Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

УИХ-ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, давхар дээлтэй
гишүүдийг дан дээлтэй болгох асуудал яригдаж байна. Таны байр суурь ямар байгаа
вэ?

-УИХ-ын гишүүн засгийн газрын
сайд байгаа явдал нь өнөөгийн нийгэмд нэлээд яриа үүсгээд байна. энэ бол шинэ
зүйл биш л дээ. 1992 оноос УИХ -ын
гишүүд сайдын албыг давхар хашиж ирсэн 20-иод жилийн түүх бий. гэтэл яагаад
одоо энэ асуудлыг хөндөөд байна гэвэл мэдээж Ерөнхийлөгчийн зүгээс хууль
санаачлан оруулж ирсэн. Ерөнхий сайдаас бусад нь уИХ-ын гишүүн байхаа больё
гэсэн хуулийн төсөл оруулаад ирлээ. Үүнийг УИХ хэлэлцэж байна. тэгтэл “яагаад одоо болиулъя гээд байгаа юм.
Өмнө нь та нар давхар дээлтэй явж болоод байсан биз дээ” гэх мэтийн ярианууд
гараад байна.

Мэдээж урьд өмнө байсан зүйлийг өөрчлөх цаг хугацааны шаардлага
бий болсон байна. нөгөө талаар давхар алба хаших нь тийм сайн зүйл биш гэдгийг
өнгөрсөн туршлагууд харуулсан. энэ туршлагадаа түшиглэж, зарим зүйлээ өөрчлөх
нь хэвийн үзэгдэл биз дээ. тийм учраас хуулийн төсөл өргөн барьсан нь байх
асуудал. Үүнийг яаж шийдэх вэ гэдэг дээр маргаад байх хэрэг алга. Манай УИХ 76 гишүүнтэй. Дэлхий нийтийн улс орнуудын парламентын
гишүүдийн тоотой харьцуулбал харьцангуй бага. Ийм цөөн гишүүдээсээ засгийн
газрын сайд болгоод байхаар УИХ -ын
хяналт сулраад байна. Хуучин бол засгийн газрын гишүүд “Миний сайдын эрх үүрэг
өөр. УИХ -ын гишүүний хувьд зарчмын
байр суурь өөр шүү дээ” гэдгээ тунгааж ажилладаг байсан юм. засгийн газрын
гишүүн харьяалах байнгын хорооддоо суудаггүй байлаа. Тэгвэл одоо сайдууд
байнгын хороонд суугаад сайдын хувиар бүх зүйлээ тайлбарлаад байгаа нь зохисгүй
байдлыг бий болгоод байна.

-Таны удирдаж явсан өмнөх парламентад “давхар дээлтэй” гишүүд
байсан. Тэр үед яадаг байсан юм бэ. Үүнийг өөрчлөх асуудлыг тухайн үед оруулж
ирээд засах боломж байгаагүй юм уу. Энэ талаар санал санаачилга гарч байв уу,
ер нь…

-Өмнөх парламентад ийм дутагдлууд байсан л даа. Би хэлээд байдаг
байсан юм. гэхдээ сайдын албыг давхар хашиж байсан гишүүн тийм олон байгаагүй.
засгийн газрын гишүүдийн дээд тал нь 50-60 хувь нь УИХ-ын гишүүн байлаа. Тэгтэл одоо энэ харьцаа 70-80 хувь
болчихлоо шүү дээ. Засгийн газрын гишүүдийнхээ тоог 19 болгоод 17 нь УИХ-ын гишүүн байна.
аливаа зүйл хэм хэмжээнээсээ хэтрээд ирэхээр сөрөг нөлөө ихтэй болдог. Үүний жишгээр
засгийн газар УИХ-д давамгайлдаг байдал бий
болчихлоо. Ийм хандлага өмнөх парламентын үед байгаагүй юм шүү. Цөөнхийн тавьж
байгаа саналыг олонх тухай тухайн үед нь авч үздэг байсан. Өмнөх парламентын
дөрвөн жил яагаад ингэж ажиллаад болоод байсан юм бэ. Хамтарсан Засгийн газар
байсан учраас тэр ч юм уу. гэхдээ дараа нь ан-ыг засгийн газраас гарсны дараа ч
ажил яваад болоод байсан шүү дээ.

-Тэгэхээр одоо Ардын нам Засгийн газарт хамтарвал хүндрэлүүдийг
давж магадгүй гэсэн санаа цухалзаад байх шиг. Нийгэм ч ингэж хардаад
эхэлчихсэн…

-Манайд тийм санаа байхгүй ээ. Шаардлага ч алга. тэртэй тэргүй
энэ газрын бүрэн эрхийн хугацаа талдаа орчихлоо. ард түмэнд ан-д дүн тавих
эрхийг нь олгох хэрэгтэй. гэхдээ парламентад засгийн газрын гишүүдийн тоо олон
болчихсон нь нийгэмд эсэргүүцэл бий болгоод байна. энэ бүхнийг харгалзаад
Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн төсөл дээр саналаа хураалгачихмаар байгаа юм. УИХ-ын гишүүд өөрийнхөө бодож байгаагаар саналаа өгөөд явбал
зүгээр байна. Ерөнхийлөгч асуудал оруулж ирэхдээ 2016 оноос хэрэгжүүлнэ гээд
тусгачихсан юм билээ. Ерөнхий сайдаас бусад нь УИХ-ын гишүүн байхаа боль гэсэн мөртөө “за за яахав ойрын хоёр,
гурван жилдээ энэ хэвээрээ бай” гээд байгаа нь логик зөрчилтэй болчихоод байгаа
юм. Нэгэнт хоёр, гурван жилийн дараа хэрэгжиж эхлэх юм бол одоо батлах хэрэг юу
байна гэж бодогдохоор…

-Гишүүдийг “дан дээлтэй” байлгая, энэ нь ирэх долдугаар сараас
хэрэгжинэ гээд баталчихлаа гэж бодъё. Тэгвэл 2012 оны сонгуулийн үр дүнгээр бий
болсон Засгийн газрын гишүүдэд энэ хууль эргэж үйлчлэх ёсгүй гэдэг гаргалгаа ч
явж байх шиг байна. Аливаа хууль эргэж үйлчилдэггүй гэдэг зарчмаар шүү дээ…

-Ийм агуулгатай гэж үзэхгүй байна. Яагаад гэвэл 2012 онд ард
түмний сонголтыг үгүйсгэж, засаглалын эрхийг өөр намд шилжүүлэхийн тулд энэ
хуулийг өөрчлөх гээд байгаа юм биш. энэ хуулийг баталлаа гэхэд ан-ын засаглал
өөрчлөгдөхгүй. Үнэхээр засгийн газар солигдлоо гэхэд ан л шинээр танхимаа
бүрдүүлж таарна. Харин энэ хуулийн төслийг яагаад оруулж ирсэн юм гэхээр,
засгийн газрыг хяналттай ажиллуулъя гэдэг л зорилготой. аливаа засгийн газар
хяналтаа алдаад ирэхээр эцсийн эцэст өөрийгөө няддаг л юм шүү дээ. Хууль
эрхэмлэх асуудал нь доройтож, төрийн дээд байгууллагын шийдвэрийг үл ойшоосон
байдалтай болоод, эрэг шураг нь сулраад ирэхийн цагт хэнд хортой вэ. засгийн
газарт өөрт нь хортой. төрд халгаатай, ард түмэнд ашиггүй. энэ үүднээс асуудалд
хандаж байгаа болохоос биш одоо байгаа хэдэн нөхрийг солиод өгвөл болмоор байна
гэдэг утгаар яриагүй. зарчмын асуудал ярьж байгаа болохоос засгийн газрыг
хорлож, ард түмний ан-д өгсөн эрхийг өөрчлөх гээд байгаа юм биш. Энэ бол
хийсвэр тайлбар юм.

-Засгийн газар огцрох юм уу, солигдвол төр хямарч, улс орон
эзэнгүйрнэ. Эцэст нь ард түмэн хохироод үлдэнэ. Тиймээс энэ Засгийн газрыг
хөдөлгөж, үймүүлэлгүйгээр ажлыг нь хийлгэе гэсэн байх. Давхар дээлийг нь
тайлуулах хуулийг 2016 оноос хэрэгжүүлэх Ерөнхийлөгчийн санаа ийм л учиртай
болов уу?

-төрийг хэн хямруулдаг юм. засгийн газрын үйл ажиллагаа шүү дээ.
Өнөөгийн засгийн газрын тухайд багагүй шүүмжлэл өртөж байна. Ялангуяа эдийн
засгийн асуудал доройтож байна. өсөв санхүүгийн орлогын хомсдол бий болчихлоо.
Хамаагүй их өр тавьсан нь ирээдүйд хямрал нүүрлэх үндсийг тавиад байна. гэх
мэтийн хяналтгүй зүйлүүд байгаа юм. тэгэхээр газрыг солихоор төр тогтворгүйтдэг
гэж үзэж байгаа бол нөгөө талд нь засгийн газар хяналтгүй, дутагдалтай ажиллаад
байвал төр хямарч, унана шүү дээ. тиймээс энэ ойлголтуудыг зөрчилдүүлж
болохгүй.

-Та парламентын арвин туршлагатай хүний хувьд энэ төрд юу нь
сайн, юу нь муу болохыг ялгаж салгадаг байх. Мэдээж өнгөрсөн он жилүүдэд
ялангуяа 1996-2000 онд Засгийн газар олон удаа огцорсны ашиг тус гэхээсээ хор
хөнөөл нь илүү байсныг хүлээн зөвшөөрөх үү. Гэвч энэ гашуун түүх одоо давтагдах
гээд байна гэж болгоомжлохгүй байна уу?

-засгийн газрыг хэтэрхий олон дахин солиод байвал мэдээж
хохиролтой. гэхдээ газар нийтийн шүүмжлэлд ороод байгаа бол солигдохгүй байх нь
илүү хортой гэдгийг би дээр хэлсэн. гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголд яагаад
эргэлзээд байгаа юм. Хөрөнгө оруулагчид юунд үндэслэж хөрөнгө оруулдаг юм.
тухайн улс орны улс төрийн тогтвортой байдлыг хардаг. Хуулиа хэр дээдэлж
тогтвортой байлгадаг вэ гэдгийг нь хардаг. Хууль, төр нь тогтворгүй бол “энэ
улс бидний оруулсан хөрөнгийг яаж ч дампууруулж мэднэ” гэдэг байдлаар
болгоомжлох нь ойлгомжтой. нэг жишээ хэлье. Бид сая хуулиа өөрчилж, алтны
татварыг буурууллаа. тэгэхээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид нэмэгдэх юм гэнэ.
Үгүй шүү дээ. Ийм хурдан хуулиа өөрчилж байгаа бидэнд хэн итгэх юм бэ.
“Монголчууд өнөөдөр татвараа 2.5 болгож буурууллаа. Цаадуул чинь хоёр жилийн
дараа хэд ч болгож өөрчлөх юм билээ. Тэгэхээр харзнаж байя. Монголчуудад хуулиа
өөрчлөх нь гар хурууных нь үзүүрээр хийгддэг ажил” гэнэ биз дээ. Хөрөнгө
оруулалт гэдэг бол итгэлцэл дээр л тогтдог юм.

-Заавал Засгийн газарт халаа, сэлгээ хийхгүйгээр үүсээд байгаа
хүндрэлүүдийг давж болохгүй гэж үү. Засгийн газрын үйл ажиллагааны алдааг засах
талаас нь сөрөг хүчний зүгээс хамтарч ажиллах боломжгүй юм уу?

-Болно л доо. одоогоор сөрөг хүчний зүгээс тавьсан шаардлагыг
эрх баригчид хүлээж авахгүй гүрийгээд байгаа юм.

Төсөв батлахад бид хэлсэн. Тэгэхэд л “Бид
шинэчлэл хийх гэж байна” гээд байсан. Ерөнхий сайд хүртэл “Би өөрөө мөнгө
зармаар байна” гээд 50 тэрбум төгрөг авсан шүү дээ. “Ам.долларын ханшаа 1384
төгрөгөөр бодох чинь арай дэндүү байна, боль л доо” гээд хэлээд байхад л хүлээж
аваагүй. Гэх мэтээр бидний хэлснийг тоогоогүй шүү дээ. Энэ бол ажлын арга
барилтай холбоотой. Магадгүй түрүүчийн Засгийн газар арга барил илүү сайтай
учраас одоогийнх шиг хэл ам гардаггүй байсан биз. Одоо хэл ам яагаад гараад
байна гэвэл олонхи, цөөнхийн харилцаанаас шалтгаалж байна. Цөөнхийнхөө үгийг
сонсохгүй гүрийгээд байгаад сөрөг хүчин дургүйцэж буй нь үнэн. Удаа дараа тавьж
байгаа шаардлагыг олонхи хүч түрсэн байдлаар шийдэж, хүлээж авахгүй байна. Зүй
нь асуудлыг олон талаас нь ярилцаж зөвшилцөх л учиртай. Ингэж парламентад
ардчилсан зарчим ноёлоод эхлэх юм бол болно. Тэгэхгүй энэ чигээрээ байвал яаж
зөвшилцөх вэ.

-Гэхдээ Ардын намынхан
зөвшилцье гэхээсээ илүү огцруулъя гэж түрүүлж дуугараад байх шиг?

-УИХ-ын түвшинд зөвшилцөөн хийе гэвэл
болно. Парламентын амин сүнс нь зөвшилцөөн шүү дээ. Харамсалтай нь ийм ардчилал
одоогийн парламентад алга. Хамгийн наад захын жишээ гэвэл УИХ-ын цөөнхийн
бүлгийн гишүүд байнгын хорооддоо эрх тэгш оролцож чадахгүй байна. Тэгтэл сайд
нар нь зэрэг зэрэг хэд хэдэн байнгын хороонд сууж байна. Ийм байдлаар “Та
нартай, та наргүй болно” гээд зүтгээд байхаар чинь ямар юмныхаа зөвшилцөл байх
вэ. Ер нь “Хэдүүлээ зөвшилцье” гээд л цөөнх нь олонхио гуйгаад байдаг асуудал
байхгүй. Уг нь бол одоо яригдаж байгаа хуулийн төсөл дээр зөвшилцөх л учиртай.
Гэвч тэгж байгаа юм алга. Тиймээс сөрөг хүчин шүүмжлэлээ тавиад ард түмэнд
хэлдэг үгээ хэлэхээс өөр яах билээ.

Ерөнхий чиг шугамаа яривал олонхи нь
цөөнхөө дагуулж явдаг юм шүү. Ийм асуудлаар маргаан үүсээд байна, тэгвэл
бүгдээрээ зөвшилцье гэдэг асуудлыг олонхи тавьж болно. Энэ нь олонхийн цөөнхөө
авч явах удирдлагын урлаг. Харамсалтай нь үүнийгээ хийж чадахгүй байхад яаж
бидний буруу гэж хэлэх юм бэ. Аливаа байгууллагын дарга “Чи зөвшилцье гэж
надаас гуй” гэдэггүй биз дээ. Ажилчдынхаа тавьж байгаа шаардлагыг сонсоод
“Яалаа гэнэ ээ. За тэгвэл ярилцъя” гэдэг биш бил үү. Ингэж чадахгүй бол төрийг
удирдаж авч явах чадвар, соёлоороо дэндүү доошоо орж байгаа хэрэг болно.

-Олонхи соёлтой загнаад
цөөнхтэй зөвшилцөх санал гаргачихвал заавал Засгийн газрыг огцруулна гэж
зүтгэхгүй гэж үү?

-Огцруулах асуудал хууль зөрчсөн тодорхой
асуудлууд дээр яригддаг зүйл. Засгийн газрыг огцруулах гэлээ гээд манайхныг
буруутгаад байх шиг байна. Энэ бол зүгээр л хариуцлагыг нь өндөржүүлэх гэсэн
дохио санамж, шаардлага шүү дээ. Үүнийг эрх баригчид буруугаар ойлгоод “биднийг
түлхэж унагаах нь” гээд байх шиг байна. Тэртэй тэргүй Засгийн газрыг огцруулах
уу, үгүй юу гэдгийг олонхи өөрөө кнопоор шийдчих асуудал. Тийм учраас юунаас нь
айгаад байгаа юм. Сөрөг хүчний шаардлагыг аваад “Бид ажлаа сайжруулах хэрэгтэй
юм байна” гэж бодохгүй, яагаад “бид огцрох нь” гэдэг байдлаар хүлээж аваад
байгаа юм бэ. Засгийн газар бүрэн эрхийн хугацааныхаа хагасыг туулчихаад байна.
Гэтэл тэд “Өмнө нь ийм байсан учраас одоо яагаад болдоггүй юм” гэдэг асуудлыг
их тавих юм. “Та нар давхар дээлтэй байж болдог, бидний үед яагаад болдоггүй
юм” гэдэг нь зохисгүй байна. Урьдын муу зүйлээр түрээ барьж, түүнийг жишиг
болгон ажиллах гээд байгаа нь туйлын дутагдал. Аль хэдийнэ болих ёстой байсан ч
өөрчилж чадалгүй өдий хүргэсэн тэр муу туршлагуудтай өөрсдийгөө жишээд байх юм.
Урьд нь муу байсан юм чинь бид тийм л байлгана гээд байгаа нь удирдлагын ур дүй
тааруу байгаагийн илрэл.

