ. Тухайлбал, үүл буудах ажлыг эрчимжүүлэх чиглэлээр тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг тусгуулсан.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дахин ярьж эхэллээ. Таны хувьд энэхүү асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ. Гишүүд мэдээж тойргийнхноосоо асууж байх шиг байна. Танай тойргийн иргэд ҮХНӨ-д ямар байр суурь, хандлагатай байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр дөрвөн асуудлыг ярьдаг. Үүнээс нэгийг нь шийдчихсэн. Тэр нь давхар дээл. Үүнийг эрх баригч нам үнэхээр их хүссэн. Тэрэндээ ч хүрсэн. Ардын намынхан Их хурлын гишүүн байгаа дээрээ давхар дээлтэй л болж авъя гэдэг зүйлийг их ярьсан. Тэр утгаараа ээлжит бус чуулган зарлаж, давхар дээлтэй болох хүслээ биелүүлсэн шүү дээ. Ийм зарчмаар эрх баригчид ажиллаж болохгүй. Хэрэв ийм маягтай өөрчлөлтүүдийг дараа дараагийн удаа хийвэл Ардын нам асуудалд орно. Хоёрдугаар асуудал бол тоо. Говь-Алтайгаас хоёр гишүүн сонгогдсон. Тэр хоёр гишүүн дахиж сонгогдохгүй. Тиймээс өөрсдийнхөө сонгогдох боломжийг нэмэгдүүлэхийн тулд тухайн тойргийнхоо мандатын тоог нэмэх замаар энэхүү асуудлыг эрх баригчид идэвхтэй явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл, олон мандатан тунд өөрсдийгөө шингээчихнэ гэсэн аминчхан бодлоор уг асуудлыг хөндөөд байгаа гэсэн үг. Гэхдээ миний хувьд тооны асуудалд арай өөр байр суурьтай байдаг. Юу гэхээр тооны асуудлыг би нэмэх нь зөв гэж харж байгаа. Гэхдээ хамаагүй өндрөөр нэмэх нь буруу. Миний харж байгаагаар 100-гаас дээш нэмж болохгүй. Нэмэгдэх нь зөв ч УИХ-ын гишүүдийн тоог 100 дотор барих ёстой гэсэн зарчимтай байгаа. Гуравдугаарт, тогтолцооны асуудлыг ярьж байна. Сонгуулийн тогтолцоог пропорциональ болгох нь зөв. Эрх баригчид ч үүнийг хийх юм шиг байна лээ. Өнөөгийн эрх баригчдын оролцоогүй тендер, хулгай, төсөл хөтөлбөр гэж алга. Ийм хүмүүс сонгуулиар иргэдтэй уулзах нүүргүй болсон. Тиймээс нүүргүй хүмүүс сонгуулийн тогтолцоог өөрчилж, дахин УИХ-д гарах зүйлээ бодож байгаа. Нэг талдаа намын ард нуугдсан бүтэлгүй нөхдүүд орж ирэх боловч нөгөө талдаа намын төлөвшлийг сайжруулдаг. Тиймээс тогтолцоо зөв гэж үзэж байна. Дөрөвдүгээрт, Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох асуудлыг ярьж байгаа. Монголчууд гурван сонголтыг хийдэг. Үүнээс нэгийг нь болиулах нь буруу. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох нь буруу гэдэг зарчим дээр байгаа. Ард түмнээс сонгогдсон нэг том төлөөлөл төрд байж байх нь зөв гэж хардаг. Өнгөрсөн хугацаанд буюу 1992 оноос хойш Үндсэн хуулийг хэд хэдэн удаа өөрчилсөн. Тэр дотор эрх баригч Ардын намынхан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх болгондоо дандаа алдсан. Одоо дахиад өөрчлөх асуудлыг ярьж байна. Ер нь улстөрчид, эрх мэдэлтнүүдийн оролцсон хулгайн асуудлын араас Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, тогтолцооны асуудлыг ярьдаг. Хулгайд Үндсэн хууль ямар буруутай юм. Хулгай боллоо гэхээр Үндсэн хуулиа өөрчлөх Үндсэн хуулиндаа хариуцлага тооцох гээд үзээд байдаг, ийм нэг сонин хандлага эрх баригчдад байна. Үндсэн хуульд хариуцлага тооцож байхаар хулгай хийсэн хүмүүстээ хариуцлага тооцох шаардлагатай.

-Түрүүн та хэллээ, иргэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэхээс илүү хариуцлагын асуудлыг их ярьж байна гэж. Тухайлбал, ямар асуудлыг хөндөн ярьж байна вэ?

-Нэг хэсэг ЖДҮ гэж бөөн юм болсон. Ард түмэн эрх баригч намыг хулгайч гэдгийг нь уг үйлдлээр нь тодорхой харсан. Гэтэл 2020 оны сонгуулиар дахиад нөгөө хэдээ сонгочихсон нь үнэн. Улмаар хулгайчдыг дахиад сонгочихсон учраас тэд гарч ирээд л дахиад хулгай хийсэн. Хийсэн хулгай нь хол явалгүй дахиад л баригдаж, олон нийтийг бухимдуулж байна. ЖДҮ-гийнхээ асуудлыг дуусгаагүй байтал Хөгжлийн банк гэж орж ирсэн. Улстөрчид, эрх мэдэлтнүүд, ах дүү, хамаатан садан, хамаарал бүхий нөхдүүддээ энэхүү банкнаас зээл гаргуулаад өгчихсөн. Нөгөөдүүл нь авсан зээлээ зориулалтын бусаар зарцуулаад дуусгасан. Хамгийн хортой нь ард түмний боломжийг хулгайлсан зүйл байгаа.

Хөгжлийн банк 2012-2016 онд Чингис бондын мөнгөөр хамгийн их санхүүжсэн банк байсан. Гэтэл 2019 онд тус банкны тухай хуулийн өөрчлөлтийг хийж, УИХ-аас бус Удирдах зөвлөл нь зээл олгодог болгосон. Үүнээс л болж асуудал үүссэн шүү дээ. Харин одоо сэтгүүлчид, олон нийтийн буянаар эргэн төлөлт нь сайжирч байх шиг байна. Гэхдээ хариуцлагын асуудлыг сайн ярьж чадахгүй байна гэдгийг иргэд хэлж байна. Нүүрсний хулгай. Цагаан хаднаас Ганц модны боомт хүртэл 29 км. Энэ хоёрын хооронд тээвэр хийхдээ 100 км-т явах зардлаар хийж, дундаас нь ашиг олсон байна. Үүнийг тээврийн хулгай гээд байгаа юм. Одоо хоёр нөхрийг шоронд хийчихсэн байна, тийм үү. Нэг нь Ганхуяг гэх нөхөр. Хоёр жилийн өмнө нүүрсний хулгайн асуудлыг ярихад намайг хоёр ч удаа цагдаад өгч байсан нөхөр. Гэтэл өнөөдөр үнэнд гүйцэгдэж байна. Үүнээс нэг зүйл ажиглах ёстой. Ардын намынхан намайг хоёр жилийн өмнө нүүрсний хулгай яриад байхад анхаараагүй, олон нийтэд ил болгоогүй атлаа хоорондоо хэрүүл тэмцэл хийхдээ нэгнийгээ намнах хэрэгсэл болгож байна. Зүгээр нэг сайндаа энэ том хэргүүд чинь олон нийтэд ил болоод байдаг юм биш. Цаана нь эрх баригчдын том зодоон явагдаж байгаа шүү.

