Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

Саяхан Монголын “Авар” гэдэг компани
Японд дууд­ла­га худалдаанд оролцож, 50 сая ам.доллараар  ямбий “амбаар” худалдаж авлаа. Япончууд эвэртэй
туулай үз­сэн аятай нүд нь орой дээрээ гарч сүйд болж байна.   Муу сайн монголчуудад ямар мөн­гө байдаг юм.
Хулгайлсан мөнгөөрөө аваагүй юм бол өөр юугаараа худалдаа хий­хэв. Эсвэл ард нь
хойд солон­госынхон нуугдаж байна уу гэх мэтээр элдвээр хардаж, бөөн юм болж байна.
Монгол­чууд л гэхээрээ гадныхны гар харсан яахаа барсан хүмүүс байдаг юм уу. “Авар”  компани 
үнэхээр Японд байшин худал­даад авах чадалтай юу гэдгийг шалгаж, нэвтрүүлэг
хийхээр төв телевизийнхэн нь Монголд ирсэн ч гэх шиг. 

“Амбаар” авсныхаа төлөө үүх түүх,
хөрөнгө дансаа шал­гуу­лаад байгаа компанийн эзэн нь УИХ-ын гишүүн Д.Сумъяабазарын
хадам ах Ч.Эрдэнэбат юм билээ. Мэдээж хүргэнийх нь дүү сумогийн их аварга Д.Дагва­дорж.
Хэдийгээр тэд цусан төрлийнх биш ч гэлээ ураг төрлийн хэлхээ холбоотой хүмүүс. Тэгвэл  Д.Дагвадорж ахынхаа хадмын компаниар дамжуулан
байшин худал­даж авсан юм байна гээд л ойлгочих.  Ээжийнхээ өврөөс ч гараагүй шахам байхдаа Наран
улсад очиж, хөлсөө дуслуулан байж сумогийн саятан болсон Д.Дагвадор­жид 50 сая ам.доллараар
байшин худалдаад авчих дайны чадал чансаа байлгүй яахав. Сумогоос төрсөн сая­тан
Монголд байгааг япон­чууд мэдэж байх учиртай. Тиймээс гадныхантай холбож хардаж
байхаар ядаж ийм өнцгөөс нь  харж л баймаар
юм.

Гэсэн ч “монголчууд яавч 50 сая ам.долларын
байшин худалдан авч чадахгүй дээ” гэдэг хардлага, сэрдлэг тэдэнд төрсөөр байгаа
гэнэ.  Юун сүртэй юм.  Д.Дагвадор­жоор зогсохгүй Монголд бэл бэнчинтэй  хүн олон болсон шүү дээ. Азийн 100 тэрбумт­ны
35 нь монгол хүн байгааг харахгүй байна уу. Байга­лийн баялаг ихтэй манайх шиг улсад
банкны эзэн тэр­бумтнууд ч бий. Тэд 50 сая доллар битгий хэл мөнгө хөрөнгөөр дэлхийн
хаана ч худалдаа хийчих чадалтай. Дээрээс нь муу ч сайн ч Мон­гол Улс банктай орон.
Хаа нэг газар обьект худалдан авч, бизнес хийх шаардлага хэн нэгэнд тулгарвал улсынхаа
банкнаас зээл авчихаж бол­дог. Захын банк 50 сая ам.дол­ларын зээл гаргаад өгчих
байлгүй. Шинэ цагийн Монгол Улс ийм л болсон. Гэвч дэлхийн хүн ард мэдээ­гүй юм
шиг байна. Бүр мон­гол­чуудыг нохойноосоо дор үзэх болж. 

Урд хөршийн  дэлгүүрүүд үүдэндээ монгол хүн, нохой хоёр орохыг
хориглоно гэсэн бичиг хадсан байсныг манай консулынхан хөөцөлдөж байж авахуулсан.
Хятадууд “Монголчууд дэлгүүрт орж хулгай хийгээд байдаг юм даа. Танай хулгайч нар
манай дэлгүүрийг дампууруулж бай­на” гээд үүдэндээ хадсан бичгээ дурамжхан буулгаж
байна гэсэн. Энэ нь урд хөр­шийн­хөн бидэнд яаж ханддаг болсны тод илрэл. Тэгвэл
хойд хөршийнхөн бас  Мон­го­лыг тоохоо байсан.
Тусгаар улс ч гэж үзэхээ больсон нь олон зүйлээс харагддаг. Хоёр хөрш маань дэлхийн
улс орнуудын цаг агаарын мэдээ явуулахдаа Монголынхыг л орхино. Зочид буудалд нь
буугаад олон улс хоорондын яриа хийе гэхээр зөвхөн Мон­го­лынх байдаггүй. Тэд бидэнд
ингэж л ханддаг болжээ. Найрсаг дотно харилцаатай гэж саймширдаг хоёр хөрш маань
ингэж байхад бусад нь тоохгүй байх нь тодорхой. 

Ази дотроо Япон, Солон­гос л Монголд
элэгтэй гэгддэг. Хамгийн гайгүй нь гээд байгаа Япон улс биднийг яаж басам­жилж байгааг
“Авар” компа­нийн жишээнээс харж байна уу. Солонгос ч ялгаагүй. Онгоц­ны буудал
дээрээ зөв­хөн монголчуудад зориулж  нэг сэгсгэр
нохой зогсоодог болсон байна лээ. Монгол хүний цүнхийг нохой шалга­на, бусдынх нь
цүнхийг солон­гос хүн “нэгжинэ” гэдэг дүрэм үйлчилдэг бололтой юм. Нөгөө  сэгсгэр нь 
монгол хүний барьж яваа ачаа тээшийг үнэрлэж, ааруул, цагаан идээ илрүүлэх
үүрэг­тэй. Хэрэв хэн нэгний халаас, үүргэвчнээс ааруул, цагаан идээ гараад ирвэл
солон­гос­чууд ууртай гэгч нь хогийн сав руу шидэлнэ.  Энэ бол солон­гос­чууд биднийг нохойноос дор үздэг
болсны тод батал­гаа.  Азидаа ийм байгаа юм
чинь Европ, Америкт бүр өнгөр­сөн асуудал биз. 
Энэ бүхэн юунаас болов.  Монгол иргэд
хилийн дээс алхав уу, үгүй юу хулгай хийх гэж улайр­даг болсон учраас гад­ных­ныг
ингэтэл нь хашраа­жээ. Хариуд нь тэд  биднийг
дорд үзэн доромжилж байна.  Үүнд бид өөрсдийгөө
буруут­гах хангалттай жишээ бий.

Эхнэр, нөхөр хоёр Солон­гос улсад
жуулчлахаар очих­доо л онгоцны буудлаас нь зүгээр гарч чадахгүй  хувцас хулгайлаад баригдаж шивш­гээ дэлгэсэн л
гэнэ.  Хулгайл­сан хувцсаа тугалган цаастай
цүнхэнд хийгээд гарч явсныг орой нь телевизийн бүх сув­гаар цацаж, Монголын нэр
хүндийг шороотой хутгаж.   Мөн гурван монгол
залуу Солонгост хөл хөдөлгөөн ихтэй гудамжаар сэлгүүцэж, хүмүүсийн халааснаас утас
суйлдаг байсан нь илэрсэн дуулдана лээ. Өөр бас аль хотод билээ, нэг залуу зам дээр
зогссон машинд түлхүүр тааруулж онгойлгоод дот­роос нь мөнгө авч. Гар утасны хулгайч
ээж, охин хоёр ч Солонгост баригдсан гэх юм. Сингапурт хэсэг монгол залуус зээлийн
карт ашиглаж их хэмжээний мөнгө залил­сан тухай нэг хэсэг шуугиж байлаа.  Таван монгол эмэг­тэй Хонконгт болсон үнэт эрдэнэсийн
үзэсгэлэн яарма­гаас алт, мөнгөн эдлэл, эрдэ­нийн чулуун зүүлт, дэлхийд ховор алмаз
эрдэнэ хулгайлж байгаад баригдсан тухай мэдээ­лэл ч хуучраагүй бай­на. Энэ мэтчилэн
Монголын хулгайч авгай нарын сүрэг бөөн бөөнөөрөө гадаадад явдаг болсон байна. Тэдний
бүлэг, эдний хүмүүс гэх мэтээр ярилцаж, мафи болц­гоосон байдаг гэнэ.

Монголчуудын хулгай зөв­хөн Азийг
нөмрөөгүй. Өндөр өртөгтэй Европын орнуу­дад хулгайгаар амьдра­лаа залгуулдаг бүлэг
байдаг тухай хүмүүсийн амнаас биш­гүй сонсдог. Унгар бол Евро­пын өндөр өртөгтэй
орнуу­дын нэг. Тэнд ажил хийлээ гэхэд авсан цалин нь өдөр тутмынхаа хэрэглээ, орон
байрны хөлсөнд таардаг гэж байгаа. Тиймээс хулгай хий­сэн монголчуудын  тухай мэдээ Монголын Элчин сай­дын яамныхны чихийг
халуу­цуулах нь олонтаа. Унгарын дэлгүүрүүд аргаа барахдаа “монгол хүнд үйлчлэхгүй”
гэдэг бичиг хааяа хадах тохиол­дол ч байдаг юм билээ. Хулгайч монголчууд Турк улсыг
ч хашраачихсан. Дэлгүүрт нь орж ирсэн хүнийг Монгол гэж мэдмэгцээ худал­дагч нь
ум хумгүй бараагаа хумьдаг зуршилтай болгосон гэнэ лээ.  Франц зэргийн хэрэглээ өндөртэй орнуудад ч монголчууд
хулгайгаар амьд­рах нь бий. Овор хэмжээ ихтэй 
цахилгаан барааг хүр­тэл худалдагчийг нь сэнх­рүүлж байгаад аваад гарах нь
энүүхэнд. 

Энэ нь Монголоос гарсан хүн бүхэн
шахуу хулгайч болдог гэдгийг дэлхий нийтэд харуу­лаад байна. Үр дүнд нь монгол гэж
сонссон гадныхны чихэнд хулгайч гэдэг үг шууд буудаг болчихлоо. Монгол гэдэг улс
муу муухайдаа, ядуу буурайдаа бус нэрийг нь сэвтүүлж байгаа хулгайчдаас болж доромжлуулж
байна. Тийм ч учраас сүүлийн жилүү­дэд гадаад улсад суугаа манай консулынхан хулгай
хийсэн монголчуудаа “хариулж”, өмнөөс нь уучлал гуйж, нүүрээ улалзуулж суудаг л
ажилтай болчихсон гэхэд хилсдэхгүй.  Хулгайн
бараагаар баяжсан нөхдүүд ч өнөөдөр Монголд тансаг сайхан амьдарч яваа гэх юм билээ.
Тэр нь ч үнэний ортой байж магадгүй.  Нэг
бараа нэг ширхэг гэдэг нь үнэндээ хул­гайн бараа байдгийг илтгэдэг гэсэн цуу яриа
ч олны дунд бий. Үнэн эсэхийг нь мэдэхгүй юм, ямартай ч гадаад улс орноос хулгай
хийж, эх орны­хоо нэрийг баасдаж яваа хүмүүст үйлчилдэг хууль хэрэг­­тэй болжээ.
Хүссэн бүхэн нь гадагшаа явдаг эрх чөлөө ирсэн сайн хэрэг. Гэвч  хулгай хийж, нутгийнхаа нэрийг шороотой хутгадаг
болсон нь ардчиллын сүү­дэр­тэй тал юм уу даа. Тий­мээс үүнийг засч залруулж, гадаад
дахь монголчуудын хулгайг зогсоодог хуультай болъё. Гадаад яваад  хулгай хийсэн нэрийг нэг л удаа зүүсэн бол дахиж
хилийн дээс алхах эрхийг нь хасдаг байя. Ингэж л улсынхаа нэрийг өөд нь татъя. Тэрнээс
наана монголчуудыг дэлхийн хүн ард нохойноос дор үздэг байдал арилахгүй ээ. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МАН-ын Гадаад ха­рилцаа хариуцсан
на­рийн бичгийн дарга Д.Цогт­баатартай ярилцлаа.

-УИХ-аар улсын тө­сөв хэлэлцэж
байна. Танай намынхан нэ­лээд шүүмжлэлтэй хан­даж байгаа. Гэхдээ тэр байдал нь улс
орноо бодож байна гэхээсээ илүү удахгүй болох Их хурлаараа дарга болох гэсэн нөхдүүдийн
шоу юм шиг харагдаад бай­на. Та юу гэж бодож байгаа вэ?

-Манай намын бүлэг улс орныхоо хөгжил
дэвш­лийг сааруулахгүй байхыг эн тэргүүнд тавьж 
байгаа. Тиймээс аливаа асуудлыг дэмжих эсвэл шүүмжлэхдээ манайхан зөвхөн
улс орноо л бод­дог. Монголын эдийн зас­гийн өнөөгийн нөхцөлийг ажихад Засгийн газрын
үйл ажиллагаанд шүүмж­лэлтэй хандахаас өөр арга байхгүй. Ардчилсан намынхан ч өөрсдөө  шүүмж­лээд байгаа шүү дээ. Учир нь эдийн засаг
уруудах замдаа орчи­хоод байна. Иймд, сэтгэл зовнихгүй байх арга алга. Хэдхэн тоо
баримт аваад үзье л дээ. Өнгөрсөн жил 11 их наяд төгрөгийн хэмжээнд хүрсэн эдийн
засаг 17.5 хувийн өсөлт­тэй байсан. Гэтэл энэ өсөлт 11 хувь руу бууна гэдэг бол
бид бүтээж бо­лох байсан 600 орчим тэрбум төгрөгийн баял­гийг алдаж байна гэсэн
үг. Төрийн сүр хүчээр биз­несийг түрсээр бай­гаад гадаадын хөрөнгө оруу­лагчдын
итгэлийг алд­­чихаад байна шүү дээ. Жилдээ дөрвөн тэр­бум ам.долларт хүрдэг байсан
гадаадын хө­рөн­гө оруу­лалтын хэмжээ өнөөдөр хоёр дахин буур­чихаад байна. Алд­сан
хоёр тэр­бум доллар маань Мьян­март ажлын байр цалин хөлс болоод л явж байгаа байх
даа.

Үнэндээ гадаадын хө­рөнгө оруулагчдын
итгэл буурсаар Оюу Толгойн төсөлд ч сөргөөр нө­лөөлж эхэлсэн. 2009 оны эцсээр энэ
компанийн хувьцааных нь үнэ 30 ам.долларт хүрч байсан. Тэр үед манай улсын эзэмш­лийн
34 хувийн багц маань зургаан тэр­бум ам.долларт хүрсэн гэж болно. Гэтэл өнөөдөр
энэ багц дөнгөж хоёр  тэр­бум орчим ам.доллартай
л тэнцэж байгаа байх. Өөрөөр хэлбэл, бид ба­раг дөрвөн тэрбум ам.дол­лар алдчихаад
байх шиг байна.  Дээрээс нь Монгол дахь хөрөн­гөндөө
тулгуурлан гадаа­дын бирж дээр хөрөнгө босгосон бараг бүх ком­панийн хувьцааны үнэ
навс уначихлаа.  “Чалко”-гийн гэрээг шинэчлэх
гээд 20 сая тонн нүүрс гарга­даг байсан айл 10 хүрэх­гүй сая тонныг л гаргах болоод
байх шиг байна.

Мэдээж нүүрсний үнэ
унас­наас нэлээд алдаг­дал хүлээнэ. Экспортын хэмжээ нь нэмээд буур­чи­хаар давхар
цохил­тонд орж байгаа юм. Одоо­гийн буурсан үнээ­рээ ч гэсэн 20 сая тонноо болиод
10 сая тонн нүүрс гаргалаа гэхэд наад зах нь 300 гаруй сая ам.дол­лартай тэнцэх
орлогыг алдаж байна. Үнэ өсвөл алдагдал бүр өснө. Энэ бүх алдагдал зах зээ­лийн
хараат бус хэлбэлз­лээс биш харин засаг­лалын дутагдлаас болж байгаа юм. Энэ бүх
ал­дагд­лыг тооцоод үзвэл долоогоос дээш тэрбум ам.долларын гарз гара­хаар байна
шүү дээ. Юун нөгөө Чингэс бондын 1.5 тэрбум ам.доллар. Ийм их өр тавилгүйгээр өөрсдөө
болчихоор байж.  “Айлаас эрэхээр авдраа уудал”
гэдэг биз дээ. Мон­голыг 30 хувийн ядуурал­тай орон гэж үзвэл 900 мянган хүн бага
орлого­тойд тооцогдоно. Тэгвэл ийм их мөнгийг зүгээр алдаж байснаас хэрэг­цээт бүлэгтээ
хайр найр­гүй тараачихгүй яасан юм гэж харамсмаар байгаа юм. Тэгсэн бол нэг хүнд
8000 ам.доллар ногдо­хоор байсан. Сарын 21 мянган төгрөгөөрөө та­раа­сан ч хэдэн
арван жил тэр хишгийг хүртээхээр байсан шүү дээ. 

Түүнчлэн төсөвт тус­гагдсан
хөрөнгө оруу­лал­тын ажил дөнгөж 30 хувь­тай л байна гэсэн мэдээ байна. Тэгэхээр
цаана нь нийт төсөвлөгдсөн хөрөн­гө оруулалтын 70 хувьтай тэнцэх хүүгүй хөрөнгө
сул хэвтсээр байгаа гэ­сэн үг. Ийм байхад гад­наас хүү­тэй мөнгө зээлж хөрөнгө оруулаад
бай­гааг ойл­гохгүй юм. Бас төсвийн алдагдал нэг их наяд төг­рөг давсан гэсэн мэдээ
бий. 90-ээд оны сүүлээр манай ДНБ л ийм хэм­жээнд байсан юм шүү дээ. Талхаа талоноор
авч иддэг байхдаа бид чинь төсвийн ийм хэмжээний  алдагдалгүй байсан байх шүү.