-Давхар дээлний тухай
хуулийн төслийг Ардын намынхан Засгийн газрыг огцруулах арга хэрэгсэл болгон
ашиглах гээд байгаа хандлага ажиглагдаад байна л даа?

-Олонх тэгж л хардаад байх шиг байна. АН-ын
Засгийн газар хуульд тааруулж гажуудлаа засч байгаа байдал нь огцорч буй хэрэг
биш шүү дээ, уг нь. Манай нам Засгийн газрыг огцруулах асуудал тавьж магадгүй
юм яриад байна. Гэхдээ би “Эхлээд хуулиа хэлэлцчих. Хуулийнхаа дагуу асуудлаа
шийдээд Засгийн газраа засаад явна гэвэл заавал огцруулах тухай яриад яахав.
Ямар огцруулах дон туссан хүмүүс биш” гээд хэлээд байгаа юм. За ийм л
хариултууд өгье дөө.

-Эцэст нь нэг зүйлийг
асууя. Давхар дээлний асуудлыг шийдэхэд 17 сайд кноп дарчихвал тэгнэ, дарахгүй
бол хууль зөрчинө гэх мэтийн зүйлүүд яригдаад, хуулийг янз янзаар тайлбарлаад
байх юм. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ бол сонирхлын зөрчлийн асуудал мөн л
дөө. Гэхдээ 17 сайд санал хураалтад орох уу, үгүй юу гэдэг нь хуулиа яаж
ойлгохоос шалтгаална. Хуульд заасны дагуу сонирхлын зөрчил мөн гэж харж байгаа
бол тэд санал хураалтад оролцохгүй. УИХ-ын гишүүний хувьд санал өгөх эрхийг
минь хязгаарлаж байна гэж үзвэл санал хураалтдаа оролцож болно. Ер нь сонирхлын
зөрчил гэдэг бол ёс зүйн асуудал. Ёс зүйн асуудлыг хуулиар хатуу тайлбарлаж
болдоггүй юм. Харин ард түмэн шүүмжилдэг юм.

-17 сайдын нэр хүндэд л
хохиролтой юм болно гэж үү?

-Өөрт нь л хохиролтой. Түүнээс биш тэднийг
санал өгүүлэхгүй гээд гарыг нь ард нь хүлэх асуудал байхгүй.

-Кноп дарчихлаа гэхэд
асуудал Цэц дээр очихгүй юу?

-Тийм зүйл байхгүй. 17 сайд кноп дарчихсан
байхад дараа нь хуулийн хүрээнд үүсэх асуудал байхгүй. Харин нийгэм тэдэнд
шүүмжлэлтэй хандах байх. Албан тушаалтайгаа зууралддаг, зөөлөн сандалд дуртай
нөхдүүд юм байна” гэх мэтээр өөр юу юу ч гэдэг юм. Ямар ч байсан нийгэм тэднийг
баалж таарна. Энэ нь тухайн хүний нэр төрд л халтай байх. Түүнээс биш ёс зүйн
асуудлыг хатуу хуулиар шийдэж болохгүй. Ёс зүйн холбогдолтой асуудлын талаар Ёс
зүйт төр гэдэг номондоо би тодорхой бичсэн л дээ.

-Сайд нар санал
хураалтад орох, үгүй нь ёс зүйн асуудал байтал танай намын бүлэг тэдэнд “Битгий
кноп дар” хэмээн тулгаж байгаа нь ёс зүйгүй үйлдэл мөн байх нь ээ?

-Та ёс зүйтэй холбоотой асуудлаа анхаарна
уу гэсэн сануулга өгсөн юм болов уу гэж ойлгосон. Хэрэв та энэ хуулийн санал
хураалтад оролцвол дараа нь ёс зүйтэй холбоотой шүүмжлэлд өртөж магадгүй байна
шүү гэдгийг нь хэлж өгсөн байх. Үүнийг нь миний эрх хэмжээнд халдаж байна гэж
ойлговол тэр л биз. Нөгөө талаас надад ёс зүйн асуудлыг минь сануулж өгч байна
гэдэг утгаар бодвол сайн л биз.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцантай ярилцлаа.

-Хаврын чуулган эхэлж, улс төр хөдөлгөөнд орлоо. Давхар дээлийг
дан болгоно гэж яриад байгаа хуулийн төслийг батлах эсэх асуудлыг энэ долоо хоногт
шийдэх байх. Баталлаа гэхэд хэзээнээс хэрэгжүүлэх вэ гэдэг дээр маргалдаад байх
шиг байна л даа?

-Онолынх
нь хувьд оршил болгоод хэдэн зүйлийг юуны өмнө хэлчихье. Тухайлбал, Үндсэн хуульд
хүрэлгүйгээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахыг хязгаарлах
асуудлыг органик хуулиар зохицуулах удаа дараагийн оролдлого нь улс төрийн намуудын
субьектив нөлөөнөөс болж хэрэгжиж чадаагүй өдий хүрсэн л дээ. Харин Ерөнхийлөгч
санаачилж, улс төрийн бусад намууд дэмжиж одоо энэ өөрчлөлтийг хийх гэж байгаад
талархаж байна. Бид өмнө нь гаргасан алдаагаа засах ёстой. Энэ алдаанаасаа ичиж
цаг алдах шаардлага байхгүй. Ийм учраас Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсандаа нэг ёсондоо
хүлцэл өчиж байна.

-УИХ-ын гишүүн  сайдын
албыг давхар хаших нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь алдаа байжээ гэж үү?

-Хэдийгээр
энэ өөрчлөлт нь тухайн үед  төрийн машин гацаагүй
ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэж  тайлбарладаг.
Тэр цаг үедээ хагас дутуу таарч тохирч байсан байж болно. Гэвч өнөөдрийн өндөрлөгөөс
харахад энэ өөрчлөлт одоо цагт тохиромжгүй гэдэг нь амьдралаар батлагдаж байна.
Ер нь бол 1789 оны Францын хүний болон иргэний эрхийн тунхагийн 16 дугаар зүйлд
хүний эрхийг хамгаалаагүй, төрийн эрх мэдлийг хуваарилаагүй улсад Үндсэн хууль оршдоггүй
гэж заасан байдаг. Монтеске тэртээ 1748 онд нийтлүүлсэн Хуулийн амин сүнс бүтээлдээ
хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэгтгэвэл эрх чөлөөг боомилно. Эрх чөлөөг боомилбол
шударга шүүх байхгүй. Парламент, шүүх хоёр нийлбэл хуулийн дарангуйлал үүснэ. Эрх
мэдэл, шүүх хоёр нэгдвэл бодит дарангуйлал үүсэх бололцоотой гэж дүгнэсэн байдаг.
Тиймээс Үндсэн хуулийг дордуулсан долоон өөрчлөлтийн хамгийн их шүүмжлэлийн бай
болсон энэ заалтыг одоогийн парламент нэн даруй засах шаардлага бий болчихоод байна.  Ингэвэл нэгдүгээрт алдаагаа засч байгаа хэрэг.
Улс орны хувьд ч тэр Монгол Улсын системийг зөв голдиролд нь оруулахад томоохон
түлхэц болно гэж бодож байна. Үндсэн хуульд энэ өөрчлөлтийг оруулж, УИХ-ын гишүүн
сайдын албыг давхар хаших болсноор эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг алдагдуулж, гүйцэтгэх
эрх мэдэл нь парламентаа давамгайлж байсан хуучин тогтолцоог сэргээсэн. Хуучин тогтолцоо
гэдэг нь социализмын үеийнхийг хэлээд байна. Тэр үед Ардын их хурал нь жилд нэг
удаа хуралддаг. Засгийн газар буюу сайд нарын зөвлөл нь бүх ажлаа хийдэг байсан
шүү дээ. Ялангуяа Засгийн газрын 19 гишүүний 17 
нь УИХ-ын гишүүний албыг давхар хашиж байгаа одоогийн явдал нь яалт ч үгүй
хуучны тогтолцоогоо сэргээе гэсэнтэй агаар нэг болчихоод байна.

-Ардын намынхан төр барьж байхдаа энэ өөрчлөлтийг яагаад хийж
чадалгүй, давхар дээлтэйгээ яваад байсан юм бэ гэдэг асуудал бас гарна…

-Энэ
тухайгаа би эхэнд нь хэлсэн шүү дээ. Юм болгоныг өмнөх рүүгээ түлхэхээ болих хэрэгтэй.  Герман, Английн парламентад сайд нарын эзлэх хувь
маш цөөн байдаг. Гэтэл өнөөдрийн манай парламент 39 хүний ирцтэй хуралдаад 20 гишүүн
хууль баталж байна. Энэ нөхцөлд Засгийн газрын гишүүн давамгайлах боломж бүрдчихээд
байна. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга байхгүй. Ингээд дээдэс нь суудлаа олохгүй
бол доодос нь гүйдлээ олохгүй гэдэг үг бодит болж хувирах нь. Тийм учраас Засгийн
газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төслийн хэрэгжих хугацааг наашлуулъя гээд байгаа
юм. Парламент нь хяналтаа сайн тавьдаг, Засгийн газар нь гүйцэтгэх ажлаа сайн хийдэг
болмоор байна. Гэтэл дээр байгаа энэ хоёр байгууллага нь суудлаа олохгүй байхаар
орон нутаг, яам, агентлаг, төрийн өмчийн аж ахуйн байгууллагууд гүйдлээ олохгүй
байна. Нийгэм, эдийн засгийн хямралын тухай ярьж байгаа боловч цаанаа төрийн тогтолцооны
хямрал нүүрлэчихээд байна шүү дээ. Үүнийг илааршуулах арга нь давхар дээлийг нэн
даруй тайлах.  Үүнийг шийдэхэд хугацаа алдаж
болохгүй гэдэг дээр манай намын бүлэг тогтсон.

-Тэртэй тэргүй дараагийн сонгууль болоход бараг хоёрхон жил
үлдэж байхад заавал Засгийн газрыг өөрчилж, тогтворгүй байдал бий болгох нь ард
түмэнд хохиролтой биш үү?

-Улс
төрийн тогтвортой байдлын тухай яриа бий. Засгийн газрын гишүүд давхар дээлээ тайлснаар
улс төрийн тогтвортой байдал алдагдахгүй гэж би үзэж байгаа. Харин ч эдийн засаг
хямарч, ард түмний амьдрал ядуурч, ажилгүйдэл ихэсч, өргөн хэрэглээний барааны үнэ
нэмэгдэж, мөнгөний ханш суларвал төрийн тогтворгүй байдал үүснэ. Нөгөө талаар төрийн
тогтолцооны гажуудлаас болж төр тогтворгүй болно шүү дээ. Тийм учраас төрөө тогтвортой
байлгая гэвэл эдийн засгаа өөд нь татаж, зөв бодлого явуулж, төрийн тогтолцооны
гажуудлыг нэн яаралтай засах хэрэгтэй.  Тэгэхгүй
бол наад зах нь иргэдийн парламентад итгэх итгэл алдарна.  УИХ ч гэж дээ гишүүдээ сайдын албан тушаалд аваачдаг
газар юм байна гэдэг ойлголт иргэдэд төрнө. 
Ингээд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё, парламентын хоёр танхимтай болъё
гэх мэтийн ярианууд газар аваад эхлэх шинжтэй. Эцсийн эцэст ард түмний төлөөллийн
байгууллага болсон парламент нь нэр хүндтэй, өөрийнхөө чадавхийг бүрэн дүүрэн ашиглаж
чадвал сая Монгол Улс хөгжинө.   Энэ л Монголын
ардчиллыг аврах нэг арга болно. Ийм учраас хугацаа алдах ёсгүй.

-Танай нам энэ хуулийг батлагдсаных нь маргаашнаас хэрэгжүүлье
гээд байгаа билүү?

-Ирэх
долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлж эхэлнэ гэдэг горимын санал бий гэж ойлгож байгаа.
Нөгөө талаар заавал 17 сайдтай зууралдаад 
давхар дээлийг нь тайлна гээд зүтгээд байх албагүй. Тодорхой хувь нь үлдээд
ажлаа хийж болно. Гэхдээ үүнийг олонхи шийднэ. 
Ядаж л Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг нь УИХ-ын гишүүн байж болно.
Үүнээс цааш хэтрэхгүй байх шаардлагатай байна. Мөн 50 хувь нь УИХ-ын гишүүн,
50  хувийг нь гаднаас томилох  хувилбар 
байж болно. Гэхдээ үүнд би лав дурамжхан байгаа.

-Танхимын гишүүдийн 50 хувь нь эсвэл Ерөнхий сайд нь огцорвол
Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ өөрчлөгддөг хуулийн заалттай. Тэгэхээр дээрх хуулийн
төсөл батлагдаад сайд нарын давхар дээлийг тайлуулчихад Засгийн газар огцрох болчихоод
байгаа юм биш үү?

-Энэ
асуудлыг яаж оновчтой шийдэх вэ гэдэг арга замыг хайх хэрэгтэй. Тэр эрх нь хэлэлцүүлгийн
явцад нээлттэй байгаа. Түүнээс биш би эрх баригч хүчний удирдлага биш. Сайд нарын
хэдийнх нь давхар дээлийг тайлуулна гээд шийдчихэж чадахгүй. Бүгдээрээ хэлэлцвэл
буруугүй гэдэг зарчмаар л явах хэрэгтэй. 
Мэдээж Засгийн газрын гишүүдийн 50 хувь нь зэрэг огцорвол эсвэл Ерөнхий сайд
солигдвол шинэ Засгийн газар бүрэлддэг хуультай.

Хэрэв
Засгийн газрын гишүүдийн 50 хувийнх нь давхар дээлийг тайлчихвал хуулийнхаа дагуу
тийм асуудал болно л биз. Ямар галав юүлчихэж байгаа биш.

-Тэгэхээр Ардын намынхан заавал Засгийн газрыг огцруулах бичиг
өргөн барилгүйгээр энэ хуулийн төслөөр асуудлыг шийдэх гээд байх шиг харагдаад байна…

-Мэдэхгүй.
Засгийн газрыг огцруулдаг ч бай, үгүй ч бай ямар ч байсан эхний ээлжинд суурь гажуудлаа
арилгах шаардлагатай байна. Хамгийн наад зах нь хариуцлагын тогтолцоо сайжирна.

-Ер нь шинээр Засгийн газар бүрдүүллээ гэхэд  үүсээд байгаа нөхцөл байдал, эдийн засгийг сайжруулж,  бүх зүйл өргөс авсан юм шиг зүгээр болчихно гэж
үү. Үүний оронд одоо байгаа хүмүүсээ шахаж ажиллуулаад энэ хүнд байлаас гарах нь
зөв биш үү?

-Одоо
байгаа хүмүүст ажиллаж чадна гэсэн баталгаа байгаа юм уу. Хүн бүхэн өөр өөрийнхөө
өнцгөөс харж байна.  Анхнаасаа  мордохын хазгай болчихсон юм. Засгийн газрын танхимыг
хэт олон гишүүнтэй байгуулж, дийлэнхийг нь УИХ-аас бүрдүүлснээс болж асуудал үүссэн.
Бодит байдал дээр болохгүй гэдэг нь батлагдчихаад байхад явуулаад байх юм уу. Тиймээс
энэ Засгийн газар зайлшгүй тогтвортой оршин тогтнох ёстой гэж үзэж байгаа юм бол
гол яамдын сайдуудаа аваад үлдэнэ биз дээ. Энэ бол эрх баригчдын л бодлогоос шалтгаална.

-Энэ хуулийн төслийг батлах эсэхийг шийдэх давхар дээлтэй
яваа 17 сайд санал хураалтад орох ёсгүй гэж танай намынхан үзээд байгаа…

-Эрх
баригчид өөрсдөө юу гэж тайлбарлахыг мэдэхгүй юм. Жишээ нь хууль хэлэлцэж байхад
ашиг сонирхлын зөрчилтэй гишүүд санал хураалтад оролцохгүй гэж хэлээд манай хоёр
гишүүнийг хөөгөөд гаргаж байсан удаа бий. Харин одоо энэ хуулийн төсөл дээр өөрсдөө
яах юм. Засгийн газрын 17 сайд ашиг сонирхлын зөрчилгүй гэж үзвэл хуралдаанд суух
байх. Зөрчилтэй гэж үзвэл гараад л явна биз. Ямар ч хүн хараажийн мэдээжийн ойлгомжтой
байхад сайд нар эрхбиш бодох байлгүй дээ. Ард түмнээс мандат аваад ирсэн хүмүүс
аливааг бодож тунгааж зөв шийдвэр гаргах чадвартай байлгүй гэж найдаж байна.