-ЖДҮ, Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгайн асуудалд үнэхээр хариуцлага тооцож байгаа зүйл алга гэж иргэд бухимдаж байна. Гэтэл дахиад Төмөр замын хулгай гэх зүйл гарч ирлээ. Та үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Төмөр замын хулгайн асуудлыг би мөн хоёр жилийн өмнө ярьж байсан. Бас л анхаарч үзээгүй. Тухайн үед 159 сая төгрөгийн авлига авдаг гэж хэлж байсан. Гэтэл энэ авлига нь өнөөдөр 500 сая төгрөг болсон байна. Тэр Батдөл гэх нөхрийн гэрээс 7.2 тэрбум төгрөг олдсон, бүгд мэдэж байгаа. Түүний бүх авлигын хөрөнгийг илрүүлчихсэн мэт л нийгэмд шуугьсан. Гэвч тийм биш үү дээ. Тэр 7.2 тэрбум төгрөг гэдэг бол долоо хоногийнх нь авлигын мөнгө шүү. Өдөрт 14 вагон гарч байгаа. Үүний тал нь транзит, үлдсэн гурав нь хоосон ачаатай контейнер, дөрөв нь нүүрс, төмрийн хүдэр ачдаг вагон. Үүнээсээ өдөрт хоёр тэрбум төгрөгийн орлого буюу авлига авдаг. Үүнийгээ хуваарилах гэж явж байгаад л баларсан нөхөр. Тэгэхээр Төмөр замын хулгай бол маш том авлигын асуудал, хөрөнгө цаана нь нууц байна. Үүнийг нэн яаралтай ил болгож, холбогдох этгээдүүдэд нь хариуцлага үүрүүлэх ёстой.

-Нийгэм Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах хуулийг шүүмжилж байна. Танай бүлгийн зүгээс уг хуульд завсарлага авч, хаврын чуулганаар хэлэлцүүлье гэсэн ч эрх баригчид олонхоороо баталчихлаа. Та хувьдаа уг хуулийн агуулгад ямар бодолтой байна вэ?

-Мэдээж ардчиллын эсрэг, хүний эрх, эрх чөлөөний эсрэг хууль батлагдсан. Одоо иргэн хүн өөрийн үзэл бодлоо цахим сүлжээнд илэрхийлснийхээ төлөө эхлээд 100 мянгаар торгуулна. Дараа нь 500 мянгаар торгуулна. Гурав дахь удаагаа зөрчил гаргавал баривчлагдахаар байгаа. Иргэд ингээд шийтгүүлээд ирвэл сүүлдээ үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхээ болино. Төр засгаа шүүмжилж чадахгүй, эсэргүүцэж өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхээсээ шантардаг болно. Коммент бичдэггүй ард түмэн болно. Бухимдлаа илэрхийлдэггүй иргэд болно. Ингэснээрээ нийгмийн тэсрэх бөмбөгийг бэлдэж байна гэсэн үг. Энэ бол маш том аюул. Энэ аюулаас сэргийлдэг ганц зүйл бол сошиал. Иргэд үзэл бодол, уур бухимдлаа сошиал талбарт дураараа гаргадаг. Ингэснээрээ нийгмийн уур бухимдлыг бага ч болов тогтмол дарж байсан. Гэтэл энэ хуулиар үүнийг нь хаачихлаа. Тайван жагслаа гэхэд лайв хийдэг, жагсаал цуглаантай холбоотой юм бичихэд л иргэний сошиал хаягийг шууд хаадаг ийм нөхцөл байдал руу очиж байна. Дарга нараа шүүмжилдэггүй, иргэд үзэл бодлоо илэрхийлдэггүй нийгэм гэдэг бол дарангуйллын нийгэм бүрдчихсэн гэсэн үг. Нэг хэсэг Эрдэнэтээс гэрэл цахилгааны төлбөрийг төлсөн. Энэ хугацаанд эрчим хүчний үнэ 15 удаа нэмэгдсэн. Иргэд биш, Эрдэнэт төлж байгаа гэдэг утгаар нэмээд л байсан. Ингээд нэг өдөр иргэд өөрсдөө төлөх болсон. Гэтэл өмнө төлж байсан төлбөр нь хоёр, гурав дахин нэмэгдчихсэнд ард түмэн бухимдсангүй. Ард түмнийг ийм болтол л нь халамжилсан байна. Нөгөөтэйгүүр нэг өдөр л гэрэл цахилгааны үнэ замбараагүй нэмэгдчихлээ гээд хэлэх ард түмэн алга. Тэд айдастай байна. Ямар их дарангуйлал вэ.

Цаашлаад иргэд 2024 он гэхэд нүүрсний хулгайг бичихгүй, ЖДҮ-ийг бичихгүй, Хөгжлийн банкны хулгайг бичихгүй болно. Тэгэхээр эрх баригчид ард түмнийг эдгээр хулгайг мартчихсан байна гэж ойлгоно. Ингээд дараа дараагийнхаа хулгай хийх замаа засна гэсэн үг. Тиймээс энэ хуулийг нэн яаралтай цуцлах шаардлагатай.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Төмөрхуяг: Хоёр танхимтай байхын давуу талыг Монголын авралын од, хямралаас гарах гарц гэж хардаг DNN.mn

Олон улсын эрх зүйч, улс төр судлаач Б.Төмөрхуягтай Үндсэн хууль болон хоёр танхимтай парламентын асуудлаар товчхон ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг дахин ярьж байна. Та улс төр судлаач хүнийхээ хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Миний мэдэхийн л 10 гаруй жил Үндсэн хуулиа өөрчилье, шинэчилье гэдэг зүйлийг ярьж байна. Үе үеийн парламент, Засгийн газар, улс төрийн нам эвслүүд энэ асуудлыг ярьдаг. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл дорвитой өөрчилсөн зүйл алга. Тэртээ 1999 онд томоохон өөрчлөлт орсон. Түүнээс хойш 2000, 2019, 2022 онд бага зэргийн өөрчлөлтүүд орлоо. Ингэхдээ төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын өөрчлөлт буюу давхар дээл, Ерөнхийлөгчийн эрх гэх зэргийн өнгөцхөн өөрчлөлтүүдийг хийсэн. Өөрчлөлт, нэмэлт өөрчлөлт, шинэчилсэн найруулга гэдэг эрх зүйн хувьд өөр, өөр ойлголтууд байдаг. Үндсэн хуулийн аль нэг заалтыг хасах, нэмэх, үг, утга санааг солихыг Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэдэг. Харин Үндсэн хууль бүлэг нэмэх, бүлэг хасах зэргийг өөрчилж байвал үүнийг нэмэлт өөрчлөлт гэж хэлнэ. Нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 30 хувиар хязгаарлагддаг.