Би эдийн засагч хүн
биш, тиймээс би багцаа тоо л ярьж байгаа юм шүү дээ. Харин эдийн засаг­чид дээр
дурдсан зүйл­сийг анхаарч үзээд ал­дагд­сан боломжийн өрт­гийн хамт нарийвчилсан
тооцоо хийвэл эвгүй л тоо гарах байх. 

-Танай намынхан
Их хурлаа хийх гээд бу­жигнаж, дуулиантай л байгаа бололтой. Гэх­дээ энэ хурлаар
юу ший­дэх вэ гэхээсээ илүү хэн хэн дарга бо­лох бол гэдэг нь хү­мүүс ч чухал байх
шиг байна…

-Олон түмний санаа
бодол гэдэг оломгүй да­лай шиг залуурдах арга­гүй эд л дээ. Дуулиан ихтэй байна
гэдэг нь үн­дэс­ний хөгжилд нөлөөлө­хүйц том нам гэдгийг л харуулж байгаа юм. Ма­най
намыг улс орноо хөг­жүүлж, ард түмнийхээ аж амьдралыг өөд татаж чадах нам гэдэг
итгэл үнэмшил олон түмэнд өндөр байдаг. Тэр ч үүд­нээсээ энэ удаагийн Их хурлаас
оновчтой үр дүн хүлээж байгаа байх. Хэн хэн дарга болох тухай яагаад хамгийн их
сонир­хоод байгаа юм. Энэ бол Монголд дарга нар л бүх­нийг шийдвэрлэж ирсэн өмнөх
тогтолцооны үеэс үлдсэн нийгмийн сэтгэл­гээтэй холбоотой байх. Амьдрал нэгэнт л
иймээс хойш ард түмэн улс орны  хөгжил хэмээх
гоё сэдвээр даргаа томилох санаагаа танай намынхан нуулгүй   шууд л “даргаараа хэнийг сонгох гээд байгаагаа
хэлчих” гээд асуугаад байх нь аргагүй. Олон түмэн гэлтгүй манай на­мын­хан, ялангуяа
залуу­чууд маань ирээдүйн удирд­лагын талаар илүү сонирхож байгаа нь ажиг­лагдаж
байна.

Гэхдээ бид дөрвөн  жилд  хуралддаг
Их хур­лаараа улс оронд тулгам­даад буй хурц асуудал, сорилтуудыг ярихгүй бол болохгүй
нь. Энэ нь хувь хүний асуудлаас хавьгүй илүү, хойшлуулшгүй чухал зүйл мөн. Иймд
бид юуны өмнө өнөөгийн нөх­цөл байдлаа нарийвчлан дүгнэж, өнгөрсөн сур­гамж, алдаа
онооныхоо дүгнэлтэд суурилан юуг, хэрхэн өөрчлөөд, ямар үр дүнд хүрэх вэ гэдгээ
эхэлж тодорхойлох нь чухал байгаа юм. Үүний үндсэн дээр сая өмнөө тавьсан зорилгоо
удирдлагын ямар багийн хүчээр хэрэг­жүүлж чадах вэ гэдгээ ярилцах учиртай. Манай
Их хурал энэ бүхнийг шийдвэрлэж чадна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Чухам та ямар
үр дүн хүлээж байгаа юм бэ?

-Санаа зовоосон, оновч­той
шийдчих юм­сан гэж бодож явдаг олон асуудал бий. Тэр бол­го­ныг ярина гэвэл цаг,
цаас их орно. Улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдал, улс төрийн намуудын үйл ажиллагаа
аль аль нь нэг л явж өгөхгүй, мухардалд орсон юм уу даа гэж ажиг­лагддаг. Ардчилсан
нийг­мийн нэг онцлог нь ам­жилт, ололт нь хэнийх вэ, алдаа эндэгдэл нь юуных  вэ гэдэг нь ил тод, дүгнэлт өгөхөд амархан байдагт
оршдог шүү дээ. Өнгөр­сөн хорь гаруй жилийн хугацаанд манай нам дий­лэнхдээ төрийн
жо­лоог атгаж ирсэн ч гэлээ ажил үйлсэд нөлөөлсөн гадаад, дотоод хүчин зүйл их бий.
Ямар ч гэсэн  бид улс орны нийгэм, эдийн засгийн
өнөөгийн байдалд иж бүрэн дүг­нэлт өгөх ёстой. Тэгээд цаг алдалгүй эрчимтэй хөгжих
бодлогыг тодор­хой­лох учиртай. Намын ажлын тухайд гэвэл цаг үетэйгээ уялдуулан
үзэл баримтлалаа тодотгох хэрэгтэй. Дүрмээ цөөнх болсон үеийн үйл ажил­ла­гаанд
тохируулан ши­нэч­лэхдээ дотоод ард­чил­лыг хөгжүүлж, ёс зүйн хэм хэмжээг тогтоож,
на­мын анхан шатны бай­гуул­лагыг бэхжүүлэх 
олон асуудлыг чухалчлан авч үзээд шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж боддог. Манай
нам ёс суртахуун, эв нэгд­лийн огт өөр түвшингийн манлайллыг намын до­тоод үйл ажиллагаандаа
болон нийгэмдээ нэвт­рүү­лэ­хийн төлөө зүтгэх цаг болж.

Ер нь анхан шатны
байгууллага жирийн ги­шүүдээ сонгуулийн үед л нэг ашиглаад, дөрвөн жил мартчихдаг
гажууд­лыг арилгах ёстой. Ма­най намын удирдлага болоод жирийн гишүү­дийн амьд холбоо
зарим тохиолдолд тасарчихаад байгаа мэт санагддаг. Өөр нэг гажуудсан асуу­дал бол
боловсон хүч­нийг шилж сонгох, өсгөж бойжуулах, үйл ажилла­гаанд нь бодитой үнэ­лэлт,
дүгнэлт өгөх ажилд оршиж ирсэн дутагдал юм. Бүхнийг бэлтгэгдсэн боловсон хүчин л
шийд­вэрлэж чадна. Аливаа сонгуульд ч, албан ту­шаалд ч хүнээ оновчтой сонгож чадаагүйгээс
ам­жилт олохгүй байх, албан тушаалд хүрсэн нөхөд маань намын хамт олны итгэлийг
хөсөрдүүлэх яв­дал газар авсан нь боди­той үнэн. Уг нь хүнийг таних ч амархан л
даа. Зөвхөн манай намын шийд­вэр гаргах меха­низм, хүн сонгох шалгуур үзүүлэлтүүд
байгаа дү­рэм журмаа хэрэгжүүл­сээр ирсэн практик зэр­гийг боловсронгуй болгох шаардлага
бий. За тэгээд хамгийн гол асуудал бол дотоод эв нэгдлийг хан­гах явдал юм. Эв нэгд­лийн
төлөө элдэв фракц, хувийн үзэл бодлоо хойш тавьж, нэг­дэн ажиллавал манай нам шиг
хүчтэй улс төрийн хүчин байхгүй л дээ. Товчхон хэлэхэд бид Их хурлаараа 2016 оны
сонгуульд ялах страте­гийн үндсийг тавих ёстой л гэж бодож байна.

-Ардын намын дар­га,
генсекээр тэр болох нь  гэдэг мэдээлэл биш­­гүй
цацагдаж байна. Хэдийгээр таны нэр ген­сект дуул­даж байгаа ч  өөрөө өнөөд­рийг хүр­тэл чимээ­гүй байлаа?

-Би өмнө нь хүчээ
со­риод үзсэн. Тэгээд үзүүр­лэсэн. Бөх хүнээр бол өвдөг шороодчихоод хаш­­­рах байсан
юм бол  эхнээсээ барилдахын ч хэрэггүй биз.
Түүнтэй л адил шүү дээ. Тиймээс би дахиад “зодоглоод” үзнэ. Манай нам сүүлийн хэд
хэдэн сонгуульд амжилт гаргаж чадаагүй. Хот, хөдөөд намын ажил олон талаар хүндэрлээ.
За тэгээд сөрөг хүчин болж ажиллах туршлага дут­маг, эгзэгтэй энэ үед на­мын гол
ажлыг нугалдаг генсекийн албыг хашна гэдэг амаргүй. Мэдээж  хүч чадал сорьсон ажил. Тийм байхаас ч аргагүй.
Ялангуяа  2016 оны УИХ-ын сонгууль араас нь  үргэлжлэх хэд хэдэн сонгуульд намаа ялуулах  хөрс суурийг ирэх хоёр жилд тавихын тулд хүн бүхнээс
хүчин чармайлт шаардах нь дамжиггүй.

-Д.Цогтбаа­тар
ген­секийн ажилд хэтэрхий зөөлдөнө. Улс төрийн туршлага муу­тай, дип­ломат хүн энэ
ажлыг хийж чадахгүй гэсэн дүгнэлт таныг да­гаж, басах хандлагатай байх шиг байна.
Та юу хэлэх вэ? 

-Аядуу зөөлөн гэдэг
чинь миний “өнгөлөн далд­лалт” байхгүй юу. Цааш нь битгий хэлээрэй. Монгол Улсын
дипломат албаны онцлог бол бид  өөрөөсөө бүх
талаараа (хөрөнгө мөнгө, хүн ам, улс төрийн нөлөөлөл, шинжлэх ухаан техни­кийн чадавхи,
зэр зэвс­гээрээ) харьцуулшгүй том улс орнуудтай ажиллах  шаардлагатай болдогт оршдог. Тийм учраас  дип­ло­­матууд оюун ухаан, шазуур залиараа энэ
дут­маг байдлыг тэнцэт­гэж ажилладаг юм шүү дээ. Манай нам сөрөг хүчин болчихсон,
хөлийн тэнц­вэр нь суларчихсан, бас дотроо хуваагдчихсан байгаа энэ үед харин ч
аливаа зүйлийн эвийг олж, учраа ололцдог дип­ло­мат хүний ур чадвар илүү хэрэг болж
ч болно.

Надад намын ажлын
ч, төрийн ажлын ч турш­лага бий. Төрийн ажил хийж явсан туршлага гэвэл улсын хэмжээний
хоёр салбарын удирдла­гад байлаа. Ерөнхийлөг­чийн зөвлөх, төрийн нарийн бичгийн
дарга, сайд зэрэг албан тушаа­лыг хашиж явлаа. Га­даад харилцааны сал­барт ажиллаж
байхдаа Далайд гарцгүй орнуу­дын судалгааны хүрээ­лэнг Засгийн газар хоо­рондын
байгууллага хэл­бэртэйгээр Улаанбаатар хотод байгуулах санаа­чилгыг гаргаж, 33 орноор
зөвшөөрүүлж байлаа. Энэ бол Улаанбаатарт төвтэй олон улсын анхны байгууллага болох
юм шүү дээ. Мөн гадаад бод­логыг эдийн засагжуулах хө­төл­бөр, баримтад суу­рилсан
шийдвэр гаргах тог­тол­цоо, Монгол, Аме­рик, Японы гурван талт зөв­лөлдөх уулзалт,
ЗХА-ийн тогтвортой байдлыг хан­гах бодлого, арга хэмжээ­нүүд гээд миний өөрийн санаачилсан
олон зүйл ажил хэрэг болон үргэл­жилсээр л явна. Мянганы сорилтын сангийн хөтөл­бөрт
Монгол Улсыг хам­руулах, Хөшигтийн хөн­дийн нисэх онгоцны буу­дал, нисэхэд байрлах
спорт цогцолборыг барьж эхлүүлэх зэрэг олон шийд­вэрийг холбогдох орны засаг төрөөр
дэм­жүүлэн гаргуулж л явлаа. Тамхины наймаа гэх дип­ломат албанд суурьшаад байсан  сөрөг үзэгдэлтэй шинэлэг үр дүнтэй арга хэрэгслээр
хатуу тэмцсэн туршлага ч бий.  Үүний үр дүнд
намайг Төрийн нарийн бичгийн дарга байхад Гадаад хэргийн яамны үндсэн дипломат хамт
олноос нэг ч хүн тамхи зөөсөн хэрэгт холбог­доогүй шүү. Яриад байвал олон юм бий
дээ. Байгаль орчны сайдаар ажиллах хугацаандаа ч олон зүйлийг шинээр эх­лүүлж, шийдэмгий
шийд­вэ­рүүд гаргаж байсан. Ингэж гаргасан шийдвэ­рүү­дийн зарим нь мөнгө­тэй хүмүүст
таалагддаг­гүй л байсан. Сайд байх­даа бат­луулсан багц хуу­лиуд Мон­голд ногоон
ши­нэ эринийг эхлүүлсэн.  Хуу­­лиуд багцаараа
бат­лаг­­­даж байсан нь Мон­го­лын парламентын түү­хэнд анх­ных юм байна лээ.  

-Намд ажилласан
туршлага гэвэл…

-2003 оноос намын
өндөр албаны хүмүүстэй ажиллаж ирсэн. Тэдний нийгэмд, намын хамт олонд болон олон
улсад хандсан бодлого үйл ажил­лагааг зохион бай­гуулж, хэрэгжүүлэхэд  гар бие ороцож байлаа.  Эдгээр нь бүгд л улс төр тэр дундаа манай намын
нэр хүнд, улс төрийн өнгө төрхийг зөв харуулахад чиглэсэн арга хэмжээнүүд байсан.
Ер нь сүүлийн арваад жилийн турш ма­най намын зүгээс бо­ловс­руулсан томоохон бодлого,
хөтөлбөрийн баримт бичгүүдийг бо­ловс­руулахад оролцож байсан. Аливаа намын нийгэмтэй,
сонгогчидтой харьцах гол механизмуу­дын нэг нь энэ шүү дээ.  Бичиг баримт боловсруу­лах, бодлогын үндэс­лэ­лийг
бэлдэх ажлыг ну­руун­­даа үүрч явдаг  хүн
нам дотор олонгүй бай­даг гэхэд болно. Сонгуу­лиас сон­гуульд бо­ловс­руулагддаг
мөрийн хө­төл­бөрүүд түүний суртал­чил­гаанд бүгдэд нь орол­цож ирлээ. Чин үнэнийг
хэлэхэд энэ намын хар, бор ажилд өөрийгөө дай­чилж явлаа.  Ард түмний мөрийн хө­төлбөрийн үнд­­­сийг бо­ловсруулсан
10 залуу­гийн нэг болсон­доо ч баяртай байдаг шүү. За тэгээд намынхаа төлөө жагсаал
цуглаан ч зохион байгуулалцаж, бас орол­цож явлаа. 

-Таныг  жагсаал, цуг­лаан зохион байгуулсан гэхээр сонин
сонсогдож байна л даа?

-2006 он бол улс төрийн
нэлээд идэвхтэй жил байсан. Тэр үед олон жагсаал цуглаан зохион байгуулагдаж байлаа.
Залуучуудын холбооны­хоо удирдах зөвлөлийн гишүүний хувьд бүх жаг­саал цуглааны
бодлого, хэрэгжилтэнд биечлэн оролцож явсан. Намын байр руу дайраад туг шатаачихсаныг
эсэргүү­цэж, хувийн хамгаалал­тын салбарт ажилладаг  найз нарыгаа дагуулж ирээд холбооны залуу­чуудтайгаа
хуучнаар “Лени­ний музейн” бай­ранд цуглаж, шөнөжин хуралдаж л байлаа. 

-Та МАН-ын Гадаад
харилцаа эрхэлсэн Нарийн бичгийн дарга. Энэ ажлыг авснаас хойш юу хийж амжуу­лав?

-Тодорхой ажлууд хий­­сэн
шүү. Өнгөрсөн оны намар Йоханнес­бург хотод чуулсан Со­циалист Интернацио­на­лын
хурлаас манай намын хоёр гишүүн уг байгууллагын удирдах өндөр албан тушаалд сонгогдлоо.
УИХ-ын ги­шүүн Сү.Батболд энэ бай­­гууллагын дэд ерөн­хийлөгчөөр, манай бага хурлын
гишүүн Д.Энх­жаргал Социалист Ин­тер­националын эмэг­тэй­чүү­дийн байгууллагын дэд
ерөнхийлөгчөөр сон­гогдлоо. Энэ байгуул­лагын Дэд ерөнхийлөг­чөөр ажиллаж буй хүмүү­сийн
дотор өөрийн улсын төр, засгийн тэргүүнээр ажиллаж буй олон хүн бий. Манай нэр дэвшигч
Пакистан,Непал,Иракийн төр засгийн тэргүүний алба хашиж буй хүмүүс­тэй өрсөлдөж
ялсан. Үүнд их л ажил орсон.  Дэлхийн 168
орны со­циал-демократ үзэл ба­римтлалтай улс төрийн нам, олон нийтийн бай­гууллагуудыг
нэгтгэсэн энэ байгууллагад манай нам арваад жил гишүүн­чилсэн ч ийм төлөөлөл­тэй
болоогүй байсан. Одоо энэ боломж нээгд­лээ.

-Та Сү.Батболдын
Засгийн газарт сайдаар ажиллаж байсан. Тийм болохоор тэр үү, таныг түүний хүн гэж
хардах нь бий. Та өөрөө юу хэлэх вэ?

-Би Н.Багабанди Ерөн­хийлөгчийн
зөвлө­хөөр ажиллаж байсан. Тэр үед намайг түүний хүн л гэдэг байсан. Дараа нь Н.Энхбаяр
Ерөнхий­лөгчийн зөвлөхөөр ажил­лаж байлаа. Бас л түүний хүн гэдэг байсан. Сү.Бат­болд
даргыг дэд сайд байхаас нь хамтарч ажил­лаж байсан. Бас л түүний хүн  гэдэг. Манай залуучуудтай намайг хам­татган  шүүмжилмээр болохоороо намайг МАСЗХ-ны хүн л гэдэг.  Цаашид өөр олон хүн, байгууллагатай  ажиллах байх даа. Тэр тоолонд тэрний хүн, энэний
хүн гэж яригдах байлгүй.  Энэ ярианууд намайг
ажил­лаж байгаа хүмүүстэйгээ эвсэг, хэл амаа ололцож урт хугацаагаар хамтран ажиллаж
чаддагийг харуулж байгаа болов уу. Гэхдээ хэн нэгний удирд­лагад ажиллалаа  гээд шударга зарчмыг умар­таж, аялдан дагал­даад
бусдаар  дөрлүү­лээд бай­­­даг­гүй гэдгээ
л хэлчихье.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

-ИХ ХУРЛЫН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙГ ДЭГДЭЭХЭЙ ШИГ ХАЙРЦГАНД ХИЙЧИХСЭН АВЧ ИРЖ
БАЙГАА ЮМ БИШ ҮҮ-

УИХ-ын гишүүн асан Ш.Сайхан­самбуутай
ярилцлаа.

-“Нарантуул” худал­даа­ны төв
шатсанаас хойш нэлээд хугацаа өнгөрчихлөө. Галын шалт­гааныг тогтоо­гоо­гүй л
байна уу?

-Гал гарснаас хойш хоёр сар
болчихлоо. Гал юунаас болж гарсан ту­хай дүгнэлт гараагүй. Цаг­даа хүчнийхэн,
онц­гойгийнхонтой хамтарч ажиллаж байх шиг бай­на. Бидний зүгээс хэлдэг үгээ
хэлсэн. Гал өглөө үүрээр гарсан байдаг. Тэр үед захын түрээслэгчид түрүүчээсээ
ирчихсэн бай­­сан юм. Тиймээс олон гэрчтэй л дээ.

-Таны хувьд гал хаа­наас
гарсан гэж үзэж байгаа вэ?

-Гаднаас л тавьсан.  Өмнө нь манай захад гурван ч удаа гал гарч
байсан юм. Цахилгаан хэрэгсэл, газаас болж байлаа. Үүний нэгээс бус­дыг нь бид
өөрсдөө унт­рааж байлаа. Нэг удаа­гийнх нь галыг унтраах гэж гал команд дуудсан
байдаг. Гэтэл  сая гардаг гал ахуйн
чанартай га­лаас тэс өөр байсан. Өөрс­дөө унтраах ямар ч боломжгүй. 130 метрийн
урттай, 70 метрийн өн­дөр­тэй тийм том па­вильон Улаанбаатар хо­тод манайхаас
өөр газар байгаагүй шүү дээ. Тэгтэл энэ том битүү байшин ердөө 18 минутын дотор
л шатчихсан. Хэрэв ца­хил­гаан хэрэгслээс болж гал гарсан бол ийм хур­дан
хугацаанд том бай­шинг шатаачихгүй шүү дээ. Бага дээр нь унт­раачихна биз дээ.
Шин­жээчид ажиллаж байна. Дүгнэлтийг үнэн мөнөөр нь гаргах байлгүй. Сүүлд
аравду­гаар цайны газ­рын орч­моос ака бууны гурван ширхэг сумны хон­гио олд­сон.
Цэнхэр дээв­рийг зад буудаад дээшээ гар­чих­сан байсан.

-Дээвэр рүү нь бууд­сан гэж
үү?

-Үгүй ээ. Дээврийг ямар нэгэн юм
цөмлөөд дээшээ буудсан ором байгаа юм.

 

-Тэр нь юу юм бол. Газ дэл­бэрсэн
юм биш үү?

-Газ тэгж дэлбэрэхгүй л дээ. Юу
юм мэдэхгүй. Дээвэрт 20 гаруй см-ийн диамет­рийн хэмжээтэй нүх­нүүд  гарсан байсан. Ийм асуу­дал байгаа учраас
галын дүгнэлт удаж байгаа бо­лов уу. Түүнээс биш зү­гээр нэг цахилгааны хол­болтоос
болж гал гарсан бол дүгнэлт гаргах гэж ингэж удахгүй шүү дээ. Тэгээд ч
цахилгааны хол­болтын саатал үүрээр гарахгүй. Захын ажилчид  орой нь бүх зүйлээ унт­рааж, шалгадаг. Гал га­рах
вий гэхээс үхтлээ айдаг хүмүүс шүү дээ, бид. Тиймдээ ч орой бүх зүйлээ шалгаж,
дотор нь хоёр манаач үлдээхээс өөр яах юм. Галын дүг­нэлт яаж гарахыг хүлээ­гээд
байна. Хэрэв хүүхэд нохойн доог шиг хөгийн дүгнэлт гарах юм бол Үн­дэс­ний
аюулгүй байдлын зөвлөлд хандана. Мон­голын борчуудын цуглаж, амьдралаа
залгуулдаг ганц захыг шатаачихаад байхад яагаад ҮАБЗ авч хэлэлцдэггүй юм. Хам­гийн
олон ажлын байрыг манайх л бий болгож бай­на. “Эрдэнэт” үйлдвэр зургаан мянган
ажлын байртай юм гэсэн. Манайх түүнээс их шүү дээ. 

-Гаднаас гал тавь­сан юм бол
хэн байж таарах уу?

-Мэдэхгүй. Цагдаа нар тогтоох
байлгүй.

-Өглөө 05.00 цагт зах дээр
ирж, гал гарахад байсан тү­рээс­лэгчид юу гэж ярьж байх юм?

-Манай нэг түрээслэгч дотогшоо
нэг үхрийн гуя оруулж тавьчихаад ма­ши­наасаа дахиад мах авах гээд гарч ирэх
үед нь маш хүчтэй дуу чимээ гурван удаа сонсогдсон байна лээ. Тэр дуунаар
буцаад гүйгээд очтол дотор бөөн утаа униар болчихсон гал асч байсан гэж
байгаа. 

-Гал гарах үед өөр ямар хүмүүс
байсан юм бол?

-Манай хоёр манаач байсан.
Тэднээс цагдаа­гийн­хан мэдүүлэг авч байгаа.

-Тэд  юу гэж байх юм?

-Бид ямар мөрдөн бай­цаагч биш.
Тэднээс цагдаагийнхан  мэдүүлэг авч
байгаа.

-Та гал гарсныг хэдэн цагт
мэдсэн бэ?

-Өглөө 07.00 цагийн үед манай­хан
утасдаж хэлсэн.

-Гал гарах үеэр до­тор нэг
эмэгтэй нас бар­чихсан. Тэр ямар хүн байсан юм бэ?

-Цэвэрлэгч байсан. Ямар ч
зөвшөөрөлгүй­гээр өөрөө сайн дураараа зах дотор хоносон байна лээ. Тэр хүнийг
яах гэж хонуулснаа хоёр манаач хэлнэ биз. Уг нь зах дотор хүн хонуулах хориотой
шүү дээ. Бид юун төлөө тэр манаачдад цалин өгөөд хариуцлага үүрүү­лээд
ажиллуулж байгаа билээ. Захад яагаад хүн хонуулсан, гал юунаас болж гарсныг
хэлэх байл­гүй.

-Танай компани бо­лоод тү­рээс­лэгчид
хич­нээн хэмжээний хохи­рол амсав аа?

-Бид найм орчим тэр­бум төгрө­гийн
хохирол амсаж байна. Шатсан балгасыг нь буулгаад, хог новшийг нь цэвэрлэж бай­­на.
Үүнд зарцуулж байгаа мөнгөний тоо та­лийж байна. Дээрээс нь захын орлого багасч
байна. Улсад өгдөг тат­вар ч татарч байна. Түрээслэгчид ч хохирсон. Захаас юмаа
цуглуулдаг байсан иргэд ч хохирлоо.

-Та ч хохирлоо…

-Тийм. Намайг хохир­сон гэдэг
утгаар нь бо­дох­гүй буруутгах л юм олох гээд байх юм. Би уг нь энэ хүмүүсийг
ажлын байраар хангаж, Мон­голд байхгүй бага түрээс авч байгаа шүү дээ. Өдрийн
2000 төгрөгийн түрээс төлдөг хүн ч байна. Өдөрт 2000 төгрөгийн наймаа хийхгүй
хүн гэж юу байхав дээ. Адаглаад нэг гутал зарсан ч 5000 төгрөг олдог юм байгаа
биз дээ. Хамгийн дээд талын түрээс төлдөг хүн л гэхэд 300 мянган төгрөг өгч
байгаа. Тийм учраас Нарантуул захын бараа, бүтээгдэ­хүүн хямд байна. Бусад
худалдаа­ны газ­рууд эндээс л бараагаа авч, үнэ нэмээд худалд­даг. Хэрэв Наран­туулын
түрээс нэмэгдээд, бараа­ны үнэ нь өсвөл дагаад Монголд юмны үнэ өсч таарна. Ийм
зүйл болгох­гүйн үүднээс өч­нөөн жил бага түрээсээр хүмүүсийг ажлын байраар
хангаад ирлээ.  Үүнийг манай томчууд тоож
үзэхгүй юм. Нарантуул муухай, за­ваан л гээд байхаас өөрөөр ойшоодоггүй. Ганц
ярьдаг зүйл нь хо­тоос гаргаж зайлуулна гэдэг. Аль ч хотын дарга ингэж хэлдэг.
Тэгж ярих юм бол тэр дуракуудыг юу ч үгүй явах үед нь би Монголд бүтээн байгуу­лалт
өрнүүлж байсан юм. Зах хязгаар зэлүүд, хог нов­шиндоо дарагдчих­сан газрыг
цэвэрлэж, ийм том зах барьсан хүн шүү. 

-Түрээслэгчид дааж давшгүй их
хохирол нэ­хэж байгаа гэх юм. Нэг уруулын будгийг най­ман мянган төгрөгөөр
үнэлсэн ч гэх шиг?

-Тийм зүйл байхгүй ээ. Намайг
түрээслэгчидтэй муудалцуулах зорилгоор яс хаяж байгаа байх. Лав бидэнтэй хийсэн
гэрээ, манайд гаргаж өгсөн зүй­лээс нь харахад тийм зүйл байхгүй. Тэгээд ч олон
түрээслэгчийн бэлэн мөнгө шатал­гүй гарч ир­сэн шүү дээ. Гал тааз­наас гарсан
учраас доо­шоо хүмүү­сийн барааг хуу хамж шатаагүй л дээ. Түрээслэгчид хохирлын
хэм­жээ­гээ тогтоогоод цаг­даад аваачиж өгсөн. Ма­найтай хийсэн гэрээнүүд нь ч
бий. Энэ бүхнийг харьцуулж байж хохир­лын хэмжээг бодитоор тогтоох байх.

-Түрээслэгчид даат­гал­гүй
байсан юм уу?

-Жил болгон даат­гуул­даг бай­сан
юм. Гэтэл өнгөрсөн тавдугаар сард даатгал нь дуусчихсан байс­ныг манай хариуц­ла­гагүй
нөхдүүд мэдээгүй учраас сунгуулаагүй юм билээ. Тэгэхээр Наран­туул шатсан нь
цэвэр компанийн хохирол бо­лоод хувирчихаж байгаа юм. Олон жил даатгал төлсний
хэрэг ч гар­сан­гүй. Манай хариуцлагагүй нөхдүүдээс л болсон хой­но одоо юу
ярихав дээ.

-Шатсан захын оронд шинэ
байшин бос­гох уу.  Дээрээс нь тү­рээс­лэгчдийн
хохир­лыг бараг­дуулж таарах нь ээ?

-Тэгнэ. Түрээслэгчид­тэйгээ хоёр
удаа уулзсан. Тэд “Бидний ажлын бай­рыг л буцаагаад босгоод өг” гэж байна лээ.
Би тэгье гэсэн. Арга ч үгүй юм. Хохироод үлдсэн гурав, дөрвөн зуун хүнийг аж­лын
байраар хангах хүн надаас өөр байх биш. Тэдний найдаж харж бай­гаа цорын ганц
хүн нь би л байна. Өнөөдрийн байд­лаар шатсан газрын хогийг нь зайлуулахад 300
гаруй сая төгрөг зар­цуулчихаад байна. Тэр бал­гасыг буулгана. Оронд нь шинэ
зах бари­на. Тэгэхээр хичнээн төгрөг гарах юм.

-Өнгөрсөн зун “На­рантуул”-ын
замтай хол­боотой маргаан дэг­дээд байсан. Үүний да­раахан зах шатчихсан шүү?

-Тэгсэн. Түрээслэгч­дийн машин
тавьдаг тал­бай дундуур нийтийн зам тавина гэсэн юм. Үүнд хэн дуртай байх
билээ. Сүү­лийн үед хараад байхад бүх зүйлийг хүчээр хийнэ гэдэг болжээ. Энэ нь
араа­саа юу ч дагуулж мэднэ шүү. Хүний хийсэн бүтээснийг шууд буулгана хураана
гэх юм. ТҮЦ-үүдийг ч буулгана гэж бай­на. Амьдрах гэж ядаж яваа хүмүүсийн
хоолтой нь ярьж яана. Маш олон бизнес эрхлэгчдийн дур­гүйг хүргэсэн юм хийж
байна шүү манай хот.

-Нарантуул захыг Б.Наран­хүү
шатаачих­лаа гэдэг яриа гарчих­сан байсан…

-Хүмүүс янз бүрээр л ярьдаг шүү
дээ. Би Б.На­ранхүүг танина. Надад гайгүй л байдаг. Сай­ханаа ахаа гээд баяр
ёслолоор мэндчилгээ ирүүлж байдаг юм. Олон жил ноцолдож байж тэнд нэг худалдаа­ны
төв бос­гоно лээ. Тэр бол манай борчуудын захаас нэ­лээд дээгүүр бэл бэнчин­тэй
худалдаа хийдэг хү­мүүст зориулсан газар байна лээ. 

-Тэгэхээр зах зээ­­лээ булаа­цал­дахгүй
гэж үү?

-Булаацалдахгүй ээ. Тэртэй тэргүй
эхний нэг, хоёр жил хүн цуглатлаа уддаг юм. Манайхтай, манайхгүй хоёр жилийн
дараа Б.Наранхүүгийн зах хүнээр дүүр­дэг бол­но. Тэр үед энэ олон зам­бараагүй
хүмүүсийг цэгц­лэх гэж би­дэнтэй адил­хан зовно доо. Зах ажил­луулна гэдэг тийм
амар юм биш. 

-Нарантуул захыг та анх яаж
байгуулж бай­сан юм бэ?

-1995 онд төсөл шал­га­руулалт
дуудлага ху­дал­даагаар орж,  49 сая
төгрөгөөр худалдаж авч байлаа. Тэр үеийн 49 сая төгрөг гэдэг бол хүн бол­гонд
байдаг мөнгө биш.  Дэнжийн мянгын зах
Улаан­баатар хотын хувьд асуудал болчихсон байсан үе л дээ. Айлуу­дын дунд
оршуулгатай газар байдаг. Хүн машин нь багтаж шингэхээ бай­чихсан үнэхээр хэцүү
нөхцөлтэй байлаа. Тий­мээс хотын захиргаанд өргөдөл өгч, шинэ зах барих газрын
зөвшөөр­лийг нь авсан. Тэр үед газрын алба байгаагүй. Хотын ерөнхий архитек­тор
зураг төслийг нь үзээд гарын үсэг зураад бол­чихдог байсан. Тэр үед барилга
барьдаг газар ч цөөн байсан. Би ганцаараа үзэж тарсаар байгаад 1999 онд дуус­гасан
шүү дээ.

-Газрын хэмжээ нь хэд билээ?

-26 га байх аа. Тэр үед хотын
дарга Ж.На­ранцацралт, Ерөнхий сайд М.Энхсайхан бай­сан. Тэд миний ажлыг
дэмжээд “Ээ дээ наад захаа богино хугацаанд бариарай” гэдэг л бай­лаа. 

-Та цэвэр өөрийнхөө хөрөн­гөөр
босгосон уу?

-Тийм. Улсаас сохор зоос ч
аваагүй. Германы банкнаас зээл авсан юм. 
Улсаас хийж өгсөн зүйл нь гэвэл Зүүн дөрвөн замаас ураг­шаа явдаг зам.
Дараа нь Нарны за­мыг тавьж өгсөн. Наран­туул гэдэг худалдааны төв баригдлаа.
Хотын дарга нь ч Наранцацралт гэдэг нэртэй. Зам барьж байгаа хүмүүс Их Наран
улс буюу япончууд юм  гэдэг утгаа­раа  Нарны зам гэж нэр­лэсэн түүхтэй  шүү дээ.

-Нарантуул захыг босгоход
хичнээн төг­рөг зарцуулсан бэ?

-Таван сая ам.дол­лараар энэ
захыг босго­сон. Зээлээр барьсан шүү дээ. Захаа анх байгуу­лах­даа хотын дарга
болоод Ерөнхий сайдтай “15 жи­лийн хугацаанд задгай чигээрээ байг. Түүнээс цааш
өөрчлөгдөх байл­гүй” гэж ярьж, тохиролцож байлаа. 

-Германы банкнаас яаж зээл авч
байв?

-Дэнжийн мянгын захыг үзүү­лээд
“Манайд захын асуудал хүнд бай­на. Тиймээс ийм шинэ газар том зах барих гэсэн
юм” гээд л авчихсан. Хү­мүүс ирж үзээд тусла­хаар шийдэж, гурван жилийн
хугацаатай зээл өгсөн.

-Хүү нь ямар байхав. Хуга­цаандаа
төлж чад­сан уу?

-Зээлээ төлөх гэж уд­сан. Зур­гаан
жил гаруйн хугацаанд төлж бараг­дуул­сан даа. Есөн хувийн хүүтэй зээл авч
байлаа. Тэгж л энэ захыг барьсан юм. Ингэж Дэнжийн мян­гын зах түүх болон үлдэж
байв аа. Харамсалтай нь 13 жилийнхээ ой дээр Нарантуул зах маань  шат­чихлаа.

-Нарантуул захын газрыг та
ямар хэлбэ­рээр эзэмшдэг юм бэ?

-60 жилээр эзэмших эрхтэй. Гэхдээ
эзэмших эрхээ тав, таван жилээр сунгадаг юм. Таван жил болоод хотын удирд­ла­гуу­дад
долигонож байж сунгана шүү дээ. Уг нь бол 60 жилийн эзэмших эрхтэй хүн тэгж
баймаар­гүй л байгаа юм. Өөрс­дөдөө долиго­нуулж, татаас татах гээд тийм журам
гаргачихсан байх­гүй юу. 

-Нарантуул захын асуудал ийм
байж. Танай намаар сонин юу байна вэ?

-Нийслэлийн намын хорооны дэд
дарга болс­ноос хойш үүрүү­дээр нэ­лээд явлаа. Манай намын гишүүд болоод дэмжиг­чид
их гом­долтой байна. 2009 оны Ерөнхий­лөг­чийн сонгуулиас хойш манай нам тувт
ялагдсан байна. Гишүүд үүнийг намын удирдлагуудтай холбож, тэднийг шүүм­жилдэг
юм билээ. Энэ намыг олон жил удирд­сан, намын нэрээр байн­га дарга болж явсан,
газ­рын наймаа, хээл ха­хуульд холбогддог нөх­дүү­дийг болиоч ээ гэдэг юм
билээ. Одоо залуу­чуу­дыг гаргаж ирвэл яасан юм гэж ярьдаг юм байна. Гишүүдийн
хэлж байгаа шүүмжлэлийг со­нин хэвлэлээр дамжуулж, нэр устай нь зөндөө хэл­сэн.
Тийм болохоор энэ хууччуул надад их дургүй байдаг гэнэ лээ.

-Та намын Их хурал­даа төлөө­­лөгчөөр
сон­гог­дов уу?

-Тийм үүрээс Их хур­лын
төлөөлөгчөөр сон­гогд­лоо шүү гэж хэлж байгаа юм л алга.

-Та өөрөө гүйхгүй бол тэд
сонгохгүй байх аа?

-Нийслэлийн намын хорооны дэд
дарга хүн чинь өөрөө гүйгээд байх нь хаашаа юм. Намын ажлыг нь сайжруулах гэж
өчнөөн л хө­рөнгө зарж байна. Намайг намаа, удирдлагуудаа шүүмжил­лээ гээд
уурлаад байдаг юм уу. Өнгөрсөн жил гэ­хэд л УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшүүлэлгүй
бас унагасан. Намын Их ху­ралд суух төлөөлөгч­дийг хайрцаглаж байна л гэ­сэн.
Үүр болгоноос дэг­дээхэй шиг хайрц­ганд хийчихээд аваад ирж байгаа юм биш үү.

-Намын даргын тө­лөөх тулаан
ширүүхэн л болж байх шиг байна…

-Өө харин тийм. Бие биетэйгээ
сонин хэв­лэлээр баахан байл­дах шиг боллоо. Ингэж байс­наа албан тушаал ху­ваах
болохоороо жигтэй­хэн найзууд болчихдог юм. 
Гэхдээ манай намын даргаар төрийн албан тушаалаар лаахай­даж,
хөрөнгөжсөн, наанаа улс орон, ард түмнээ гэдэг баг зүүчи­хээд, цаанаа өөр юм
ярьж суудаг хуучин нөх­дүүд битгий болоосой. Нэрлээд ч төвөг. Өөртөө хонзон
болгохын нэмэр юм. Залуучуудыг гаргаж ирээсэй. Аюурсайхан гээд сайхан залуу
байна. Манай Ж.Сүх­баатар, С.Бям­бацогт, Д.Хаянхяр­ваа байна, Н.Энхболд байна.
Элдэв муу цол чимэггүй энэ хүмүүс даруу­хан учраас  дээш нь гаргахгүй л дээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ц.Туяад 22 жилийн ял оноолоо. Татварын
байцаагч бүсгүйг 75 удаа хутгалж, аминд нь хүрсэн хүүхэн гэдгийг хүмүүс мэдэж байгаа
байх. Нэг нь шороонд булуулж,  нөгөө нь шоронд
орсон энэ эмгэнэлтэй хэргийн талаар монголчууд өнгөр­сөн хугацаанд бишгүй шуугилаа.
Үнэхээр ч зүрх эмтрэм бодохоос аймшигтай хэрэг. Алуулсан, алсан хоёр эмэгтэйн аль
алиных нь өм­нөөс харамсч байна. Яагаад гэвэл би ч гэсэн бүсгүй хүн.  Хэн хэн нь өдөр бүр гийх энэ гэрэлт ертөнцийн
нарыг харж, бүсгүй хүний хувиар эрхэмсэг, ихэмсэг, тансаг сайхан амьдрахаар тэмүүлж,
тэмцэж явсан хүүхнүүд. Мөн үрээ гээд өмөлзөх эхчүүд байсан юм.

Хүний бүсгүй үрийг хэрцгийгээр хөнөөлөө
гэж Ц.Туяаг жигшин зэвүүцэж, чичлэх нь дийлэнх бай­гаа. Ц.Туяа өөрөө ч энэлэл, шана­лалд
унаж, амьдын тамд хатаж, хийсэн хэрэгтээ харуусан шорон­гийн хүйтэн цемент дээр
толгойгоо шааж суугаа. Тэр хүүхнийг аллаа гээд ч энэ залуутай ханилж, сууж чадсангүй
харанхуй өрөөнд ган­сарч байна. Ийм хэрэггүй эрийн төлөө яах гэж амьдралаа золиос­лов
доо хэмээн өөрийгөө зүхэж байгаа. Түүний оронд өөрийгөө тавиад үзэхэд ингэж л бодогдож
байна. Нэгэнт амьд үхдэл болчих­сон түүнийг одоо харааж, чичээд яах билээ.

Харин хоёр хүүхний амьдра­лаар тоглосон
тэр залуу гол буруу­тан нь. Мөнгөтэй, өнгөтэй, ямар ч хүүхэн араасаа гүйлгэхээр
яах аргагүй сайхан залуу юм гэсэн. Тиймдээ ч долдугаар сарын 1-ний шөнө хоёр хүүхэн
хотод алалдаж байхад дараагийнхаа хүүхнийг уургалчихсан, амралтанд зугаа­цаж байсан
гэж бодохоор гол горойж байна. Өөрийнх нь төлөө амьдралаа зольж, буурал суусан үсээ
шидмэсээр боочихоод газар ширтэж зогсоо бүсгүйг харж, бах таваа хангах гэсэн шиг
шүүх хурал дээр нь нүүр бардам ирсэн байхыг нь яана.  Муу сайн хүүхнүүд миний төлөө ингэж алалцах гэж
гэсэн шиг бохь зажлан, өөрийгөө гайхуулан дүүхэлзэж байсан. Хар нүдний шилээр гангарч,
хараа дээгүүр суугаа түүний энэ дүр зураг хэнд ч таалагдаагүй. Нэгэн цагт харааг
нь булааж явсан эрийнхээ өмнө өмхөр­сөн мод шиг өнгө зүсгүй болчихоод толгой гудайлгаж
зогсо­хыг ямар ч эмэгтэй хүсэхгүй. Энэ утгаар нь Туяаг өрөвдөж, өмнөөс нь харамсч
байна. Гэхдээ хэрцгий хэрэг үйлдсэнийг нь өмөөрөх гэсэн­гүй. Гагцхүү түүнийг ийм
байдалд оруулсан тэр “гоё” залууг жигшин, зэвүүцэх хэрэгтэй.

Даанч энэ залууд хариуцлага тооцож,
ял зэм хүлээлгэх  хууль манайд алга. Гэр бүл
үймүүлэгч, элдэв садар самуун явдалтнуудыг гэмт хэрэгтнээр татдаг садар самуу­ны
хуультай улс дэлхийд бий. Ийм хуультай орнуудад Батболд шиг гэм үйлдсэн нөхөр нэг
ч гишгэх газаргүй, ял шийтгэлд унадаг гэж байгаа.  Харин эр хүн садар самуун явдалтай байх нь хамаагүй.
Тэднийг араар тавьдаг эм хүний явдлыг тэвчдэггүй, бузар гэмт хэрэг хэмээн үздэг
заншлын хууль лалын ертөнцөд хаалтгүй хэрэгждэг.

Улс түмний дунд ёс заншил шиг уламжлагдаад
ирчихсэн энэ хар­гис­лалаараа лалын шашинтнууд 
цуутай.  Хүчирхийлэлд өртсөн ч бай
хамаагүй, эр нөхрөөсөө өөр хүнтэй ойртсон л бол хөөрхий бүсгүйчүү­дийг олон хөлийн
газар дөрвөн мөчийг нь гинжилж, чулуугаар нүүлгэж хороодог. Ард нийтээрээ тэр эмэгтэйг
жигшин зэвүүцэж, хажууд нь овоолсон чулуунаас хүүхэд, хөгшидгүй авч шидэлдэг. Энэ
бол байж боломгүй тамлал гэдэг нь мэдээж.

Өөрөөс нь болж хэн ч хохироо­гүй хүүхнүүдэд
ийм цээрлэл хүлээл­гэж чадаж байхад хоёрын хоёр хүүхний амьдралаар тоглож, бүлтгэр
үрсийг нь өнчрүүлж, ар гэрийнхнийг нь дээлтэй нь хатаа­сан тэр “гоё” залууд үүнтэй
адил хандсан ч харамсаад байх хүн байхгүй биз. 
Гэвч ийм хууль, дүрэм манайд байхгүй учраас яалтай билээ. Дэлхий нийтэд иймэрхүү
нөхдүүдийг хашраадаг янаглан хорлох арга хэмжээнүүд байдаг юм билээ. Нэлээд хэдэн
жилийн өмнө АНУ-д болсон нэг жишээг дурдъя.

О.Ж.Симпсон гэж Америкийн алдартай
хөлбөмбөгчин байж. Тэрээр АНУ-ын мэргэжлийн хөл­бөм­бөгийн шигшээ багт тоглодог.
Энэ хугацаандаа чамгүй нэр алдарт хүрч, хөрөнгө мөнгөтэй болж авсан нэгэн. Тиймээс
Амери­кийн баян одуудын тоонд багтаж, тансаг амьдардаг цуутан байлаа. Харамсалтай
нь тэр 1994 онд эхнэрээ хөнөөсөн байдаг. Эхнэрээ өөрийн найзтайгаа хардсан учраас
тэднийг хутгалж хороосон түүхтэй. Гэхдээ Симпсон энэ хэргээс ямар ч ял зэмгүй мултарч
чадсан. Яагаад гэвэл мөнгөний хүчээр Америкийн хамгийн алдартай, нэр цуутай өмгөөлөгчдийг
хөлслөн ав­сан учраас тэр. Эхнэрээ хороосныг илчлэх бүх баримтуудыг устгаж, шүүхийн
өмнө нээнтэгт орох нэг ч нотолгоогүй болсон учраас түүнийг суллаад явуулсан гэдэг. 

Хэдийгээр тэр хэргээс цэвэр мултарч,
хуулиар цээрлэл хүлээ­гээ­гүй ч Америкийн нийгэм түүнийг  амьдралаас шахаж, хэн ч биш болгосон байдаг. Учир
нь Амери­кийн иргэн болон тэнд амьдарч байгаа хүн бүхэн  кредит оноо цуглуулдаг ёстой. Бид дунд сур­гуульд
арван жил сурахдаа хувийн хэрэг хөтлүүлдэг шиг. 
Хувийн хэрэг дээрээ ангийн багшаараа сайнаар бичүүлж, дүгнүүлэх гэж хичээлээ
таслахгүйг хичээж, онц сурахын төлөө чармайдагтай л адил. Үнэн­дээ хүүхэд байх үеийн
тэр тодор­хой­лолт ирээдүйд зөв хүн болж төлөвших эсэхэд өгсөн дүн байдаг. Үүнтэй
адилхан хувийн хэргийг америкчууд “бөглүүлж” байдаг гэсэн үг. Нэг ёсондоо ямар нэгэн
гэмт хэрэгт орооцолддоггүй, ажил төрлөө тасалдаггүй, цаг баримтал­даг, авсан зээлээ
цагт нь төлдөг, согтуугаар жолоо барьдаггүй, соёл­той, боловсон америк хүний кредит
оноо өндөр байна. Эхнэр, нөхрөө хуурдаггүй, гэр бүл үймүүлдэггүй, садар самуун явдалгүй
байх нь ч америк хүний хувийн хэрэгт том ач холбогдолтой.

Хэрэв хулгай дээрэм хийж, худлаа ярьж,
гэмт хэрэг үйлдсэн бол ямар ч америк хүний кредит оноо хасагдана. Тэр тохиолдолд
түүний өмнө бүх боломж хаагдана. Ажил хийж байсан бол халагдана. Ажилд орох гэж
байгаа бол хөөг­дө­нө. Зээл олдохгүй, амьдрах газар ч хомсдоно. Орон байртай болъё
гэхэд түрээс нь өндөр. Зээлээр худалдаж авъя гэвэл урьдчилгаа нь дийлдэхгүй гэх
мэтээр гишгэх газаргүй болж хувирна. Америк орноос түүнд өгдөг бүхэн татарч, авдаг
татаас нь нэмэгдэнэ. Унаж яваа машин, амьдарч байгаа байр­наас нь дээд хэмжээний
татвар, даатгал авна. Ийм зарчмаар эхнэ­рээ хөнөөчихөөд ял зэмгүй үлдсэн Симпсонд
эцэстээ тэнгэр хол, газар хатуу болж, амьд­рах орон зай үлдээгүй гэдэг. Ширэн бөмбөг
хөө­цөл­дөж олсон, хуримтлуул­сан эд хөрөнгөө өндөр татвар, даатгалд зарцуулж, байдгаа
барж, гудам­жинд гарсан  гэдэг. Сайн өмгөөлөгч­дийн
буянаар  шорон­гийн хаалга татаагүй ч түүнийг
нийгэм нь хүлээж авах бэлтгэлгүй, иргэд нь нэгэнт хайрлах сэтгэлгүй болчихсон бай­санд
асуудал бай­гаа юм. Хэдий­гээр тэр америк­чуу­дын хайртай тамирчин байсан ч авааль
эхнэрээ алсан аймшигтай араатан гэдэг төсөөллөөр сэтгэлд нь үлдэж, хүндэтгэл хүлээхээ
бай­жээ. Энэ нь Симпсоныг амьдрах итгэлгүй бол­гож, сэтгэл санааны хувьд мөнхийн
“шоронд” хоригджээ.

Энэ л арга манайд тохирох юм байна.
Хоёр бүсгүйн амьдралаар тоглосон увайгүй эртэй ийм мая­гаар хариуцлага тооцъё. Ийм
хууль дүрэм гаргаж, олон нийтэд суртал­чилъя. Эдийн засаг бол хүнийг ямар ч багшаас
илүү хүмүүжүүлдэг гэдэг. Тэгвэл  архи уугаад
ажлаа хийдэггүй, авгай хүүхэн эргүүлж, айл гэр үймүүлдэг нөхдүүдийн хоолтой нь ярьдаг
болъё. Баян тарганаараа гайхагдаж, амрагууд­даа үнэтэй машинаар бэлэг барьж, өөр
хооронд нь алалцуулж, эмэг­тэй­чүүдээр тоглож яваа энэ мэт Дон Жуануудыг ингэж л
шийтгэе. Ямар мал шиг хөнгөлнө гэлтэй биш. Хөнгөмсөг энэ эртэй битгий гэрлээ­рэй
гэж уриалалтай нь биш. Эдийн засгаар нь хавчиж, хашилтанд оруулах  нэг арга байна. Ингэж амьдарч болдоггүй юм гэдгийг
нь ийм байдлаар л ойлгуулъя гэж хэлэх гэсэн юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ирэх оны төсвийн төс­лийг боловсруулж дуу­саад Засгийн газраас
УИХ-д өргөн барьсан. Үүнийг өчигдрөөс УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж эхэлж байна.
2014 онд манай улсын төсвийн нийт орлого зургаан их наяд 865 тэрбум, зарлага нь
долоон их наяд 275 тэрбум төгрөг байхаар төсөвлөгдсөн. Харин алдаг­дал нь 410.1
тэрбум төгрөг болж байгаа юм. Энэ нь төсвийн алдагд­лыг ДНБ-ий хоёр хувьд багтаана
гэсэн Төсвийн тогтвортой байдлын ту­хай хуульд нийцэж байгаа аж. Дэлхийн зах зээлд
зэс, алт болон уул уур­хайн эрдэс баялгийн бү­тээгдэхүүний үнэ хэд бай­на гэж тооцоолсноос
тө­сөв ямар байх нь шалт­гаалдаг гэдэг. Тэгвэл ирэх жилийн төсөвт зэсииг
6,242.0 ам.доллар, бо­ловс­руулсан нүүрсний үнийг 115.9 ам.доллар байхаар тусгажээ.
Уул уурхайн салбарынхан ирэх жил улсын төсөвт нэг их наяд 424 тэрбум төг­рөгийн
орлого оруулах юм байна. Харин Оюу толгой 161.5 тэрбум төг­рө­гийн орлого төвлөрүү­лэхээр
болжээ. Тэгвэл “Эрдэнэт үйлдвэр” 185.7 тэрбум төгрөгийн ашиг оруулахаар төлөвлөсөн
байх юм.

ЦАЛИН, ТЭТГЭВЭР НЭМЭХЭД 200 ТЭРБУМ
ТӨГРӨГ ЗАРЦУУЛНА

Монгол Улсын төсвийг бүрдүү­лэгч гол
эх үүсвэр нь татвар. Гэхдээ ирэх оны төсөвт элдэв төрлийн татварын дарамт тусгагдаагүй,
хуучнаараа төлөвлөгдсөн юм бай­на. Манай улс гадагшаа экспорт­лох нэг баррель нефтийн
үнээ 99 ам.доллараар тооцож, төсөвт то­дор­хой хэмжээний орлого оруула­хаар тусгасан
байна лээ. Мөн Навигацийн орлогоор төсөвт 54.9 тэрбум төгрөг орж ирнэ хэмээн тооцоолжээ.
Энэ нь Монголын нутаг дээгүүр өнгөрөх нислэг бү­рээс авах төлбөр юм байна. Өмч хувьчлалаас
бага хэмжээний орло­го төсөвт ирнэ. Тухайлбал, Хөтө­лийн цемент шохой хувьцаат ком­па­нийг
хувьчилснаар 25 тэрбум төгрөгийн ашиг гарах юм байна. Түүнчлэн төрийн өмчит хувьцаат
компаниудын  ногдол ашгаас төсөвт орлого оруулахаар
тооцжээ. Энэ бол төсөвт суух татварын бус орлогууд юм.

Тэгвэл зарлага тал дээр энэ жил бүсээ
чангалах бодлого хэрэгжих бололтой. Зарим шаардлагагүй зардлуудыг танахаар болсон
бай­на. Тухайлбал, элдэв төрлийн эд хогшил худалдан авах, гадаад томилолтоор явах,
гадаадын зочид төлөөлөгчдийг урьж, сургалт семи­нар хийх ажлуудыг хязгаарлах гэнэ.
Цахилгаан, эрчим хүчний үнэ тариф нэмэгдэж байгаа учраас эрчим хүчний компаниудад
төсвөөс олгох татаасыг багасгаж байгаа юм байна. Үүний оронд цалин тэтгэв­рийг ирэх
оноос үе шаттайгаар нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж, 200 тэрбум төгрөгийг хуваарилсан байна.
Мөн хүүхдийн 20 мянга, оюутанд сар бүр олгодог тэтгэлгийг үргэлжлүүлэн өгөхөөр болжээ.
Үүнээс гадна мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвд суралцагчдын 45 мянган төг­рөгийн
тэтгэлгийг их, дээд сургуулийн оюутнуудынхтай дүйцүүлж, 70 мянгад хүргэхээр болжээ.
Цааш­лаад боловсролын салбарт 34 тэрбум, эрүүл мэндийн салбарт 44 тэрбум, шинээр
хөрөнгө оруулалт, ажиллах хүчний  зар­далд 23 тэрбум төгрөгийг төсвөөс гаргахаар
тооцоолсон байна. Ажил­ласан жил, тэтгэврийн даат­галын шимтгэлээ нөхөн тооцуул­сан
70 гаруй мянган хүнд 31 тэрбум төгрөг олгохоор тусгаж. Арьс шир­ний урамшуулалд
ирэх онд төсвөөс 20 тэрбум төгрөг өгөхөөр тус тус төлөвлөсөн байна.

АЛЬ ДАРГАД ХЭДЭН ТӨГРӨГИЙН ТӨСӨВ
ХУВААРИЛАВ

Харин төсвийн ерөнхийлөн захирагчдад
ирэх жил ямар хэм­жээний төсөв хуваарилагдсаныг одоо сонирхуулъя. Ерөнхийлөг­чийн
тамгын газарт гэхэд 9.6 сая төгрөг, УИХ-ын даргад 22.9 сая төгрөг, Ерөнхий сайдад
118 сая төгрөгийн төсөв ногджээ. Төсвийн 34 ерөнхийлөн захирагч байдгаас ирэх жил
хамгийн их мөнгө Сан­гийн сайд Ч.Улаан, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөр
нарт очихоор хуваарилагдсан байна. Тэд сайдын багцдаа тус бүр тэрбум гаруй төгрөг
авахаар бол­жээ. Харин Уул, уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд
Н.Батбаяр нарт бусдыг нь бодвол бага мөнгө хуваасан байна. Өөрөөр хэлбэл, Д.Ганхуяг
сайд 25.3 сая, Н.Батбаяр сайд 58.4 сая төгрөг тус тус авахаар болжээ. Бусад сайд
нарын хувьд 100-гаас дээш сая төгрөгийн төсөв авахаар багцдаа суулгасан байна. УИХ-аас
томилогддог төрийн байгууллагын дарга нар дотроос шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга
хамгийн их буюу 46.4 сая төгрөгийг төсвөөс хуваарилуулж чадсанаар тодрох бололтой.
Харин СЕХ-ны даргад ердөө 900 гаруй мянган төгрөг ногджээ.

ХӨВСГӨЛ АЙМАГ ТӨСВӨӨС ХАМГИЙН
ИХ ДЭМЖЛЭГ АВАХ ЮМ БАЙНА

Орон нутгийн төсөв бие дааж байгаа
гэх боловч ирэх жил тэдэнд дэмжлэг өгөх хэвээрээ юм байна. Тиймээс аймаг, нийслэлд
ирэх жил төс­вөөс хичнээн төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсныг энд танил­цуулъя.
Нийт 17 аймагт 162.7 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн дэмж­лэгийг улсын төсвөөс олгохоор
төлөвлөжээ. Үүнээс хамгийн их дэмжлэгийг Хөвсгөл аймаг авахаар байна. Тус аймаг
нийтдээ 19.1 сая төгрөгийг төсвөөс хүртэх эрхтэй болжээ. Харин араас нь Өвөрхан­гай
аймаг орсон байна. Тэд­нийд 13.9 сая төгрөгийг төсвөөс дэмжлэг болгон өгөхөөр болжээ.
Архангай, Баянхонгор аймаг тус тус 12 сая гаруй төгрөгийг төсвөөс авахаар болж удаах
бай­руудад жагсчээ. Тэгвэл Дархан-Уул, Орхон, Өмнөговь, Дорноговь аймаг болон Улаанбаатар
хотын хувьд улсын төсвөөс ирэх жил нэг ч төгрөгийн дэмжлэг авахгүйгээр зүтгэх нь.
Учир нь тэд өөрсдийнхөө олох орлогоо­роо бусад аймгийг хол хаяжээ. Нийслэлийн ирэх
оны төсвийн орлого гэхэд 459,1 тэрбум төгрөг байх гэнэ. Улсын төсвөөс бага дэмжлэг
авч буй аймгаар Булган тодрох нь ээ. Тус аймаг ердөө 2.4 сая төгрөг авах бол Сэлэнгэ
аймагт 4.4 сая төгрөг хуваарилагдахаар төсөвлөгджээ. Мэдээж энэ бол төсвийн төсөлд
тусгагдсан тоонууд. Харин хэлэл­цүүлгийн явцад гишүүд “Манай аймагт бага мөнгө хуваариллаа.
Ад шоо үзлээ” гэх мэтийн их хэрүүл үүсгэдэг жамтай. Үүний эцэст дээрх тоонуудад
өөрчлөлт орж магадгүй юм.

2014 онд хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын
төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламж гэх урт жаг­саалт төсвийн төслийн хавсралтад
бий. 2013 онд хэрэгжиж амжаагүй ажлууд ирэх жил рүү шилжиж байгаа нь мэдээж. Тэр
бүхнийг тоочно гэвэл сонины хуудас хүрэл­цэхгүй биз ээ.  Хэдийгээр ирэх онд шаардлагагүй зарим урсгал зард­лыг
төсөвт танахаар байгаа ч хөрөнгө оруулалтын зардал дээр бүсээ чангалах бодлого барихгүй
юм байна гэж ойлгогдож байгаа. Гэхдээ хэлэлцүүлгийн явцад төс­вийн хөрөнгө оруулалтаар
хэрэг­жүүлэх төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийг обьект бүрээр нь ярьж, хөрөнгө
мөнгийг нь танах асуудал яригдаж магадгүй юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнгөрсөн долоо хоногийг АНУ-д өнгөрөөлөө.
Америкийн хамгийн том, дуулиан, шуугиантай Нью-Йорк хотод хэд хонолоо. Тэнд  дэлхийн улс гүрнүүдийн Ерөнхий­лөгч, Ерөнхий сайд,
Гадаад хэр­гийн сайдууд цугласан юм. Үнд­сэндээ дэлхийн ихэнх улс орон энэ өдрүүдэд
“эзэнгүй” байсан гэхэд болно. Учир нь жилд нэг удаа болдог НҮБ-ын Ерөнхий Ассамб­лейн
чуулган уламжлал ёсоороо хуралдаж, ах дүүсээрээ цагаан сараар нэг золгодог шиг л
орон орны төр засгийн тэргүүнүүд уул­заж бужигналдлаа. Манай Ерөн­хийлөгчийн хувьд
АНУ-ын Ерөн­хийлөгч Барак Обаматай хамт хурал даргалсан. НҮБ-ын индэр дээр нэг өдөр
хоёр удаа гарч үг хэллээ. Дэлхий нийтийн анхаар­лын төвд байгаа сэдвүүдээр өөрийн
улсын байр суурийг жин­тэй­хэн шиг илэрхийлээд ирлээ. Энэ удаагийн НҮБ-ын Ерөнхий
Ас­самб­лейгаар юу хэлэлцэж, манай улс ямар байр суурь илэрхийлсэн тухай мэдээллүүдийг
цаг тухайд нь уншигчдадаа хүргэсэн гэж үзээд алгасчихъя.

Бөмбөрцөг дэлхийн зургаан тэрбум хүний
дийлэнхийнх нь мөрөөдөл болсон Америк бол хуучин цагийг бодвол монголчуу­дын хувьд
“сонин” биш болчихсон биз ээ. Гэхдээ анх удаа очсон над мэтийн сэтгэлд холын Нью-Йорк
нүргээнтэй санагдлаа.  Тэнд өглөө, оройдоо
жихүүн салхитай, дан цамцтай гүйхэд чичрэм байна лээ. Харин навчис шарлаагүй, ногоо­ноороо
байхыг бодоход намар цаг хаа ч байсан юм. Бороо хур нь ч татарсан юм уу даа, өнгөрсөн
өдрүүдэд лав үзэгдсэнгүй. Нью-Йоркийг АНУ-ын худалдаа, санхүү­гийн төв гэлцдэг.
Хувцас загварын нөлөөтэй хотуудын нэг ч гэдэг. Тийм  учраас хүүхнүүд Нью-Йоркоос гангарааны хувцсаа
авахаар хошуур­даг тал бий. Хэдийгээр хамгийн өртөг өндөртэй хот ч гэлээ Америкийн
бусад хотуудын хүүх­нүүд амралтын өдрөөр зөвхөн Нью-Йоркт ирж дэлгүүр хэсдэг гэж
байгаа. Америк хүүхнүүд  хээ шаа­гүй, гартаа
таарснаараа хувцасла­чихдаг.  Бүр ажил хэргийн
хослол дээр пүүз жийчихсэн явах нь элбэг. Тэгвэл Нью-Йоркийн хүүхнүүд тэр шонхруудаас
арай өөр, хээнцэр гэж яригддаг. Үнэхээр ч маяг моодтой хувцасладаг нь үнэн юм. Гэхдээ
ганган хээнцэр азиудыг яаж гүйцэхэв. 

Нью-Йоркчууд нэг бодлын соёл­той сайхан
зантай, нөгөө талаас их зантай хүмүүс юм. Таньдаг, таньдаггүй хамаагүй гу­дам­жинд,
лифтэнд хаана л таарна малилзтал мишээж, 
мэндлэх, үдэх урлагт гарамгай. Харин үйлчилгээ­ний соёлд тиймхэн. Ялангуяа
азиудад хандах хандлага нь дорд. Наймаа хийе гэсэн азиудыг үл тоож, даапаалах нь
цаанаа зэвүүн. Дээрээс нь хүн, машин хоёр нь байх ёстой хэмжээнээсээ хэтэр­чихсэн
мэт  төвөгтэй санагдах аж. Нью-Йоркт машины
бөглөрлөөс гадна хүн түгжрэл гэж нэг асуудал байна. Бужигнасан түмний хаш­гиралдаанд
чих ядармаар төвөг­тэй. Ялангуяа алдарт Бродвейн гудамжинд бол өдөр бүр баяр ёслол,
багт наадам болж байдаг юм уу гэлтэй. Энд тэндгүй үлгэрийн баатрууд нь “амилчихсан”
зургаа татуулна. Тэр бүр нь нэг ам.долларын үнэтэй. Хичээл, сургууль, баяр ойртсон
өдрүүдэд манай Нарантуул зах л нэг тийм шахцалдаантай байдаг даа.

Тэнгэр баганадсан урт чацтай барилгуудаараа
Нью-Йорк алдар­тай хот. Тэр өндрүүд хоёроор дутчихаад байсан. Есдүгээр сарын
11-нд террористуудын гарт үрэг­дэж нурсан тэрхүү ихэр цамхгийн туурин дээр босгож
байгаа хоёр өндөр ашиглалтад ороход бэлэн болчихсон харагдана лээ. Ийнхүү түм түжигнэж,
бум бужиг­насан Нью-Йоркт манай Ерөн­хий­­лөгч НҮБ-ын чуулганд оролц­сон юм. Тэрээр
энэ үеэр Германы канцлер Ангела Меркельд дахин сонгогдсонд нь баяр хүргэж утсаар
ярих мөчид сэтгүүлчид хамт байж таарсан билээ. Үүнээс өмнө Ерөн­хийлөгч бидний хэдэн
сэтгүүлчтэй цөөн хором хэрхэн буу халсныг элдэв хачиргүйгээр хүргэчихье.

Сэтгүүлч: Обама та хоёрын хамт сууж байгаа зурагнууд Амери­кийн
хэвлэлүүдээр их гарсан байна лээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм үү. Ирэх жилийн НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей их чухал
болно. Учир нь 2015 оны мянганы хөгжлийн зорилтуудыг авч хэлэл­цэнэ. Энэ зорилтуудын
төслийг би гаргалцсан л даа. Монголын хувьд энэ зорилтуудын гурав нь биелсэн. Нийт
12 зорилт байгаа шүү.

Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн: Германы канцлер Ангела Меркель одоо холбогдоно гэж байна.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Өө тийм ш дээ. Германы сонгуульд 44 хувийн санал авчихвал
ялсанд тооцогдчихдог. Меркель 41.7 болчих­лоо. Ингээд гурав дахиа сонгогдлоо. Меркель
сая сайн дэмжлэгтэй байна лээ. Аль намтай эвсэх үү гэдгээ л шийдэх байх. За тиймээс
эгчтэйгээ баяр хүргээд нэг ярьчихъя.

Сэтгүүлч: Та сонирхолтой уулзалтуудаасаа яриач.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Зөндөө зөндөө. Протоколд орсон улсуудын тухай л ярина.
АНУ-тай бид ил тод байдлын гэрээ байгуулж байгаа. Энэ талаарх мэдээл зүгээр л байх.
Тэгээд Нью-Йоркийн тухай нэвтрүүлэг хийхгүй юу.

Ер нь бол есдүгээр сарын 1-нд ангидаа
цуглаж байгаа хүүхдүүд шиг л болчихдог юм байна. Ерөн­хий Ассамблейн чуулганы нээлтэд
өглөө 07.00 цагаас очих байсан. Гэхдээ 09.00 цагаас очиход яг л таарч байна лээ. 

Сэтгүүлч: Цагтаа цуглахгүй дээ гээд хашир явжээ. 

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Америк руу сэтгүүлчдийг сургалтад явуулаад байгаа
хүмүүстэй та нар уулзсан уу. Энэ сургалтын хугацааг сунгая гэж ярьж байна. Гурван
сараар явуулж, мастерт сургаж болж байна. Энэ сургалтуудын зардлыг Тамгын газраас
гаргадаг гэж бодож байна уу.

Сэтгүүлч: Дандаа гадаад мэдээнийхэн явсан байх шүү, тэр сургалтад.
Явсан сэтгүүлчид юм сураад ирдэг юм билээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Залуу багш нарын сургалт нь бас их зүгээр юм билээ. Үүнийг
дэмждэг юм уу гэж бодоод байна. Та нар эндээс зургаа авахуулаач. Би буусан буудлынхаа
цонхоор зураг аваад твиттерт жиргэчихсээн. Шилэнд өөрийгөө тусч байгааг мэдэхгүй
халаадтайгаа зогсч бай­гаад авахуулсан зургаа твиттерт тавьчихсан байна лээ.

Сэтгүүлч: Та хамгийн их дагагч­тай юм билээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Сургуулийн хүүхэд бүр фэйс­бүүкт ордог юм билээ.
Есдү­гээр сарын 1-нд хичээл зааж байхдаа хүүхдүүдээс асуусан чинь бүгд гараа өргөж
байна лээ. Их гайхсан шүү.

Сэтгүүлч: Танай хүү Суданд алба хааж байгаа байх аа.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Гэхдээ нийгэм итгэж хүлээж авахгүй байх шиг байгаа
юм.

Сэтгүүлч: Тантай их адилхан шүү дээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Би цэрэгт байсан үеэ зүүдлээд байдаг юм. Тэгэхээр Суданд
байсан үе нь мартагдахгүй  л дээ.

Сэтгүүлч: Та Ерөнхийлөгчийн­хөө тангаргийг өргөөд сандал дээрээ
суухдаа нэг их санаа алд­сан. Тэгэхэд юу бодсон бэ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Хоёр дахь удаа тангараг өргөхдөө туршлагатай болчихдог
юм билээ. Бараг хөтөлбөрөө ч хараагүй шууд гарчихсан шүү дээ. Гэнэт хүмүү­сийн өмнө
гарч ирээд би чинь тангараг өргөх гэж байгаа бил үү гэж бодсон.

Зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн: Обама өчигдрийн хурал дээр их тайван байна лээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Нүүр нь цонхийчихсон байсан. Өчигдөр харин тос даагаад
л өнгө­тэй байна лээ. Тэрээр ийн хууч хөөрсний дараа Ангела Меркель­тэй утсаар ярьсан
билээ. Ангела Меркель Ерөнхийлөгчийн баяр хүргэсний хариуд “Би Монголд очих юм уу,
та Герман руу ирэх юм уу” хэмээн хатагтай Ангела манай Ерөнхийлөгчөөс асууж, эвсэл
байгуулахаар зэхэж суугаагаа илэрхийлсэн билээ.

Үргэлжлэл
бий
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Саяхан хойд Солонгосын гурван бүжигчин
хүүхэн  тайзан дээр танец хийлээ. Социализмын
үед бүжгийг танец гэж хэлдэг байсан юм гэнэ лээ. Ээж маань ингэж ярьдаг юм. Эмээ,
өвөө ч ингэж хэлдэг байсан гэсэн. Тэр  гурван
хүүхний тайзан дээр хийсэн бүжиг манай DNN.MN сайт дээр  гараад удаж бай­гаа. Хүмүүс ч харсан байлгүй.
Хойд солонгосчуудын хувьд л үзэж харамгүй, нүүр улайл­гаж, нүдээ тагламаар “эротик”  бүжиг болсон байх.   Үнэндээ хойд Солонгос шиг хэт социа­лист орны
хувьд хагас нүцгэл­сэн хүүхнүүд олны өмнө тане­цалж, тэр нь дэлхий нийтээр цацагдаж
байгаа анхны тохиол­дол  биз.  Тийм учраас хэт эмзэглэн хүлээн авсан нь гарцаагүй.

Харин аль хэдийнэ ард­чил­лын замаар
туулаад ир­сэн, эрх чөлөөтэй, даяаршсан дэлхий нийтийн хувьд энэ бүжиг нь ердөө
бүжиг төдий зүйл байлаа.  Манайд бол дунд
сургуулийн битгий хэл цэцэрлэгийн хүүхдүүд ч энэ  дайны бүжиг хийчихдэг бол­сон цаг.  Богино банзал мэтийн хувцас бол бүжигчин байтугай
жирийн хүүхнүү­дийн өдөр тутмын өмсгөл болчихоод байна. Гэтэл  хойд Солонгосын гурван хүү­хэн хоёр талдаа оноотой
энгийн нэг богино банзал өмссөн харагдсан. Ядаж бай­хад сүүлийн үеийн хэллэгээр
“эмээ бандашка” өмсчихсөн юм. Тэгээд үе үе хөл, гуяа өргөх нь хойд солонгосчуудыг
нүдээ таглахад хүргэм ичмээр үйлдэл болсон бололтой. Тэд ийм “завхай зайдан” бүжиг
хийснээрээ хойд Солонгосын ард түмнийг  садар
самуунд уруу татаж, муу муухай зүйлийг дэлгэрүүлсэн. Ёс суртахуунд харш юм хийлээ  хэмээн буруудаж цаазын ял сонслоо. 

Хөөрхийлөлтэй энэ бүс­гүй­чүүд уг
нь дэгүүрээ хүрэм өмсч, энгэр цээжээ битүүлсэн байна лээ. Сүүлд нэг нь дээ­гүүрх
хүрмээ тайлж шидсэн нь  нүцгэлсэн гэдэг ялд
унах шиг болсон. Энүүхнийг нүцгэлсэн гэж үзвэл манайхаас эхлээд дэлхийн хотуудын  шөнийн цэнгээний газруудын тайчих үзүүлбэр юу
болж хувирах бол. Ардчилсан Монгол Улсад лав юу ч биш. Харин БНХАУ, БНАСАУ зэргийн
улсуудад  байж боломгүй зүйл. Үүнийг л социализм
гээд байгаа юм.

“Эмээ бандашка”-тай бүжиг­лэснийхээ  төлөө цааз­луулна гэдэг санаанд багтам­гүй аймшиг.  Энэ хорвоо ертөнц дээр хүн төрлийг олно гэдэг  зүүний үзүүр дээр ширхэг будаа тогтохтой адил
гэлцдэг. Ийм хувь тохиолоор ганц олдсон амьдралаа бусдын эрхшээлээр орхих нь даанч
харуусалтай.  Гэвч социализмын үед ийм л байсан
гэнэ лээ. Санал ний­лэх­гүй  болгоны толгойг
цавч­даг. Үзэл бодлоо хэлсэн бүхэн эсэргүү, дайсан болж явсан тухай  өнгөрсөн түүх өгүүлдэг. Өдгөө социализмыг диваажин
байсан мэтээр үгүйлэн санаж, эргэн сэргээх нь зүйтэй хэмээн ярьдаг мон­гол­чууд
цөөнгүй.  Социалист хэвээрээ үлдсэн хойд Солон­госын  дээрх жишээ энэ хүмүүст нэгийг бодогдуулах биз
ээ.

Яагаад   социалист нийгэм шиг сайхан зүйл байгаагүй тухай
тэд байнга ярина вэ. “Социализмын үед бүх зүйл эмх цэгцтэй, жин тан. Улс орон хөгжиж
байсан  гэдэг нь бодит үнэн мөн үү. “Социа­лизмын
үед одоогийнх шиг сэтгэл сэрт хийлгэм, хэрцгий гэмт хэрэг  гардаггүй байлаа”  хэмээн социализмыг шүтэн бишрэгчид одоо ч  ярьдаг. Харамсалтай нь тэр үед гэмт хэрэг гардаггүйдээ
биш.  Юу ч болж байсан нууж чаддаг, бодит
муу муухайг хүчээр сайн сайхан болгон хараг­дуулж,  ард түмнээ хуурд­аг байсныг  хүмүүс мэддэггүйдээ ингэж ярьдаг юм болов уу. 

Ямартай ч үзэл бодол нийлэхгүй, үг
сөрсөн хэн бүхний үсийг нь огтолж, өмдийг нь тайрдаг үе манайд байсан. Энэ нь даамжраад
социализм  улам хөгжсөн бол  Монгол Улс одоогийн БНАСАУ болж хувирах бай­лаа.
Үсийг нь огтолж, өмдийг нь тайрдаг байсан үеэсээ бид нэг л шат ахивал үг дуугүй
толгойгоо цавчуулдаг болох байв. Болоод байх ч юу бай­хав. Бараг энэ үеийг туулаад
гарсан даа. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтээр гэм зэмгүй хэдэн мянган хүнийг лам, хар
гэлтгүй буудан хороож, хүн овоолго босгож байсан нь социализмын тарьсан гай. 

Угаасаа социалист гэгдэж байсан орнуудын
харгис­лалын гашуун түүх өнөөдөр ч хүн төрөлхтнийг сэртхийлгэ­сээр байна. 1950-иад
онд Улаан Кхмер гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг Камбожийн комму­нист нам Засгийн эрхийг
авч, хүн төрөлхтний түүхэнд хам­гийн харгис аллага үйлдэж, ард түмнээ амьдын тамд
яаж унагасан нь түүхэнд тод үлдсэн байдаг. Улаан кхмер­чүүд эмнэлэг, сургуулийг
тэр чигээр нь хорих газар болгон ашигладаг. Тэгж яривал  шоронг музей болгочихоод үзэгчдээс мөнгө хурааж
орло­го олдог байсан  хэрцгий түүх бий.

Манай урд хөрш Хятадын  тод жишээ байна.  Их удир­дагч Маогийн үед социализм жинхэнэ утгаараа
цэцэглэж, яргалал тамлал ямар байд­гийг энгийн иргэдэд яруу тодоор харуулж байсан
гэдэг.  Мао Зедун  бослого гаргасан тариачдыг тамлан зодож бай­­гааг
хараад хамгийн ихээр баясан бахархдаг нэгэн байж. Түүний эрхшээлд Хятад улсад социализм
ноёрхож байх үед ард түмэн нь алга дарам газар, аяга будаа илүү авсныхаа төлөө хядуулж,   санаанд ч оромгүй  хэрцгий 
тамлалыг амсдаг байсан гэлц­дэг. Мао үүнийг л социа­лизмын амин сүнс нь гэж
үзэж, улангассан алчуурчдад чанга дуугаар “Алах хэрэгтэй, алах шиг сайхан юм үгүй”
хэмээн хашгирч, урам зориг өгдөг байсан тухай 
хүн үнэмш­мээргүй  үүх түүх бичигдэн
үлдсэн байдаг.

Хүн бүхэнд эх орноосоо  урвагч хэмээх нэр хоч зүүгээд хөрөнгийг нь хурааж,
яргалж тарчлаасны эцэст   толгойг нь тасддаг.
Энэрч өршөөлөө гэхэд  давстай усанд живүүл­дэг.
Эсвэл  чулуугаар нүүлгэж,  амьдаар нь арьсыг нь өвчдөг хатуу цаг зөвхөн социализ­мын
үед байжээ.   Эх орноо­соо урвагчдын ар гэрт
адил­хан өршөөл үгүй. Нялх нярай хүүхдийг ч тасчин хаяж,  худагт шиддэг байсан  гашуун түүх 
социализмтай холбоотой. Одоо ч энэ харгислал социа­лист орнуудад байсаар
бай­гаа нь гунигтай. Ийм нийгмийг эргүүлэн авч ирэхийн тулд өнөөдөр социализмыг  маг­тан дуулагчид манайд ч бай­саар байна уу.

Энэ нь хувийн өмчийг үзэн ядаж, баялаг
хуримтлуулж, хөрөнгөтэй бологсдыг элд­вээр зүхэгсэд,  нийтийн өмч­тэй болохыг хүсэгсдээр илэрч байна.   Тэднийг социализ­мыг шүтэн бишрэгчид гэж үзэхээс
өөр арга алга. Ийм үзэл бодолтой хүн Монголд олон байна. Бүр заримдаа Засгийн газар
нь ч ийм сэдэл­тэй шийдвэрүүд гаргадаг болж. Баялаг бүтээгчдээ хараан зүхсэн,  хааж хавчсан бодлого хааяа төр засгаас цухалзах
болжээ. Энэ бол социалист нийгмээс тасарч үлдсэн гай яах аргагүй мөн. Тиймээс хувийн
хөрөнгийг үзэн ядах сэтгэлгээнээсээ бүрэн салж, капитализм руу­гаа эргэлт буцалтгүй
орвол яасан юм. Эс тэгвээс  нэг л мэдэхэд
бүсгүйчүүд нь тайзан дээр даашинзтай бүжиглэх эрхгүй болчихсон. Хөлийнхөө шилбийг
ил гаргасныхаа төлөө цаазлуулахдаа тулчих­сан явах вий. Тэр цагт  юун жагсаал цуглаан хийж, үг хэлж, үзэл бодлоо
ч илэрхий­лэх. Тэр тухай бодох ч хэрэг­гүй болно.  Эрх чөлөөний төлөө  жагсаж цугласан оюут­нуу­дыг танкаар дайрч, газар­тай
нь тэгшилсэн Хятад улсын түүхийг давтана. 
Үхсэн удирдагчийнхаа араас нулимс унагасангүй гээд ядар­сан иргэдээ цаазалдаг
хойд Солонгостой ижил болох вий.  Ийм болохгүйн
төлөө сонор сэрэмжтэй байц­гаая. Аав, ээжийн сайны жишээ болгож яриад байдаг социализм
гэдэг нь жинхэнэ­дээ энэ гэнэ лээ шүү.  

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнгөрсөн 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар
Увс аймагт МАН-аас нэр дэвшигч Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаа­тар нар ялалт байгуулж,
пар­ламентын гишүүн болчихсон. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл араасаа нэхэлтэй явна. Нэхэлтэйгээр
барахгүй яалт ч үгүй УИХ-ын гишүүнээсээ эргүүлэн татагдахаар болж байх шиг байна.
Яагаад гэвэл тэд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг зөрчсөн нь тодорхой болох шиг боллоо.
Нарийн хэлбэл, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжил­сүрэн хоёр сонгуу­лийн үеэр увсынханд мөнгө
тараасан нь үнэн байсан. Үүний баталгаа нь энэ хоёрын өгсөн мөнгийг авснаа нотолсон
13 хүн урамшуул­лын сая төгрөгөө халаасал­сан 
явдал байлаа. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгууль шинэчлэн найруулсан хуулийн дагуу
явсан. Энэ хууль сонгууль луйвардагчдад хатуу заалт­тай болсон юм. Сонгогчдод мөнгө
тарааж, саналыг нь худалдан авахыг хатуу хориг­­лосон хууль. Сонгуу­лийн үеэр нэр
дэвшигчдийн тараа­сан мөнгийг тоо ёсоор нь бариад ирвэл хэд нугалж урамшуулах тухай
хуульд заасан байгаа. Увсын тойр­гийн хувьд асуудал энэ дагуу явсан.  Шударга бус өрсөл­дөө­нийг илчилснийхээ төлөө
зохих ёсныхоо шан харам­жийг Увсын 13 иргэн авсан гэхэд болно.  Цаана нь 
өргөд­лөө өгчихсөн 38 хүн бий. Тэд Увсаас УИХ-д сонгогдсон хоёроос мөнгө
авснаа хэлж, нотолж байгаа.

Ер нь 2012 оны сонгуу­лийн үеэр Ч.Хүрэлбаатар,
Б.Чойжилсүрэн нар нийтдээ 1000 гаруй хүнд мөнгө өгсөн гэдэг. Үүнийг нь тагнуул,
цаг­даа­гийнхан тогтоочихсон. Тэр ч бүү хэл, эрүүгийн гурван шатны шүүхээр асуудал
нь яригдаад эрхэм гишүүдийн сонгуулийн штабт ажилласан зургаа, долоон хүн ял сонс­чих­сон
байгаа юм билээ.  Хэрэв 1000 гаруй хүн өргөдөл
өгвөл тэдэнд тэрбум гаруй төгрөгийн шагнал олгох хэрэг гарна. Цагаа тулахаар тэр
мөнгийг Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжилсүрэн хоёр төлж 
чадах болов уу. Ямартай ч тэр хоёрын мөнгө тарааж, төрийн сонгуулийг луйвард­сан
хэрэг ийм олон гэрчтэй, хөдөлшгүй баримттай байгаа юм байна.

Дээрээс нь Увсын жирийн айл өрхөөр
орж, гэрийг нь сонгуулийн сурталчилгааны байр болгох нэрийдлээр иргэд рүү бэлэн
мөнгө сар­вайж, үймүүлээд явсан гэдэг. Ингэж яваад өрсөлдөгчдөдөө баригдахаараа
балмагдаж, элдэв үлгэр зохиож ярьж буй бичлэгүүд нь зурагтаар ил тод цацагдаад авсан
удаа­тай.

Гэвч хууль зөрчиж, төрийн эрх мэдлийг
хүчээр булааж авсан дээрх хоёр эрхэм өнөөд­рийг хүртэл УИХ-ын гишүүний сэнтийд юу
ч болоо­гүй юм шиг инээгээд сууж байгаа билээ. Гэхдээ чуулганы танхимд байнга үзэгдэх
нь ховор. Гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэгчээр тэр бүр олны өмнө ил гарч, сэтгүүлч­дийн нүдэнд
өртөөд байхгүй, аль болох үзэгдэхгүйг хичээ­дэг болов уу. Хааяа нэг өөрий­гөө өмөөрч
дуугардаг хүн нь Ч.Хүрэлбаатар гишүүн. Гэвч тэрээр сүүлийн үед бүр бараа сураггүй.
Ихэвч­лэн гадаад орноор аялж яваа бололтой. Харин Б.Чойжилсүрэн гишүүний хувьд хөдөө
орон нутгаар л явдаг ажилтай нэгэн гэнэ. 
Үнэндээ тэдний хэн нь ч байн­гын хороо, чуулганы хуралд байнга суух нүүргүй
болчихсон нь ойлгомжтой. Тийм ч учраас 2012 оны парламент бүрдсэнээс хойш  өнөөдрийг хүртэл тэдний санаачилсан хуулийн төсөл
гэж сонсогдсон юм алга. Дунд нь Увсын ард түмний эрх ашиг  хөсөр хаягдаж байна. Мөнгө тараасандаа бантаж,
ажлаа ч хийж чаддаггүй Төрийн ордныг “тойрч” 
хал­гаж яваа тэднийг удаан тарч­лаах хэрэг байна уу. Нэгэнт хууль зөрч­сөн
нь баттай бол­сон юм бол эргүүлэн татчих. 
Сонгогчдод тараасан мөнгөө  арав нугалж
төлчихөөд, гудамжинд цээж тэнэгэр айх зүйлгүй санаа амар алхаж явмаар юм.  Увсын ард түмэн ч нүүр улайхгүй ажлаа хийх төлөө­лөгчдөө
парламентад суул­гаж, гарч байгаа хуулиу­дад санаа бодлоо тусгуулах эрх­тэй болог.

 Уг нь Увсын тойргийн энэ маргааныг сонгуулиас хойш
шийдэхээр үзсэн ч шүүхээр явж ирсэн процесс нь урт удаан настай  байсан юм.  
Хамгийн анх УИХ-ын сонгуу­лийн 15 дугаар тойргийн дүн гарч, МАН-аас нэр дэвшигчид
ялалт байгуулсны дараа АН-ынхан гомдлоо СЕХ-нд гарга­сан.  Тэгтэл СЕХ нь “Ч.Хүрэл­баа­тар, Б.Чойжилсүрэн
хоёрын мөнгө тараасныг шүүхээр тогтоолгоод ирвэл тэднийг эргүүлэн татъя” гэдэг хариу
өгчээ.

Үүнээс хойш эцэс төгсгөл­гүй шүүх
хуралдаанууд үргэл­жилж байлаа. Өмгөөлөгч нь ийшээ, тийшээ явчихлаа гэдэг элдэв
шалтаг шалт­гаа­наар  шүүх хурлыг аргал­саар
Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чой­жил­­сүрэн нар УИХ-ын гишүү­нээр нэг жил суугаад амжлаа.  АН-ын гомдол гар­гагс­дын хэлж байгаагаар Б.Чойжилсү­рэн,
Ч.Хүрэл­баа­тар нар зарим шүүх хуралд “мөнгөөр” нөлөөлж, өөрс­дийн­хөө талд шийдвэр
гар­гуул­даг байсан ч гэх  яриа бий. Үүний
худал, үнэнийг хэн мэдлээ.  Ямар ч байсан  Увсаас УИХ-д сууж байгаа хоёр гишүүн хууль зөрчсөнийг
бүх шатны шүүх тогтоосон юм байна. Тиймээс Ерөнхийлөг­чийн сонгуулийн өмнө СЕХ-нд
шүүхийн шийд­вэ­рийг хүр­гүүл­чихсэн  аж.
Ерөн­хий­лөгчийн сонгууль, залгаад наадам найр үргэл­жил­сэн учраас СЕХ энэ асууд­лыг
одоохондоо нэг тийш нь бол­гож амжаагүй биз. Ирэх арав­ду­гаар сард эхлэх  намрын чуулганаар СЕХ Ч.Хүрэлбаа­тар, Б.Чойжил­сүрэн
нарыг эргүүлэн татах саналыг УИХ-д өргөн барих нь дамжиггүй болчихлоо. 

Төрийг луйвардаж, эрх мэдлийг хууль
бусаар авах нь хориотой юм байна гэдгийг Ардын намынхан үүгээр яс махандаа шингэтэл
ойлгох хэрэгтэй.  Үнэндээ МАН-ын­хан дээрмийн
аргаар өөрс­дий­гөө төрд ороод суучихлаа гэж үеийн үед “бахархдаг” байсан байх.  Гэвч луйврын аргаар хэзээ ч  төрд суудаггүй, харин шоронд суудаг  гэдгийг ойлгодоггүй байж. Мэдсэн ч мэдээгүй юм
шиг явдаг биз.  Эрх ямба, албан тушаалын төлөө
бол юу ч байсан хөл дороо   дэвслээд гарахаар  улай­ран зүтгэдэг хүмүүс хойно доо.

Өвөрхангайн хоёр байна. Улайм цайм
хууль зөрчиж, сонгогчдод баруун солгойгүй мөнгө цацчихаад “Тэр ямар хамаатай юм.
Бид хоёр хам­гийн олон санал авсан хүмүүс. Юун Г.Батхүү, Д.Зоригт. Авсан саналынхаа
тоо­гоор бид тэднийг хол хая­на шүү” хэмээн одоо хүртэл гоншиго­но­дог. Сонгууль
бол сонгууль. Сонгуулийн хууль зөрчсөн л бол ялаа үүрээд, хариуцлагаа хүлээдэг юм.
Тэрнээс хэн нь хэдэн хүний санал авч, аль нь олон­хийн дэмжлэг авсан нь хэнд ч  пад­лий­гүй. Ганцаараа 100 хувийн санал авч ялсан
бай­лаа ч хууль зөрчсөн бол цааш алхах эрхгүй. Яагаад гэвэл Монгол хууль цаазтай
улс шүү дээ.

Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авна
гэдэг бол эмзэг сэдэв. Ардчиллын амин сүнс нь сонгууль. Энэ сонгуулийг луйвардаж,
иргэдийн сана­лыг хууль бусаар худалдан авч төрд гарахыг оролдоно гэдэг нь өөрөө
ардчиллын амин сүнсийг устгаж байна гэсэн үг. Тэгэхээр Ардын намынх­ны сонгуулиар
хийж байгаа энэ мэт луйврууд цаашид сонгууль явуулах хэрэггүй гэдэг санаагаар яваг­даж
байна. Ийм учраас сон­гууль луйвардсан хэн бүхэнд хууль үйлчилж, хариуцлагыг нь
үүрүүлдэг байх ёстой.  Увсынханд л хууль үйлчил­дэг­гүй
гэдэггүй юм бол шүү дээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монголын цэцэрлэгүүд энэ жил дуулиан
тарьж байна. Цэцэрлэг бүрийн гадна урт дараалал үүсч, эцэг, эхчүүд шаагилдан бачуурч
байна. Урьд өмнө нь ингэдэг байсан бил үү. Мэдэгддэггүй байж. Их, дээд сургуульд
хүүхдээ оруулах гэсэн эцэг, эх, сурагчдын 
сүржин биш  дараалал урьд жилүүдэд
үзэгддэг байсан санагдаж байна. Тэгвэл энэ жил юун их, дээд сургууль. Цаана чинь
намар болж ажил алба цуглаж, жигдрэх гээд алаг үрсээ хөтөлсөн аав, ээжүүд  сандралдаж явна. Хүүхдийг нь авах цэцэрлэг олдохгүй
амьсгаа дээгүүр гүйж байна. Харьяа дүүргийнхээ цэцэр­лэгт хандаад ч горьдсоны гарз
болсон учраас хаа таарсан цэцэр­лэгийнхээ үүдийг өдөр шөнөгүй сахиж, нойр хоолгүй
юм болж байна. Ар өврийн хаалга, арав таван төгрөгөөр ч цэцэрлэгийг аргалах найраа
алга  болсон шиг байна.

Яагаад ийм зүйл болов. Сүүлийн жилүүдэд
төрөлт нэмэгд­сээр байна. Зөвхөн нэг жилд гэхэд төрж байгаа эмэгтэйчүүдийн тоо арван
мянгаар өсч байна гэсэн тоо бий. Монголын үрс маш олон бол­тугай гэсэн ерөөл биеллээ
олоод эхэлтэл улс нь цэцэрлэгийнхээ тоог нэгээр ч нэмэхгүй байгаа нь эмгэнэлтэй.
Ийм байхад нөхцөл байдал хэцүүдэхээс  өөр
яах билээ. Цэцэрлэгүүд жил болгон хуучин хүүхдүүдээ эхлээд хэл амгүй бүрт­гэдэг.
Дараа нь шинээр цэцэрлэгт орж байгаа жаалуудыг авдаг. Гэвч энэ нь хязгаартай учраас
зай багтаамждаа тааруулж цөөхөн хэдэд нь “эрх” олгодог. Ингээд шинээр цэцэрлэгт
орох нийт хүүх­дийн 30 гаруй хувь нь “гудамжинд” үлддэг гэсэн тооцоо бий. Нарийн
хэлбэл, Монголд цэцэрлэгийн насны 230 мянган хүүхэд  байгаа. Харамсалтай нь тэдний 80 мянгыг нь цэцэрлэг
авах багтаамжгүй.  Тиймээс тэр хүүхдүүдийн
азтай нь өвөө, эмээ, хамаатан садныгаа барааддаг. Үлдсэн нь гэртээ цоож­той хаалганы
цаана өдрийг өнгө­рөөнө гэсэн үг.

230 мянган хүүхдийг бүгдийг нь цэцэрлэгт
оруулъя гэвэл өнөөдөр манайд 800 цэцэрлэг шаардлага­тай. Гэтэл Мэргэжлийн хяналтын
газраас шаардлага хангахгүй гэдэг шалтгаанаар 200 цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг хаачихаад
байгаа нь өнөө жил асуудлыг хурцатгаж, дуулиан шуугиан болгоод байгаа бололтой.
Яг одоо нэг цэцэрлэг шинээр дөнгөж 20 хүүхэд авна гэж байгаа. Гэтэл гадаа нь хүүхдээ
өгөх гэсэн 200 эцэг, эх жагсчихсан дүр зураг үзэгдэж байна. Энэ тухай үнэн бодит
байдлыг манай сонин өнөөдрийн дугаартаа сурвалжлан хүргэж байгаа.

Эндээс харахад Улаанбаатар хотод цэцэрлэг
нэн хэрэгцээтэй зүйл болон хувирчээ. Хаа таарсан газраа хэн бүхэн цэцэрлэг байгуу­лахгүй
бол болохоо байсан нь тодорхой байна. Шууд хэлэхэд цэцэрлэг гэдэг цэвэр хөндөгдөөгүй
бизнес  манайд гарч ирлээ. Эрэлт хэрэгцээ
байгаа учраас энэ бизес Монголд хэрэгтэй гэсэн үг. Тиймээс цэцэрлэг байгуулах бизнесийг
төрөөс дэмжих шаардлагатай байна. Тэглээ гээд төр засгийг цэцэрлэг байгуулаад өг
гэсэн юм биш. Үнэндээ төр цэцэрлэг бай­гуул­на гэвэл өч төчнөөн зовлон тоочиж, төсөв
мөнгөний гачлан яриад  ойрын арав, хорин жилдээ
бүтэхгүй. Тэгснээс  цэцэрлэг бай­гуу­лах нөхцөл
бололцоогоор нь иргэдээ хангачих. Ард түмэнд юу хэрэгтэй байна. Төр түүнийг олж
хараад зөв бодлого, зөв гарц олдог байх нь хамгийн чухал. Ард түмний нэг хэсэгт
нь хэрэгтэй болчихоод дутагдаад байгаа зүйлийг нөгөө хэсгээр нь  хийлгэж чаддаг төр л хамгийн сайн төр.

Цэцэрлэгийн асуудал дээр тэгвэл яах
ёстой юм бэ. Цэцэрлэг, сургууль байгуулах тухай хууль гаргах хэрэгтэй юм байна.
50 айлын дунд нэг цэцэрлэг байгуулна ч  гэдэг
юм уу. Хуульдаа тусгачих. Хэрэв энэ тооцоонд нь Сүхбаатарын талбай ч багтаж байвал
тэнд цэцэрлэг байгуулсан ч яадаг юм. Харин хууль маань ямар байх ёстой юм гэж үү.
Цэцэрлэг барьж, байгуулах стандартуудыг тогтоо­сон хууль байх хэрэгтэй. Цэцэрлэг
баръя гэсэн иргэн, аж ахуй нэгжид хөнгөлөлттэй зээлийг хаалт, боолтгүй  олгох тухай заасан байх ёстой.  Дараа нь газрынх нь асуудлыг зохицуулсан байх
шаардлагатай. Ажил хийе, бүтээн байгуулъя гэсэн иргэд цэцэрлэгээ бариад ашиглал­тад
оруулчихсаных нь дараа элдэв төрлийн татвараар дарамтлаад байдаггүй байх  хэрэгтэй. 
Үүнийгээ ч хуульдаа заачих ёстой. Ер нь цэцэрлэг байгуулж, түмэнд буян үйлдэж
байгаа хүмүүсийг татва­раас ор тас чөлөөлсөн ч болохгүй гэх газаргүй.

Мөн цэцэрлэгийн нэг хүүхдэд ногдох
хувьсах зардал мэтийн нарийн ширийн зүйлүүдийг хууль­даа оруулбал зохилтой. Тухайн
цэцэрлэгийн барилгыг барьж дуус­гах хугацааг хүртэл хуулиараа тодорхой болгох нь
зөв. Дулаан, цахилгаанд яаж холбох зэрэг дэд бүтцийн асуудлыг нь шийдэх хэрэг­тэй.
Нэг цэцэрлэг хэдэн хүүхэд авах юм, ямар хоол хүнсээр хангах юм, хэдэн цагт тарах
юм гээд бүгдийг нь анхнаасаа төлөвлөж, хуулиа гаргах нь чухал байна. Харин давхар
давхар зээл авах хүн гарах вий. Худлаа ярьж, хулхи аргаар цэцэрлэг байгуулах вий,
чанаргүй хоол хүнсээр хүний хүүхдүүдийг хордуулах вий гэдэгт нь төр төмөр нүүрээ
үзүүлж, хатуу хяналт тавь­даг байхад л болно.

Үнэхээр ийм маягаар ажиллах шаардлага
бий болчихсоны батал­гаа нь өнөөдөр хэдэн зуугаараа цэцэрлэгийн үүд сахиж суугаа
эцэг, эхчүүд болж байна. Гэтэл Монго­лын төр мэдрэмжгүй байна. Хуучин хүүхдийн байгууллагыг
хувьчилж аваад зориулалтыг нь өөрчилж газрыг нь хураана  гэх мэтийн тэнэг юм яриад сууж байна. Хүний өмчийг
хурааж, булааж авах  асуу­дал энэ цаг үед
лав байх ёсгүй.  Ард түмнээсээ өмч, хөрөнгийг
нь хурааж, хулгайлж авсан үе Монго­лын түүхэнд нэг л  удаа гарсан. 
Тэр нь лам, хар нийлсэн 37 мянган иргэнээ алж хядаж байж хийсэн дарангуйлал
байсан юм. Цусаар бичигддэг энэ түүх Монголд дахин хэзээ ч давтагдах ёсгүй. Юмны
эзэн, эд хөрөнгөтэй хүн бүхнийг буудан унагаж, алж талдаггүй л юм бол өмч булаадаг
нийгэмчлэл хэзээ ч ирэх­гүй. Тиймээс цэцэрлэг байгуулах боломжийг иргэддээ олгох
ухаалаг шийдвэр гаргавал яасан юм.

Уг нь энэ санаа өнгөрсөн Ерөн­хий­лөгчийн
сонгуулиар гарсан л даа. Гэртээ ажилгүй суугаа 
айлын эзэгтэй нар ойр хавийнхаа,  ах
дүү, хамаатан садангийнхаа хүүхдүү­дийг нийлүүлээд харж, хүмүү­жүүлье.  Ингэж гэр цэцэрлэг ажил­луулс­ных нь төлөө түүнд
цалин өгье гэсэн санаа. Гадаадын улс орнууд ийм л зарчмаар хүүхдээ харж, асардаг
жишигтэй. Тухайл­бал, баруун европ, Америкт гэрээр хүүхэд харах үйлчилгээ илүү хөгж­сөн
байдаг. Гэр цэцэрлэгт цөөхөн хүүхэд авдаг. Тиймээс хүүхдийг харж хандах хяналт нь
сайн байдаг. Тэр хэрээрээ хүүхдүүд эрүүл ахуйн шаардлага хангасан аюулгүй орчинд
байж чаддаг сайн талтай. Хүүхэд асрах энэ үйлчил­гээнд тухайн улсын нийт хүүхдийн  70 гаруй хувь нь хамрагддаг гэсэн судалгаа байдаг
юм билээ. Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж сонгуульд нэр дэвшихдээ мөрийн хөтөлбөр­төө яг
энэ тухай тусгасан байсан. Хоёр хүртэлх насны хүүхдийг гэрээр харж, 2-5 хүртэлх
насны хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулахаар заасан байгаа юм. Ингээд таваас дээш тооны
хүүхэд асарч байгаа хүний ажлыг баталгаажуулж, гэрчилгээ олгоно.

Өнөөдөр цэцэрлэгт хүмүүжиж байгаа
нэг хүүхдэд улсын төсвөөс сар бүр олгодог 116 мянган төгрө­гийг гэр цэцэрлэг ажиллуулж
байгаа хүнд цалин болгоод өгчихье. Тэгвэл тав, зургаан хүүхэд харсан хүн сард дунджаар
400-500 мянган төгрө­гийн цалин авна гэсэн маягаар мөрийн хөтөлбөртөө тусгажээ.
Үүнийг нь УИХ-ын эмэгтэй гишүүд хууль болгон өргөн барьсан. Тэгэхээр энэ хуулийг
яаралтай баталж, хүн бүрийн толгойн өвчин болчихоод байгаа цэцэрлэгийн асуудлыг
шийдэх хэрэгтэй болжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Барилга хот, бай­гуу­лалтын
сайд Ц.Баяр­­сайхантай ярилц­лаа.

-Барилга хот бай­гуу­лалтын салбарыг
авс­наас хойш ямар ажил хийсэн бэ гэдгээс яриа­гаа эхэлье?

-Сайдын ажлыг аваад жил болж байна.
Энэ ху­га­цаанд холбогдох мэр­гэж­лийн хүмүүс, барил­гын салбарт ажиллагсад­тай
уулзаж, ажилтай нь нарийн танилцлаа. Улаан­баатар хот болон аймгуудад  байдаг барил­гын материалын үйлд­вэр, орон сууц
барьж байгаа зураг төслийн компаниудтай уулзлаа. Хоёроос бусад бүх айм­гаар орсон
доо. Бүх аймагт бүтээн байгуу­лал­тын ажил өрнөж байна.  Ингэж ажиллах хугацаан­даа барилгын салбарт ямар
хүндрэл бэрхшээл байна, юу хийх хэрэгтэй юм гэдгийг олж харлаа. Энэ салбарт хүндрэлтэй
зүйл их байна. Яагаад гэхээр барилгын ажил 
улирлын хамааралтай учраас үйлдвэрлэлийн хугацаа богино байна. Мөн энэ салбарт  импор­тын хамаарал их байна. Ажиллах хүч дутагдалтай.
Тэгээд ч үйлдвэрлэлийн хугацаа богино учраас ажиллах хүч нь тогтвор суурьшилгүй.
Хөдөл­мө­рийн аюулгүй байдал хан­галтгүй. Барилгын эл­дэв зөвшөөрөл авах үйл явцад
хүнд суртал ихтэй. Тусгай зөвшөөрөл олгох тал дээр авлига яригддаг дутагдал ажиглагдсан. 

-Энэ дутагдлуудыг багасгахын тулд
яаж ажиллаж байна вэ?

-Бид үүнээс гарахын тулд эхлээд  им­портын хамаарлаас гарч дотоо­дын үйлдвэрлэлээ
дэм­жих хэрэгтэй юм бай­на. Мөн улирлын ха­маар­лаас гарахын тулд угсар­малжилтын
үйл ажил­лагааг барилгын сал­барт нэвтрүүлэх шаард­лага­тай гэж үзэж байгаа.  Төрийн байгуул­ла­гуу­даас тусгай зөв­шөө­рөл
олгоход тулгар­даг хүнд суртлыг багасгах ёстой юм байна. Энэ хүрээнд барилгын ажил
эхлүүлэх, үргэлж­лүүлэх тогтолцоог өөр­чил­лөө.

Барилгын элдэв тус­гай зөвшөөрлийг
Мэргэж­лийн хяналт олгодог бай­сан бол одоо тухайн  аймаг, нийслэлийн Засаг дарга 30 хоногийн дотор
барилгын ажил эхлүүлэх зөвшөөрөл олгодог бол­лоо. Тусгай зөвшөөр­лүү­дийн ерөнхий
нөхцөлүү­дийг хөнгөлсөн. Тусгай зөвшөөрөл олгоход оролц­дог байсан мэргэш­сэн олон
инженерийн тоог цөөллөө. Дээрээс нь шаардлагагүй шаардла­гуу­дыг хассан. Импор­тын
хамаарлаас гарахын тулд барилга, материа­лын хөтөлбөр баталсан. Энэ хүрээнд зарим
үйлд­вэрлэлийн импортыг гаалийн албан татвараас чөлөөллөө. Гол нэрийн барааны үнийг
тогт­вор­жуу­лах хөтөлбөрийн хү­рээнд барилгын мате­риалын үйлдвэрүүдийг эргэлтийн
хөрөнгөөр дэм­жихээр Засгийн газар шийдсэн. 
Зайлшгүй гад­наас авдаг бүтээг­дэхүү­нийг оруулж ирдэг турш­лагатай импортлогчдыг
дэмжсэн бодлого юм.  Мөн дотооддоо барил­гын
материал үйлдвэр­лэх чадалтай болох зо­рил­го тавин ажиллаж бай­на. 