-Сонирхлын зөрчлийн хуулиар энэ тохиолдолд яах ёстой гээд
заачихсан юм бэ?

-Хуулийнх
нь заалтыг хэлээд өгье. УИХ-ын Дэгийн тухай хуулийн санал хураалт явуулах ерөнхий
журамд “Гишүүн шийдвэр гаргах асуудлаар өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн хувьд
ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж үзвэл санал хураалтад оролцохоос сайн дураараа татгалзах
бөгөөд энэ тухайгаа хурал даргалагчид урьдчилан мэдэгдэнэ” гээд заачихсан байгаа.

-Үүнийг үндэслээд 17 сайдыг хөөгөөд гаргачихвал
гишүүдийн санал өгөх эрхэд халдана гэж АН-ынхан үзээд байгаа л даа?

-Хууль
нь ийм байна шүү дээ. Тийм учраас сайд нарын ухамсар мэдэх биз дээ. Минийхээр бол
энэ 17 сайд санал хураалтад оролцох ёсгүй.

-Хэрэв 17 сайд санал хураалтад оролцоод кноп дарчихвал яах
вэ?

-Тэгвэл
Ашиг сонирхлын зөрчлийн хууль байгаа учраас асуудал Цэц дээр очих байх.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

 

Засгийн газрыг огцруулах тухай
яриа гарах нь. Гарах нь ч гэж дээ. Улс төрийн намын генсекүүд хэдийнэ ингэж яриад
эхэлсэн байна. Өнгөрсөн пүрэв гаригт тэд 
Засгийн газрыг огцруулах тухай л хэлэлцэх гэсэн бололтой цуглав.   МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга  Ж.Мөнхбат 
“Бид энэ Засгийн газрын хариуцлагагүй ажилласан хоёр сайдыг огцруулъя гэдэг
асуудал тавьсан. Гэтэл хүлээж аваагүй, тэднийхээ толгойг  илээд аваад үлдсэн. Харин одоо улс орны нөхцөл
байдал улам дордлоо. Тиймээс иргэд Засгийн газартай нь хариуцлага тооц гээд шаардаад
эхэллээ” гэсэн байна. Ногоон намынхан ч Засгийн газар огцрох цаг болсон гэж дуугарчээ.
Хамуг Монгол хөдөлмөрийн намынхан  энэ саналыг
олзуурхан дэмжиж, “Монгол Улсыг өтөнд баригдсан тэмээ шиг болгосон Засгийн газрыг
огцруулах хэрэгтэй” гэсэн байна. Ингээд хуралд ирсэн намууд Засгийн газрыг огцруулах
саналд нэгдээд таржээ. 

Энэ хурлыг  ажиглаж 
байхад Ардын нам нэг л их буурьтай харагдаж байна лээ. Асуудалд нухацтай
хандаж, ухаантай дуугарах гээд хичээгээд байгаа үзэгдэх юм. Олон жил шийдвэр гаргаж,
бодлого тодорхойлж, төрийн эрх барьсантай нь холбоотой байх л даа. Гэхдээ сөрөг
хүчин буурьтай байснаас “сэлэмтэй” байсан нь дээр байдаг юм. Баруун солгойгүй улс
төр хийж, эрх баригчдыг бажгадуулах нь улс оронд ашигтай юм байна гэдгийг өнгөрсөн
20 жилийн туршлагууд харуулаад авсан. Өөрөөр хэлбэл АН-ын сөрөг хүчин байсан он
жилүүд эрх баригчдыг ирлэж, хурцалж, ажилд нь ташуур өгч байжээ.  Алдаа багатай шийдвэр гаргахад нь сөрөг хүчин
нөлөөлдөг байсан юм байна.  Тийм  учраас АН-д хүчтэй сөрөг хүчин байх нь зохидог
гэсэн яриа гарсан биз.  Гэхдээ сөрөг хүчний
имиж нь зөвхөн АН-д зохиод байдаг юм биш. Тухайн нам стилиэ хэр зөв сонгохоос л
бүх юм шалтгаална. Харамсалтай нь өнөөдөр МАН стилиэ зөв тодорхойлж чадахгүй байгаа
учраас сөрөг хүчнийх нь имиж зохихгүй байна.

Тэгвэл МАН  яах ёстой юм. 
Сөрөг хүчин ямар байдгийг харуулах 
хэрэгтэй.  Ингэвэл сөрөг хүчин яах
бол гэдэг айдсыг эрх баригчдад өгмөөр байна. 
Сэтгэлийн хөөрлөөр бодлогогүй  шийдвэр
гаргаж болохгүй. Сөрөг хүчин хянаж байгаа, мэдвэл бид баларна гэдэг ойлголтыг эрх
баригчдын толгойд суулгаач. Сөрөг хүчин хариуцлагагүй, овлигогүй дарга нарыг хүмүүжтэл
нь овсгоотой, ухамсартай улс төр хийх хэрэгтэй байна. Дахиж ийм алдаа гаргавал сөрөг
хүчнийхэнд “алуулах” юм байна гэж сандартал нь ажилламаар байна.  Буруу шийдвэр гаргаж, бүхнийг нурааж чадахгүй
болтол нь сөрөг хүчин “сэлэм” эргүүлдэг болмоор байна. Эрх баригчид туршлагагүй,
хүүхэд шиг юм яривал шившиг болгодог баймаар байна. 

АН 2000 оны  парламентад ганцхан суудалтай  байхдаа л эрх баригчдыг чичрүүлдэг байсан. Сөрөг
хүчин байсан бусад бүх цаг үедээ  АН эрх баригч
Ардын намын тэнэг үг, буруу үйлдлийг олонд дэлгэж, булай болгодог байж.  Энэ нь эрх баригч байсан МАН-ыг буурьтай болгоод
сургачихаж.  Тиймээс Ардын намынхан  өнөөдөр тэр “хайрцагнаасаа”  гарч чадахгүй, ямар ч зүйл дээр дарга шиг царай
гарган суудаг болжээ. Энэ нь сөрөг хүчнийх нь имижид тохирохгүй, эв дүйгүй, үнэмшилгүй
харагдаад байна. Тэгэхээр МАН сөрөг хүчнийхээ стилийг зөв сонгож, эрх баригч АН-ыг
буурьтай болгох хэрэгтэй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

 “Гэр хорооллыг орон
сууцжуулах төсөл” орон нутгийн өмчит газрын дарга А.Лхагвадоржтой ярилцлаа.

-Гэр хорооллыг орон сууцжуулах төсөл чухам ямар шатандаа явж
байна вэ?

-Гэр
хорооллыг орон сууцжуулах төсөл орон нутгийн өмчит газрын хувьд ноднингоос хойш
гэр хорооллын иргэдтэй уулзаж ажлаа хийж байна.

-Барилгын компа­ниуд иргэдтэй гэ­рээ байгуулж, гэр хо­рооллын
дахин төлөв­лөлт хийгээд байгаа  ажлаас танай
төсөл өөр юм уу?

-Өөр
шүү дээ. Одоо яваад байгаа дахин төлөвлөлтийн ажлыг Гэр хорооллын хөгжлийн газар
хариуцаж байгаа.  Харин манай Гэр хорооллыг
орон сууцжуулах га­зарт  ноднингоос хойш нийтдээ
25 мянга га­руй иргэний хүсэлт ирүүл­сэн байна. Орчин нөх­цөлөө өөрчилье, орон сууц
бариулъя гэдэг хүсэлт тавьсан гэсэн үг. Тийм учраас манай байгууллагын зүгээс эдгээр
иргэдийн дунд газраа яаж үр ашигтай ашиглах вэ гэдэг талаар сургалт явуулж, тэднийг  38 бүлэгт ху­ваа­чихаад байна. Бид одоо явж байгаа
дахин төлөвлөлтөөс арай өөр маягаар буюу газар шинэчлэн зохион байгуулах хэлбэрээр
гэр хорооллыг орон сууц­жуулах юм. Энэ бол хотын дарга Э.Бат-Үүлийн гэр хорооллыг
дахин төлөвлөх ажлын бас нэг хувилбар нь юм.

-Газар шинэчлэн зохион байгуулах нь одоо өрнөж байгаа дахин
төлөвлөлтөөс ямар ялгаатай юм бэ?

-Одоогийнх бол  ком­паниуд давуу эрхтэйгээр гэр хорооллын иргэдтэй
гэрээ байгуулж, орон сууцжуулах ажил хийж байгаа шүү дээ. Харин газрыг шинэчлэн
зохион байгуулна гэдэг нь газрын эзэд давуу эрхтэй байна гэсэн үг.  Жишээ нь энэ ажлыг хариуцаж байгаа манай байгууллага
гэр хо­рооллын газрын эзэдтэй уул­заж газраа яаж үр ашигтай ашиглах талаар ярина.
Тэгэхэд иргэд янз бүрийн саналтай байх нь мэдээж. Нэг хэсэг нь газар дээрээ амины
орон сууц бариулъя гэнэ. Нөгөө хэсэг нь нийтийн орон сууц бариулах хүсэлтэй байна.
Газраа бэлэн мөнгөөр зарах бодолтой хэсэг ч байна. Тэгвэл айлуудыг 50, 50-иар ч
юм уу, эсвэл 100, 100-гаар нь нэг бүлэг болгочихно. Бүлэг болсон айлуудынхаа газрын
хэмжээнд тохируулж орон сууцжуулах төлөв­лөгөөгөө гаргана гэсэн үг. Жишээ нь бүлэг
болсон 100 айлын газар нийлээд 10 га байлаа гэж бодъё. Энэ газрыг яаж зохион байгуулах
төлөвлөгөөгөө иргэдтэй хамтарч гаргана гэсэн үг. 100 айлын 50 нь амины орон сууц
бариулах хүсэлтэй, 30 нь нийтийн орон сууцанд амьдрах сонирхолтой, 20 айл нь бэлэн
мөнгөө авах хүсэлтэй байлаа гэж үзье.

Үүндээ
тулгуурлаад арван га газрынхаа  төлөв­лөгөөг
гаргана. Үүнийгээ барилгын компаниудад санал болгоно.  Барилгын ком­паниуд тооцож үзээд ашигтай бол тухайн
иргэдтэй гэрээ байгуулах юм. Арван га газрын тэдэн хувьд нь энэ  айлуудын хүсээд байгаа барилгуудыг барих юм байна.
Үлдсэн тэдэн га нь манай ашиг болох юм байна гэдэг тооцоогоо хийгээд зөвшөөрвөл
гэрээ байгуулна.

-Айлуудад зөвхөн газар нь байхад л бо­лох юм уу.  Иргэд газар дээрээ орон сууц бариулахын тулд тухайн
компанидаа мөнгөн төлбөр төлнө гэх мэтийн ярианууд байсан…

-Газрын
эзэн тухайн компани хоёр тохи­рол­цож л таарна. Компа­ниуд ашгаа тооцож үзээд хөрөнгө
оруулах сонирхолгүй гэвэл газрын эзэд тавьсан нөхцөл шаардлагаа бууруулж, аль болох
компанид ашиг­тай санал болгон төлөвлөлтөө өөрчилж бол­но. Мэдээж аль алин­даа ашигтай
байхаар  тохи­рол­цож ажлаа явуулна гэсэн
үг.

-Одоо явж байгаа дахин төлөвлөлтөд хам­­рагдаагүй гэр хороол­лынхон
газраа шинэч­лэн зохион байгуулах төсөлд хамрагдана гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Аль аль хэсэгт газ­рын шинэчлэн зо­­хион байгуулах юм. Дүүр­гүүдээр
нь тодорхой хэлж болох уу?

-Бүх
дүүргийн иргэд газраа шинэчлэн зохион байгуулж, орон сууцжуулах хүсэлтээ өгчихсөн.
Тиймээс иргэд­тэй ээлж дараагаар уулзаад явж байна. Хамгийн гол нь иргэдэд амины
орон сууц бариулах уу, нийтийн орон сууцанд орох уу гэдэг сонголтыг өөрс­дөөр нь
хийлгэж бай­гаа нь чухал юм. Ийм сонголт­гүйгээр шууд л газраа нэг компанид өгөөд
орон сууцанд орох нь харамсалтай шүү дээ. 

-Энэ төсөл хэзээнээс бодитоор хэрэгжиж эхлэх юм бэ?

-Журам
боловсруулах ажлын хэсэг гарчихсан. Энэ сараас журам бат­лаг­дах байх. Тэр хүр­тэл
иргэдийн дунд албан бусаар бүлгэм бай­гуу­лах ажил өрнөж байна. Тиймээс иргэд оршин
суугаа газар дээ­рээ хэрхэн амьдрах сай­­хан мөрөөдлөө хэсэг бүлгээрээ нийлж, төлөвлөгөө
болгон гарга­на. Энэ төлөвлөгөөг нь ажил хэрэг болгох хүсэл­тийг компаниудад тавина
шүү дээ. Тэгэхээр одоо айлууд хамар хашаа, гудамжаараа эвлэл­дэн нэгдэж зохион байгуулалтад
орох нь чухал байгаа юм. Хэн түрүүлж эвлэлдэн нэгдэнэ,  тэдэнтэй эхний ээлжинд хамтран ажиллахаас өөр
аргагүй болно.

-Төр яаж оролцох юм?

–
Эвлэлдэн нэгдсэн иргэдийг газраа шинэчлэн зохион байгуулах төлөв­лө­гөө­гөө гаргахад
нь тусалж хамтран ажиллах учиртай юм. Иргэдийг зохион байгуулах ажлыг хариуцна.
Мөн төрийн зүгээс газрыг шинэчлэн зохион байгуулах ажлын дэд бүтцийн асуудлыг ший­дэхэд
оролцож таа­раа. Түүнчлэн хяналтаа тавих эрхтэй.

Гэр
хорооллыг орон сууцжуулах олон сонголтын нэг нь газар шинэчлэн зохион бай­гуу­лах
арга юм шүү дээ. Энэ төслийг хэрэгжүүлснээр нэг хашаанд олуулаа амь­дардаг айл өрхүүдийн
асуудал маргаангүйгээр шийдэгдэх боломжтой. Хамгийн гол нь хувийн ганц өмч болсон
газрын эзэд давуу эрхтэй байх боломжийг энэ төслөөр олгох юм. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Оюундарьтай
ярилцлаа.
      

-Тэгэхээр танай намаар сүүлийн үед ямар
сонинтой вэ гэдгээс яриагаа эхлэх үү?

-Манай нам 2014 оныг дотоод сургалтын жил болгон зарласан.
Үүний хүрээнд намын анхан шатны байгууллагуудад хүрч ажиллахаар төлөвлөж байна.
Тэдэнд зориулж  багаар ажиллах, манлайлагч
байх тухай сургалт явуулахын зэрэгцээ намын мөрийн хөтөлбөрийн явц, ирэх  2016 оны сонгуулийн бэлтгэл ажлын талаар  сумдын чуулган хийхээр бэлтгэж байна. Энэ бол  нэлээд урт хугацааны нарийн төлөвлөлттэй ажлууд
л даа. 

-АН засгийн эрхэнд гараад  бараг хоёр жил болох нь. Сонгуулиар амласан мөрийн
хөтөлбөрийн биелэлт ямар байгаа бол, ажлын бүтээмж хэр байна гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт  жил бүрийн тайлангаар тодорхой гарч байгаа. Өнгөрсөн
сонгуулиар манай намаас гаргасан мөрийн хөтөлбөрийнхөө дагуу Засгийн газар ажлаа
явуулж байна. Мэдээж дөрвөн жилийн дотор амжихааргүй том зорилтууд манай мөрийн
хөтөлбөрт бий. 2030-2040 он гэхэд үр дүн нь харагдахаар бүтээн байгуулалтын ажлууд
олон тусгагдсан. Энэ бүхний биелэлт яг тэдэн хувьтай явж байна гэх боломж одоо байхгүй.
Тодорхой тоогоор илэрхийлсэн бодитой зорилтууд байсан. Тухайлбал, аймгуудыг  хатуу хучилттай замаар холбоно, оношилгооны төвтэй
болгоно гэх мэтийн ажлууд эхнээсээ хэрэгжиж буйг  хүн бүхэн харж байгаа биз ээ. 