Өөрөөр хэлбэл, 30 хувьд нь л нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг зөвшөөрнө гэсэн үг. Шинэчилсэн найруулга гэдэг бол бүхэлдээ хуулиа шинэчлэх, өөрчлөх асуудал юм. Ямар өөрчлөлт хийхээр байна, тэрхүү агуулгаасаа хамаараад асуудал өөрчлөгдөнө.

-Гишүүдийн тоог нэмэх, хоёр танхимтай парламенттай болох зэргийг нэмэлт, өөрчлөлтөөр хийж болох уу?

-Гишүүдийн тоог нэмэхийг л Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр оруулж болно. Харин хоёр танхимтай парламенттай болгох асуудал нь өөрөө тогтолцооны суурь өөрчлөлт учраас Үндсэн хуулиа шинээр найруулна л гэсэн үг. Ардчилсан Шинэ Үндсэн хууль батлагдаад 30 гаруй жил боллоо. Энэ хугацаанд төрийн эрх мэдэл үнэхээр хүчтэй болсон. Тогтолцооны алдаа, дутагдал маш их бий болж байна. УИХ, Засгийн газар, Шүүх гурав ижил тэнцүү эрх мэдэлтэй байх атал. Засгийн газрын эрх мэдэл нөгөө хоёроосоо илүү болчихлоо. Энэ гурван эрх мэдэл тэнцүү байх үед нийгэмд шударга ёс, хариуцлага, тэгш эрх алдагддаггүй. Харин аль нэг нь илүүрхчихээрэй авлига, хүнд суртал, шударга бус байдал болон хуулийн хэрэгжилт суларч эхэлдэг. Өнөөдөр Монгол Улсын нийгэм ямар байна вэ. Хуулийн хэрэгжилт бүрэн хангагдаж байна уу. Хүн бүр хуулийн өмнө эрх тэгш байж чадаж байгаа бил үү. Эрх мэдэлтнүүд нэгэндээ хариуцлага тооцож чадаж байна уу. Ингээд үзвэл яалт ч үгүй тогтолцооны өөрчлөлт хэрэгтэй болсон нь тодорхой гарч ирж байгаа юм. Тиймээс жижиг, сажиг өөрчлөлт бус харин томоохон тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх шаардлага аль аль талаас нь бодсон бүрэлдчихсэн гэж ойлгож болох юм.

-Хоёр танхимтай парламент болох агуулгыг та тайлбарлахгүй юу. Ямар байдлаар энэ асуудлыг Үндсэн хуульд оруулах ёстой юм бэ?

-Би өөрийнхөө санааг л хэлье. Хоёр танхим гэдгээ дээд, доод гээд үзчихнэ. Мэдээж хоёр танхимтай болж байгаа учраас гишүүдийн тоо төдий чинээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ойролцоогоор 180 орчим гишүүнтэй болох ёстой. Дээд танхим нь 80 гишүүнтэй, харин доод танхим нь 100 гишүүнтэй. Доод танхимд түүнээс ч олон гишүүд байж болно. Гишүүдийг сонгохдоо сонгуулийн хуульдаа мөн өөрчлөлт оруулна гэсэн үг. Сонгуулийн хоёр л тогтолцоо байгаа. Нэг нь намыг, нөгөө нь хүнийг сонгодог. Тиймээс нийт ард түмний төлөөллийг хангахын тулд энэ хоёр тогтолцоог хослуулах шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, дээд танхимын гишүүдийг мажоратор тогтолцоогоор сонгох. Доод танхимын гишүүдийг пропорциональ тогтолцоогоор сонгох нь зөв. Ер нь бол дээд, доод хоёр танхим хоёулаа улс орныхоо үйл ажиллагааг шийддэг байнгын, тогтмол үйл ажиллагаатай хоёр танхимынхаа хүрээнд төрийн эрх барих бүрэн эрхтэй байна. Тэгэхдээ нийлээд улс орныхоо эрх ашгийг төлөө явдаг, сонгодог тоглолцоотой парламент байх ёстой гэж бодож байна. Дээд, доод хоёр танхим хоёулаа хууль баталдаг. Дээд танхим нь цөөн хүнтэй, түүнээсээ ерөнхий хууль тогтоомж, батламжаа гаргадаг. Улс орныхоо бүх шийдвэр, Монгол Улсын хувь заяанд нөлөөлөх зүйлд анхаарлаа түлхүү хандуулдаг ийм л парламентын тогтолцоо манайд хэрэгтэй байна. Төрийн бус байгууллага, зарим намууд Монголын авралын од, хямралаас гарах гарц гэж хоёр танхимтай байхын давуу талыг хардаг. Миний хувьд ч мөн адил ингэж харж, ойлгодог. Гишүүд нь жинхэнэ ард түмний төлөөлөл болж ард түмнээсээ сонгогдоно. Тиймээс ард түмний төлөөлөл болсон Их хурал, хууль тогтоох байгууллага гэсэн уламжлалт тогтолцоо талаас нь харах хэрэгтэй.

-Хоёр танхимтай парламенттай болсноор Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нарыг яаж сонгох ёстой вэ?