Өнөө жилийн тухайд гадаадаас авдаг
ажилч­дын тоо буурсан. Дотоо­дын зах зээлээс арав гаруй мянган хүн ажилд орлоо.
Нийгмийн даатгал төлөгчдийн тоо өссөн дүн гарсан. Цаашдаа барил­гын ослыг бууруулж,
хө­дөл­мөрийн аюулгүй байд­лыг хангах үйл ажил­лагаа явуулна. Хө­дөл­мөрийн аюулгүй
байд­лыг сайжруулахын тулд сургалтуудыг нэлээд 
явуулж байна. Үүний тулд Цэнхэр карт гэдэг хөтөл­бөрийг эхлүүллээ. Ажил олгогч
эздийн холбоо, төрийн бус байгуулла­гуудтай хамтран ажил­лаж байна. 

-Барилгын ма­те­риа­лын үйлдвэрлэлийг
дэм­жих хөтөлбөрийн тухайд дэлгэрэнгүй яриач?

-Бид импортын ха­маар­лаас гарчихвал
орон сууцны үнийг тогт­воржуулж болохоор бай­гаа. Тиймээс Хөтөлийн цемент, шохойн
үйлд­вэрлэлийг Засгийн газар дэмжин ажиллаж байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийн
шинэч­лэлийг дэмжиж байна. Өнөөдрийн байдлаар ба­рилгын материалын эргэлтийн хөрөнгийн
зээ­лийг 60 гаруй компанид нийтдээ 140 гаруй тэрбум төгрөг олгочихоод байна. Энд
бетон зуурмаг, элс хайрганы карьер, төмөр­лөгийн үйлдвэр, цемент шохой, нийтийн
аж ахуйн барилгын компани, дайр­ганы үйлдвэр, арматурын үйлдвэрүүд хамрагдсан. Бид
цаашдаа цементийн хэрэгцээгээ дотооддоо хангах 
зорилт тавьж бай­на. 2013 онд нийт 50 гаруй бетон зуурмагийн үйлдвэр шинээр
ашиг­лал­тад орсон байна. Тө­мөр эдлэлийн дөрвөн үйлд­вэр ашиглалтад орлоо. Одоо
энэ зээлийг авахаар асуудлаа тавь­чихсан 60 гаруй үйлдвэр байна. Үүнийг шийдээд
өгвөл бид импортын ха­маарлаас бүрэн гарна. Түүнчлэн тоосгоны үйлд­вэрлэл импортын
ха­маар­лаас бүрэн гарчих­лаа гэхэд болно. Цэвэр усны псп хоолойг импор­тоор авах
шаардлагаүй болж байна. Цонхны үйлд­вэрлэл ч дотооддоо бүрэн хөгжсөн байна. Ингээд
үзэхээр  барилгын ажилд шаардлагатай 15 бүтээгдэхүүнийг
бид до­тооддоо бэлтгэн нийлүү­лэх боломж хангагдаж байна гэсэн үг. Цаашлаад дулаалгын
болоод бусад материалыг ч дотооддоо үйлдвэрлэх боломж бий.  Эргэлтийн хөрөнгийн зээл олгох  хөтөлбөр гур­ван жил үргэлжлэх учраас бусад компаниуд
ч авах боломжтой.

-Орон нутагт барил­гын салбарыг
дэмжих чиглэлд юу хийж байна вэ?

-Орон нутаг бүтээн байгуулалт их өрнөж
бай­на. Бүх аймаг орон сууц барьж байна. Аймаг бол­гонд 1000 орон сууц ба­рих хэсэгчилсэн
төлөвлө­гөөг бид гаргаж байгаа. Мэдээж  шугам
сүлжээг нь тавьж өгнө. Үүнээс гадна Чингэс бондоос санхүү­жүүлж байгаа нэг хөтөл­бөр
бий. Хуучин байсан байшин үйлдвэрлэлийн комбинатыг сэргээх асуу­дал юм. Энэ нь
“Эрэл” компанид харьяалагдаж байгаа. Одоо тоног төхөө­рөмж нь ороод ирвэл бу­сад
бүх зүйл нь бэлэн байна. Уг үйлдвэрийг ирэх жил ашиглалтад оруул­на гэсэн төлөвлө­гөөтэй
явж байна. Үйлд­вэр ажиллаад эхэлб­эл  бид
жилдээ 5000 орон сууц үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Энэ комбина­тыг байгуулах нийт
хө­рөн­­гийн 30 хувь нь 14 сая ам.долларыг Чингэс бон­доос олгож байгаа. Үлд­сэн
санхүүжилтээ Эрэл компани өөрөө босгох юм.  

Энэ жил бид гаднаас 100 мянган тонн
арматур авахаар байгаа. Хөтө­лийн Сая тонн цемент импортоор авна. Тий­мээс эдгээр
бүтээгдэ­хүүний үнийг тогтворжуулахын тулд Монголбанктай хам­тарч хөтөлбөр хэрэг­жүүлж
байна. Үүний хү­рээнд 56 компани 129 тэрбум төгрөгийн санхүү­жилт авсан. Үр дүнд
нь  тонн цементийн үнэ 132- 140 мянга, арматурын
үнэ  сая 120-иос сая 140 мян­ган төгрөгийн
хооронд хэлбэлзэж байна. Түүнч­лэн орон сууцны барил­гын компаниудыг дэмж­сэн зээлийг
Монголбанк­наас олгож байгаа. Одоо­гийн байдлаар 300 гаруй тэрбум төгрөгийг олгочи­хоод
байна. 

-Барилгын материа­лын эргэлтийн
хөрөн­гийн зээлийг ямар шал­гуу­раар, ямар дамжла­гаар олгож байгаа юм бэ?

-Материалын үйлдвэ­рүүд зээл авах
саналаа эхлээд яаманд өгнө. Зээл хүсэгч компани нь ба­рилгын материалын үйлд­вэрлэлийг
тогтвор­той явуулдаг өөрийн гэ­сэн бааз суурьтай, бү­тээг­дэхүүн нь эрэлт хэрэг­цээ­тэй
байх ёстой. Импор­тын бүтээгдэхүүн оруулж ирдэг бол  сүүлийн гурван жил тасралтгүй арматур, цемент
импортоор оруулж ирсэн туршлага­тай байх ёстой. Тухайл­бал, Гурвалжингийн гүү­рэн
дээр цемент оруулж ирдэг 40 гаруй компани бий. Тэд нийлж холбоо байгуулаад зээл
авах  саналаа өгч болох жи­шээ­тэй. Манай
яаманд Төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан аж­лын хэсэг гарчихсан бай­гаа. Ажлын
хэсэг тухайн компанийн саналыг авч хэлэлцээд хөтөлбөрт хам­руулж болох юм бай­на
гэдэг шийдвэрийг гар­га­на. Ингээд банкинд би­чиг хийж өгнө. Арилжаа­ны банк тухайн
компаниа өөрийн шалгуураар суд­лаад зээл олгохоор шийд­вэл яамны ажлын хэсэгт эргээд
хариу өгнө. Энэ хариуг Монголбанк  руу  явуулна. Монголбанк энэ зээлийг  хянаад бол­но гэж үзвэл зөвшөөрлөө тухайн арилжааны
бан­кинд өгнө. Зээл авахаар шалгарсан компани ма­най яам болон Шударга өрсөлдөөний
газартай гэрээ байгуулна. Үнээ мөрдөхгүй, 
бүтээгдэхүү­нээ хугацаанд нь оруулж ирэхгүй бол зээл нь зог­сох хатуу нөхцөлтэй
зээл юм.

-“Эрэл” компанийн хариуцан байгуулж
бай­гаа үйлдвэр ямар зо­риулалттай юм бэ?

-Улаанбаатар хотын угсармал барилгын
80 хувийг хуучнаар барилга угсралтын  комбинат
хийсэн байдаг. Гэвч 1990 онд хувьчлагдаад “Эрэл” компанид харьяалагдсан. Энэ үйлдвэрийг
сэргээх гэж байгаа юм. Энэ нь орон сууцны хийцийг хийж, газар дээр нь угс­ра­хад
бэлэн болгодог үйлдвэр гэсэн үг. Тэгэхээ орон сууцыг өвөл, зун гэлтгүй барих боломжтой
болох юм. Гадна талын өнгөлгөө шавардалгаа ч хийх шаардлагагүй. За­рим тохиолдолд
хаалга, цонхтой нь хамт хийгээд угсарчихдаг болно гэсэн үг. Үйлдвэрийн тоног тө­хөөрөмжийг
Германаас авч байгаа. Харин одоо угсармал барилга барих мэргэжлийн хүмүүсээ бэлт­гэх
тал дээр анхаарч байна. 

-Орон сууцны компа­ниуд, барилгын
мате­риалын үйлдвэрлэлийг төрөөс их дэмжиж бай­гаа юм байна. Гэтэл эд яагаад орон
сууцныхаа үнийг өсгөөд байна. Най­ман хувийн зээлээс болсон гэж ярих нь ч бий?

-Барилгын компаниу­дын авдаг тусгай
зөв­шөөр­лийн хүнд суртлыг багасгаж, нөхцөлүүдийг нь хөнгөлж өглөө. Энэ салбарт
санхүүгийн дэмж­­­лэг үзүүлж, барил­гын материалын үнийг тогт­вор­жуулах тодорхой
хө­төл­бөрүүдийг хэрэг­жүүлж байна. Дэд бүтцийг нь төрөөс байгуулж өгье. Томоохон
орон сууцны хороолол баривал цэ­цэр­лэг, сургууль, эмнэл­гийг нь улсаас барьж өгье.
Энэ бүхэн бол та нар орон сууцны үнээ зохис­той байлгаарай гэдэг до­хиог л төрөөс
өгч байгаа юм. Хэрэв энэ бүхнийг хувийн хэвшлийнхэн өөрс­­дөө хийвэл орон сууц­­ны
үнэ бүр дийлдэх­гүй шүү дээ.

Орон сууцны
үнийн хувьд бид судалгаа хий­сэн. Янз бүр байна. 160 гаруй компанид судалгаа  хий­хэд арав гаруй нь үнээ өсгөсөн байна лээ.
Орон сууцны үнэ 100 хувь найман хувийн зээлээс болж  нэмэгд­сэн гэж үзэх­гүй байгаа. Яахав тодор­хой
хэмжээний нөлөө бий байх. Эрэлт талыг дэмж­сэн бодлогыг дагаад нийлүү­лэлт тал дээр
ямагт үнэ өсдөг нь жам ёсных шүү дээ. Ний­лүү­лэлтээ шийдээгүй байж найман хувийн
хүүтэй зээл гаргалаа гэдэг шүүмжлэл бий. Гэхдээ нийлүүлэлтээ 100 хувь шийдчихээд
эрэлт бий болго­но гэвэл хэзээ ч бүтэхгүй. Тиймээс эрэлт, нийлүүлэл­тийн зохистой
харьцааг хан­гах нь чухал. Бид сайн су­далж, тооцоолсны үндсэн дээр найман хувийн
зээлийг гаргасан.

Манай тооцоогоор
Улаан­баа­тар болон бусад аймагт нийтдээ 
60 гаруй мян­ган орон сууц баригдах бо­лол­цоотой байгаа. 2013-2014 онд
33 мянган орон сууц ашиглал­тад орно. Энэ тоог дахиад на­рийвч­­лан үзэж байгаа.
Газрын зөвшөө­рөл­гүйгээр эхэлсэн барил­га гэж нэг хэсэг шуугисан. Үүнээс болоод
барилгын компаниуд хү­лээл­тийн байдалд орж, ажил нь зогсонги байсан. Харин найман
хувийн хүүтэй зээл гарч, орон сууцны дэд бүтэц, шугам сүлжээг төрөөс байгуулж өгөх
болсон учраас барилгын компаниудын ажил идэвхжиж байна. 

-Тэгэхээр
орон сууцны үнэ буурах нь тодорхой юм байна. Тийм үү?

-Тийм.
Өнөөдөр үндэсний ба­рил­гын компаниуд хамт­раад Буянт-Ухаад 1700 айлын орон сууцны
хороолол барьж байгаа. Өнөө жил гэхэд 
700 гаруй айлынх нь орон сууц ашиглалтад орно. Бид  сая дэд бүтэц, цэвэр ус, дулаа­ны шугамын шилжилтийн
асуудлыг нь шийдэж өгчих­сөн. Тус хороол­лын байрын үнэ метр квадрат нь нэг сая
100 мянга орчим байна. Мөн Баянголын аманд 5000 айлын орон сууц баригдаж байна.
Үүнээс 580 айлын орон сууц нь өнөө жил ашиг­лалтад орно. Тус байрны үнэ бол  сая 200 мянга 
байх болов уу. Дээрээс нь долоо, 14 дүгээр хороо­лолд баригдаж байгаа орон
сууц­нуу­дын үнэ сая 200 мянгаас сая 300 мянган төгрөгийн хооронд байна. Мөн Төрийн
орон сууцны корпора­цийг бид байгууллаа. Энэ бол төрийн өмчийн газар дээр орон сууц
барьж, иргэдийг хямд үнэтэй орон сууцаар хангах ажлыг хэрэг­жүүлэх газар байгаа
юм.

-Найман
хувийн хүүтэй орон сууцны зээлийн санхүүжилт дуусч байгаа гэдэг яриа гараад байна.
Дуусахаас нь өмнө зээлээ авъя гэсэн эрэлт нь нэмэгдээд үнэ өсгөөд байна уу гэсэн
зүйл ажиглагдаад байгаа юм?

– Бид найман
хувийн хүүтэй зээлийг гаргахдаа өмнө нь өндөр хүүтэй орон сууцны зээл авсан хүмүүсийг
найман хувь руу шил­жүүлье гэсэн. Өндөр хүүтэй орон сууцны зээлийг 2003 оноос эхэлж,
23 мянган иргэн авсан байдаг. Үүний 14 мянга нь найман хувь руу шилжсэн байна. Харин
найман хувийн хүүтэй зээлийг шинээр 4543 хүн авчээ. Энэ бол ганцхан сарын доторх
үзүүлэлт шүү. Цаашдаа шинэ орон сууц баригдаж байгаа тохиолдолд  зээлийн үйл ажилла­гаа эрчимтэй явагдана. Орон
сууц­ны­хаа үнийг нэмэх  зорилгоор ч юм уу
янз бүрийн байдлаар зээ­лийн санхүүжилт дуусч байгаа гэсэн яриа гаргаж байгаа тал
бий байх. Бид ч мэдэгдэл гаргасан.  Энэ бол  Монголбанктай хамтарч хэрэг­жүүлж байгаа том хөтөлбөрийн
нэг  учраас цаашдаа тасралтгүй үргэл­жилнэ.

Бид энэ
зээлийг хоёр дахь зах зээл дээр гаргана. Гадна, дотны хөрөнгө оруулагчид хоёр дахь
зэх зээл дээр оролцох боломж бүрдэж байгаа. Ингэснээр найман хувийн  зээл мөнхийн хөдөлгүүр болж үргэлжилнэ. Ес, аравдугаар
сард багтаад зорилтот бүлэгт зориул­сан хөтөлбөрийг найман хувийн зээлийн журамд
нэмж оруулахаар ажиллаж байна. Урьдчилгаа төл­бөрөө төлөх боломжгүй залуу гэр бүлийн
орон сууцны зээлийн урдь­чилгааны төлбөр дээр төр тодор­хой хэмжээний баталгаа гаргах
арга хэмжээ авч болно гэх мэтийн арга механизмыг боловсронгуй болгож байна. Манай
монголчууд нэг зүйл гаргаад ирэхээр түүнийг заавал муу болгох гэж дайраад байдгийг
нь ойлгодоггүй юм. Эх­лээд гаргасан хөтөлбөрөө улам төгөлдөржүүлээд явбал мөнх үргэл­жилнэ
шүү дээ. Тэгвэл иргэдэд ч хэрэгтэй. Улс орны эдийн засагт ч хэрэгтэй.

-Залуу
гэр бүл, ахмадуудад зориулсан ямар хөтөлбөр нэмж оруулах  юм бэ?

-Түрээсийн
орон сууц байна. Найман хувийн хүүтэй орон сууцны зээлд хамрагдах боломжгүй бага,
дунд орлоготой иргэдэд зориулсан хөтөлбөр юм. Түрээсийн орон сууцны санхүүжилтийг
шийдээд удахгүй зарлана. 2013-2014 онд нийт 1300 түрээсийн орон сууцыг ашиглалтад
оруулах ёстой. Түрүү жилийн төсөвт сууснаар нийслэл хотод 400 гаруй түрээсийн орон
сууц баригдаж байгаа. Сая ахма­дын орон сууцны хөтөлбөрийг гаргалаа. Мөн амины орон
сууц хөтөлбөрийг бид боловсруулж байна. Иргэн бүр өөрийн өмчлө­лийн 0.07 га газар
дээрээ зээл аваад орон сууц барих боломж бүрдэнэ гэсэн үг. Энэ хөтөлбөрийг Ерөнхийлөгч
их дэмжиж байгаа. Хөтөлбөр хэрэгжээд эхлэхээр ямар материалаар, ямар орон сууц барих
вэ гэдэг загварыг нь гаргаад иргэдэд санал болгоно. Уг хөтөл­бөрийн сахүүгийн эх
үүсвэрийг хайж байна.

-Амины
орон сууц хөтөлбөр хэзээ хэрэгжиж эхлэх юм бэ?

-Хөтөлбөрийг
боловсруулаад үндсэндээ дуусч байна. Төрийн орон сууцны корпорацид 100 сая ам.долларыг
олгох  шийдвэр Зас­гийн газраас гаргасан.
Үүний 50 саяыг нь хөдөө орон нутагт орон сууц барихад зориулна. Үлсдэн 50-ыг нь
Улаанбааар хотод зориулна. Энэ мөнгөнөөс Амины орон сууц­ны хөтөлбөрийн санхүүжилтийг
шийдэх боломжтой. Амины орон сууцны хөтөлбөр Сүхбаатар аймагт хэрэгжиж эхэлсэн гэж
хэлэ­хэд болно шүү дээ. Тэнд  иргэдийн
0.05 га газарт  инженерийн шугам татаж өгч
байна. Иргэд нь зээл аваад байшингаа барих боломж бүрдэж байгаа. Амины орон сууц
хөтөлбөр хэрэгжээд эхэлбэл ийм  л зарчмаар
явна гэсэн үг.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