-Улс төрийн намууд сүүлийн үед хэлэлцүүлэг
ихээр зохион байгуулдаг болжээ. Гэхдээ эрх баригч намынхан оролцдоггүй, оролцохоороо
үл ойшоо­сон байдалтай шүүмжлэл хэлээд гардаг гэсэн яриаг улс төрийн намууд гаргаад
байх шиг байна…

-Хамгийн сүүлд МАН-ын зохион байгуулсан хурал үнэхээр шүүмжилмээр
байсан шүү дээ. Хэлэлцүүлгийнхээ урилгыг хурал болохын өмнөх өдөр өгсөн.  Тэгээд хүрээд очтол Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөс
эхлээд маш олон чухал хуулиудын тухай том агуулгатай зүйлүүдийг багтаасан уриалгад
шууд гарын үсэг зуруулна гэсэн.  Үнэндээ энэ
тухай нь МАН-аас бусад намууд урьдчилж мэдээгүй. Намынхантай ярьж зөвшилцөөгүй мөртөө
намууд тэр уриалгыг нь тойруулаад гарын үсэг зураад байсан.  Хэлэлцүүлгийг ингэж биш, утга учиртай хийх ёстой.

Дээрээс нь тэнд ирсэн хэвлэлийнхэн  миний хэлсэн үгийг хасч монтажлаад зөвхөн шүүмжлэлтэй
хэсгийг нь цацаад байна лээ. Ямар ч байсан тэр хэлэлцүүлэг зорилготой, утга учиртай
байгаагүй.  Иймэрхүү шоунд бид оролцох ч ёсгүй.

-Ямар учраас?

-Сөрөг хүчин нийгмийн өөрчлөлтийн талаар шүүмжлэл өрнүүлэх
хэлэлцүүлгийг хийдэг. Тэр нь эрх барьж байгаа намын үйл ажиллагаанд ажил хэрэгч
зөвлөгөө болох ч тал байдаг. АН сөрөг хүчин байхдаа иймэрхүү хэлэлцүүлгүүдийг хийдэг
байсан. Харин эрх баригч нам тийм хэлэлцүүлэгт оролцож явдаггүй юм. Яагаад гэвэл
тэд улс орныг удирдаж,  ажил хийж яваа хүмүүс.
Тэртэй тэргүй нийгмээс ирж байгаа шүүмжлэлийг 
үйл ажиллагаандаа тусгаад бодлого шийдвэрээ гаргаж яваа. Эрх баригчид бол
ажил хийдэг болохоос хэлэлцдэг хүмүүс биш ээ. Өөрсдөө ажил хийх үүрэгтэй байж, үүнийг
өөрчилнө, ингэнэ, тэгнэ гээд хэлэлцээд суух нь зүйд нийцэхгүй.

-Эрх барьж байгаа хүчин бусдын саналыг
сонсч, зөвшилцлийн журмаар ажлаа явуулах ёстой биш гэж үү?

-Улс төрийн намын үүрэг зорилгыг онолынх нь талаас бодох ёстой.
Улс төрийн намууд ямар бодлогоор улс орныг авч явах юм бэ гэдгээ сонгуулиар танилцуулж
өрсөлддөг. Ард түмний итгэлийг хүлээсэн нам нь засгийн эрх авч, парламентад олонхи
болдог. Тиймээс  ард түмний дунд хэлэлцүүлэг
зохион байгуулж, санаа бодлыг нь сонсох юм уу эсвэл парламентын ажлыг зөвшилцлөөр
явуулах ёстой.

Энэ нь ард түмнээс нэг ширхэг ч санал аваагүй парламентын
гадна байгаа намуудын хийх ёстой ажил биш. Ийм хэлэлцүүлэг өрнүүлээд түүндээ эрх
баригчид ирсэнгүй гэж ярих хэрэггүй.

-Ер нь ард түмнээс санал аваагүй, парламен­тад
суудалгүй намууд хэн ч биш. Хэлэлцүүлэгт оролцох, зохиох эрхгүй гэж үү?

-Ерөөсөө тэгж хэлээгүй. Онолын хувьд зарчим ярьж байна. Парламентад
сонгогдсон намууд, гишүүд тэртэй тэргүй ард иргэдийн үгийг сонсч бодлого шийдвэртээ
тусгаад явж байгаа. Харин Улс төрийн намын тухай, Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт
оруулахаар УИХ-аас ажлын хэсэг гаргасан. Энэ хүрээнд хэлэлцүүлэг зохион байгуулж,
жижиг намуудыг оролцуулаад байгаа юм. Яагаад гэвэл энэ хуулиудад улс төрийн бүх
намын эрх ашиг хөндөгдөх учраас тэдний оролцоо, санал нь мэдээж чухал байлгүй яахав.
Түүнээс биш өөр бусад асуудлаар байн байн парламентын гадуур цуглараад асуудал хэлэлцээд
байгаа нь улс төрийн онолынхоо эсрэг юм болоод байна.

-УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга ч жижиг
намууд байх хэрэггүй гэж хэлснээсээ болоод нэлээд шүүмжлүүлээд авсан.  Ер нь АН-ын байр суурь жижиг намуудыг татан буулгахад
оршиж байна гэдэг ойлголт сүүлийн үед бий болчих шиг боллоо?

-Сонгуулиар шалгарсан намуудын хүрээнд аливаа бодлого хэлэлцэгддэг
бусад орны туршлагууд байдаг юм билээ. Үүнээс үндэслэж  Д.Эрдэнэбат гишүүн зүгээр санал гаргасан юм билээ.
Түүнээс биш энэ нь  АН-ын байр суурь биш.
Мэдээж аливаа хэлэлцүүлгийн явцад хүмүүс олон орны туршлагыг ярьж, янз бүрийн санал
хэлдэг шүү дээ.

Тэр л маягаар явсан болохоос тэгж өөрчилнө гэж яриагүй. Үүнийг
нь өлгөж аваад улс төр хийсэн байх.

УИХ-аас гарсан ажлын хэсгүүд Улс төрийн намын тухай, Сонгуулийн
тухай хуулийн төслүүдийг жижиг намууд маш сайн танилцуулж байгаа байх. Үнэхээр тэд  нухчин даруулахгүй л гэж байгаа бол эдгээр хуулиудын
ажлын хэсгээр дамжуулж, саналаа оруулах эрх нь нээлттэй шүү дээ. 

-Эдийн засаг хямарч, ам.долларын ханш
дийлдэхээ байсан энэ хүнд үе яг АН-ыг засаг барих хугацаанд бий болчихлоо. Та энэ
талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-Ер нь эдийн засаг бол ямар нам эрх барьснаас үл хамааран
унаж, сэргэдэг шүү дээ.

Эдийн засгийн хямрал дэлхий нийтийн хэмжээнд явагдаж байгаа
зүйл. Өнөөдөр бид Орос, Хятад гэсэн хоёрхон худалдан авагч, нийлүүлэгчтэй. Тиймээс
тэнд хямрал болбол манай эдийн засаг унадаг. Хятад улс нөөц хуримтлуулах шаардлагагүй
гэж үзээд зэс, нүүрс авахаа болиход л  манай
эдийн засаг хямарч байна. Хамгийн гол нь бид эдийн засгаа сайн байх үед тодорхой
хэмжээний нөөц хуримтлуулж чадаагүй сул цацсаныхаа горыг өнөөдөр амсч байна. Харин
сая Алтны ил тод байдлыг бүрдүүлэх тухай хууль гаргасны хүчинд алтны нөөц нэмэгдэх
хандлагатай болж байна. Зөв бодлого явуулбал үр дүн нь ийм хурдан гардгийн жишээ
энэ. Алтын үнэ нэмэгдээд ирвэл ам.долларын ханш баригдах сайн талтай.

Нөгөө талаасаа нэг зүйлийг эргэцүүлмээр байгаа юм. С.Батболдын
Засгийн газрын үед  нүүрс, зэсийн үнэ дэлхийн
зах зээл дээр дээд цэгтээ хүрсэн.

Тийм учраас манай ДНБ-ий өсөлт их байсан. Харамсалтай нь тэр
үед зам тавьсан бил үү. Ямар бүтээн байгуулалтууд хийлээ. Өсөөд байгаа эдийн засаг,
ДНБ нь яагаад хүмүүсийн нүдэн дээр зам, барилга болж харагдаагүй юм.  Тухайн үед болж байсан эдийн засгийн чуулган дээр
хүмүүс үүнийг л асууж байсан. Сэтгүүлчдийг ингэж асуухад хариулж чадах хүн олдохгүй
байсан шүү дээ. Тэгвэл өнөөдөр эдийн засаг муудлаа гээд шүүмжлээд байгаа боловч
1800 гаруй км зам тавьчихлаа, хотын уулзваруудыг цэгцэллээ. Удахгүй Амгалангийн
дулааны станц ашиглалтад орох нь. 11 аймаг оношилгооны төвтэй болох нь. Амьдрал
эцсийн эцэст жижиг зүйлээс бүтдэг гэж Дейл Карнегийн үг бий шүү дээ. Үүн шиг бид
өнөөдрийг хүртэл том том өсөлт ярьсаар ирсэн болохоос хэзээ ч замын түгжрэл, хүүхдийн
цэцэрлэгт анхаарал хандуулж байсангүй. Энэ бүхнийг АН хийгээд ирэхээр “жижиг, сажиг
юм хөөцөлдлөө” гээд шүүмжлээд байна. Ер нь бол олон түмэнд таалагддаг юм гэж байдаггүй.
Тэд үргэлж шүүмжилдэг,  шүүмжлэх ч эрхтэй.
Гэхдээ эцсийн дүнг сонгууль тавьдаг. Үүнээс өмнө бид эрх баригчдыг сайн, муу ажиллалаа
гэж дүгнэх  шаардлага байхгүй.

-Оюу толгойг ядаж ажиллуулахгүй бол хөрөнгө
оруулалт бүр зогсчихлоо. Хүмүүс мөнгөгүй болчихлоо гэдэг л яриа гадуур байна л даа?  

-Хөрөнгө оруулалт бол дэлхийн эдийн засагтай холбоотой. Дэлхийн
зах зээлд худалдан авалтын эргэлт удаашраад ирэхээр томоохон хөрөнгө оруулагчид
харзнаад эхэлж байна. Зөв үед шийдвэрээ гаргах гээд хүлээж байгаа байх. Оюу толгойн
асуудлыг хувь хүнийхээ хувьд сонирхож үзсэн л дээ. Гэтэл Монголын Засгийн газар
Оюу толгойд цахилгаан тавьж өгнө гэж амлачихаад биелүүлээгүй. Оюу толгой өөрсдөө
хөрөнгө зарж Хятадаас шон татсан. Монгол Улс Оюу толгойд зам тавьж өгөх ёстой байсан
ч хийгээгүй. Оюу толгой мөн л өөрсдөө замаа тавьсан. Энэ бүхэнд зарцуулсан хөрөнгийг
одоо яах вэ  гэдэг дээр маргаан үүсчихээд
гацаад байгаа  юм байна гэж хар ухаанаар ойлгосон.  Өмнөх засгийн үед ийм алдаатай ажилласны гор нь
өнөөдөр Оюу толгойг гацаачихаад байгаа юм биш үү. 

-Одоо намын дотоод асуудал руу оръё.
АН-ын ҮЗХ хэзээ хуралдах вэ. Эсвэл хуралдахгүй юу гэдэг асуулт өнөөдрийг хүртэл
хариултгүй явна. Тодорхой шийдэлд хүрсэн болов уу?

-ҮЗХ жилд хоёр удаа хуралддаг. Төдий өдийд хуралдана гэдгийг
намын дарга юм уу эсвэл ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны нэгийн саналаар шийддэг. Өнөөдрийн
хувьд Улс төрийн намуудын тухай хуулийг өөрчлөх асуудал яригдаж байна.  Энэ хууль хэрвээ батлагдвал улс төрийн намууд
тогтолцооны хувьд эрс өөр болох юм. Үүнээс өмнө намыг бужигнуулаад байх онцын шаардлага
алга. Нөгөө талаар манай нам 16 аймагт засаг барьж байна. Эрх баригч намын хувьд
улс орны хэмжээнд шийдэх ёстой олон ажил байна. Энэ үед заавал ҮЗХ хуралдуулах шаардлага
байна уу гэдэг асуудал байгаа юм. Гэхдээ манай нам олон фракц жигүүртэй. Тэднээс
бүрийн санаа оноо, шаардлага тавьж байна. Тэр болгонд тухай бүрт нь хариулт өгөөд
асуудлыг тайлбарлаж байгаа.

-АН ротацигүй болчихсон. Гол нь үүнийгээ
дүрэмдээ буцааж тусгах асуудлыг ҮЗХ-гоор ярья гээд байгаа. Улс төрийн намын тухай
хууль батлагдчихвал үүнийг зохицуулчихна гэж үү?

-Хэрэв ҮЗХ хуралдаад дүрэмдээ ямар нэгэн өөрчлөлт оруулж,
дотоод сонгууль явуулахаар болчихлоо гэж үзье. Дараа нь Улс төрийн намын тухай хууль
батлагдчихлаа гэж бодъё. Тэгвэл тэр үед дахиад л ҮЗХ-г хуралдуулах шаардлага тулгарна.
АН хууль нийцүүлж дүрмээ өөрчлөх шаардлага гарна шүү дээ. Тэгэхээр дахин дахин хурал
хийж, бөөн зардал үрэх болчихоод байгаа юм.

Улс төрийн намын тухай хуульд  юу явж байгаа юм бэ гэвэл намуудыг нэгдсэн үлгэрчилсэн
дүрэмтэй болгох асуудал туссан.  Өөрөөр хэлбэл,
Улс төрийн намын хуулиар бүх нам нэг ижил дүрэмтэй болно гэсэн үг. Удирдлага нь
босоо тогтолцоотой байх юм уу, хэвтээ тогтолцоотой байх юм уу гэдгийг энэ хуулиар
заагаад өгчихнө.  Ийм системээр явж байж төрийн
эрх барих нэгдмэл соёлыг бий болгоно гэж үзсэн байгаа. Өнөөдрийн байдлаар манай
нам удирдлагын хэвтээ тогтолцоотой учраас гишүүд нь өөр өөрсдөө шийдвэр гаргадаг.
Дээрээс дарга нөлөөлөөд байх нь ховор. Яг энэ соёлоороо засгийн түвшинд ч ажиллаад
байна. Тухайлбал, аймгийн Засаг даргыг иргэдийн хурал нь сонгодог. Ерөнхий сайдад
тийм ч их хамаатай биш байдлаар явдаг шүү дээ. Засгийн эрхийг АН барьж байгаа боловч
Өвөрхангай аймагт МАН ялсан учраас тэдний бодлогоор орон нутгийг удирдаж байх жишээтэй.
Ийм зөрчилдөөнтэй зүйлүүд байна. Гэтэл МАН, МАХН удирдлагын босоо тогтолцоотой учраас
даргынх нь шийдвэр бүх шатандаа хэрэгждэг. Тэд засгийн эрхийг авахаараа яг л энэ
соёлоороо ажлыг явуулдаг.  Ийм байдлыг өөрчлөхийн
тулд нам болгон нэг ижил дүрэмтэй байх асуудал 
яригдаж байна. Ийм учраас л Улс төрийн намын тухай хууль батлагдсаны дараа
ҮЗХ-гоо хуралдуулж, хуульдаа нийцүүлэн дүрмээ өөрчилсөн нь дээр гэж үзээд байгаа
юм. Түүнээс биш хэлэлцэх асуудлаас айж сандрахдаа ҮЗХ-г хуралдуулахгүй гээд байгаа
юм биш. Манай нам  1996 оны нялхсын өвчнөөсөө  салчихсан, төлөвших шатандаа явна. Гэвч нялхсын
өвчнийг дахин сэдрээх сонирхолтой хүмүүс манай намд байх шиг байна. Тэр хүслээрээ
ҮЗХ-г хуралдуулах шаардлага тавиад  байгааг
ч үгүйсгэхгүй.

-Гэхдээ АН гурван жил цус сэлбэсэнгүй
гэдэг гомдлыг яах вэ?

-Улс төрийн намын тухай хууль өөрчлөгдчихвөл АН 100 хувь цус
сэлбэнэ.

-Гэхдээ Ц.Оюундарь гэдэг хүн эрх мэдлээ
ашиглаж чадахгүй, туршлага дутсан учраас ганцхан намын даргынхаа амыг хараад ажлаа
хийж чадахгүй байна гэдэг шүүмжлэлийг жигүүрийнхэн хэлээд байгаа. Тэднийхээр бол
дүрэмд өөрчлөлт оруулсан Н.Алтанхуяг, Д.Эрдэнэбат, Ш.Түвдэндорж нарт хариуцлага
хүлээлгэх ёстой юм шиг байгаа юм?