-Ерөнхийлөгчийг дээд, доод танхимын нэгдсэн хуралдаанаар тодруулчихаж болно. Харин Ерөнхий сайдаа дээд танхимаасаа сонгочих. Ийм сонгодог парламентын тогтолцоог олон улс тэр дундаа хөгжингүй орнууд Үндсэн хуульдаа тусгаж өгсөн байдаг. Бид ч мөн Үндсэн хуулиараа энэхүү тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. Ер нь бол хийгдэх нь цаг хугацааны асуудал. Өнөөдөр шийдэхгүй ч дараагийн гучин жилд шийдэгдэх л асуудал. Тиймээс цаг хугацаа алдаж байхаар эртхэн шиг эдгээр том өөрчлөлтүүдээ ярих шаардлагатай. Аль нэг засаглалд нь эрх мэдлийг төвлөррүүлсээр байвал улс орны хөгжил урагшлах биш ухарна. Өнөөгийн 76 “хулгайч”-ийн бүрэн эрх нь дууссан ч сонгуулиар өөр нэг 76 “хулгайч” гараад л ирнэ. Өмнөх хулгайчуудынхаа идэж ууснаас ч их зүйлийг биднээс хулгайлна гэсэн үг. Энэ байдлаараа явбал бид удахгүй Африкийн араас орно. Тиймээс л тогтолцооны өөрчлөлтөө нэн яаралтай хийх шаардлагатай.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Доржханд: Зарим улстөрчид, “хулгайчид” Таван толгойн хувьцаанаас ногдол ашиг тараах замаар иргэдээс оноо авах тоглолтоо хийгээд эхэлчихэж DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Т.Доржхандтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Төрийн ордонд өнгөрсөн лхагва гаригт “Улс төр, эдийн засаг, эрх зүйн шийдэл – нийгмийн зөвшилцөл” чуулга уулзалтыг зохион байгууллаа. Тус чуулганы уур амьсгал, үр дүн ямар болж өнгөрсөн бэ?

-Улс төрийн нам, төрийн бус байгууллага , иргэд , жагсагчдын төлөөлөл оролцсон зөвлөлдөх уулзалт болсон. Тус уулзалтын гол асуудал бол эдийн засаг, улс орон, нийгмийн өмнө тулгамдаад байгаа асуудлыг яаж шийдэх вэ гэдгийг хэлэлцлээ. Ингэхдээ үндсээр нь буюу тогтолцооны өөрчлөлт хийх үү, үүнийг хийхийн тулд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах эсэх, оруулбал ямар түвшинд өөрчлөлтүүдийг хийх вэ гэдэг чиглэлээр Ерөнхий сайд танилцуулга хийсэн. Танилцуулга, сэдэвтэй холбоотойгоор чуулганд хүрэлцэн ирсэн зочид өөрсдийн үзэл бодол, санал санаачилгаа тодорхой хэлсэн. УИХ-ын гишүүний хувьд ч ХҮНнамын удирдлагын хувьд ч сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд энэ тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй гэдэг байр суурьтай байгаа. Өмнөх гучин жилийнхээ алдааг засах , оноогоо баталгаажуулах зарчмаар ажиллаж ирсэн.

-Чуулганд оролцогчдоос гарч ирж байгаа санаа, хандлага ер нь ямар байсан бэ?

-Өглөө есөн цагаас эхлээд орой есөн цаг хүртэл сууж, 160 орчим иргэдийн саналыг нэгд нэгэнгүй бичиж, өөрийн асуудлаа мөн дэвшүүлж, санал солилцсон. Үр дүнд юу болов гэдгийг базаж дүгнэж хэлье. Чуулганд оролцогчид бүгд өнөөгийн системболохгүй байна, хулгайдаа баригдчихлаа, тиймээс Үндсэн хуулиа өөрчилье гэж байна. Үүнд бүгд санал нэгдэж байгаа нь их олзуурхууштай байлаа. Харин ялгаатай саналууд гарч ирсэн. Үүнээс Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө бүр цоо шинэ Үндсэн хуулийг хийх ёстой гэдэг асуудлыг дийлэнх олонх нь гаргаж тавьсан. Зарим хэсэг нь Үндсэн хуулийг нэмэлт, өөрчлөлтийн түвшинд хийх нь зүйтэй гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, парламентын гишүүдийн тоо, сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх гэх мэт. Зарим нэг хэсэг нь Үндсэн хуульдаа огт гар хүрч болохгүй ээ гэдгийг хэлж байна. Учир нь нэг нам давамгайлж байгаа ийм парламентын үед Үндсэн хуулийг өөрчилж болохгүй гэж байна. Түүнээс биш өөрчлөх нь бол зүйтэй гэв. Иймэрхүү гурван том санаа гарч ирлээ.

– Таны хувьд ҮХНӨ- ийн асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

– Бага ард түмэн буюу парламентаа илүү бэхжүүлсэн, төгөлдөржүүлсэн тогтолцоог бий болгож, цааш явах ёстой.

Өөрөөр хэлбэл, төлөөллийн зарчмыг маш сайн бүрдүүлж өгөх шаардлагатай. Өнөөдөр нийт ард түмний 42 хувийн саналыг авсан нам парламентад олонх болж байгаа нь өөрөө төлөөллийн зарчим алдагдсан, төлөөлөл хангагдаж чадаагүйн илрэл. Тэгэхээр цаашдаа парламентын тогтолцоог бэхжүүлэхийн тулд сонгуулийн системийг өөрчлөх буюу пропорциональ тогтолцоотой болох ёстой. Олон бүлэглэлүүдийн төлөөллийг оруулж ирэх шаардлагатай. Хоёрдугаарт, парламентын гишүүдийн тоог өсгөх хэрэгтэй. Манайх дэндүү давжаа парламент. 19-хөн гишүүний саналаар хуулийн асуудал яригддаг. Хамгийн чухал нь мэргэжлийн парламент гэдэг бол мэргэжлийн байнгын хороонуудтай байдаг. Байнгын хороод нь 19 гишүүнээр хязгаарлагддаг. Үүнээс 10 гишүүн ирсэн бол ирц бүрдэж хуралдах боломжтой болдог. Өнөөгийн парламентын бодит үнэн бол энэ. Арван хүний ирцтэй хуралдаж, зургаан хүний дэмжлэгээр хуулийн асуудал явагдаж байна. Мэргэжлийн байнгын хороонуудад асуудал хэлэлцэгдээд дэмжигдсэн юм чинь чуулганы хуралд бид юу хэлэх вэ гээд тухайн хуулийн төслийг батлаад л явдаг. Угтаа УИХ-ын гишүүн мэргэжлийнхээ хүрээнд нэг л Байнгын хороонд харьяалагдах ёстой. Гэтэл 3-4 байнгын хороонд орчихсон явж байна. Миний хувьд жишээ нь гурван байнгын хороонд харьяалагддаг. Уг нь мэргэжлийнхээ дагуу ганцхан Эдийн засгийн Байнгын хороонд л байх ёстой шүү дээ. Гэтэл тийм биш байна. Энэ бол төлөөлөл хангагдаагүйн дээр парламент дэндүү давжаа байгаагийн бодит жишээ.

-Хэлэлцүүлгийн үеэр цөөнгүй хүмүүс хоёр танхимтай парламенттай болох тухай хөндөж байсан. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Нуулгүй хэлэхэд, миний хувьд хоёр танхимтай парламент байгуулахыг дэмждэггүй. Нөгөөтэйгүүр шинэчилсэн найруулга хийх хууль зүйн боломж байхгүй. Харин нэмэлт өөрчлөлтийг гучин хувьд хийх л асуудал байгаа. Хоёр танхим гэдэг бол 1992 оных шиг биш ээ. Өмнө нь сум нэгдлийн дарга нар байсан байх, шударга хүмүүс ч байсан л байх. Одоо яг өмнөхөөрөө төсөөлөөд яриад байгаа. Яг өмнөх шигээ ингээд хүмүүсийг сум болгоноос авчихвал юу болох вэ. Нутаг усандаа хамгийн нэр нөлөөтэй, мөнгөтэй, хамаатан садантай, эсвэл дош болгоны хамгийн попууд нь цугларна шүү дээ. Ийм хүмүүс парламентыг бүрдүүлнэ гэхээр зөв тогтолцоог авчрахгүй. Нөгөөтэйгүүр, дээд танхимаараа төсвөө батална гэж яриад байх юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр 76 тойрог руу урсаад алга болоод байгаа төсвийг нэг болгоё гэж яриагүй бил үү. 21 аймгаас 76 хүний төлөөлөл ирж, тойрог болгондоо төсөв батлуулж байгаа. Гэтэл үүнийг бүх сумдын төлөөлөл болгон ирүүлэх гээд яриад байна. Ингэхээр аймаг биш бүр сумынхаа төсвийг батлуулах гэж явна биз дээ. Нөгөө төсвөө нэг болгоё гэдэг зарчим хаана байна. Улам задаргаанд оруулах гэж байгаа биз. Ийм байдлаар хандах юм бол уучлаарай, тэгвэл Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийж болохгүй.

-Татварын асуудлыг хэн хүнгүй л хөндөж байх шиг байна. Эрх баригч нам татвар нэмэхгүй гэсэн зүйл нэмчихлээ. Эсвэл татварын бодлогоор иргэдээ ялгаварлаж байна. Татварын шинэ бодлогоос болж далд эдийн засаг гаарах вий дээ гэсэн шүүмжлэлүүдийг олон талаас ярьж байна. Таны хувьд энэхүү шаталсан татварын тогтолцоог юу гэж харж байна вэ?

-Ковидын үед татвар нэмсэн нь буруу. Эрх баригчдын мөрийн хөтөлбөр, сонгогчдоо хайр зарлаж, татвар нэмэхгүй гэж гарч ирсэн асуудал бол тусдаа зүйл. Энэ огт хамаагүй. Дэлхий даяар бизнесүүд маш хэцүү байгаа. Энэ үед татвар нэмэх бус харин ч хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг зарим улс оронд авч хэрэгжүүлж байна. Татвар нэмж байгаа нь зарчмын хувьд буруу. Гэхдээ бас тэмээ, ямаа хоёрыг харьцуулаад байж болохгүй. Дэлхийн 200 орчим улс орнуудын 40 гаруй нь хөгжсөн улсууд байна. Үлдсэн 160 орчим нь хөгжих учраа олохгүй байгаа орнууд гэж хоёр хуваадаг. Манайх учраа олохгүй байгаа орнуудын тоонд орж байгаа. Мөн баялагтай улс баялаггүй улс гэж хоёр хуваадаг. Манайх баялагтай улс. Баялаг гэдэг бол өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн өмч. Тэр баялгийг авч ашигласан хүн 10 хувийн татвар төлдөг. Харин энд нэг ТҮЦ ажиллуулсан хүн мөн адил 10 хувийн татвар төлнө гэдэг шударга биш. Тэгэхээр баялагтай, нөөцтэй улс орны хувьд энэхүү шаталсан татварын бодлого байх нь зөв. Эдийн засгийн онолоороо ийм. Тиймээс их орлоготой хүмүүсээс өндөр, бага орлоготой иргэдээс таарсан татвар авах тогтолцоо зайлшгүй шаардлагатай. Энэ систем Монгол Улсад хэрэгтэй. Монгол Улсын хүн амын гуравхан хувьд нь нийт баялгийн 97 хувь оногдож байгаа нь өөрөө эмгэнэл. Африкт бол 99 хувь байдаг. Ийм нийгэм рүү ормооргүй байгаа учраас бидэнд шаталсан татварын тогтолцоо хэрэгтэй. Үүнийг одоохондоо манай иргэд сайн ойлгохгүй байна. Тиймээс би ярьдаггүй юм. Хэзээ ярих вэ гэхээр эдийн засаг сэргэсний дараа яривал иргэд маш сайн ойлгох байх. Шаталсан татварын дарамт гэж зүйл бараг байхгүй дээ. Үүнээс болоод далд эдийн засаг улам нэмэгдэнэ гэсэн зүйл ч байх боломжгүй.

-Иргэдийн дансанд 10 сая болон түүнээс дээш төгрөгийн гүйлгээ, орлого орж ирэхэд л татвар авна гэж зарим хүмүүс ойлгоод байгаа. Үүнд та эдийн засагч хүний хувьд тайлбар өгөхгүй юү?

-10 сая төгрөгийн өндөр цалинтай, орлоготой 1300 орчим иргэн байдаг гэж сонссон. Дансаар биш ээ. Хүн амын орлогын албан татвар гэж байгаа шүү дээ. Та сард хэдэн төгрөгийн орлоготой вэ. Тэр орлогоос тань л татвар авна гэсэн үг. Түүнээс биш дансанд орж ирсэн гүйлгээ болгоноос гээд буруу мэдээлэл иргэдэд өгчихсөн байна лээ. Энэ талаараа Засгийн газар илүү тодорхой мэдээллийг олон нийтэд өгөхгүй бол болохгүй.