-Шүүмжлэх эрх бүх хүнд бий. Ер нь бол манай намын лидерүүд
өнгөрсөн хугацаанд дотоод зөрчлөө дарж чадаагүй, хувь амбицуудаа барьж чадаагүй
учраас АН ялагддаг, эв нэгдэлгүй байсан юм болов уу гэж боддог. Яагаад гэвэл ардчилсан
хувьсгалаас арван жилийн дараа нь ардчиллын 
төлөөх таван нам арай гэж нэгдсэн байдаг шүү дээ.  Лидерүүдийн үзэл бодлын зөрчлөөс болоод нам амжилтад
хүрдэггүй байжээ гэдэг дүгнэлтийг би хувьдаа хийдэг. Харин одоо манай нам төлөвшлийн
шатандаа явж байна. Тиймээс тэр “зодолддог” үе өнгөрсөн. Бид хоорондоо “зодолдсоноороо”
ялагдал, задралд л хүрдэг байж. Тийм учраас өнөөдөр эв найртай байж, нэг баг болж
ажиллах нь чухал байна.  Энэ нь нэг нэгийгээ
аялдан дагалдах биш, нэг санаатай, эв нэгдэлтэй байхыг илүүд үзэж байна. Түүнээс
биш эрх мэдлээ харуулах гэж байгаа энэ гээд яваад байвал үр дүнд хүрэхгүй.  Дүрэмд өөрчлөлт оруулсан гээд байгаа гурван хүний
тухайд тийм зүйл байхгүй.  ҮЗХ-ны 228 гишүүн
хуралдаад ротаци явуулах тухай заалтыг дүрмээс хассан. Одоо ҮЗХ дахин хуралдаад
тэр заалтыг буцааж сэргээх  эсэхийг шийдэж
болно.

-Гэхдээ Улс төрийн намуудын тухай хууль
батлагдвал ҮЗХ хуралдахгүй юм биш үү?

-Үнэхээр гишүүд шаардаад ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны нэг нь бичгээр
саналаа өгөх юм бол ҮЗХ-г хуралдуулж таарна. Бид ч бэлэн байна.  Гэхдээ одоогоор тийм санал ирсэн юм алга.  Улс төрийн намуудын тухай, Сонгуулийн тухай хуулиудын
талаар бид аймаг, дүүргийн намын хорооны дарга нартаа танилцуулсан. Ийм зүйл явж
байгаа учраас ҮЗХ-г хуралдуулахгүй гээд хойшлуулаад байгаа шүү гэдэг учрыг ч тайлбарласан.
Тэгсэн ч гэлээ ҮЗХ-г хуралдуулна гэвэл бидэнд саналаа өгч болно шүү гэдгийг ч хэлсэн.
Гэвч гишүүд саналаа төдийлөн ирүүлэхгүй байна.

 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монголын телевизүүдээр Солонгос улсын сериалууд үргэлж гарч байгаа.
Гэвч үүнийг есөн шидээр хэлж, шүүмжлэх, ад үзэх кампанит ажил үе үе өрнөх юм. Энэ
бүхнийг хэн өдөөгөөд хэзээ өөгшүүлээд байдаг тухай нийт­­лэлийнхээ төгсгөлд өгүүлэх
учир одоо нэг жишээ татъя. Солонгос ээжүүд хан­гай шиг том биетэй хүүгээ зодож байгаа
дүрс кинон дээрээ их гардаг. Тэр ээж гараа зангиддаггүй. Харин хоёр алгаа тэнийлгээд
хүү­гийн­хээ цээж рүү хүрч ядан зөөлөн цохиж байгаа харагддаг. “Ухаан муутай золиг,
яаж байгаа чинь энэ юм” гэж уйлаад…

Гэтэл монгол ээжүүдийг кинонд яаж харуулдаг билээ. Толгой хуйхалж
байсан улайс­гасан төмрөөрөө дургүй хүргэсэн хүүхдийнхээ гарыг хайрч тамлаж байгаагаар
үзүүлдэг.  Яг үнэндээ солонгос ээж, монгол
ээж хоёрт онцын ялгаа байхгүй. Уурлахдаа уурлаж, баярлахдаа баяр­ла­на. Зэвүүндээ
зэвүүн, сайн­даа сайн байж чаддаг адилхан хүн. Ямар ч ялгаагүй авгай нар. Нарийн
яривал энэ дэлхий дээр солонгосчууд л монгол хүнтэй зан төрх гээд ер нь бүх зүйлээрээ
илүү төстэй гэдэг юм билээ. Тэгтэл кино урлаг нь амьдралыг ийм ялгаатай үзүүлж байгаа
нь тун сонин.

Дээрх жишээнээс манай кино урлаг ямар түвшинд юу хийгээд байгааг
та бүхэн багцаалдаж бай­на уу. Монголын кино най­руу­лагч­дад бүлтэлзсэн үрээ улайс­сан
төмрөөр хайрдаг ээж л төсөөлөгддөг юм байна. 
Үүнийгээ кино болгож хийчи­хээд хүмүүс шүүрс алдан үзнэ гэж боддог.  Тэгээд маш сайн бүтээл хийлээ гэж хөл хөөрцөг
болж, биеэ тоодог сэт­гэл­гээний төөрөгдөлд орчи­хож. Харгис хатуу тэр ээжийн тухай
киногоо сэтгэлгээний том шийдэл болсон тухай хэдэн сар, жил яриад салдаггүй. Үүнээс
чинь болоод монголчууд монгол киногоо үзэж чадахгүй байна.  Нялх хүүхдээ шалзалчихаад,  өвлийн хүйтэнд нүцгэн хөө­гөөд гаргадаг тэр зүрх
шимшрүүлэм дүрсийг чинь харахаас халширч байна.

Манайхан монгол хүмүү­сийг кинонд дүрслэхдээ зэрлэг догшин харц тулгарахаас
ч аймшигтай амьтан мэтээр гаргадаг. Мах хэрчиж байна уу гэлтэй хүн  алж хядаж, 
тасдан хаяж байгаа хэрцгийчүүдийг үзүүлдэг. Охид бүсгүйдүүдийг  хүмүүн бусаар 
эмлэн зовоож бай­гаагаар харуулдаг. Тэднийг шалны алчуур мэт доромжлон басамжилж,
хүчирхийлж буй дүрсээр киногоо “чимдэг”. 
Эсвэл хүч дорой нэгийгээ цус нөжтэй нь хутгаж,  нүдэж балбан дээрэлхэж, дээрэмдэж байгаа кадргүй
монгол кино үзээд өгье ч гэсэн манайд алга. Ийм кадр оруулахгүй бол миний киног
хүн үзэхгүй гэж боддог, жүжигчид нь ч хүн ёсонд баймгүй тийм аймшгийн юманд тоглосноороо
бахарх­даг болсон байна.

Тэгвэл солонгос кино хажууд нь тэс эсрэг юм харуулж байна. Охид,
хүүх­нүүд нь аав, ээж, ах дүүдээ битгий хэл хайртай залуудаа ч энгэр задгай харагдахаас
ичиж зовж байгаагаа ёс сур­та­хуунтайгаар үзүүлдэг. Үнсэл­цэж тэврэлдэж нүүр улайлгасан
юм огт гардаггүй.  Хүний өөрийн аав, ээжийнхээ
дэргэд  хүү, хүргэн нь архи дарс ууж үзэгдэхгүй.  Хараал зүхэл урсгахгүй. Авгай, хүүх­­нүүд нь ёс
зүйтэй ахас, дээдсээ яаж хүндэлдгийг яруу тодоор харуулж байна. Хүн ёсны харилцаа
ямар байдгийг сайнаар мэдрүүлж байна. Солонгосчууд жинхэнэдээ ийм сайн хүмүүс байдаг
гэж энд маргах гээгүй л дээ.  Тэд­ний дунд
сайн нь ч бий, саар нь ч бий. Муу, сайн сүлэлдсэн хүний амьдрал тэнд буцалж байдаг
биз.  Зүгээр л солонгосчуудын хүнд үзүүлж
байгаа урлаг нь манайхаас өдөр, шөнө, өглөө орой шиг ялгаатай байна  гэдгийг хэлэх гэсэн юм.  Хүнд зөв явахыг сургаад байх шиг тэдний кино урлагийг
энд магтаж байна.

Дэлхийд Холливудын кино гэж бий. Энэ бол яалт ч үгүй ертөнц дахинаа
хүлээн зөвшөөрөгдсөн кино үйлдвэрлэл мөн. Ур хийц үнэмшил талаасаа бусадтай зүйрлэмгүй
гайхамшиг гэдэг­тэй хэн ч маргахгүй.  Гагцхүү
хүнд өгөх үлгэр дуурайлал талаасаа учир дутагдалтай санагддаг.  Хүрз эсвэл үзэг л барих  ёстой хүний гарт хутга, буу атгуулчихаад бусдыг
алан хядаж байгаагаар ихэвчлэн үзүүлдэг учраас тэр. Эсвэл дурласан хүүхнийхээ хойноос
хөөцөлдөж, замд нь саад бол­сон бүхнийг устгадаг. Шоу цэнгээнд уриалан дуу­даж,
архи дарс, хар тамхи сурталчлаад ч байгаа юм шиг үзүүлж байгаа болгон нь нэг л таагүй.  Энэтхэг кино байна.  Дурлал, дуу, бүжиг гурваас өөр юу ч гардаггүй.
Амьдралд хэрэгтэй, хүний зан суртахуунд өгөөжтэй юм тэнд огт харагдахгүй.  Энэ бүгдээс арай хүнлэг нь солонгос кино шиг санагддаг.

Ер нь шашин бол хүн төрөлх­төнд ёс суртахуун бий болгодог тухай номлодог.
Гэхдээ орчин үед шашин гэж бараг үгүй болжээ. Лалын шашинтнууд л гэхээс өөр бусад
шашинд тэгтлээ итгэж, ёс суртахуунаа төлөвшүүлнэ хэмээн найддаг хүн ховор. Харин
шашны оронд кино урлаг  хүн төрөлхтөнд ёс
сур­тахуун бий болгох гээд байх шиг байна. Энэ шалгуурт ний­цэж байгаа киног солонгос­чууд
хийгээд байна уу гэж бодогддог юм.

Монголчуудын хувьд хэзээ­нээсээ үлгэрт дуртай ард түмэн. Үлгэр бүхэн
нь сайн сайхнаар жаргадаг учраас тэр. Тэгвэл солонгос кино болгоны төгсгөл сайхнаар
дуусдаг. Муу зүйл хийсэн бүхэн нүглээ наминчилдаг.  Хорон муу санаатнууд нь буруугаа ухаараад  Хан мөрөн рүүгээ гүйдэг.  Яая даа гэтэл чадуулсан хүмүүс нь ч тэднийг уучилж,
ойлгож уулзаад болох, болохгүйг нь ялгаж салгаж хэлж өгдөг. Эцэст нь бүх зүйл эвэндээ
орж, өмнөөс нь баярламаар сайхан байдаг. Ийм байхад солонгос киног үзүүлэхгүй гэдэг
хөдөлгөөн өрнүүлээд байдаг нь ямар учиртай юм бол.

Кино хийж чадахгүй мөртөө өөрсдийнхөө эвлүүлсэн дүр­сийг түмэнд үзүүлж,
ашиг олох гэсэн манай киночдын санаа байх л даа. Мөн манай 76 худалч буюу УИХ-ын
гишүү­дийн нөлөө ч байгаа биз. Яагаад гэж үү. Тэд орой болгон  телевизүүдийн аль болох оргил цагийг сонгоод  дэмий чалчдаг шүү дээ. “Амьдралыг сайхан болгоно.
Одоо бид ингэж ажиллана. Монгол Улсыг хөгжүүлнэ” гээд сайхан үг бүрийг цуглуулж  “цээжилснээ” хэлдэг. Харамсалтай нь монголчууд
тэд­ний энэ худал үгийг сонс­соор залхсан тул шууд сувгаа сольдог. Солонгос кино
үзэх сонголт цаана нь байгаа учраас тэр. Тиймээс улс­төрчид өөрсөдтэй нь өрсөлдөөд
байгаа солонгос кинонуудыг гаргахаа болих атгаг санаа өвөртлөөд байж сууж чадахаа
байсан нь мэдээж.

Яаж ч бодсон худалч улс­төрчдийн улиг болсон үгийг сонсч сууснаас
ёс сур­та­хуунтай солонгос киногоо үзсэн нь хамаагүй дээр. Мон­голчуудын хийсэн
алаан хядаантай, дотор зурам гаслантай, харанхуй бараан сэдэвтэй кинонуудыг үзэж,
эд эсээ үхүүлж байснаас хал балгүй солонгос кино хараад сэтгэл тайван суух нь энэ
дэнсэлсэн цагт амар байна.    

Бусад урлагийнханд ч солонгос кино садаа болдог байх. Хошин шогийнхон
гэж чивтэй, чивгүй хэдэн чавганц тайзан дээр цуглачихаад хүн ичмээр юм ярьцгаадаг.
Хүүхдийн  дэргэд үзэхийн аргагүй, сонсохын
эцэсгүй нүүр улайм юм хэлж, ярьдаг тэдний жүжиглэлийг хүмүүс сонирхохоо байгаад
солонгос кино руу хошуурдаг болсон.  Тиймээс
хошин шогийнхон солонгос киноны эсрэг дайн зарладаг байлгүй.  Сүүлд нь хэлэхэд  Дагестаны зохиолч Расул Гамзатов гэдэг хүн зохиол
гэж юу байдаг тухай “Бичсэн зохиолоо аавдаа, эхнэр­тээ, хүүхдүүддээ  уншиж өг. Тэгэхэд ичмээр юм байхгүй бол наадах
чинь зохиол” хэмээн хэлсэн байдаг юм билээ. Үнэхээр үнэн үг. Хөгшин болсон ээж­тэйгээ,
эхнэр, нөхөр, үр хүүхэдтэйгээ тойрч суугаад хэн нь ч хэнээсээ ичихгүйгээр үзэж чадаж
байвал тэр урлаг юм байна. Солонгос кино үзэхээр тийм байдаггүй гэж үү. Хөгшин хөвөө,
хүүхэд шуухад хэнтэй ч хамт суугаад үзэхэд орох байх газар олж ядан нүүр улайдаггүй
юм.  

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Эдийн засгийн хөгж­лийн дэд сайд О.Чулуунбаттай
ярилц­лаа.

 
-Өнөөдөр Эдийн засгийн форум эхлэх гэж
байна. Энэ удаагийн чуулганаар яригдах гол асуудал нь юу байх бол?

-Эдийн засгийн фо­румд Монгол Улсын бод­лого тодорхойлж бай­гаа
улстөрчид орол­цоно. Тиймээс өнгөрсөн жилүүдэд эдийн засагтаа бид сайн, муу ямар
зүйлүүд хийв гэдгээ ярилцаж,  алдаа, оноогоо
цэгнэх ёстой.  Ялангуяа  өнгөрсөн жилийнхээ үр дүнг сайн ярилцах хэрэгтэй.
Зөвхөн сайн сайхан бүхнийг  нь түүж яриад
өөрсдийгөө магтаад өнгөрөх ёсгүй. Мэдээж өнгөрсөн жил сайн зүйлүүд болсон. Монгол
Улс орон сууц ихээр барилаа. Монгол Улсын түүхэнд тэмдэглэх  том амжилт яах аргагүй мөн. Өнгөрсөн жил асар
их зам тавьж, ашиг­­лалтад орууллаа. Энэ мэтчилэнгээр дурдв­ал сайн зүйлүүд бий.
Гэх­­дээ эдийн засаг хүнд­рэлтэй байна. Өнгөрсөн жил төсвийн орлого 1.5 их наядаар
тасарлаа.  Худалдааны төлбөрийн баланс
1.5 тэрбум ам.доллараар дутлаа. Төгрөгийн ханш 25 хувиар уналаа.  Иргэдийн худалдан авах чадвар 25 хувиар суларлаа.
Монгол Улсын рейтинг дэлхийн зах зээл дээр уначихлаа. Дэлхийн гол үнэлгээний агентлагууд
хоёр жилийн өмнө манайд хоёр В нэмэх гэсэн үнэлгээ өгч байлаа. Гэтэл өнөөдөр бид
хоёр В хасах гэдэг үнэлгээ рүү орж байна. Энэ бол цаашдаа сайжрахгүй гэдэг үнэлгээ.
Гадаадын хөрөнгө оруулалт буур­лаа. Гадныхан Монголд хөрөнгө оруулах сонир­холгүй
болсон байна.  Эдийн засгийн ийм үед  форум болж байгаа нь сайшаалтай. Тийм уч­раас
яагаад эдийн засаг хүндэрсэн тухай, одоо яах ёстойгоо ярих хэрэгтэй.  Тэгж чадвал эрх баригчид ард түмнээсээ, зах зээлээс
ит­гэл олж авна.  Ямар ч алдаа гаргаагүй юм
шиг, буруугаа нуугаад байх нь өөрсдийгөө хуу­рахаас цааш хэтрэхгүй. Ядаж  Монголын эрх ба­риг­чид алдаа хийснээ ойл­гочихжээ
гэ­дэг мес­сежийг зах зээлд өгмөөр байна. 

-Манайхны алдаа юунд байна вэ?

-Хуулиа дахин дахин өөрчилж байна.  Ямар ч тооцоо судалгаа хийхгүй, тухайн салбарынхантай,
нийгэмтэйгээ зөвшил­цөхгүйгээр хуулиа өөрч­лөхийг  зориод байдаг. Энэ нь сайн үр дүн авч ирсэнгүй.  Хуулиа баталсны дараа янз янзаар тайлбарлаж байна.
Төр, эрх баригчид нь болох, болохгүй авир гаргаж байна. Зах зээл дээр урьдчилан
таамаглахын аргагүй авирлаад байна. Энэ нь таагүй нөхцөл байдал үүсгэх шалтгаан
болчихлоо. Үүнийг эдийн засгийн форумаар яриасай гэж бодож байна. Бүгдээрээ цуглаад
өөд өөдөөсөө харж суугаад эдгээр асуудлуудаа хэлэлцээсэй. Тэрнээс биш зөвхөн сөрөг
хүчнийхэн нь шүүмжлээд, эрх баригчид нь өөрсдийгөө өмөөрч, бүх зүйл сайхан байгаа
мэтээр яриад өнгөрөөсэй гэж бодохгүй байна. 
Эдийн засгийн форум гэдэг бол эрх баригч, сөрөг хүчин хоёрын ард түмэнд таалагдах
гэж үзэл бодлоо уралдуулах тэмцээн биш. Тэртэй тэргүй ийм уралдаан нь дөрвөн жилд
нэг удаа болдог. Тэр нь сонгууль. Тиймээс энэ удаагийн форумаар монголчууд яавал
амжилтад хүрэх тухайгаа ил тод яримаар байна. Ямар гарц, болом­жууд байгааг эрж
хайя.  Энэ нь дэлхийн зах зээлд эерэг мэдээ
болж очно.

-Эдийн засгийг эрх баригчид ийм хүнд
нөх­цөлд хүргэлээ гээд сөрөг хүчнийхэн хангалттай шүүмжилж байх шиг байна…

-Уул уурхайн сал­барын хууль эрх зүйн орчноо бид тав, зургаан
жилийн өмнөөс муутгаад эхэлчихсэн  шүү дээ.
Ураны тухай хууль, Гэнэ­тийн ашгийн татвар,  
Стратегийн ордын ту­хай,  урт нэртэй
хууль, Стратегийн салбарт га­даа­дын хөрөнгө оруу­лалтыг зохицуулах ту­хай хуулиуд
гарсны дараа нөхцөл байдал мууд­сан. Оюу толгой болон “Чалко”-д гаргасан манай Засгийн
газрын авир зэрэг нь дэлхийн зах зээлд байдаггүй, соёлгүй бодлого байлаа.  Олон улсын стандарт, дүрэм журамд нийцээгүй дүрмээр
тоглолоо. Энэ бол бидэнд маш том сургамж. Үүнийгээ ойлголоо, ухамсарлалаа гээд л
хэлчих юм бол зах зээл маш сайнаар хүлээж авах гээд байна.

-Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль гаргасан
нь  алдаагаа ухамсарласны нэг хэл­бэр гэж
ойлгоод байгаа. Гэвч гадны хөрөнгө оруулалтад эерэг үр дүн гарахгүй байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлаад хоёр, гурван сар болж
байна. Уг нь үүний дараа гадаадын хөрөнгийн биржүүдээр  зарагдаж байгаа Мон­голын төслүүдтэй хол­боотой
хувьцааны үнэ дээшлэх ёстой юм. Гэвч тийм юм алга. Монгол Улсын Засгийн газрын бонд
дэлхийн зах зээл дээр өдөр болгон арилжаалагдаж байна. Үүний үнэ өсөх ёстой. Гэтэл
бас байдаггүй. Энэ нь ерөнхийдөө хөрөнгө оруулагчид манайхаас болгоомжлоод байгааг
харуулж байна.  Хууль батлангуут өргөс аваад
хаячихсан юм шиг бүх юм сайхан болчихно гэж байхгүй л дээ. Бид үйлдлээрээ, ааш аран­шингаараа
эерэг мессежийг өгөх ёстой. Энэ нь удаан байна.

-Эрх баригчид гаргаж байгаа ааш авираа
за­сах шинж байна уу, таныхаар?

-Манай зах зээлийн болон Чингэс бондын үнэлгээ доошилчихлоо. Гадаадын хөрөнгө оруу­­лалт 50 хувиар багасчихлаа.
Тэгэхээр одоогийн эрх баригчдын гаргаж байгаа авир ямар байгаа нь харагдаж байгаа
биз дээ. 

-Ядаж  Оюу толгойгоо гацаанаас гаргачих хэрэгтэй байна
л даа?

-Мэдээж. Яаж ч бодсон Оюу толгой бидэнд мөнгө өгч, хөрөнгө
оруулах гээд байгаа юм шүү дээ. Тийм учраас ямар ч яриагүй ажлыг нь явуулах ёстой.
Оюу толгой Монголын ард түмний өмнө маш том үүрэг хүлээсэн гэдгээ ухамсарлаж байгаа.  Оюу толгой манай Засгийн газартай хэл амаа олол­цож
чадахгүй болсон уч­раас нийт иргэдэд хандаж өнгөрсөн жил байна уу даа, Монголын
гудамжуудаар “70 :30” гэсэн бичигтэй самбарууд өлгөсөн бай­сан. Тэр бол ядаж ард
түмэнд өөрсдийгөө ойлгуулах гэсэн санаа. Өөрөөр хэлбэл,  Оюу тол­гойн ирээдүйд бүрэл­дэх орлогын 70 хувийг
Монгол, 30 хувийг бид  авна гэсэн утгатай
зүй­лүүдийг гудамжаар өл­гөж байв. Манайд орж ирэх  70 хувийн орлого  дотор татвар, цахилгаан, түлшний орлого багтаж
байгаа. Ийм их мөнгийг Монголд  өгөх гээд
байхад нь саад хийгээд байгааг гадныхан ойлгохгүй  бай­на. Зарим хөрөнгө оруулагчид “Танайхан авлига
хараад байна уу” гэж хардахад ч хүргэж байна. Үнэхээр Оюу толгой Монголоос мөнгө
авах гээд байгаа бол хориг тавьж болно. Гэтэл бидэнд өгье гээд байхад гэдийгээд
байна шүү дээ. Австралийг хар л даа. Тэдний бүх баялгийнх нь 75 хувийг гадаадын
компаниуд өмчилдөг. Гэхдээ баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, ашиг олсных нь
дараа орлогынх нь 70 хувийг австраличууд, үлдсэн 30 хувийг нь хөрөнгө оруулагчид
нь авч байна шүү дээ. Ийм зарчмаар л явъя гэдгээ Рио Тинто хэлээд байна.  Олсон мөнгөө Монгол даяар жигд тархаая, туслан
гүйцэтгэх монгол компаниудыг ажиллуулъя гээд байна. Тэр хэрээр нь  монгол өрх айл бүрийн орлого тодорхой хэмжээгээр
нэмэгдэнэ. Харамсалтай нь энэ өнцгөөс нь асуудлыг харахгүй юм. Зөвхөн  Рио Тинто Монголын баял­гаар баяжих гээд байгаа
мэтээр аашлаад байх юм. Ийм байдлаар явах юм бол  Монголд ямар ч төсөл хэрэгжихгүй, бид хэзээ ч
орлоготой болохгүй.

-Валютын ханшийн энэ хэлбэлзлийн талаар
танаас асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Таны бодол ямар байгаа вэ?

-Өнгөрсөн жил Мон­голбанк дөрөв, таван их наяд төгрөг зах
руу орууллаа. Энэ бол сүү­лийн 20 жилд болж буй анхны тохиолдол. Монголд худалдаж
авах юм байхгүй учраас энэ мөнгөөр гаднаас 
юм худалдаж авч таараа. Тэгэхээр валютын ханш өснө шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд
үнэ тогтворжуулах хө­төлбөрийг Засгийн га­зар зогсоох байлгүй дээ. Яагаад гэвэл
энэ хөтөлбөрийг дэлхий даяа­раа туршаад, 
бо­ломжгүй юм байна гэд­гийг нь баталчихсан.  Аме­рикчууд, англи, ита­личууд туршиж, үзээд  бүгд ялагдсан. Дэлхий дахинд туршигдаад алдаа
юм байна гэдэг нь нотлогдчихсон аргыг манай Засгийн газар хэрэг­жүүлж амжилтад хүрэх
гэж оролдох хэрэггүй.

-Энэ бодлогуудаа сайны жишээ болгон яриад
байгаа…

-Валютын ханш  бол Монголбанкны
бод­логотой шууд холбоотой. Төв банкны бодлогын хүүнээс чухал асуудал нь энэ. Яагаад
гэвэл мон­голчууд өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүнийхээ 70-80 хувийг импортоор
авч байна. Тийм учраас ханш бидний халаасанд өдөр бүр нөлөөлдөг.  Гэ­тэл энэ төгрөгийн ханш нь уначихаар худалдан
авах чадвар дагаад бууралгүй яах юм. 

-Ерөнхий сайд гад­наас элдэв юм худалдан
авахаа боль гээд байгаа л даа?

-Монгол Улс чадах юмаа эх орондоо хийе. Гэвч илүү өртгөөр
до­тооддоо юм хийж, дэл­хийд өрсөлдөнө гэж хайран цаг заваа барах хэрэггүй.  Бид уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хамгийн хямд үнээр
дэлхийн зах зээлд нийлүүлэгч гэдгээрээ том өрсөлдөгч байж чадна. Гэвч бид боломжоо
ашиглаж чадахгүй байна. Бүх төслөө зогсоогоод эхэл­лээ. Уул уурхайн салбараа дахиад
эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Түүнээс биш Монгол Улс дотооддоо бүгдийг үйлдвэрлэнэ
гэвэл үлгэр. Үүнд цаг хугацаа шаардлагатай. Харин үүний оронд төмөр, зэс, алт, нүүрс,
уран, мо­либденээ дэлхийн зах зээлд нийлүүлж ашиг олъё. Энэ тохиолдолд дэлхийн ямар
ч орон би­дэнтэй өрсөлдөхөд хэцүү.  Яагаад
гэвэл манай өртөг хямд. Бүх ордоо ил аргаар олборлож болно. Тэгээд ч уул уурхайн
хамгийн том худалдан авагч хажууд байна. Энэ боломжоо ашиглах ёстой. Дээрээс нь
засаг төр  бизнест бага оролцмоор байна. Лиценз
цуцална, сэргээнэ, хаана, бооно. Үүгээрээ л Монголд орж ирэх хамаг орлогыг хаагаад
байна шүү дээ. 

-Шууд хэлэхэд  энэ бүхэн таны ажиллаж байгаа Засгийн газар, Эдийн
засгийн хөгжлийн яамны хийж байгаа ажил гэж ойлгоод бай­­на. Өнөөдрийн эрх баригчдын
нэгд тооцогдож байгаа таны буруу ч энд бий байх.  Эсвэл Н.Батбаяр сайд “бүх зүйлийг сайнаар бод”
гээд таны үгийг сонсохгүй,  ажиллах боломж
олгохгүй байгаа юм уу. Ямартай  ч нэг яамыг
толгойлж яваа хоёр хүний байр суурь зөрүүтэй байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Макро бодлого ийм байх ёстой гэдэг тө­сөөллийг манай яам
хийж байгаа.  Хоёр өгүүлбэрээр тайлбарлах
гээд хичээе. Монгол Улс энэ жилдээ ийм дайны хөрөнгө оруу­лалттай байна. Үүний
30, 40 хувийг  хувийн хэвшлийнхэн бүрдүүлнэ.  20 хувийг 
нь төсөв,  үлд­сэнийг нь гадны хөрөнгө
оруулалтаар бүрдүүлнэ гэх мэтээр тодорхойлж байна. Харин уул уурхайн салбарт тэртэй
тэргүй хувийн хэвшлийнхнийг оруулах ёстой.  Гэтэл ма­най­хан өнөөдөр бүгдийг нь буцаагаад
Засгийн газрын төсөл болгоод байна. Ингээд 1990 оноос өмнөх тог­толцоо руугаа шилжиж
байна.  Засгийн газрын мэдлийн бүх төсөл дарга
нарын бизнес болчихдог гэдгийг  Америк, Европын
туршлага харуулсан.  Харамсалтай нь манайд
өнөөдөр ийм л тогтолцоо үйлчлээд эхэллээ. Засаг нь өөрөө бизнесийнхний хувь заяаг
шийддэг уч­раас ямар ч ажил урагшаа явахгүй байна.  Энэ бү­хэн бол бодит үнэн. Би  бодит мэдээллийг л олон түмэнд түгээж үүргээ биелүүлж
байна. Үүнийгээ Засгийн газарт ч хэлдэг. Дэлхийн зах зээл дээрх эдийн засгийн үнэлгээ,
статистикийн тоонуудыг харж байгаад үнэнийг 
ярьж байна. Бодит байдал дээр  бид
иймэрхүү л байна шүү дээ. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монголд суугаа АНУ-ын Элчин
сайдын яамны Дэд тэргүүн Көрк Макбрайдтай ярилцлаа.

-Манай хоёр орны харилцаа
ямар түвшинд байгаа талаар яриагаа эхлэх үү?

-Манай хоёр орны харилцаа төр
засгийн түвшинд маш сайн байгаа гэж боддог. Бид хоёр талын харилцааны асуудлаар
ярилцахаар жил бүр уулзалт хийдэг. Өнгөрсөн жилийн уулзалт гэхэд 2013 оны арваннэгдүгээр
сард Вашингтон хотод болсон. Бидний хооронд ялгаанаас илүүтэй ижил төстэй, нийтлэг
ашиг сонирхол олон  байгаа гэдэг дээр санал
нийл­сэн. Миний хувьд өн­гөрсөн зун  Монголд
то­милогдон ирэхээсээ өмнө гурван долоо хоногийн турш Вашингтонд саатаж бэлтгэл
зөвлөгөөнүүдэд оролцсон. Энэ үеэр Аме­рикийн төр засаг төдийгүй иргэний нийгэм нь
Монгол Улсад сүүлийн 20 гаруй жил явагдаж байгаа ардчилсан шинэчлэл өөрчлөлтийг
асар их хүндэтгэж, сонир­хож байгааг олж харсан. Өнөөдөр хоёр орны хоо­рондын харилцаа
бизнес, соёл, урлагийн салбар дахь хувь хүмүүсийн харилцаагаар улам бүр тодорхойлогдож
байна. Америкийн компаниуд харилцан ашигтай хөрөнгө оруулалт, бизнесийн бо­ломжууд
Монголд байна гэж хардаг. Нөгөө талаар АНУ-ын компаниуд бизнесийн туршлага болон
тодорхой хэмжээний хөрөнгийг Монголд авчирч, монгол түншүүдтэйгээ хамтран эдийн
засагт нь хувь нэмэр болж чадна гэж боддог.

-Тухайлбал, АНУ-ын компаниуд
манай аль салбарыг илүү сонирхож байгаа бол?

-Тодорхой зүйл нь мэдээж уул
уурхайн салбар.Монгол орны асар их баялгийн нөөцийг ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд
оруулж улс орныг хөгжүүлэх чиглэлээр хувийн болон төрийн өмчийн монгол компаниудтай
хамтран ажиллах сонирхол АНУ-ын уул уурхайн чиглэлээр ажилладаг компаниудад бий.
Уул уурхайгаас өөр төрлийн компаниудад ч ийм сонирхол байгаа. Тухайлбал, манай
“Шульц Глобал Инвестмент” зэрэг компани уул уурхайн сал­бараас бусад жижиг бизнесүүдэд
хөрөнгө оруулах сонирхолтой. Бо­ловсрол, шинжлэх ухаан, өндөр технологи, байгаль
орчин, ногоон хөгжил гэх мэтийн олон салбарт Америкийн компаниудын төдийгүй шинжлэх
ухааны салбарынхны сонирхол өндөр байдаг.

-Манай улстай уул уурхай,
эдийн засаг, бизнесийн салбарт хамтран ажиллахад хэр таатай байгаа бол?

-Мэдээж Монгол Улсад гадаадын
компаниуд орж ирэхэд санаа зовоох асуудлууд байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хүндрэл
бэрхшээлээсээ боломж нь давуу байдгийг энд хэлэх хэрэгтэй. АНУ-ын компаниуд ялангуяа
ухаалаг технологийн тал дээр дэлхийд тэр­гүүлэгч байдаг. Жи­шээлбэл,”Пибоди” компани
бол уул уурхайн нөхөн сэргээлтийн чиглэлдээ дэлхийд тэргүүлдэг гэдгийг мэдэх байх.
Үнэхээр орчин үеийн шилдэг технологиор байгалийг унаган төрхөнд нь оруулж чаддаг.
Энэ компани Монголын уул уурхайн салбарт хамтран ажиллах сонирхол маш их байгаа.
Гэвч санаа зовоож байгаа асуудал нь мэдээж зах зээлээ тэлэх, урагшаа ахих тал дээр
Монгол Улс заримдаа жаахан удаашралтай байх хандлага байгаа юм. Монгол Улс эрдэс
баялгаа ашиглах тал дээр нухацтай бодож, шийдвэр гаргах ёстой гэдгийг АНУ-ын Засгийн
газар болоод ард иргэд бүрэн дүүрэн ойлгож байгаа. Америкийн компаниуд Монголд орж
ирлээ гэхэд удаан хугацаанд тогтвортой ажиллахыг эрмэлздэг. Яагаад гэвэл тухайн
улсдаа зөвхөн хөрөнгө оруулаад зогсохгүй дэлхийн аль ч улс оронд очоод хариуцлагатай,
чанартай ажилладаг гэдгээ харуулахыг зорьдог. Энэ зарчмаараа тэд Монголд ажиллахыг
хичээдэг.

-Гэтэл тогтвортой ажиллах
боломжийг нь манайхан олгохгүй байна гэж хэлэх гээд байна уу. Монгол Улсын хууль
эрх зүйн орчин тогтворгүй байдаг, шинэ Засгийн газар нь өмнөх шийдвэрүүдээ үгүйсгэдэг
гэсэн гад­ныхны шүүмжлэл бий л дээ?

-Тэр бол үнэн шүү. Дээшээ, доошоо
янз бүр болох зүйлүүд байсан. Ийм тогтворгүй байдал үнэхээр бэрхшээл дагуулдаг.  Гэхдээ боломжууд байгаа гэдэг нь тодорхой. Гадаадын
компаниуд болон төр засаг Монгол Улстай бодит түншлэлийг тогтоохын тулд Монгол дахь
зах зээлийн дүрэм журмыг илүү сайн ойлгох ёстой. Өнгөрсөн оны есдүгээр сард Нью-Йорк
хотноо Монгол Улс Ил тод байдлын гэрээнд гарын үсэг зурсанд бид их баяртай байгаа.
Энэхүү гэрээг сүүлийн дөрвөн жил хагасын хугацаанд ярилцаж байж байгуулсан юм. Гэрээ
нь зөвхөн АНУ-ын компаниудад төдийгүй бусад улс орнуудад ч Монгол Улсын дүрэм журмыг
ойлгоход хэрэгтэй зүйл болсон гэж үзэж байгаа. Мөн Засгийн газар нь ч хууль тогтоомж,
дүрэм, журмуудаа илүү ойлгомжтой, тогтвортой байлгах ёстой гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн
хэрэг юм. Одоо бид Ил тод байдлын гэрээг Монгол Улсын Их Хурал соёрхон батлахыг
хүлээж байгаа.

-Ил тод байдлын гэрээнд юу
тусгаж байгаа талаар дэлгэрэнгүй хэлж болох уу?

-Бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх
чиглэлээр нэлээд асуудлыг тусгасан. Гэрээ хэрэгжээд эхэлбэл Монгол Улсын Их Хурлаар
хэлэлцэж байгаа хуулийн төслүүдийг англи хэл рүү хөрвүүлдэг болох юм. Ингэснээр
Монголд хөрөнгө оруулах сонирхолтой гадаадын компаниудад Улсын Их Хурал ямар хуулийн
төслүүд хэлэлцэж, ямар дүрэм журам гаргах гээд байгаа нь ойлгомжтой, тодорхой болж
өгөх юм. Улсын Их Хурлаар хэлэлцэгдэж буй хуулийн төсөлтэй гадны компаниуд танилцаад,
60 хоногийн дотор өөрсдийн саналаа хэлдэг байх боломжийг тусгаж өгч байгаа юм. Ер
нь Монгол, Америкийн хооронд байгуулсан Худалдаа хөрөнгө оруулалтын ерөнхий хэлэлцээр
гэж байдаг. Үүний хүрээнд бид жил болгон хоёр талын уулзалт зохион байгуулдаг байлаа.
Гэвч Монголд болж байгаа зарим зүйлийн талаар ойлголт бага байсан учраас энэ хэлэлцээр
сүүлийн гурван жил зогсчихсон. Харин дээр хэлсэнчлэн Ил тод байдлын гэрээг Монгол
Улсын Их хурлаар соёрхон баталсны дараа АНУ-ын худалдааны төлөөлөгчийн газраас хүмүүс
Улаанбаатарт ирж, Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын ерөнхий хэлэлцээрийн дагуу яриа хэлэлцээгээ
үргэлжлүүлэх юм. Хэдийгээр олон жилийн дараа байж болох ч энэ нь Чөлөөт худалдааны
гэрээ рүү хөтлөх болов уу гэж бид найддаг. Ямар ч байсан хоёр орны худалдаа, хөрөнгө
оруулалтын харилцааг нэмэгдүүлэх яриа хэлэлцээ үргэлжлэх нь гэж ойлгож болно. Энэ
нь харилцааны шинэ эриний эхлэл болно гэж үзэж байна.

-Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын
ерөнхий хэлэлцээр гурван жил зогсчээ. Энэ хугацаанд хоёр орны худалдаа, хөрөнгө
оруулалтын харилцаа зогсонги болчихсон байсан гэж ойлгож болохгүй биз дээ?

-Мэдээж энэ хэлэлцээр зогссоноос
болоод хоёр орны худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ багасаагүй, харин ч өссөн.
Аль аль талын компаниуд боломж байгааг олж хараад хамтарч ажиллаж чадсан. Худалдаа
хөрөнгө оруулалтын хэлэлцээрийг цаашид үргэлжлүүлснээр энэ боломж улам л нэмэгдэнэ
гэсэн үг.

-Эдийн засагч хү­ний хувьд
танаас асууя. Монгол Улсын эдийн засгийн талаар хөндлөнгөөс ямар дүгнэлт хийж байгаа
вэ. Өнөөдөр бид импортоо багасгаж, ам.долларын ханшийн өсөлтийг хязгаарлах тухай
ч яриад эхэлж байна…

-2013 оны эдийн засгийн өсөлтийн
мэдээ ирэх дөрөвдүгээр сард гарах ёстой. Гэхдээ Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
11-12 хувийн өсөлттэй гарна гэж хүмүүс төсөөлж байгаа байх. Хэрвээ ийм өсөлт гарах
юм бол дэлхийд өндөрт тооцогдох үзүүлэлтийн нэг болно шүү дээ. Тийм учраас Монгол
Улсын эдийн засаг унаж байна гэдэгтэй би хувьдаа санал нийлэхгүй байгаа. Өнгөрсөн
жил Монгол Улсын эдийн засаг 14 хувийн өсөлттэй гарсан. Үүнтэй харьцуулбал одоо
нэг хоёр хувиар буурсан нь үнэн. Гэхдээ л энэ бол өндөр үзүүлэлт. Харин гадаадын
шууд хөрөнгө оруулалт багассан нь үнэн. Яагаад гэвэл Монголд юу болоод байгааг гадны
компаниуд ойлгох гэж цаг хугацаа алдаж байна. Энд хоёр зүйл тодорхой байна. Нэгдүгээрт,
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд илүү ил тод,ойлгомжтой байх ёстой гэдгийг
Монгол Улсын Засгийн газар ойлгож байна. Хоёрдугаарт, дэлхийн зах зээл дээр ашигт
малтмалын ханш өсч байна. Энэ утгаараа 2014 онд илүү боломжууд гарч магадгүй юм.
Мэдээж доллар, төгрөгийн ханш санаа зовоох асуудлын нэг мөн. Гэхдээ тийм ч аюултай
хэмжээнд оччихсон гэж бодохгүй байна. Валютын ханшийн уналт, бууралт бол аль ч улсад
байдаг л зүйл. Мэдээж хэрэглээнийхээ ихэнхийг импортолж, доллараар худалдаж аваад
байх юм бол санаа зовоох асуудал мөн. Гэлээ гээд энэ нь импортыг хязгаарлах шалтгаан
биш шүү дээ. Тухайлбал, АНУ дэлхийд хамгийн их гадаад худалдааны алдагдалтай улсад
тооцогддог. Гэвч үүнээс хамаарахгүйгээр эдийн засаг нь сайн байж чаддаг.  Ер нь бол бизнесийн болон худалдааны асуудал дээр
иймэрхүү хязгаарлалт, төрийн оролцоо бага байх нь зөв гэж боддог. Харин Засгийн
газар нь экспорт, импортыг тэнцвэржүүлэх тал дээр л анхаарах хэрэгтэй. Нүүрсээ боловсруулж
цахилгаан болгож экспортлох байдлаар ч юмуу нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
чиглэлд гол анхаарлаа хандуулах нь үр дүнтэй байх.

-АНУ-аас Монгол Улсад суух
шинэ Элчин сайд томилогдоод тийм ч удаагүй байна. Шинэ Элчин сайд томилогдоод ямар
ажлуудыг хийж амжуулсан бол?

-Миний бодлоор Элчин сайдын анхаарч
байгаа гол зүйл бол хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцааг нэмэгдүүлэхэд чиглэж
байгаа. Мөн эмэгтэй Элчин сайдынхаа хувьд эмэгтэйчүүдийн асуудалд илүү анхаарч,
хөндөж тавьдаг. Батлан хамгаалах салбарт манай хоёр орны цэргийн хамтын ажиллагаа
өргөжиж байна. Монгол Улс энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Афганистан,
Судан болон бусад газруудад ч энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байсан.
Тиймээс орчин үеийн цэргийн тактик, чадвар зэрэгт монгол цэргүүдийг сургах тал дээр
АНУ хамтран ажиллаж байгаа. Гэхдээ Элчин сайд Кэмбэлл энд ажиллах хугацаандаа бизнес,
эдийн засгийн харилцаанд илүү түлхүү анхаарал хандуулсан гэдгээрээ танигдах байх.
Өнөөдөр Америк, Монголын харилцаа хөгжлийн тусламжид суурилсан харилцаанаас бизнес,
эдийн засгийн хамтын ажиллагаа руу шилжиж байна. Тод­руулбал, АНУ-ын Олон улсын
хөгжлийн агентлаг, Мянганы  сорилтын сангийн
чиглэлээр үзүүлж байсан тусламжид суурилсан харилцаа манай хоёр орны дунд байсан.
Тэгвэл одоо энэ харилцаа өөр түвшинд гарч,бизнесийн хамтын ажиллагаа буюу хоёр орны
хувийн хэвшил хоорондын, эсвэл төр, хувийн хэвшил хоорондын харилцаа руу шилжиж
байна. Элчин сайд Кэмбэллийн жил хагас ажилласан энэхүү хугацаанд бизнесийн боломжууд
сайжирч, түүнийг ашиглах нь ч нэмэгдэж байна.

-Мянганы сорилтын сангаас
явуулж байсан тусламжийн хөтөлбөр үргэлжлэх үү. Үүнтэй адил төстэй төсөл хөтөлбөр
байгаа болов уу. Бизнесийн хамтын ажиллагаа одоогийн байдлаар ямар түвшинд байна.
Онцлоод хэлэх төсөл хөтөлбөр байгаа юу?

-Хойд Америк-Мон­голын Бизнесийн
Зөвлөл гэж байгууллага бий. Энэ байгууллагад хоёр орны хооронд бизнес хийдэг АНУ,
Монголын 200 гаруй компани байдаг. Одоогийн байдлаар бид бүгдийн анхаарлын төвд
байгаа томоохон төсөл бол Таван толгойн нүүрсний ордыг ашиглах төсөл. Уг төсөлд
Америкийн “Пибоди” компани голлох үүрэгтэй оролцох боломжийг эрэл­хийлж байна. Оролцох
байх гэсэн найдлага, хүлээлт ч бий.

Мянганы сорилтын сангийн төслүүд
ам­жилттай хэрэгжээд өнгөрсөн есдүгээр сард дууссан. Нийтдээ 285 сая ам.долларын тусламжийн хөтөлбөрийг
хэрэгжүүлсэн шүү дээ. Хөрөнгийн эрхийн төслийн хүрээнд л гэхэд гэр хорооллын хашааны
газрыг бүртгэлжүүлж, 15 сая хуудас кадастрын зургийг цахимжуулсан байдаг. Хашааныхаа
газрыг бүртгүүлж, гэрчилгээ авсан иргэд түүнийгээ банкинд барьцаалж зээл авах боломжтой
болсон зэргээр ихээхэн ач холбогдолтой
төслүүд болсон юм. Мянганы сорилтын сангийн энэхүү хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэхийн тулд
Монгол Улс дахиад өргөдөл гаргах боломж бий. Гэхдээ нэг “эерэг” асуудал бий. Энэ
нь Монгол Улсын эдийн засаг сайжирсан, ядуу буурай орны ангиллаас хэдийнэ гарсан
явдал. Гэтэл Мянганы хөгжлийн сорилтын сангийн хөтөлбөр нь Африкийн ядуурал ихтэй
орнуудад зориулагдсан юм шүү дээ.Тиймээс Монгол Улс энэ хөтөлбөрийн шалгуурт тэнцэхгүй
болчихож байгаа юм. Мэдээж энэ бол сайн мэдээ.

-Монгол Улс урд, хойд хоёр
хөршөөсөө туйлын хамааралтай орон. Хоёр хөршөөсөө хэт их хамааралгүйгээр хөгжихөд
АНУ-ын зүгээс ямар оролцоо байгаа бол?

-Мэдээж газрын зураг дээрээс
бүх зүйл тодорхой харагдаж байна. Гэхдээ АНУ Монголын номер нэг гуравдагч хөрш байхыг
хүсдэг. Монгол Улсын гуравдагч хөршийн бодлого нь  АНУ-аас явуулж байгаа Ази руу дахин тэнцвэржүүлэх
бодлоготой зохицдог гэж үздэг. Монгол Улс хөрш орнуудтайгаа харилцахдаа аль нэгийг
нь илүү онцолдоггүй шиг АНУ ч Азийн улсуудтай харилцахдаа зөвхөн Хятад, Япон, БНСУ
гэж онцлолгүй, бусад бүх оронтой тэнцвэртэй, түүний дотор Монгол Улстай харилцахыг
эрмэлзэж байгаа. Зөвхөн эдийн засаг худалдаа гэлтгүй, соёл, боловсрол, бусад бүх
чиглэлээр харилцах өргөн боломжууд байна.

-Эцэст нь визний асуудлаар
асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Монголчууд АНУ руу аялж жуулчлах маш их сонирхолтой
болсон. Тэр ч хэрээрээ олон монгол хүн өнөөдөр АНУ-д амьдарч, сурч байна. Тэднээр
дамжуулж, Америкийн соёлыг түгээх зорилготой”Америкийн монголчууд” гэдэг булан ч
манай сонинд бий. Тийм учраас АНУ руу визний хөнгөлөлттэй, магадгүй визгүй зорчих
боломж хэзээ ирэх бол гэсэн горьдлого монгол хүн бүрт бий байх. Энэ чиглэлээр манай
хоёр орны хооронд ямар яриа хэлэлцээ өрнөж байгаа бол?

-Ер нь бол хоёр тал руугаа чиглэсэн
аялал жуулчлал жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Манай Консулын хэлтэст виз мэдүүлж байгаа
монгол хүмүүсийн тоо ч эрс нэмэгдсэн учраас бид ажилтныхаа тоог нэмсэн. Америкчууд
ч Монголд аялал жуулчлал, бизнесийн зорилгоор их ирдэг болсон байна. Бид энэ харилцааг
улам нэмэгдээсэй гэж хүсдэг. Америкийн визнээс чөлөөлөх хөтөлбөр гэж бий. Үүнд хамрагдаж,  АНУ руу визгүй зорчдог орон маш цөөхөн байдаг.
Мэдээж ийм эрхийг авахын тулд олон жилийн турш тодорхой тоон үзүүлэлтүүдийн шаардлагыг
хангасан байх ёстой. Тухайлбал, Франц иргэд АНУ-д очоод хэзээ ч визнийхээ хугацааг
хэтрүүлдэггүй, визээ буруугаар ашигладаггүй учраас визгүй зорчдог байх жишээтэй.
Статистикийн хувьд Франц улсынхтай төстэй сайн үзүүлэлтүүд гарвал Монгол Улстай
энэ асуудал яригдаж болно. Одоогоор визнээс чөлөөлөх хөтөлбөрийн талаар яриа хэлэлцээ
өрнөөгүй байгаа боловч энэ талаар анхны алхамуудыг хийх тухай бид Монголын Засгийн
газартай ярилцаж байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Барууны чиг баримжаатай Ард­чилсан нам засгийн эрхэнд гар­лаа гэсэн
чинь  зүүн төвийн үзэл баримтлалтай МАН-аас
долоон дор юм болж байна. Тэд төр удирдан жолоодох нэрээр нийгэмчлэх үйл ажил­­лагаа
явуулж эхэллээ. Хувьдаа өмчтэй иргэдийн хөрөнгийг төрийн нэр барин булаан авч, нийгэмчлэх
ажлыг социализмын үед нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг байсныг монголчууд яс махнаасаа
мэднэ.

Хүн хувьдаа мал, хөрөнгө, өмчтэй ч байж болдоггүй. Халуунд халж,
хүйтэнд хөрч өвөл, зунгүй дагаж байж өс­гө­­­сөн хэдэн малыг нь хуу хамаад улсын
өмчид авчих­даг мөн ч хэцүү цаг тэр үед бай­сан шиг байгаа юм. Тухайн үедээ үүнийгээ
социализмыг бүрэн ялал­тад хүргэх, бүх нийтээрээ жар­гах цорын ганц арга хэмээн
зарлан тунхаглаж, ухуулан сурталчилж байсан гэдэг. Бүгдийг төр эзэмшинэ, төр мэднэ,
төр хийнэ гэсэн энэ буруу үзлийн эцсийн үр дүн нь өөрсдөө хийж чадах юу ч үгүй үлдсэн
өнөөдрийн ядуу буурай Монгол Улс гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.  Уг нь ардчилал гарснаар нэгдэлжих хөдөлгөөнийг
зогсоож, иргэдээ хувийн өмч, хөрөнгөтэй болгох зам руу орсон нь маргаангүй үнэн.
Харамсалтай нь өнөөдрийн ардчилсан засаг төр ухралт хийж байна.

Ардчиллын буянаар хувь­чилсан хөрөнгүүдээ буцааж хураадаг  нийгэмчлэх үйл ажиллагаагаа эргэлт буцалт­гүй
эхэлчихлээ. Тэд хамгийн анх хөсрий ясанд “гэр” олж өгөхөөр “дайн” хийсэн.  Амери­каас олж ирсэн үлэг гүрвэлийн ясанд зориулж,
Лениний музейг нийгэмчиллээ. Тэнд хөсрий яс тавьж олон түмэнд харуулах юм гэнэ.
Үүнийгээ соёлын салбарт хийж буй том шинэчлэл хэмээн зарлачихаад байгаа.

Одоо хүүхдийн паркийг нийгэмчлэх гэнэ.  Түмний хүүхдүүдийг тоглуулж чадах­гүй байна, төрд
буцааж авна гэж дэвхцээд аль хэдийнэ цаадуул чинь улаан дарцгаа ман­дуулаад гүйж
явна. Тэгвэл хүүх­дийн парк төрийн мэдэлд байхдаа ямар байсан билээ. Хүний хүүхдүүдийн
амиар наадах дөхсөн төмрийн сэгүүдээр дүүрчихсэн байс­ныг түмэн мэднэ. Хэн ч тоож
очихоо болиод, хүний хөл тасарчихсан. Хогийн шарил­жинд “баригдсан” хоосон хашаа
л байлаа. Харин хувьд шилжсэнээсээ хойш яаж өөрчлөгдсөнийг бүгд л харж байгаа.
“Disney land”-д л байдаг мэтээр ойлгогддог байсан орчин үеийн тоглоом­нуудыг түрүүчээс
нь аваад ирчихсэн байна. Монголын хүүхэд, багачууд баясч цэн­гээд сайхан л байна.
Тог­лоомнуудынх нь тоог нэмж, цаа­шаа өргөжүүлнэ гэж бай­на. Тэгэхээр юу нь болохоо
байчихсан гэж. Болж байгаа зүйлийг бусниулахын тулд  дарамтлах хэрэг төрд алга гэдэг нь эндээс харагдана.

Хамгийн сүүлд 20 хана­тай гэр шиг Аса циркийг булаа­цалдаад бөөн
юм болж байна. “60 ажилтан, сургуультай тав, зургаан амьтнаас өөр юм алга. Цирк
минь устлаа. Буцаагаад авъя” гээд уулга алдаад эхэллээ. Тийм байлаа гэхэд энэ нь
манай дарга нарт ямар падлийтай юм. Хүн хувьдаа өмчилж авсан хөрөнгөө хэрхэн зарцуулж,
яаж ажиллах нь улсад ямар ч хамаагүй. Нэгэнт л Аса цирк өнөөдөр Д.Дагвадорж гэдэг
хувь хүний өмч. Буруу аргаар эзэмшиж, өмчилсөн ч бай хамаагүй циркийг хувьдаа авсан
л бол авсан. Хөрөнгөө гаргасан, байшинг нь янзалж зассан. Циркийн манежийг  тэр хэвээр нь хадгалж үйл ажиллагаагаа таслаагүй
гэж байна.  Аливаа зүйл хувьд очихоороо өөдлөн
дэвждэг, өргөжин тэлдэг. Ашиг орлого нь ч нэмэгддэг. Яагаад гэвэл хүн өмч хөрөнгөндөө
миний юм гэдэг сэтгэлээр ханддаг учраас хувьд очсон ямар ч бизнес дампуурдаггүй.
Тэр  жиш­гээрээ л явна.  Гагцхүү цаг хугацаа  хэрэгтэй. 
Гэвч хүлцэн тэвчилгүй хувийн хэвшилтэй дайн зарлаад байгаа төр засгийг юу
гэж ойлгох вэ.  Магадгүй дарга нарт ашиг олох
боломжтой бизнес нь цирк юм шиг санагдаад ч байгаа юм уу. Тийм нүдээр харахаар циркийг
ганц хүн эзэмшчихээд төрийн бизнест саад болоод байгаа ч юм бил үү. Ингэж хардахад
хүргэхээр үйлдлүүдийг сүүлийн үед хийж байна. Үнэхээр цирк дампуурчихлаа гэж санаа
зовоод байгаа юм бол төр өөрөө шинийг бариач. 

Монголын уудам тал нутагт газар мундсан биш. Хаашаа л харна хүн амьдраагүй
эзгүй зэлүүд хээр тал цэлийж байна. Хотоос хол зайдуу байсандаа ч яадаг юм.  Өнөөдөр дэлхийн жишиг тийм л байгаа. Хүүхдийн
парк, цирк гэх мэтийн газруу­даа хотын төвөөсөө хол бай­гуулж байна. Ард иргэд нь
амралтын өдрөөрөө тийшээ үр хүүхдүүдээ дагуулан гэр бүлээрээ машинтай давхиад очдог.
Тэр нь тэдэнд амралт болдог юм билээ. Монголын төр ийм зарчмаар ажилламаар байна.
Хувийн өмч рүү дайрдаг эв дүйгүй арга барилдаа өөрчлөлт хиймээр байна. Төрийн чадал
чансаа хүрдэггүй юм бол хувийн хэвшлийнхэнд газрыг нь үнэгүй өгөөд циркээ бариулчих.
Нүд ирмэхийн зуур сайхан байшин босгоод өгнө. Тэгээд Аса цирктэй өрсөлдүүл. Тэгж
байж өнөөдөр Монголын циркийн урлаг хөгжинө. Ашиг орлогын хойноос гадагшаа “дүрвэсэн”
циркчид ч буцаад ирэх юм бил үү.  Даанч манай
дарга нарын амнаас ийм үг унахгүй нь харамсалтай.

Ард кино театрын байрыг авна л гэнэ. Элдэв-Очир кино театрыг эргүүлж
улсад өмчлүүлнэ л гэнэ. Өөр юу юу ч гэнэ үү, төрд данстай байгаад хувьд шилжсэн
бүхнийг хураах тухай өөд уруугүй яриад эхэллээ. Уг нь ард түмэн  зах зээлийн нийгэмд шилжин  орох зам мөртэйгээс хойш  ардчиллын автороор нь АН-ыг сонгоё гээд тэдэнд
итгэл үзүүлж, төрийн жолоог атгах эрх өгсөн юм. Гэтэл нөгөө АН нь ард түмэнд таалагдахын
тулд ийм юм хийж урам хугалж байна. Захын бизнесмэн тоож орохооргүй балгас шиг болсон
байншингуудаа булааж авахаар дээрмийн шинжтэй бодлого явуулж байна. 

Бүгдийг төрийн өмчид авч, нийгэмчлэх гэсэн АН-ын энэ үзэл нь одоо
байгаа нийгэмтэйгээ зохицолдохгүй байна. Эрх барьж байгаа АН ямар ч байсан энэ дөрвөн
жил ийм маягаар ажиллах нь тодорхой боллоо. МАН-ын өмчлөлд очсон бүхнийг нийгэмчилж,
төрд хураан авах нь. Ингэсээр яваад нэгэнт ард түмний урам хугарсан хойно 2016 оны
сонгуультай золгоно. Тэр үед АН ялагдаж таараа. Оронд нь  Ардын нам төрийн толгойд гарч ирнэ. Тэгээд юу
болох нь ойлгомжтой. МАН-ынхан өс хонзонгоо авна.  Өнгөрсөн дөрвөн жил өөрсдөд нь амсуулсан бүхнийг
АН-д мэдрүүлнэ. АН-ынханд чиг­лэсэн нийгэмчлэлээр хариу барина. АН-ынхны өм­чийг
хураана, хаана, тараа­на. Шоронд барьж хорино, шалгана. АПУ, Алтан тариа, Материал
импекс,  Мах импексээс эхлээд АН-ынхнаар овоглогддог
өөр ямар өмч байдаг юм. Хуу хамж нийгэмчилнэ, төрд эргүүлэн авна. Ингээд бодохоор
зах зээлээс ухарч буцсан энэ нэгдэлжих хөдөлгөөн ойроор бодоход дор хаяж  наймаас арван жил үргэлжлэх нь. Ийм хор хөнөөлтэй
зүйлүүд болох төлөв одооноос харагдаад байна.

Тиймээс энэ ухралтаасаа татгалзаж зөвхөн  урагшаа харж ажиллахыг эрх баригч­дад хандаж хэлмээр
байна. Иргэдийнхээ хувьдаа авсан өмч хөрөнгө рүү гар дүрж, хошуу нэмж, юу хийж,
яахыг нь зааж байгаа бол туйлын буруу. Ингэлээ гээд хэн ч хожихгүй. Төрд ээлжлэн
сон­гог­дох эрх баригчдын энэ дайнд ард түмэн л үрэг­дэнэ. Нийгмийн хөгжил удаа­ширна.
Монгол Улс ядуу чигээ­рээ эргээд социалист нийгэм рүү буцах ганц  зам үлдэнэ. Дахиад хэлэхэд, төр өөртөө бүгдийг  авлаа гээд юу ч өөрчлөгдөхгүй. Ашиг хонжоо харсан,
хүнд сурталт дарга нарын ширээн дээр улс орны бүх ажил цаас хэвээрээ хадгалагдахаас
цаашгүй. Төрийн оролцсон ажил урагшаа ахидаггүйн жишээ нь Оюу толгой, Таван толгой
байж л байна. Тав­дугаар цахилгаан станц, шата­хууны үйлдвэр барина гээд өчнөөн
ярилаа, бүтэлтэй юм лав харагдахгүй нь. Зүгээр ажлаа хийгээд явж байгаа иргэдийнхээ
өмч рүү дайрч байхаар  жинхэнэ хийх ёстой
энэ ажлуудаа гараас гаргавал яасан юм гэдгийг хэлье.

Ямартай ч хөсрий ясны төлөөх нийгэмчлэл бүрэн ялалтад хүрснээс хойш
нэг­дэл­жих хөдөлгөөн дахин өрнөс­ний нэг жилийн ой тохиож байна. Ойн хүрээнд өнөө
жил олон олон хүний хувийн өмчийг хурааж, булаах ажлууд шил шилээ даран өрнөх шинжтэй
болчихлоо.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Урлаг соёлын дуулж хуурддаг бололтой хэдэн хүн зурагтаар өглөө, өдөр,
үдэшгүй нэгэн суртал­чилгааг мартын үеэр баахан хийв. “Миний ээж хөөрхөн” гэнэ үү.
Жил бүрийн хавар хийдэг уламжлалт тоглолт нь юм байх. Зохиолын дуучид мартын наймнаар
Монголын ээжүү­дэд том бэлэг барингаа ашиг орло­го хүүдийлдэг менежмэнт нь энэ юм
гэнэ. Зүгээр  дуугаа дуулаад, ашгаа олбол
барав.  Заа­вал ингэж хэл соёлоо хэлгий хазгай
сурснаараа гайхуулж, ард түмнээ доромжлох хэрэг юу байна. “Хөөрхөн ээжийгээ дагуулаад
ирээрэй” гээд нялцгай үгс чулуудаж, даллаад байх юм. 

Дунд сургуульд байхад ангид нэг болохгүй, бүтэхгүй нөхдүүд байдаг
даа. Хичээл тасална,  хэн нэгнээс хуулна,
муу сурна, гэрийн даалгавраа хийхийг огт мэддэггүй. Тэгсэн хэрнээ сурах хүсэл эрмэлз­лэлтэй
бусдадаа гай болж, хичээл үймүүлээд зүгээр суудаггүй сахил­га­гүй сурагчид үе үеийн
ангиудад байсаар ирсэн. Манай ангид ч ийм хүүхдүүд байсан. Нэг удаа физикийн багш
маань тэднийг  яана даа гэсэн цөхөрсөн харцаар
ширтэж байгаад “хөөрхөн амьтад шүү” хэмээн хэлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм.
Тэр цагаас хойш энэ үг муугийн илэрхийлэл болон ойлгогдсоор ирсэн билээ. Гэтэл сүүлийн
үед урлаг соёлынхон бололтой хэсэг нөхөд ээжүүдийг ингэж дуудаад байдаг боллоо.
Энэ хүртэл ижийгээ “хөөрхөн  шүү” гээд өхөөрдөж
энхрийлээд сууж байгаа нэг ч монгол хүнтэй таарсангүй. Төрүүлсэн эхдээ ийм үг хэлээд
сууж байгаа үр хүүхдийн тухай төсөөлж ч явсангүй. Харин миний ээж сайхан гэдэг үг
бий. 

Миний ээж сайхан ээж

Мяндас зөөлөн уян ээж

Бурууг хийвэл хатуу ээж

Буурал болсон ч чадуу ээж гэдэг үгтэй дуу байдгийг бүгд дуулдаг.
Тэгээд ч хөөрхөн хүүхэн гэж ярьцгаадаг болохоос хэзээ байтлаа монголчууд хөөрхөн
ээж гэдэг байлаа. Хөөрхөн хүүхнийг өдөж, хоргоож, эргүүлдэг жам ёс энэ орчлонд бий.
Яагаад гэвэл хөөрхөн учраас хүүхнүүд эрчүүдийн харааг булаана, сэтгэлийг нь гижигдэнэ.
Ийм л ухагдахуун хөөрхөн гэдэг үгэнд агуулагддаг. Гэтэл хөөрхөн ээж гэхээр мөн л
ийм утга агуулгаар ойлгогдохгүй гэж үү. “Эхийгээ яамар…” гэдэг сонсомгүй муу үг
аль ч улсын үгийн санд байдаг гэлцдэг. Гэхдээ энэ нь дэлхий дээрх хамгийн муухай
хараал. Хүлцэн тэвчимгүй муу ёр гэдгийг хүн төрөлхтөн нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг.
Хөөрхөн ээж гэдэг үг өөрөө яг л үүн лугаа муу муухай доромжлол, ертөнцөд байж боломгүй
хэллэг гэдгийг энэ зохиолын дуучид мэдэхгүй байна. Монгол үг ямар  утга гаралтайг  мэдэхгүй нүдний булай болцгоож байна.  Ингэтлээ монголоо алдаж, хэл соёлдоо бүү гай тарь.
Монгол хэл устлаа гээд гаслаад байдаг эрдэмтэн, судлаач, төрийн хэлний зөвлөлийнхний
гол анхаарах зүйл нь энэ л байна.  Хөөрхөн
ээжийгээ хөт­лөөд ирээрэй гээд миний ээжээс эхлээд нийт монгол ээжүүдийг доромжилж,
басамжлаад байгаа тэдний хэл, соёлыг зүгшрүүрэх нь та нарын  ажил юм биш үү. Мессежний хэл­тэй “тэмцэж” дэвхцэхийн
оронд энэ доромжлолыг зогсоож, залруулаач.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