-Ногдол ашиг олгох хуулийн төслийг зарим гишүүд санаачилж байх шиг байна. Улмаар ирэх хавраас ногдол ашиг иргэдэд тараана гэж байна. Энэ асуудлаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Төрийн нууцад оруулж хулгай хийсэн оффтейк гэрээний санхүүжилтийг зогсоо. Шаардлагатай бол хөндлөнгийн аудит оруулж бодит зардлыг тогтоо. ЭТТ ирээдүйн орлого болох 19 их наяд төгрөгөөр мухар төмөр зам зэргийг барьж өрөнд оруулчихаад, хулгайгаа баллуурдахын тулд ард түмэндээ хувьцааг нь тараана гэж попрохоо больцгоо. Жинхэнэ хулгайчдаа зарлана гэсэн МАН гишүүд одоо зарла, тэгвэл дэмжье гэдэг байр суурийг чуулганы хуралд хэлсэн. Таван толгойн ногдол ашгийг тараа гэдэг санаачилга УИХ-ын зарим гишүүдээс гарч байгаа. Тухайлбал, 34 хувийг тараа гэж байна. Энэ бол ард түмэнд таалагдах нь мэдээж. Хамгийн сонирхолтой нь АТГ-аас зарлагдсан таван гишүүн үүнийг 40 хувь байх ёстой гээд л явж байна. Ш.Раднаасэд гишүүн жинхэнэ хулгайчдыг зарлана гэсэн. Гэтэл одоо 40 хувийг иргэддээ өгнө гэж хэлээд сууж байна. Ярьсныхаа эсрэг үйлдэл хийж байна гэсэн үг. Эрдэнэс таван толгойн хувьцаагаар иргэдээс оноо авах тоглолтоо улстөрчид, хулгайчид хийгээд эхэлчихэж. Тэд саяхан Т.Аюурсайхан мэтийн нөхдүүдийг зарласан. Жинхэнэ хулгайчид нь гарч ирснээ 40 биш, бүр 100 хувийн ногдол ашиг өгнө гэж ярьж байна. Эрх баригчид сонгуулийн өмнө нэг сая төгрөг нөгөө нам нь 1.5 сая төгрөг өгч, иргэдээ худлаа халамжилсан. Үүнтэйгээ адилхан одоо хувьцааг ногдол ашиг мэтээр бүх хүнд тараагаад дуусах нь л дээ. Ийм байж болохгүй. Нөгөөтэйгүүр Оюу толгойн 34 хувийг ард түмэн авлаа гээд алгаа ташиж байсан. Өнөөдөр тэрхүү 34 хувийн ногдол ашгийг бид авсан бил үү. Эсрэгээрээ 34 хувьд ногдох санхүүжилтээ та нар хий гэсэн. Үүнийг хийх гэж өндөр хүүтэй зээл авсан. Сүүлдээ бид 2040 он гэхэд 20 тэрбум ам.долларын өртэй болоод үлдэх түүх чинь саяхных биз дээ. Юун ногдол ашиг. Яг үүнтэй адилхан жишээ Таван толгой компани дээр болох гэж байна. За яах вэ 30 ч байна уу 40 хувийг нь өглөө. Хамаг орлогыг нь авчихсан ийм компанийн хувьцааг өглөө гээд та өнөөдөр ногдол ашгаа авч чадахгүй. Тийм боломж байхгүй. Иймэрхүү иргэдэд таалагдах гэсэн худлаа попролуудаа болих хэрэгтэй.

-Бид ногдол ашиг авах нь угтаа зөв биз дээ. Харин үүнийг ямар системээр явуулах ёстой юм бэ?

-Иргэдийн өмч байх ёстой юу гэвэл, тийм л дээ. Гэхдээ уучлаарай, зөвхөн өнөөдөр амьдарч байгаа бидний үе биш үү. Ирээдүйд мөн иргэд амьдарна. Тэдний хувь ч үүнд байх ч ёстой. Бид өвлүүлэх ёстой. Тэгэхээр өнөөдөр амьдарч байгаа хүмүүст бүгдийг нь тараагаад өгчихөж болохгүй. Бид л өнөөдөр үүнээс ашиг аваад байна гэдэг зөв зүйл биш. Хамгийн түрүүнд баялгийнхаа үнэ цэнийг өсгөх шаардлагатай, ашигтай ажиллуулах ёстой. Ингэхийн тулд үүнд хувийн хэвшил оролцох хэрэгтэй. Улмаар аль хэсгийг нь иргэдэд өгөх вэ гэдгээ маш сайн судлах шаардлагатай. Хэн хүн нь дур зоргоороо 30, 40, 50, 100 хувийг нь өгнө гэж болохгүй. Ногдол ашгийн нэг хэсгийг бид авч болно, нөгөө хэсгийг нь ирээдүйн үр хүүхдүүддээ өвлүүлэх, хуримтлуулах хэрэгтэй. Хамгийн гол зарчим бол энэ. Тэгэхээр судалгаагаа сайн хийе. Хэн нэгний хэлсэн, эсвэл олон нийтийн таалагдсан зүйлд шийдвэр гаргаад явж болохгүй. Мэргэжлийн судалгаа, тооцоолол, урт хугацааны бодлого л чухал.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Лодойсамбуу: Монгол Улсын төр хоёр сая төгрөгтэй өрхийг хүүхдүүдээ тэжээх хангалттай орлогын эх үүсвэр гэж үзэж байна DNN.mn

“Улаан бал” нэвтрүүлгийн хөтлөгч, сэтгүүлч Ч.Лодойсамбуутай УИХ, ЗГ-ын зарим шийдвэр, хууль, тогтоомж Үндсэн хуулийг зөрчсөн талаарх Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан асуудлаар нь ярилцлаа.

-Та Үндсэн хуулийн Цэцэд иргэнийхээ хувиар хандлаа. Ямар учир шалтгаанаар Цэцэд хандах болов гэдгээ тодорхой тайлбарлаад өгөхгүй юү?

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Монгол Улсад сүүлийн найман парламентын туршид 700 гаруй хууль батлагдсан. Үүнээс идэвхтэй мөрдөгддөг 400 хуулиас 180 орчим хууль нь хүний эрхийн зөрчилтэй зүйл байна” гэж хэлсэн байдаг. Хүний эрхийн зөрчил гэдэг бол Үндсэн хуулийн зөрчил. Ер нь Үндсэн хуулийн зөрчилтэй органик болон процессын маш олон хууль бий. Үүний бодит жишээг бид бүгдгийг нь мэднэ. Харин нийтэд шууд хамааралтай шийдвэрүүд оны өмнө буюу өнгөрсөн 11 дүгээр сараас эхлээд батлагдаад шинэ оны эхнээс хэрэгжиж байна. Үүнийг бид хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Энэ цаг мөчид бид Үндсэн хуулиа өөрчлөх асуудлыг ярьж байгаа. Гэхдээ төр нь өөрөө хууль дээдлэх зарчмыг мөрддөггүй ийм үед Үндсэн хуулиа өөрчлөх шаардлага байна уу. Одоо байгаа Үндсэн хууль болон өнгөрсөн 2019 онд нэмэлт оруулсан өөрчлөлтүүдээ төгөлдөржүүлэх алхмуудыг огт хийсэнгүй. Эдгээр дагалдах хуулиудыг улстөрчид өргөн бариагүй, зүгээр сууж байна. Эсрэгээрээ Үндсэн хуулиа зөрчсөн шийдвэрүүдийг олон гаргаж байна. Тиймээс энэ бүх асуудлыг нотлох баримттай, үндэслэлтэйгээр Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан.

-Яагаад Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах болов оо. Мэргэжлийнхээ буюу сэтгүүлчийнхээ чиг хүрээнд энэ асуудлыг хэлж болохгүй байв уу?

-Асуудал гараад байгааг сэтгүүлчид бид чимээгүй хараад суудаггүй. Бүх талаас нь мэдээлж, олон нийтэд ил болгодог. Зохих ёсны хүмүүст нь ч хэлдэг. Гэвч эцсийн байдлаар бид ямар ч үр дүнд хүрсэнгүй.

Миний хувьд мэргэжлийнхээ чиг хүрээнд Сангийн сайдтай хүүхдийн мөнгө, татвартай холбоотой асуудлаар ярилцсан. Дараа нь Хууль зүйн сайдтай, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын даргатай гээд шат дараалалтай ярилцаж, шаардлагаа тавьсан. Удаа дараа тойм нэвтрүүлгүүдээ хийж байна. Гэтэл ямар ч үр дүн гарч ирэхгүй байна. Хий хоосон хадан дунд хашхирчихсан болоод л өнгөрч байна. Ингээд ирэхээр яах уу. Үндсэн хууль, хүний эрхийн зөрчилтэй өчнөөн алдаатай шийдвэр гараад байхад хуульчид, эдийн засагчид, нөгөө сэхээтнүүд гэгдэх хүмүүсийн нэг нь ч дуугарахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, мэдлэг хуримтлуулсан, биднийг түүчээлээд аваад явж байх ёстой хүмүүс нь чимээгүй байсан гэсэн үг. Тиймээс л энэ хүмүүсийг уриалъя, улмаар иргэнийхээ хувиар Цэцэд хандъя гэж шийдсэн, ийм л зүйл. УИХ, Засгийн газар нь улс төрийн шийдвэрээр Үндсэн хуулиа зөрчөөд байгаагаа мэдсэн атлаа эргэж харахгүй байна. Тиймээс л Ч.Лодойсамбуу гэх хүн иргэнийхээ хувиар энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандахаас өөр аргагүй байдалд орсон.

-Мэдээж иргэний хүсэлтийн дагуу Цэц холбогдох асуудлыг хуулийн хүрээнд шийдэх нь тодорхой. Гэхдээ таны хүссэн ч гэх юм уу, Цэц нэг тийм шийдвэр гаргачих болов уу гэсэн ямар итгэл үнэмшил байна вэ?

-Юутай ч 14 хоногийн дотор уг асуудлаар маргаан үүсгэх эсэх талаараа нэг шийдвэр гаргах байх. Цэц бол Үндсэн хуулийн хамгаалагч. Үнэхээр хамгаалагч л юм бол уг асуудлыг хэлэлцээд маргаан үүсгэж, мухарлах зайлшгүй шаардлагатай.

-Таны тавьж байгаа үндсэн асуудлууд юу байна. Энэ талаараа товч, тодорхой тайлбарлаад өгөхгүй юү?

-Гурван үндсэн асуудал тавьж байгаа юм. Нэгдүгээрт, хүүхдийн мөнгийг эцэг эхийн орлогоос нь хамаарч ялгавартай байдлаар өгч байна. Өөрөөр хэлбэл баячуудад мөнгө өгөх хэрэггүй гэх шударга ёсны эсрэг ойлголтыг эрх баригчид олон нийтэд өгөөд байна гэсэн үг. Хуульдаа хүүхдийн хуримтлал гэж байсныг болиод хүүхдийн тэтгэмж болгосон. Халамж гэсэн үг. Өмнө нь хуримтлал гээд бүгдэд нь өгдөг байсан бол одоо тэтгэмж гээд хэсэг бүлэгт нь өгдөг боллоо. Жилийн дотор төр гаргасан шийдвэрээ хэд хэд өөрчилчихөж байна. Монгол Улсын төр хоёр сая төгрөгтэй өрхийг хүүхдүүдээ тэжээх хангалттай орлогын эх үүсвэр гэж үзэж байна. Хуульдаа хүүхдийн гээд онцлоод заачихсан л бол хүүхэд болгонд л мөнгийг нь олгох ёстой. Түүнээс биш хүүхэд эцэг эхээ сонгож төрөхгүй нь тодорхой. Үнэхээр айл өрхүүдийн орлогоор хэмжээ зааж хүүхдийн мөнгийг олгож байгаа бол хуулиа өөрчил. Хүүхдийн мөнгө биш бага дунд орлоготой өрхийг дэмжих мөнгө ч гэдэг юм уу, тийм биз. Манай Үндсэн хууль тэгш шударга байх зарчимтай. Гэтэл төрийн зүгээс гаргасан энэхүү шийдвэр нь тэгш шударга байх зарчмыг алдагдуулсан.

-Хүүхдийн мөнгөнөөс гадна татварын асуудлаар мөн Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан байсан. Татварын хувьд ямар асуудал тавьсан бэ?

-Хувь хүний орлогын албан татварын хуулиар татварын шаталсан тогтолцоотой болж байгаа. Гэтэл уг тогтолцоо нь өөрөө мөн адил Үндсэн хуулийн тэгш, шударга байх зарчимтай зөрчилдсөн шийдвэр болсон. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулиар 1.5 тэрбумаас дээш орлоготой аж ахуйн нэгжээс нэг хувийн татвартай. Гэтэл 11 сая төгрөгийн орлоготой хувь хүн 11 хувийн татвар төлөх болж байна. Энэ нь нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийн тэгш, шударга байх зарчмыг алдагдуулсан үйлдэл. Хоёрдугаарт, орлогоор нь мөн адил ялгаварлаж байна гэсэн үг. Үүгээрээ Монголын төр иргэдээ өндөр орлого олж амьдарч болохгүй гээд шууд зарлачихлаа. Энэ нь Үндсэн хуулийн суурь үзэл санааны эсрэг зүйл. Манай Үндсэн хууль бол хүний эрх, эрх чөлөө, чөлөөт зах зээлийг дээдэлдэг. Хөдөлмөрлөсөн хүн боломжоо ашиглаад илүү хөдөлмөрлөх боломжийг нь нээж өгсөн Үндсэн хууль. Гэтэл үүний эсрэг шийдвэрийг төр нь мэдсээр байж гаргаад байгаа юм. Хүн өнөөдөр өндөр орлоготой байж болохгүй юм байна. Өндөр орлоготой байхын тулд орлогоо нуух шаардлагатай болж байна. Эсвэл орлогоо бага байхыг тулгаж байна. Өөрөөр хэлбэл, бүх хүнийг тэгш байдалтай байлгах санаархал төрд байна гэсэн үг. Энэ бол социализм ч биш бүр коммунизм. Гэтэл бид коммунизм орон биш. Монгол Улс бол ардчилсан улс.

-Нөгөөтэйгүүр эрх баригч нам татвар нэмэхгүй гэж гарч ирсэн. Гэтэл ингээд нэмээд байгааг л та асуудал болгож хөндөв үү?

-Татварын ерөнхий хуульд өөрчлөлт орсон. Уг хуулиар татварын албанаас гадна 17 орчим байгууллага банкинд шаардлага хүргүүлээд л хувь хүний дансны мэдээллийг шууд авах эрхтэй болгож өгсөн. Сая Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт ороод 10 сая төгрөгөөс дээш болбол татвар нэмэгдэх, тэрхүү орлого нь 10 саяас дээш болж байна уу гэдгийг шалгах шаардлагатай болсон. Уг хуулийг харахаар цалин болон түүнтэй дүйх орлогыг гэж байгаа. Дансаар орж ирж байгаа бүх орлогын тухай ярьж байна. Тэгэхээр хувь хүнд ямар ч байдлаар хэчнээн ч орлого орж ирж болно. Тэгэхээр уг хууль бол эдийн засгийг тэлэх, чөлөөт зах зээлийг төгөлдөржүүлэх бодлогынхоо эсрэг хууль болсон гэсэн үг. Далд эдийн засаг гэж байнга ярьдаг. Гэтэл эдгээр хуулиудаараа далд эдийн засгийг жинхэнэ утгаараа бий болгох гэж байна. Хоёрдугаарт, хүний өмчид дураараа халдаж эхэлж байна. Хүн өмчтэй байх, өмчөө хамгаалах, хамгаалуулах Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, төр нь иргэнээ нэгждэг болсон гэсэн үг. Энэ үйлдлээ хуулиар зөвшөөрүүлээд өглөө. Татвар гэдэг бол бусад оронд албан бус байдаг. Сайн дурын ажил. Татвар төлснөөрөө төрийн үйлчилгээг чанартай сайн авдаг. Тийм учраас тэд татвар төлөхдөө маш их аз жаргалтай байдаг. Харин Монголд энэ зүйл эсрэгээрээ байна. Татвар төлөөд байгаа атлаа л төрийн үйлчилгээг авч чадахгүй. Төрийн үйлчилгээ гэж дампуу л зүйл байна шүү дээ. Тэгэхээр төрийн үйлчилгээгээ сайн авч чадахгүй энэ үед татварыг нэмнэ гэдэг иргэдээ дээрэмдэж байгаатай агаар нэг.

-Ардчиллын эсрэг зүгт л явж байна гэж ойлголоо. Нөгөөтэйгүүр хувь хүний мэдээлэл алдагдаж байна гэж та хэллээ. Тэгэхээр хуулийн цоорхойг ашиглаад хууль бус үйлдэл гарах бүрэн боломжтой болжээ?

-Нэг энгийн жишээ ярья л даа. Нэг гэмт этгээд, хулгайч нөхөр татварын байцаагчтай танил байлаа гэж бодъё. Тэр нөхөр татварын байцаагчаас хэн нэгэн хүний дансны мэдээллийг авахуулчих боломжтой болж байгаа юм. Татварын байцаагч хувь хүний дансны мэдээллийг зарж ч болж байна. Иймэрхүү маягийн үндсэн гурван шаардлагатай хүсэлтээр Цэцэд хандсан. Одоо Цэцийн шийдвэрийг л хүлээж сууя.

-Энэ асуудлаар мэргэжлийн хуульчид, эдийн засагчид, иргэний нийгэм, сөрөг хүчин гээд танаас өөр хүмүүс яагаад дуугарахгүй байна вэ. Тэд энэ асуудлыг олж харахгүй байгаа юм уу?

-Олж харж чадаж байгаа. Бүгд л энэ асуудлыг мэдэж, ойлгож байгаа. Гол нь дуугарахгүй байна. Яагаад гэвэл манайд төрийн ажлаас дээгүүр улс төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн өрсөлдөөн илүү байна. Төрийн ажлаа даваад, дэвсэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, төрийн үйл хэрэг нь улс төрийн үйл ажиллагаагаа дийлэхгүй болтлоо улстөржиж байна гэсэн үг. Өмгөөлөгч, хуульчид ярихгүй байна. Засгийн газрын бодлогыг эсэргүүцдэг, шүүмжилдэг эдийн засагчид ховор болсон. Яриа өгөх хүн бидэнд олддоггүй, зугтаадаг болсон. Монгол Улсад мэргэжлийн гэх хүмүүс нь хувь хувьдаа айгаад суучихаар ямар тэгш эрх, ямар шударга ёс ярих юм бэ. Тэр дундаа хуульчид нь айгаад таг суучихсан байна шүү дээ. Хуульчид хууль, эрх зүйн тогтолцоогоо хамгаалах чадамжгүй болчихсон байна. Тэд хамгаалахаасаа айдаг болчихсон.

-Цэц таны хүсэлтийг хэрэгсэхгүй болгочихвол яах вэ?

-Хэрэгсэхгүй болгох үндэслэл уг нь байхгүй л юм. Үнэхээр хэрэгсэхгүй болгочихвол одоо заяа нь тэр юм байлгүй дээ. Өөр яах билээ. Ямар ч нэмэр алга байна шүү дээ. Жагсаал хийх юм уу. Би хувьдаа тэмцэгч, жагсагч болмооргүй л байна.

-Таныг улстөрчдийн гаргасан шийдвэрийн эсрэг тэмцээд, улмаар Цэцэд очиж асуудлаа тавьж байгааг зарим хүмүүс улс төр лүү орох гэсэн ажлаа эхэлж байна гэж шүүмжилж байх юм. Үүнд та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Тэгж ярьж байгаа хүмүүс субьектив хандлагаасаа огт гараагүй. Өөрөөр хэлбэл, оюун санааны ухамсарт түвшинд очих хаа ч байсан хүмүүс нэг иймэрхүү зүйл ярьж, бичиж байна лээ. Эдгээр хүмүүс юун тухай ярьж байна вэ гэж анхаарахаас илүү хэн ярьж байгааг нь анхаардаг. Энэ бол ямар ч улс төрийн үйл ажиллагаа огт биш. Эцсийн үр дүндээ ирээдүйд бид хоорондоо мөнгө, хутга, махан биеэрээ тулалддаггүй байх нийгмийн төлөө л явж байгаа зүйл. Одоо бид хууль дээдэлдэг зарчмыг л барьж явахаас өөр арга байхгүй. Эрдэнэбат прокурорын нэг үг бий. “Хуульч хүн байна даа, хуульдаа л найдна даа” гэсэн. Энэ үг бол үнэн. Тиймээс л хууль дээдэлдэг зарчмыг улам төгөлдөржүүлэх, хамгаалах шаардлагатай.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories