Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

Ерөнхий сайд Сүхбаатар аймагт очиход
хүндэт харуул жагсан угтан авлаа. Иргэд төв талбайгаараа дүүрэн ирсэн байв.  Д.Сүхбаатар жанжны  хөшөө бүхий төв талбайдаа  LED дэлгэц байр­луулжээ. Дэлхийн хөл бөмбөгийн
аварга шалгаруулах тэмцээнийг аймгийн төвийнхөн эндээ үзэж таашаал авдаг юм байх.
Ерөнхий сайд тус аймгийн ус цэвэршүүлэх байгууламж, дунд  сургууль, эмнэл­гээр орж үйл ажиллагаатай нь танилцсан
юм. Мөн очсон аймаг бүртээ зарим асуудлыг 
газар дээр нь шийдэж  явлаа.    Иргэд Ерөнхий сайд С.Батболдыг хүлээгээд  Хөгжимт жүжгийн театрт зайгүй цугларчээ.  Орон нутгийн асууд­лаас гадна ажиллаж буй салба­рынхаа,
бүр хувийн зовлон жаргалаа тоочих нь байх юм. Үгүй бол үзэл бодлоо илэрхийлэх аж.
Сүхбаатарчууд УИХ-ын сонгуу­лиар үргэлж МАХН-ын (МАН-ын) төлөө санал өгч ирсэн болоод
ч тэр үү уулзалтын үед час улаан хэвээрээ л байгаа нь анзаарагдсан юм. Орон нутагт  өнгөрсөн сонгуу­лиар Ардчилсан нам ялжээ.  Байдлыг харах нь ээ Сүхбаатар аймаг өнгө зассан
байна. Хэдэн жилийн өмнөхөөсөө шүү. Залуу удирдлагууд нь ч гар нийлж ажиллаж байгаа
бололтой. Ядаж л нийслэлд шороо болоод байдаг гутал бүртийх тоосүй байж болоод байна
лээ. Явган хүний хавтангаа хийх гэж хөрш Дорнод аймгаасаа зөөдөг байсан бол одоо
өөрсдөө хийдэг болж. Тоосгоны үйлдвэртэй болсон болохоор дорнодчууд тоосго авдаг
болжээ. Хатуу хучилт­тай зам, автомашины зогсоол, үйлчилгээний шинэ төв, цэцэрлэгт
хүрээлэн, 75 айлын орон сууц гээд сүүлийн жилүүдэд хийгдэж байгаа ажил нүдэнд илхэн.
Аймагтаа жишиг хороолол байгуулсан нь сонирхол татаж байв. Заасан юм шиг нэгэн жигд
байшингууд, ижил өнгийн хашаа нь цэвэр цэмцгэр харагдах аж. Сүхбаатарчуудын нэг
гол шүдний өвчин бол ундны ус байсан. Одоо харин цэвэршүүлэх байгууламж барьсан
учир энэ зовлонгоосоо салсан байна. Мөн хэдхэн хоногийн өмнө дулааны цахилгаан станцын
шав тавьсан гэнэ. Сүхбаатар аймаг зоогийн газартаа тамхи татахыг хориглоод хэдэн
жилийн нүүр үзжээ. Иргэд ч энэ журмыг сайн биелүүлэх юм. Дээр нь гялгар уутыг хэрэглээнээс
гаргахаар зорьсон учир дэлгүүрээс уут олно гэдэг нүдний гэм болжээ.  Саяхан сүхбаатарчууд Соёлын өдрүүдээ нийслэлд
нижгэр зохион байгуулсан билээ.  Олон хийсэн
ажлууд байгаа ч хэд хэдэн хүн үг хэлэхдээ 
Засаг даргаа хатуу шүүмжлэв.  Хувийн
болоод улс төрийн өнгө аяс орсон энэ шүүмжлэлд Ерөнхий сайд харин зөв өнцгөөс нь
харсан үг хэлнэ лээ. “Юм хийсэн хүн үргэлж шүүмжлэлд өртөж байдаг” гэж.   Засаг даргаа зад шүүмжилсэн нутгийнхан бурхан
мэт үзэх Ч.Улаан, Р.Буд хоёрыгоо харин ч нэг зайгүй маг­таж байна лээ. Ч.Улаан гишүүнийг
үг хэлэх бүрт ширүүн бороо шаагих мэт л алга ташаад байсан. УИХ-ын гишүүн ч гэж
хэлэхгүй юм. Улаан сайд маань гэцгээх аж. 

Уулзалтын гадуур бас иргэдээс Засаг
даргын үйл ажиллагаатай холбоотой асуулт асуухад гурван хүний хоёр нь лав ам сайтай
байна лээ. Уулзалтын үеэр ирэдийн их сонирхож буй зүйл нь хүний хөгжлийн сангийн
мөнгийг бэлнээр нь, бөөнөөр нь өгөөч гэж гуйх юм. Таван толгойн хувьцааны талаар
ч сонирхож байна. Зүүн аймгийн иргэд нэг зүйлд их санаа зовдог аж. Учир нь аль ч
аймагт очсон уул уурхайн асуудал сөхөгдөх бөгөөд байналь орчин сүйдэж байгаа болон
монгол ажилчдын цалин хөлс бага байдаг, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын дураараа загнах
нь хэтэрсэн гээд л шүүм­жилж гарах юм. 

  
Мөн “Хотод жагсаал цуглаан хийгээд байгаа тэр Их хуралдай энэ тэр чинь ард
түмэн бүгдээрээ биш үү, Ерөнхий сайд аа. Хэсэг хүмүүсийн л улстөржилт. Түүнээс биш
юу юугүй хүний толгой авах юм яриад байгаа нь зөв биш”  гэж байна, тэд. 

Иргэд “Гэрийн нохойн сүүл өөдөө гэдэг
байсан бол манай аймагт үйл ажиллагаа явуулж гадны хөрөнгө оруулалттай компаниуд
хэтэрхий даварч байна” гэсэн гомдол хэлж байв. Уулзалтын үеэр  анхаарал татсан зүйл нь Жаргалсайхан хэмээх залуугийн
үг байв. Эмч, эмнэлгийн ажилчдын буруугаас эхнэр, дөнгөж төрсөн хүүхдээ алдсан тэрээр
зааланд байгаа олон хүнийг нулимс унагахад хүргэсэн юм.   Тэрээр “Одоо болтол шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гараагүй.
Үүнээс болж хэнд ч арга хэмжээ аваагүй.  Холбогдох
бүх л байгууллагад хандаад хэн ч хариу өгөөгүй”-г Ерөнхий сайдад хоолой зангируулан
хэлсэн юм. Мөн тэр залуу “Ганц хар амиа бодож байгаа юм биш. Дараа ийм зүйл давтуулахгүйн
тулд үүнийг хэлж байна” гэлээ. Эмч эмнэлгийн байгуулагад арга хэмжээ авч өгөөч ээ
гэхэд газар дээр нь баг томилж,  уулзалтын
дараа энэ талаар яаралтай хуралдахыг Ерөнхий сайд үүрэг болгов.

    Хүүгээ хүний гарт алдсан гэж үздэг  Б.Чадраа гуайн  үг бас анхааралд өртөв. Олон жил холбогдох бүх
байгууллагаар нь яваад ч олигтой үр дүнд хүрээгүй гэдгээ өвгөн хэлнэ лээ. Уулзалтын
төгсгөлд өндөр настан О.Мангал гуай эв эетэй байхыг сануулаад “Улстөржөөд сайн зүйлд
хүрэхгүй. Хамтраад засаг барилаа гээд муудсан юм алга, тэр энэ нам гэхээсээ илүүтэй
улс орноо л өөд нь татах хэрэгтэй хүүхдүүд минь” гэж танхимын уур амьсгалыг зөөллөсөн
юм. 

Сүхбаатарчууд Ерөнхий сайдад дарьганга
хийцийн гайхал­тай уран сэтгэмжтэй тэнзэн ташуур бэлэглэсэн юм. Харин Ерөнхий сайд
эмнэлэг, сургуульд машин бэлэглэнэ лээ.  

Ямар ч байсан Сүхбаатар аймаг хөгжих
нь тодорхой болжээ. Харин улстөржсөн хэвээрээ л байна лээ.

Улсын Дээд шүү­хийн Ерөнхий
шүүгч, Шүүхийн Ерөнхий зөв­лө­лийн дарга Ц.Зоригт­той ярилцав. Түүний Ерөнхий
шүүгчээр то­ми­логдсоноосоо хойш хэвлэлд өгч байгаа анх­ны ярилцлага нь энэ юм.

-Та Улсын Дээд шүү­хийн Ерөн­хий
шүүгчээр томилогдоод бараг ха­гас жил болох гэж бай­на. Энэ хугацаанд юуг хийж
амжуу­лав гэдгээс яриагаа эхлэх үү?

-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы
уншигчдын энэ өдрийн амар амга­ланг айлтгая. Миний бие Ул­сын Дээд шүүхийн Ерөн­хий
шүүгч, Шүүхийн Ерөн­хий зөвлөлийн дар­гын ажлыг хүлээн аваад удах­гүй зургаан
сар бо­лох гэж байна. Өнгөрсөн хуга­цаанд Монгол Улсын Үн­дэсний аюулгүй байд­лын
зөв­лөлөөс зөвлөмж бол­госон “Шүүх эрх мэд­лийн хүрээнд шинэт­гэ­лийг гүнз­гийрүүлэх
хөтөл­бөрийг шүүхэд хэрэгжүү­лэх аж­лыг эрчимжүүлэх үндсэн чиглэл” гэсэн аж­лын
тө­лөв­лөгөөг боловс­руулж гаргалаа. Энэ ба­римт би­чиг нь шүүхийн стратеги
төлөвлөгөө буюу бидний цаашдын зорил­го, зо­рилт, хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, хүрэх
үр дүнг тодор­хойл­сон нэг үгээр хэлбэл үйл ажилла­гааны “газрын зураг” гэж
ойлгож болно.

Мөн шүүхэд эрх зүйн шинэт­гэлийг
гүнзгий­рүүлж, Захиргааны хэр­гийн шүүхийн тогтолцоог улам боловсронгуй бол­гох
үүднээс Захир­гааны хэр­гийн давж заалдах шатны шүүхийг шинээр бай­гуулж, үйл
ажилла­гааг нь эхлүүллээ. 2004 онд Мон­гол Улсад Захир­гааны хэргийн дагнасан
шүүх анх байгуу­лагдаж, үйл ажиллагаагаа эхэлс­нээс хойш 2011 оны дө­рөв­дүгээр
сарын 1-ний өд­рийг хүртэл давж заал­дах шатны чиг үүргийг Улсын Дээд шүүхийн
За­хиргаа­ны хэргийн танхим хэрэг­жүүлж байлаа. Давж заал­дах болон хяналтын
шат­ны шүүхийн чиг үүр­гийг нэг танхимын шүүг­чид хэрэг­жүүлж байсан нь
дагнасан шүүхийн зо­рилго, үйл ажил­лагааны үндсэн зар­чим зөр­чиг­дөж, зарим
хүндрэлүүд үүсгэдэг бай­сан. Одоо давж заалдах жур­маар гомдол гаргасан захир­гаа­ны
хэргийг улсын хэм­жээнд бие даа­сан шүүх хянан шийдвэрлэх болс­ноор Монгол
Улсад за­хир­гааны хэргийн даг­на­­сан шүүхийн тогтол­цоо бүрэн утгаараа
ажиллах болов. Шинэ шүүхийг бай­гуулж, хуульд заасан хуга­цаанд үйл ажил­ла­гааг
нь эхлүүлэхэд дэмж­лэг тус­лалцаа үзүүлсэн Монгол Улсын Ерөнхий­лөгч, Ул­сын Их
Хурал, Засгийн газар, Төрийн өмчийн хороонд энэ даш­рамд та­лархлаа илэр­хийлье.

Шүүхийн
үйл ажилла­гааг олон
нийтэд нээлт­тэй, ил тод болгоход чиг­лэсэн зарим ажлуудыг хийж байна. Юуны тү­рүүнд бүх
шатны шүүхүү­дийг өөрийн цахим хуу­дас­тай болгож, түүнд ту­хайн шүүхийн талаарх мэдээ, мэдээлэл,
үйл ажил­ла­гааны
тайлангаас гадна шүүхийн
шийдвэр, тогтоо­луудыг нийтэлж байна. Энэ нь шүүхийн
шийдвэр хэрхэн хууль ёсны бөгөөд үндэслэл бүхий
гарч бай­гааг иргэд олон нийт үзэж
ойлгох, тэдний эрх зүйн
мэдлэ­гийг дээшлүүлэх, шүүг­чид шийдвэр, тогтоо­лоо бо­ловс­­руулахдаа
илүү чам­бай хандахаас
гадна шүү­хийн практик
судла­лын чиглэлд чухал ач хол­богдолтой байх болно.

Монгол Улсын бүх
шатны шүүхийн шийдвэрийн нэгдсэн цахим санг бий болохоор төлөвлөн холбогдох
судал­гаа, бэлтгэл ажлыг хангах ажлын хэсгийг байгуулаад байна.

Энэ хугацаанд
Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Говьсүмбэр, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Дорноговь аймаг
дахь шүүхүүдийн ажил байдалтай биеч­лэн танилцаад байна. Ингэснээр шүүхийн үйл
ажиллагаанд тулгам­даж байгаа ямар асуудлууд бай­гааг газар дээр нь судлан
биечлэн танилцаж, шийдвэрлэх арга замуу­дыг тодорхойлж  байна.   

Цаашдаа шүүх эрх
мэдлийг Үндсэн хууль болон бусад хуульд нийцүүлэн шударгаар хэрэгжүү­лэх,
шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, шүүхийн удирд­лага,
дотоод ажлын зохион байгуулалт, хүний нөөцийг бэхжүүлэх, гадаад харилцаа, хам­тын
ажиллагааг өргө­жүүлэн хөг­жүү­лэх, менежментийг боловс­ронгуй болгох зэрэгт
гол анхаарлаа хандуулан ажиллана.

-“Шүүх эрх
мэдлийн шинэч­лэл ба шударга ёс” чуулга уул­залт саяхан болж өнгөрлөө. Энэ
чуулга уулзалтаас ямар үр дүн гарав. Ер нь энэ арга хэмжээний дараа шүүх
дорвитой өөрчлөг­дөнө гэж найдаж болох уу?

-Монгол Улсын
Ерөнхийлөг­чийн санаачилгаар “Шүүх эрх мэд­лийн шинэчлэл ба шударга ёс”
үндэсний чуулган Төрийн ордонд амжилттай зохион байгуулагдлаа. Чуулганы онцлог
нь шүүх эрх мэд­лийн шинэт­гэлийн талаар зөвхөн тухайн салбарын төдийгүй, хууль
тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл, иргэ­ний нийгэм, бизнесийн төлөөлөл, хууль зүйн
сургуулиуд болон эрдэм­тэн судлаачид, олон улсын байгууллага зэрэг бүхий л
талуу­дын төлөөллийг оролцуулсан, асуудлыг олон талаас нь ярилцаж, шийдлүүдийг
тодорхой хэмжээнд томъёолж чадсанаараа чухал ач холбогдолтой болж чадсан гэж
үзэж байна. Үндэсний чуулганаас нэгд­сэн санал, зөвлөмжүүд гарсан, шинээр
батлагдан гарах Шүүхийн тухай багц хуулиуд болон бусад хууль тогтоом­жид
тусгалаа олно гэдэгт итгэлтэй  байна.

Шүүхийн
тогтолцооны тухай хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Шүүхийн ерөнхий
зөвлөлийн тухай хуулиудад зарч­мын шинжтэй шинэлэг зохицуу­лалтуудыг зоригтой
оруулан, Улсын Их Хурлаас тэдгээрийг баталж чадвал шүүхийн шинэчлэл амжилттай
хэрэгжих эрх зүйн үндэс бүрдэнэ. 

-Олон нийт
шүүхэд шүүмж­лэлтэй хандах нь олонтаа. Шүүхийн шинэтгэл гэж яриад удаж байна.
Шүүхэд ер нь шинэт­гэл хэрэгтэй байгаа юу. Хэрэгтэй бол юуг нь шинэчлэх
хэрэгтэй вэ?

-Хүмүүнлэг
иргэний ардчилсан нийгэм цогцлоон хөгжүүлэхийг эрхэм зорилгоо болгосон иргэд
төрийн үйл ажиллагааны талаар санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхий­лэх, алдаа дутаг­далтай
зүйлийг шүүмжлэх эрхтэй. Төрийн байгуул­лагын бүтэц, тогтолцоо нийгмийн
хэрэгцээ шаардлагыг даган байнга шинэчлэгдэж байх ёстой, шүүх ч үүнд мөн адил
хамаарна. Иймээс хүрсэн үр дүн ололт дээрээ тул­гуур­лан алдаа дутагдлыг залруу­лах
замаар шинэчлэлийг байнга хийх шаардлагатай. Нэн түрүүнд чадварлаг, ёс зүйтэй
хүний нөөцөөр шүүхийг хангадаг, шударга тогтолцоог бий болгох, шүүхийн
санхүүжилтийн өнөө­гийн тогтолцоог үндсээр нь өөрчлөх, үйлчилгээг олон нийтэд
илүү ойр­туулж, чанар, үр дүнг нэмэгдүүлэх, шүүхийн бие даасан байдлыг нь
бодитоор баталгаажуулах шаард­лагатай байна.

-Та сайн
ажиллалаа ч удирд­лагад тань байгаа хүмүүс алдаа дутагдал гаргасаар л байна.
Тэр нь шүүх муу гэсэн нэр зүүхэд хүргэдэг. Тухайлбал нэг дүүр­гийн шүүгчийн
хүүхдийн хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацааг нь дуус­гах гэж элдэв арга саам хийсэн
тухай яригддаг. Сая Хэнтийд гар­сан үйл явдал гээд шүүгчийн нэрд цөвтэй зүйлс
цөөн­гүй гарч бай­­на. Шүүхийн ажилтны ёс зүйн талаар ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Шүүгчийн ёс зүйн
дүрмийг 2003 онд Шүүгчдийн зөвлөлийн хуралдаа­наас баталж мөрдсөн боловч цаг
хугацааны эрхээр дээрх дүрмийн зарим заалтуудыг өөрч­лөх зайлшгүй шаардлага
байсан учир “Транс­пэрэнси-Монгол” ТББ-тай хамтарч Үндсэн хууль, бусад хуулиуд,
шүүхийн ёс зүйн талаарх Банглорын болон, Азийн бүс нут­гийн шүүхийн хараат бус
байдлын зарчмуудад нийцүүлж, шүүгчийн ёс зүйн дүрмийг шинэчлэн боловс­руулж,
2010 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдөр Шүүгч­дийн зөвлөлийн хуралдааны 02 дугаар
тогтоолоор, мөн шүүхийн ажилтны ёс зүйн дүрмийг Шүүхийн ерөнхий зөвлө­лийн
даргын 2009 оны 12 дугаар сарын 21-ний өдрийн 31 дүгээр захирамжаар тус тус
баталсан, өнөөдөр шүүгчид шүүхийн ажилт­нууд дээрх дүрмийг мөрдөн ажил­лаж
байна.

 Өөрөөр хэлбэл манай шүүгч, шүүхийн ажилтнууд
бүгд үйл ажил­лагаандаа баримтлах ёс зүйн хэм хэмжээтэй болсон. Ёс зүйн зөрчил
гаргасан шүүгч, шүүхийн ажилт­нуудад хариуцлага тооцдог меха­низм шүүхийн хувьд
бүрэлдсэн бөгөөд шүүгчийн хувьд Шүүхийн Сахилгын хороо, шүүхийн ажилт­нуудын
хувьд тухайн шүүхийн тамгын газар, хэлтсийн дэргэд ёс зүйн хороод  ажиллаж байна. 2010 оны 11 сараас хойш нийт
66 шүүг­чид холбогдох 53 гомдол иргэд, байгууллагаас шүүхийн сахилгын хороонд
ирүүлсэн бөгөөд найман шүүг­чид сахилгын хэрэг үүсгэн шалгас­наас долоон
шүүгчид сахил­гын арга хэмжээ авснаас хоёр шүүгчийг албан тушаалаас нь
огцруулсан байна. 

Цаашид шүүгч,
шүүхийн ажилт­нуудыг сонгон шалгаруулахад хамгийн түрүүнд анхаарах зүйл бол нэр
дэвшигч нарын зан сурта­хууны байдал бөгөөд түүнд боди­той дүгнэлт өгч,
шаардлага ханга­сан хүмүүс шүүхийн өндөр босгоор алхаж ордог төрийн албан хааг­чийн
дийлэнх олонхи нь шударга, ёс зүйтэй хүмүүс гэдэгт итгэлтэй байдаг.

-Ээжээрээ
шүүлгэж ааваараа мөрдүүлнэ гэж ярих юм. Хууль хяналтын байгууллагад гэр бү­лийн
ийм тогтолцоо бий болчих­сон юм биш үү. Үүнийг яаж өөрчлөх вэ?

-Хянан
шийдвэрлэгдэж байгаа хэргийн оролцогч нь шүүгчтэй садан төрлийн холбоотой эсвэл
шүүгч нь хэргийн оролцогчтой хувийн харь­цаатай бол шүүгч өөрөө татгалзан гарах
үүрэгтэй байдаг. Энэ зарчим прокурор, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчид ч
адилхан үйлчилдэг. Амьдрал дээр харж байхад хуулийн сургуульд хамт сурч байхдаа
гэр бүл болсон хүмүүс нэлээд байдаг цаашид мэргэжлийнхээ чиглэлээр буюу шүүх,
прокурор, цагдаа, өмгөөлөл гээд үйл ажиллагаа нь өөр хоорон­доо холбоо­той
байгууллагуудад ажиллах нь бий. Энэ нь эргээд олон нийтийн зүгээс элдэв
хардлага төрүүлэх үндэслэл болдгийг үгүйс­гэхгүй. Бид энэ хард­лагыг төрүү­лэхгүй
байх нөхцөлийг хангах зорилгоор шүүхийн хүний нөөцийн бодлого дээр онцгой
анхаарч, зохион байгуулалтын шинжтэй ажлуу­дыг байнга хийж байна.

-Шүүгчид
авлигаас ангид байж чадаж байна уу. Тэр энэ шүүгчид мөнгө өгсөн гэх яриа их
байдаг. Өөрийнхөө хэргийг бү­тээж байгаа болохоор үүнийг ир­гэд ил хэлэхгүй энэ
асуудал да­раг­даад өнгөрдөг гэсэн яриа бий?

-Шүүгч авлига,
ашиг сонирхлын зөрчлөөс ямагт ангид байж, зөвхөн хуульд захирагдан, шударга
ажиллах үүрэгтэй. Шүүг­чид мөнгө өгсөн, шүүгч мөнгө авсан нь тогтоогдож,
шүүхээр шийдвэрлэгдсэн хэрэг одоогоор байх­гүй боловч иймэрхүү төрлийн яриа
яагаад гараад байгаад анхаа­рал хандуулж, тодорхой арга хэм­жээ­нүүдийг авна.
Шүүгч гаргаж байгаа шийдвэрийнхээ үндэслэ­лийг хэргийн оролцогчдод дэлгэ­рэн­гүй
тайлбарлан ойлгуулж байх ёстой. Монголын шүүх авлигагүй гэсэн бат итгэл
үнэмшлийг олон нийтийн дунд бий болгохын төлөө бид хичээх болно.

 -Цаазын ялыг халах саналыг Ерөнхийлөгч
гаргасан. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд бэрхшээл хэр байна. Жишээ нь хүнээ алуул­чихсан
хүмүүс цаазын ялыг халахыг их эсэргүүцдэг шүү дээ?

-Цаазаар авах ял
ногдуулсныг хэрэгжүүлэхгүй байх талаар гарга­сан Монгол Улсын Ерөнхийлөг­чийн
шийд­вэрийг хуульч, иргэн хүний хувьд бүрэн дэмжиж байгаа.  Хүний амийг ямар ч тохиолдолд егүүтгэж
болохгүй гэдгийг төр өөрөө үлгэрлэн харуулах ёстой юм. Энэ бол соёлт хүн
төрөлхт­ний нийтлэг жишиг бөгөөд бид ч гэсэн үүнээс гажих ёсгүй. Ерөнхий­лөг­чийн
санаачилгыг хууль хэрэглээ­ний талаас нь авч үзвэл онцгой хүндрэл байхгүй. Учир
нь Эрүүгийн хуульд ялын дээд хэмжээг сонголт­той хэрэг­лэж болохоор заасан.
Гэхдээ одоо хүчин төгөлдөр үйл­чилж байгаа Эрүүгийн хуульд зарим онц хүнд хэрэг
үйлдсэн тохиолдолд цаазаар авах ял оног­дуулах тухай заалт хэвээр үйл­чилж
байгаа тохиолдолд шүүх тухайн ялыг хэрэглэх боломж нээлттэй байна л гэсэн үг.
Монгол Улс цаашид цаазаар авах ялыг бүрмөсөн хэрэглэхгүй байх заалтыг Үндсэн
хууль, Эрүүгийн хуульд тусгах нь зүйтэй.

Нөгөө талаас
хохирогч, гэрчийн эрхийг хамгаалах асуудал дээр төрөөс онцгой анхаарах, тэдгээ­рийн
эрх зүйн баталгааг хуульчлах шаард­лага зүй ёсоор гарч байна.

 -Танайхан шүүх хараат бус гэдэг ч шүүхийг
хараат гэж үзэх нь бий. Тухайлбал Улсын Их Хурал, Засгийн газар төсвөөр
боомилох жишээтэй?

-Шүүгчийн хараат
бус, шүүхийн бие даасан байдал хэрхэн бодитой хангагдах нь шударга шүүх оршин
тогтнох үндэс, үйл ажиллагаагаа хуульд нийцүүлэн явуулах гол нөхцөл юм.
Харамсалтай нь манай улсад энэ зарчмыг хангалттай ойлгож, өргөн утгаар
хэрэгжүүлэх тал дээр хуримт­луулсан туршлага, мэдлэг харьцангуй хомс  байгаа нь үнэн. Гэхдээ бид шүүгчийн хараат
бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах чиглэлээр тодорхой санал, санаачилгуудыг
гаргаж, бодитой ажлуудыг хийж байгаа. Тухайлбал таны хөндсөн шүүхийн бие даасан
байдлын нэг чухал бүрэлдэ­хүүн болох төсвийн хараат бус байд­лыг хангах тал
дээр чанарын эргэлт хийж, шүүхийн төсвийг үлдэгдлийн зарчмаар хуваарилдаг
байдлыг халах нь зүйтэй. Ингэхийн тулд шүүхийн төсвийг улсын нэгдсэн төсвийн
тодорхой хувиас буюу 1.5-аас багагүй байх, төсвийн төслийг шүүхээс шууд Улсын
Их Хуралд өргөн мэдүүлдэг байх, хэмжээг өмнөх жилийнхээс бууруулахгүй байх зэрэг
зарчмын шинжтэй шинэлэг зохицуулалтуудыг холбог­дох хуулийн төсөлд оруулахаас
гадна хуулийн зохицуулалт батал­гаатай 
хэрэгжих механизмыг хуульд суулгаж өгөх хэрэгтэй. 

-Жилд дөчин
мянган хэрэг шүүхээр шийдэгддэг гэж үзэхэд 400 гаруйхан шүүгч үүнийг хянана
гэдэг нь өөрөө боломж багатай юм шиг. Энэ талаар?

-Монгол Улсад
нийт 436 шүүг­чийн орон тоотой. Улсын хэмжээнд шүүхээр шийдвэрлэгдэж байгаа
хэрэг мар­гааны 50 хувь нь нийслэл Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж
байгаа шүүхүүдэд ногддог. Харин эдгээр шүүхүүдэд Монголын нийт шүүгч нарын 1/3
нь л ажил­ладаг тул нэг шүүгчид оногдох ажлын ачаалал их байдаг. Гэтэл орон
нутгийн анхан шатны шүүхүүд сум дундын гэх нэртэй боловч ихэвчлэн аймгийн болон
томоо­хон сумын төв дээр байнга байрладаг болохоор хөдөөгийн иргэд тэр болгон
шүүх дээр очиж  үйлчлүүлж  чадахгүй, эрх ашиг нь хохирч  байна. Өөрөөр хэлбэл тэнд шу­дарга ёс
хүртээмжтэй биш байна. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх хэд хэдэн арга байна. Нэгдүгээрт
шүү­хийн өнөөгийн тогтол­цоо, зохион байгуулалтыг эргэн харж, газар нутаг, дэд
бүтцийн хөгжлийн байд­лыг харгалзан зарим аймгийн давж заалдах болон захиргааны
хэр­гийн шүүхийг нэгтгэн тойргийн жур­маар байгуулах, анхан шатны шүүхийн
хэргийн харьяаллыг заа­вал засаг, захиргааны нэгжийн хил хязгаарт
баригдалгүйгээр аль болох иргэдэд ойр дөт байхаар зохион байгуулах, сулар­сан
хүний болон санхүүгийн нөөцийг ачаа­лал ихтэй газарт шилжүүлэх, анхан шатны
шүүхийг иргэдэд илүү ойр болгох, шүүхийн үйл ажил­лагаанд орчин үеийн
мэдээллийн технологийг эрчимтэй ашиглах зэргээр шүүхийн дотоод менеж­ментийг
сайжруулах замаар шийд­вэрлэнэ. Хоёрдугаарт шүүхийн хүний нөөцийн хангамжийг
зөв тооцоолон  зохистой хэмжээнд
нэмэгдүүлэх замаар тус тус  шийд­вэрлэж
болно гэж үзэж байна.           

-Шүүх хурлаас
хэргийг нэ­мэлт мөрдөн байцаалтад буцаа­даг. Гэтэл нэг их шинэчилж өөрчлөгдөө­гүйгээр
хэрэг буцаад л ороод ирдэг шиг санагддаг?

-Сүүлийн үед
Эрүүгийн бай­цаан шийтгэх хуулийн талаар олон нийт, судлаачид, практик ажилт­нуудын
дунд нэлээд хүчтэй яриг­даж байгаа зүйл бол шүүхээс эрүү­гийн хэргийг нэмэлт
мөрдөн бай­цаал­танд буцааж байгаа асуудлын талаар юм. Шүүх хөндлөн­гийн
байгууллагын хувьд хэргийн нэг тал болох прокуророос яллах дүгнэлт үйлдээд шүүх
дээр ирсэн хэргийг хянаад яллагдагчийн гэм буруу тог­тоог­дохгүй байх
тохиолдолд түүнийг заавал яллуулах гээд бай­гаа мэт нэмэлт мөрдөн байцаал­танд
дахин буцаадаг явдал нь зарчмын хувьд зөв биш гэсэн байр суурь давамгайлж
байна. Энэ то­хиол­долд шүүх хэргийг шууд хэрэг­сэхгүй болгодог  байвал хэрэг бүрт­гэл, мөрдөн байцаах, проку­рорын
байгууллага болон шүүгч шийдвэр гаргахдаа илүү хариуц­лагатай ханд­даг
болох  ач холбог­долтой юм. 

-Сүүлийн үед
шүүхээр ший­дэгд­сэн зарим хэргийн тухайд иргэдийн хандлага харьцангуй эерэг
байгаа. Жишээ нь Ц.Жар­гал­сайханд тулгасан эх орноо­соо урвасан гэх ялыг Дээд
шүүх өөрчил­сөн нь талархал хүлээ­сэн. Гэхдээ яагаад анхнаас нь ингээд
шийдчихэж болоогүй юм бол?

-Хэрэг шүүхээр
хянан шийдвэр­лэгдэх явцад анхан шатны шүүхийн гаргасан шийдвэр, тогтоол нь
давж заалдах болон хяналтын шатанд өөрч­лөгдөх, хүчингүй болох явдал байдаг.
Хүний эрх, эрх чөлөө ханган батал­гаажуулах, шударга ёсыг тог­тоох шүүхийн үйл
явц нь их хариуц­лага шаардаж, алдаа мадаг гарах аливаа боломжийг аль болох
бага байлгах, алдаа гарсан тохиолдолд өөрийгөө засах до­тоод механизмтай
байдаг. Таны дурд­сан тодорхой хэргийн хувьд анхан шатны шүүх тухайн хэргийг
хуулиар олгогдсон өөрийн эрх хэмжээний хүрээнд хянаж шийдвэрлэснийг буруут­гах
боломжгүй бөгөөд шүүг­чийн дотоод итгэл үнэмшил юм. Ер нь бол шүүг­чийн хууль
хэрэглээний ур чадварыг  сайжруулахад  бид байнга анхаар­даг.

-Та аль аймаг,
сумын хүн билээ.

-Би Хэнтий
аймгийн Өмнөдэлгэр суманд төрсөн.

-Жалга довны
үзэл шүүхийн­хэнд байдаг уу?

-Жалга довны үзэл
гэж шүүхийн­хэнд, эсхүл шүүгчид байхгүй. Шүүгч хэрэг маргааныг хуулийн дагуу
шийд­вэрлэдэг. Хууль Монгол Улсын хэмжээнд хэрэгж­дэг, нийт ард түмний ашиг
сонирхлыг  илэрхийлдэг  тул ямар нэгэн “жалга дов”-ны  үзлээр асуудалд хандах боломжгүй. Шүүхийн
хүний нөөцийн хувьд ярьж байгаа бол шүүгч, шүүхийн ажилтны сонгон
шалгаруулалтыг бид нээлттэй зарладаг, хуулийн шаардлага ханга­сан хэн ч сонгон
шалгаруулалтанд орж нэрээ дэвшүүлэх эрх нь нээлт­тэй байдаг.

-Аль намын
гишүүн байлаа?

-Би аль нэг намын
гишүүн байгаа­гүй ээ. Шүүгч нь төрийн тусгай албан хаагчийн хувьд хууль болон
ёс зүйн дүрмийн дагуу улс төрийн үйл ажил­лагаанд идэвхтэй оролцох, аль нэг
намд харьяалагдаж болдоггүй. 

-Таны найз
нөхөд чинь элдэв хэргийг аргалуулах гэж хандах уу.  Тэр тусмаа улс төрийн хүрээнд найз нөхөд
байдаг л байлгүй. Хэрэв ханд­вал та яадаг вэ. Танилын нүүр халуун биш үү?

-Нам, улс төрийн
үйл ажилла­гаанд анхнаасаа оролцож байгаагүй болохоор  намаар холбогдсон нөхөд гэж алга. Шүүх улс
төрөөс ангид байх ёстой. Ер нь шүүгч хүн аливаа хэрэг маргааныг шийдвэр­лэхдээ
зөвхөн Үндсэн хууль болон түүнд нийцүүлэн гаргасан хуулийг баримталж, хараат
бусаар өөрийн дотоод итгэл үнэмш­лээр л шийддэг тул найз нөхдөд  найр тавих асуудал байхгүй.    

-Шүүхийг улс
төрөөс яаж ха­раат бус байлгахав. Уг нь шүүгчид өөрс­дөө асуудлаа шийдмээр бай­на.
Шу­дарга хийе гэхээр улс төр нөлөөлөх гээд байдаг гэх юм билээ. Шүүхийн
шинэчлэл яриг­даж байгаа энэ үед үүнийг ч гэсэн анхаармаар санагддаг?

-Шүүхийг улс
төрөөс, улстөрч­дөөс хараат бус байлгах тэрхүү эрх зүйн орчныг л бодитой
бүрдүүлэх хэрэгтэй. Шүүгчид хөндлөнгөөс нөлөөл­­сөн аливаа албан тушаал­танд
хариуцлага хүлээл­гэдэг механиз­мыг хуульчилж өгөх ёстой. Манай улстөрчид үүнд
өөрсдөө манлайлан оролцох ёстой гэж би боддог. Шүүх улс төрийн гар хөл болоод л
эхэлвэл энэ нь улс орны цаашдын хөгжил, иргэдийн эрх чөлөөнд аюул учруулах
нөхцөл үүснэ.

-Нямдоржийн
хар хууль Монго­лыг шоронжуулж байна гэдэг. Энэ хэр үндэстэй вэ?

-Хуулийг хэн
нэгэн хүний нэрээр нэрлэж, өнгө будгаар будах нь зохимж­гүй юм.  Гэхдээ би таны хэлэх гэсэн санааг ойл­гож
байна. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Ням­доржийг өмнө нь мөн энэ албан
тушаалаа хашиж байх үед буюу 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийн талаар ярьж
байх шиг байна. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуулийг илүү боловс­ронгуй
болгох, ялыг тухайн хэр­гийн нөхцөл байдлаас шалтгаа­лан ялгамжтай ногдуулах
эрхийг шүүгч нарт олгох нь энэ байд­лаас гарах гарцын нэг гэж үздэг. 

-Хүн хорих эрх
маш олон газар байх юм. Захын цагдаа ч хүнийг хэрэг үйлдсэн үйл­дээгүйг нь л
харгалзан баривч­лах гэх юм. Тухайл­бал манай нэг сэтгүүлчээс тайлбар авна гээд
цагдаагийн нэг байцаагч очиж тайл­бар өгөх гэхээр нь барьж хорино гэж бөөн юм
болсон. Ийм олон баривчлах эрх­тэй байгууллага байх нь зөв үү?

-Ардчилсан
нийгэмд хүний эрх, эрх чөлөө хамгийн дээд үнэт зүйл байдаг. Төрийн байгуулла­гаас
хүний эрхэнд халдах үндэс­лэл холбогдох хуульд маш тодорхой заагдаж, тэр
хүрээнд нь төрийн албан хаагчид үйл ажил­лагаагаа явуулдаг байх шаард­лагатай.
Цагдан хорих таслан сэргий­­лэх арга хэмжээг одоо зөвхөн шүүгчийн зөвшөөрлөөр
авдаг бол­сон. Харин хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу богино хугацаанд түр
саатуулах эрх хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах буюу цагдаагийн бай­гуул­лагад
байгаа бөгөөд проку­рор үүнд хяналт тавьдаг. Гүйцэт­гэх ажил­лагаатай холбоотой
зарим үйлдлийг зөвхөн шүүгчийн зөвшөөр­лөөр авдаг болох талаар ч яригдах
болсон. Энэ нь ч зөв байх. Цаашид хэрэг бүрт­гэлт, мөрдөн байцаалтын явцад
хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө хөндөгдсөн тохиолдолд асууд­лыг зөвхөн шүү­хээр
шийдвэр­лэдэг байх журманд шилжих нь зүйтэй юм даа.

-МАХН-ыг
танайх яагаад хуга­цаанд нь бүртгэхгүй зув­чуулаад Үндсэн хуулийн Цэц рүү шил­жүүлчихэв
ээ?

-Улс төрийн намын
бүртгэ­лийг хуульд заасны дагуу Улсын Дээд шүүх хийдэг.  МАХН-ыг бүртгүүлэх тухай хүсэлтийг хуульд
заасан хугацаанд хянаж үзсэн. Хянах явцад Улс төрийн намын тухай хуулийн
тодорхой заалт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхэд үндэслэл бүхий эргэлзээ
гарсан. Мөн энэ үед Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн шүүх Монгол Ардын Намын гарга­сан
нэхэмжлэлийг хянан шийдвэр­лэх явцад Улс төрийн намын тухай хуулийн
тодорхой  заалт Үндсэн хуульд нийцэхгүй
байна гэж үзэн, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэл­зүүлж, саналаа УДШ-д
оруулсан юм. Эдгээр  асуудлуудыг Шүүхийн
тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.4-т заасны дагуу Улсын Дээд шүүхийн нийт
шүүгч­дийн хуралдаанаар 2011 оны гуравдугаар сарын 24-ний өдөр хэлэл­цээд
саналыг үндэслэлтэй гэж үзсэн тул 3 дугаар тогтоо­лоор Үндсэн хуулийн Цэцэд
хүсэлт гаргаад байна. Улсын Дээд шүүхийн хүсэлтээр Үндсэн хуулийн Цэц маргаан
үүсгэсэн, энэ асуудал удахгүй шийдэгдэнэ гэж найдаж байна.

Өөрөөр хэлбэл
МАХН-ын бүртгэ­лийг Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр гартал түр түдгэлзүүлээд
байгаа.

-МАН энэ шийд­вэрийг
гарга­хад нөлөөлөв үү?

-МАН-ын зүгээс
шууд болон шууд бус хэлбэрээр Улсын Дээд шүүхийн нийт шүүгчдэд нөлөөл­сөн эсхүл
нөлөөлөхийг оролд­сон асуу­дал байхгүй. Харин олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн
хэрэгслүүдээр дамжин санал, шүүмжлэл нэлээд хүчтэй өрнөс­нийг та бид мэдэж
байгаа шүү дээ.  Шүүх улс төрийн ч бай,
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн ч бай аливаа нөлөөнд автах учиргүй, гагцхүү
хуульд захираг­даж шийдвэрээ гаргасан.

-Сангарагчааг
албан тушаа­лаас нь түдгэлзүүлээгүй бай­хад шүүх анхан шатны хурлаа­раа шийдвэр
гаргалаа гэх юм. Одоо Улсын Их Хурал энэ асууд­лыг сөхөх гээд байгаа гэсэн.
Заавал албан тушаа­лаас нь огцруулж байж шийдэх ёстой байсан гэж үү?

-Авлигатай
тэмцэх газрын дарга болон зарим удирдах албан тушаалтнуудтай холбоо­той эрүүгийн хэрэг анхан шатны шүүхээр хянан шийдвэрлэгдсэн байгаа. Шүүх бүрэлдэхүүн хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийн дагуу шийдвэр
гаргасныг  Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн дарга хөндлөнгөөс “Ингэж, тэгж шийдвэрлэх ёстой
байсан” гэж тайлбарлах нь шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөө­лөх тул боломж­гүй юм. Шүүгдэгч­дийн өмгөөлөгч анхан шатны шүүхийн шийдвэрт гомдол гаргасан гэсэн.
Тэгэхээр хуульд заасан журмын дагуу Нийслэлийн Давж заалдах шат­ны шүүх хэргийг хянаж шийдвэр­лэх байх аа.

Зуншлага сайхан бо­лох нь ээ. Хотоос зүүн тийш  гарч явахад л 
хур дагалаа.  Ерөнхий сайд С.Батболд Хэнтий, Дор­нод,
Сүхбаатар аймагт хэд хоног
ажиллахаар яваа нь энэ. Гурван аймагт Ерөнхий
сайдыг яг нэг стандар­таар угтах аж.  Хүндэтгэ­лийн жаг­саал хийж, бүрээ бөмбөр
үлээн, улаан хив­сэн дээр
алхуулж хүлээн авлаа. Зарим  аймагт бороо оро­хын өмнө
сал­хи дэгдсэн нь өнөөх ган­ган хивсийг нь Ерөнхий сайдыг ирэ­хээс өмнө арай л хийсгэ­чих­сэнгүй.   Социализмын
үеийнх шиг ингэж угтах хэрэг
бай­на уу гэж ал­баны хү­мүүсээс асуу­хад  Засгийн газраас зөв­шөө­рөөгүй ч төрөө хүндэтгэж байгаа хэрэг гэж тайлбар­лав. Иргэд Ерөнхий сай­даа угтах гээд аймгийн
тө­вийн­хөө талбай дээр, эсвэл хурлын танхимд
дүүрэн цугласан байх аж. Настнууд
энгэр дүүрэн одон медалиа
гялал­зуулж, гоёлын дээлээ өмсчихөж. Хачирхалтай нь зүүн аймгийнхан бүгд л Ерөнхий сайд С.Бат­болдыг “манай нутгийн хүү” гэцгээх аж.

Сүхбаатар аймгийнхан  гэхэд л аавынх нь нутаг болохоор угшлаа дагавал
яалт ч үгүй манайх гэнэ, Дорнод аймагт төрж өссөн боло­хоор бас л манайх гэх юм.
Хэнтий­чүүд Цэцэн ханаас төрсөн манай сайд гэх юм. За ямар ч байсан Зүүн аймгийнхан
Ерөнхий сайдаа өөр өөрийнхөө­рөө өмчлөөд л суугаа юм байна.  Дээрх аймгуудад хийсэн ажлынх нь талаар дараагийн
дугаарт хүргэх учир энэ удаа Ерөн­хий сайдын Зүүн бүсэд ажилласан өдрүүдэд анхаарал
татсан нэг зүйлийг онцолъё. Энэ нь Дорнод Тамса­гийн сав газарт газрын тосны хайгуул,
олборлол­тын ажил хийж байгаа “Петро­чайна Дачин Тамсаг” ХХК-ийн үйл ажиллагаатай
танилц­сан явдал юм. Ирсэн зочдод тус компанийн захирал, Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн
дарга нар танилцуулга хийв. Мэдээж тэд их л сайхан юм хийж байгаа гэж хэлсэн. Сайхан
зүйл хийх гэхээр нь саад тотгор учруулаад байгаа нь Монго­лын тал гэх маягийн үгс
ч урсав. Мон­голын тал хөшүүн хойрго байхаар Хятадын талын хөрөнгө оруулалт цаанаа
л нэг болж бүтэхээ бай­чихаад байна гэж ирээд л учирлаж гуйхын зуур ярьж байх юм.
Үнэн хэрэг дээрээ Монгол Улсын 26 хууль тогтоомжийг зөрч­сөн гэж Мэргэжлийн хяналтынхан
тус ком­па­нийнхныг дүгнэсэн бай­гаа юм. Ингээд тэдний үнэнээс зөрсөн танилцуулгын
дараа Ерөнхий сайд, түүний танхимын гишүүд, УИХ-ын гишүүд, холбогдох албаны хүмүүс
асуулт асуулаа. Бас анхаа­руулга ч хэллээ. “Петро­чайна Дачин Тамсаг”-ийнхан үүнд
их дургүй бай­гаа бололтой.

Биднийг очихоос өмнө ажилч­дадаа хэвлэл
мэдээл­лийнхэнд янз бүрийн юм хэлж болохгүй гэж анхааруулсан байгаа юм. Өнөө­дүүл
нь элдэв юм асуух гэхээр дөлж зугтаад болдоггүй. Уг нь саяхан цалингийн доод хэмжээг
нь 300 ам.доллартай тэнцэхээр  болгосон гэж
байсан. Сумын иргэ­дийн хурал хуралдаад мон­гол ажилчдын цалинг нэмүүлэхээр шийдвэр
гар­гаж нөгөөдүүл ч үүнийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. Дорнодчууд Ерөнхий сайдыг очиход
“Газрын тосны баялгаас орон нутгийн иргэд хүртэх ёстой” гэсэн утгатай уриа лоозон
барьж угтсан нь ч учиртай аж. Орон нутгийн иргэд эдний үйл ажил­лагаанд таагүй ханддаг
гэнэ. Үнэн хэрэгтээ Монгол Улсад асуудал нь байгаа юм биш. Нөгөө тал асуу­далтай
байгаа нь уулзалтын явцад тов тодорхой болов. Угаас гэрээ­ний олон заал­тыг зөрчиж
заримыг нь биелүү­лэхгүй байгаа юм байна. Сайд дарга нар юм асуухаар тоймтой юм
ч хэлэхгүй юм. Асуул­тад хариулж чадахгүй болох үедээ нүүрэнд нь илт уур хилэн тодроод
ирэх аж.   

УИХ-ын гишүүн П.Алтангэрэл “Та нар
ирэх болгонд л ийм юм ярьж суух юм. Нөөцийн гуравны хоёрыг нь Монголын Засгийн газар
баталж өгсөн атлаа үлдсэнийг нь баталж өгөхгүй байгаа нь байгаль орчны нөхөн сэргээлт
бусад асуу­далд нөлөөлөөд байна гэж ярих юм. Та нарын энэ барьсан юмнууд хэзээд
ачаад явахад бэлэн. Дээр нь хэт хямдхан материалаар хийгд­сэн байдаг. Монголд юу
үлдэх юм. Зам барина гэчихээд яагаад одоо бол­тол худлаа яриад байж байдаг юм” гэтэл
тус компанийн захиралд хэлэх үг олдсонгүй. Нөгөө л танил­цуулгад дурдсан зүйлийг
давтан “Манай илрүүлсэн нөөцийн гурав­ны хоёрыг Монголын Засгийн газар баталж гуравны
нэгийг нь батлаагүй. Бүгдийг батлахгүй бол хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд саад­тай
байгаа гэв. Нөөцийн асууд­лыг бүрэн шийдэхгүй бол манай ком­панийн үйл ажилла­гаанд
нөлөөлж байна гэлээ. Ч.Улаан гишүүн “Гэрээнд заасан үүргээ биелүү­лэхгүй байж хандив
тусламжаар ам хаах нь зохисгүй”-г дурдав. Д.Одбаяр гишүүн “Газрын тос олборло­­хоосоо
өмнө газрын тос боловс­руулах дунд оврын үйлдвэр барина гэсэн яасан” гээд мөн хатуу
хучилттай зам барих ажил одоо хүртэл хийг­дэх­гүй байгаа талаар асуухад Зам тээвэр,
барилга, хот байгуулалтын яам, Байгаль орчны яам асуудлыг нь шийдэж өгөхгүйгээс
болсон гэв. Түүнээс болоод гэрээнд хатуу хучилттай зам барихаар тусга­чихаад одоо
хайрган хучилттай болгож өөрчилсөн төдийгүй 
хөрөнгө оруулалт нь ч шийдэг­дэхгүй байгаа тухай ярилаа. Гэтэл  Байгаль орчны дэд сайд Ч.Жаргал­сайхан Замын элэгдэл
маш их байгаа. Байгаль орчны яамнаас бүх замыг хатуу хучилттай байлга­хаар зорьж
байгаа. Гэтэл тус компанийн захирал газрын тосны хайгуулын онцлогоос шалтгаалж эхний
үед тодорхой хэм­жээгээр байгаль орчинд нөлөөлдөг гээд олигтой зүйл хэлсэнгүй. Гэсэн
атлаа гэрээнд заасан амласан зүйлээ огт хийхгүй байгаа нь энд ирсэн албаны хүмүү­сийн
дургүйц­лийг хүргэж байв. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэ­рийн сайд Т.Бадам­­­жунай  монгол, хятад ажилчдын цалинг сонирхов.
500-1000 ам.долларын цалин авч байгаа гэж байна. Манай ажилчид цалиндаа сэтгэл хангалуун
байдаг хэмээн өнөөх эрхэм заллаа. 

Үнэн хэрэгтээ монгол ажилчдын цалинг
300 ам.доллар болгохыг Монголын тал сая л зөвшөөрүүлж талаар дээр мэдээлсэн. Дараа
нь Зам тээвэр, барилга, хот байгуулал­тын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бат-Эрдэнэ
“Танай компани батлагдсан чиглэлд баталгаатай аюулгүй тээвэр хийх ёстой. Танайх
хайрган хучилт­тай замын төслөө маш нарийхан, хоёр машин зөрөх зайгүй, тийм санал
оруулж ирсэн. Бид та бүхэнд өргөн болгоод ир гэсэн даалгавар өгсөн” гэлээ. Ингээд
Монголын талаас л болохгүй байгаа юм шиг зүйл яриад байсан тус компанийн удирдлага  сүүлдээ хэлэх үггүй болов. Энэ бүхний эцэст Ерөн­хий
сайд үг хэллээ. Газрын тосны хуульд Засгийн газраас шинэчил­сэн найруулга хийх санал
оруулж байгаа. Газрын тосны нөөц ашиг­ласны төлбөр, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг нэмж
тусгах шаард­лага байна. Тэгэхгүй бол хуучин гэрээ­нээс болж Монгол Улс алдаг­­далтай
байгаа талаар хэлээд энэ онд багтааж цуглуу­лах, хадга­лах, цэвэршүүлэх олбор­­лолтын
бай­гууламж  бари­хыг үүрэг болгов. Хийж байгаа,
хийх гэж байгаа гэсэн шалтаг шалтгаан дахиж сонсох­гүй гэдгээ ч хэлсэн юм. Мөн тэрээр
нүүрс олборлож буй дотоодын компа­нийн­хаа тээвэр­лэл­тийн үйл ажил­лагааг зогсоож
болж байхад гадаадын компанид ч адилхан арга хэмжээ авч болохыг анхааруулав.

Ерөнхий сайд энэ уулзалтын дараа Байгаль
орчны дэд сайд Ч.Жаргалсайханыг тус ком­па­нийн удирдлагуудтай дахин уулза­хыг үүрэг
болгосон юм. Дэд сайд Ч.Жаргалсайхан тус компа­нийн удирдлагуудтай уулзахдаа хэд
хэдэн шаардлага хэлсэн юм. Тэрээр “2007 оны тавдугаар сард та нар Ерөнхий сайд С.Баяр­тай
намайг энд ирэхэд техник, эдийн засгийн үндэслэлээ бэлэн болгосон. Нэг жилийн хугацаанд
хатуу хучилт­тай зам барина гэж байсныг чинь би санаж байна. Гурван жилийн дараа  ирлээ. Та нар ч юу хийгээ­гүй байна. Бүр ухраад
хайрган зам барих тухай ярьж байна. Энэ байдлыг бид хүлээж авах боломжгүй. Хатуу
хучилттай зам барихыг Байгаль орчны яам хатуу шаардана. Та нарт нэг сарын хугацаа
өгнө. Энэ хуга­цаанд багтааж хатуу хучилт­тай замын техник, эдийн засгийн үндэслэ­лийг
хийлгэж оруулж ирэх ёстой. Өөр тайлбар сонсох­гүй. Үгүй бол үйл ажиллагааг чинь
зогсооно. Нөгөө талаас техни­кийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийг­дэх­гүй байна.
Газрын хөрсний бохирдуулалтыг саармагжуулах ажил хангалтгүй. Ахуйн болон үйлдвэржилтийн
хогны асуудал одоо болтол хийгдээгүй. Хог хаягдлаа шууд газарт булж бай­гаа. Энэ
тухай нутгийн иргэдээс гомдол ирж байна. Байгаль орчныг хам­гаалах, нөхөн сэргээх
ажил хийгээ­­гүй. Энэ жилийн хөрөнгийн  фон­дод
байгаль орчинд зарцуу­лах мөнгө төвлөрүүлээгүй. Энэ бүх байдлыг чинь ойрын хуга­цаанд
газар дээр нь ирж шалгах ажлын хэсэг явуулна” гэлээ. Ямар ч байсан “Петрочайна дачин
Там­са­г”-ийн асуудлыг Засгийн газар хэлэлцэ­хээс өмнө Ерөнхий сайд байдлыг газар
дээр нь очиж үзлээ.

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН
ГЭХ ТОДОТГОЛТОЙ ХЭНИЙ Ч МЭДЭЭГҮЙ ШИЙДВЭР

Засгийн газрын саяхны хурал­даан дээр
ийм юм болжээ. Сонин уншиж суусан Ц.Нямдорж сайд “Х.Баттулга сайд аа,   өмнөд хөрш рүү машинаар нүүрс экспортлохгүй  байгаа 
талаар тайлбар өгнө үү” гэтэл Х.Баттулга сайд “Мэдэхгүй” гэсэн  хариу өгчээ. Ц.Нямдорж “Та мэдэхгүй юм бол сонинд
өгсөн  ярилцлагадаа яагаад “Энэ шийд­вэрээсээ
яаж ч байсан буцахгүй” гэж хэлсэн байдаг юм” хэмээн  дахиад асууж. Гэлээ гээд тоймтой хариу сонсоогүй
байна. Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуяг энэ үеэр “Би ч энэ талаар мэдээгүй юм байна.
Засгийн газар мэдээгүй байхад яагаад ийм шийд гаргасан байдаг юм. Ядаж Засгийн газрын
хуралдаан дээр ярих ёстой байсан юм биш үү” гэж ирээд л цаагуураа манай намын бодлого
биш шүү гэсэн аястай бусдадаа тал зассан юм байх.  Ингээд эзэнгүй шийдвэ­рийн эзнийг нь хайцгаажээ.
Энэ талаар Өмнөговь аймгийнхныг хардтал үнэн хэрэгтээ тус аймгийн  ИТХ ч хуралдаж шийд гаргаагүй байж. Тэнд байгаа
Мэргэжлийн хяналтын байцаагч, Авто замын газрын байцаагч хоёр л том толгой гарган
ийм шийдвэр гаргасан болж таарчээ. Үүнээс үүдэлтэй Авто  замын  газрын  дарга,  
Мэргэжлийн хяналтын газрын дарга нарын тайлбарыг ч авсан байна. Засгийн газрын
хурал иймэрхүү маягтай болж байхад Төрийн ордны гадна нь “Гал үндэстэн” тэргүүтэй
иргэний хөдөлөөнүүд хуралдайгаа хурал­дуулж, шаардлагаа тавьсаар бай­на. Тэд хамтарсан
Засгийн газрыг  огцорч, УИХ-ыг тарахыг шаард­саар
байгаа билээ.

ЗАСГИЙН ГАЗРЫГ
ОГЦРОХЫГ ХЭН, ХЭН ШААРДАВ?

Энэ Засгийн газрыг бол өөрс­дөө “Хамтарсан”
гэж нэрлээд бай­гаа ч олон нийт нэгэнт МАНАН-гийн  Засгийн газар гэх болж. Хамтарч нийлж болсон юм
салж сарниж, бүр цаашлаад огцорч болох талаар Ардчилсан намын зарим фракц бүлэглэл
тэр дундаа эгэл жирийн гишүүд, иргэний хөдөлгөөнүүд, “Гал үндэстэн” холбоо, бүгд
л  сонирхлоо илэрхийлж байгаа.  Зарим нь Төрийн ордны гадаа гэр бариад суучихаад
нэлээд хэд хоног боллоо. Энэ тэмцэлд нь морьд хүртэл оролцлоо шүү дээ. Дээр нь Н.Энхбаяр
ч нэмэгдэнэ.   Тэд зөвхөн Засгийн газрыг огцруу­лахыг
шаардах төдийгүй УИХ-ыг ч тар гэв. Одоогоор их хуралдай­гаас гарсан  шийдвэрээ УИХ, Ерөнхий­лөгчид хүргүүлсэн. Сүүлийн
үед  МАН-ынхан ч хамтарсан засгаас Ардчилсан
намыг гаргах нь зүйтэй гэх болсон. Ингэж эрчимтэй ярих  болсныг Ардчилсан намаас  зохион байгуулалттайгаар МАН-ын гишүү­дийг шахаж
хэлүүлж байгаа гэх таамаг ч газар авчээ. Засгийн газрыг огцруулах гэсэн хэд хэдэн
сонирхлууд байна. Үүний дотор МАН-ынхан  ч
багтана.

С.БАТБОЛДООС НАМЫН ДАРГЫНХ
НЬ СУУДЛЫГ АВАХ ТУХАЙ ЯРИА БУЮУ “НАЙЗУУДЫН БҮЛЭГ”-ИЙН ЭСРЭГ
ХЭРХЭН ХӨДЛӨХ БОЛ?

“Дараагийн ээлжийнхэн хоо­лондоо”
гэдэг шиг уул уурхайн  баялгаас бид ч  хүртэх ёстой гэсэн зарчмаар асуудалд хандаж байгаа
МАН-ын лидерүүд хамтарсан зас­гийг салгах нь бүү хэл огцруулах сонирхолтой. Ил л
хэлж чадахгүй байгаа болохоос цаагуураа юм явуулаад эхэлж. Мөн Засгийн га­зарт байгаа
хоёр талын хөдөлшгүй эрх ашигтай нөхдүүдийг “найзуу­дын бүлэг” гээд  нэрлэчихэж. Ма­гад­гүй засагт байгаа нөхдүүд өөрс­дөө
тэгж нэрлэснийг нь МАН-ынхан  дотор хэлж заншиж
байж ч болох юм.

МАН-ын ХХV их хурлын үеэр яригдаж
байсан нэг яриа дахиад сэдэрчээ. Тэр нь намын дарга, Ерөнхий сайд хоёрыг салгах
сонир­хол. Гэтэл одоо С.Батболдод Ерөнхий сайдынх нь албыг үлдээ­гээд  намын даргаа өөр хүнд өгөх хэрэгтэй гэдэг юм яваад
эхэлжээ. Энерциэрээ яваад байгаа яриа гэнэ. Тэд намын даргаа зөөлдөөд байна гэж
шүүмжлээд сонгууль хаяанд ирсэн энэ үед ийм өөрч­лөлт хийх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа
аж. Гэвч энэ нь намын дарга, Ерөнхий сайдын албыг хавсран гүйцэтгэдэг жаягаа дагахад
аяндаа хүргэх юм байх. Өөрөөр хэлбэл эхлээд намын даргын албыг нь аваад дараа нь
Ерөнхий сайдынх нь албыг ч авах санаархал гэнэ.  

Үүнтэй холбоотой МАН дотор дараагийн
намын дарга хэн байх талаар ч яригдаад эхэлж. Үүнд М.Энхболд, Н.Энхболд,  Х.Наран­хүү, Ө.Энхтүвшин нарын нэр хүчтэй яригдаж  байна.

АН-ЫНХАН УДИРДЛАГУУДДАА
ХАРШИЛТАЙ БАЙНА

АН дотор хамтарсан засгаас намаа  гарчихаасай гэсэн ил далд хүсэлтнүүд олон бий.
Мөн нэр дэвшигчдийн  мөнгөний хэмжээ 50 сая
гэж зарлагдсан ч тэр бүр ту­шаах гээд  барьж
гүйх хүмүүс алга   байгаа нь Сонгуулийн хуулийн
эцсийн шийдийг мэдэх гэсэн хү­лээлт нөгөө талаар юу юугүй  Н.Ал­танхуягийг мөнгөжүүлээд яахав гэсэн бодлоос
нь үүдэлтэй гэнэ.  Ямар ч АН-д байсан өвөрт
нь орсон МАН-ынхаа хажуу бөөрнөөс салах­гүй байгаа Н.Алтанхуяг даргадаа харшилтай,  түүнийг унагах сонир­холтой гишүүд өдөр ирэх бүр
нэмэгдэж байна.  

Цаашлаад  нийслэлийн намын
удирдлагыг ч өөрчлөх сонирхол бүхий  бүлэглэл
фракцуудын яриа хэлцэл нэгэнт явагдаад эхэлжээ. Учир нь Ш.Түвдэндоржийг нийслэ­лийн намын хорооны
даргаар нь байлгаж сонгуульд орвол хотын тойргуудаа алдах магадлал өн­дөрсөнө гэж тэд үзэж байгаа юм байна. Ганц хүнийг ажилтай байл­гахын төлөө бүхэл
бүтэн намаа ингэж баллаж болохгүй хэмээн тэд ярьж байгаа юм. Ийнхүү хамтарч  засаг барьж буй хоёр намд сон­гуулийн өмнөх хүчтэй
салхи сал­хилаад эхэлжээ.

2011 оны дөрөвдүгээр сарын 13-нд өдөр тутмын сонинуудад гарсан алдаатай хэсгийг дугуйлав

Жижигхээн зүйл том юмны эхлэл болох нь бий. Энэ нь сай­наар ч, муугаар ч төгсч болно. Цэг, таслал, үг, үсгийн алдаа  хожим нь засч залруулж боломгүй алдаа болох нь байдаг. Саяхан Авлига­тай тэмцэх газар төрийн албан хаагчдын хөрөнгө орлогын мэдүүл­гийг олон нийтэд зарлалаа. Зар­лахдаа таслалын алдаа гаргажээ.  Өнгөц харахад алдаа гэж ойлгож болох юм. Алдсан гэж өөрсдөө залруулсан энэ тэрийг тооцвол шүү. Таслалын тэр алдааны хор уршиг их л дээ. Улс төржүүлэх дуртай хүмүүс бол тэр олон хүн дотроос яахаараа төрийн тэргүүн, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэг дээр хэд дахин нэмсэн тоо бичиж алд, дэлмээр алддаг юм. Хөрөнгө орло­гоо мэ­дүүл­сэн бусад төрийн албан хааг­чид гомдол гаргаагүйг бодоход ганцхан Ерөнхийлөгчийнхийг алддаг нь гайхмаар. Авлигатай тэмцэх газрын дарга Ч.Сангараг­чаа нь шоронд явснаас болж Ерөн­хий­лөгчид ингэж хандаж байгаа юм биш үү гээд л хардаж эхэлж байна. Эвгүй бодвол зориудаар ч юм шиг энэ алдаа эхний мэдээл­лийг үнэн гэж хүлээж авдаг хүмүүст бол шууд утгаараа хүрч байгаа юм. Мэдээл­лийг харсан хүмүүс бол Ерөнхий­лөгч ямар их орлого олоо вэ гэж шууд бодож байгаа. Дараа нь “Бид таслал алдаад мэдээлчихлээ” гэж  залруулга гаргалаа ч Авлигатай тэмцэх газрынхан Ерөнхийлөгчийн шахаанд ороод үнэнийг худал болгосон мэт ойлголтыг ард түмэнд  нэгэнт өгчихөж байгаа юм. Ам алдвал барьж болдоггүй гэдэг биз дээ. Үгүй бол Ерөнхийлөгч Авлига­тай тэмцэх газрын хооронд далд тэмцэл яваад байгаа юм шиг ойл­голт төрж байна. Томоохон бизнес­тэй гэгдэх улстөрчдөөс ч орлого нь давсан тоог Ерөнхийлөгчийн хө­рөнгө орлогын мэдүүлэгт ийнхүү бичих нь юуны учир вэ. Сэтгүүлч бид ийм алдаа гаргавал цаад газар нь гомдол нэхээд салдаггүй. Тэгээд залруулга гаргасан ч санаа нь амрахгүй шүүхдэж байдаг.

Өдөр тутмын хэвлэлүүдээр нэ­гэн зэрэг гаргасан энэ мэдээллийг  ганц ажилтан нь бичээд гаргаагүй баймаар. Авлигатай тэмцэх газрын хийдэг ажлын хамгийн олон нийтэд ил хүргэдэг нь албан хаагчдын хөрөнгө орлогын л мэдүүлэг шүү дээ.  

Авлигатай тэмцэх газар ха­риуц­лагатай ажилдаа хариуцла­га­гүй хандсан албан хаагчдаа ямар арга хэмжээ авах бол. Улсынхаа Ерөнхийлөгчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт ийм хайнга алдаатай хандаж байгаа хүмүүс өөр хэдэн хүнийг хэлмэгдүүлж алдаа гаргадаг бол. Авлигатай тэмцэх газар бол алдаа гаргах учиргүй газар. Энэ алдаа жижигхээн зүйл шиг хэрнээ томоос том утга агуулж байгаа юм. Таслалын цаана хүний хувь заяа, цаашлаад улс орны эрх ашиг ч явж байдаг. Тиймээс энэ удаагийн алдаа гээд байгаа зүйлийг нь зүгээр л нэг эндүүрэл, байдаг л юм гэж хүлээж авч боломгүй. Саяхан л гэхэд Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга П.Алтангэрэл гишүүн нэг ноцтой алдааны тухай ярьж түүний дагуу холбогдох газар нь засч зал­руул­сан байх. Энэ нь Нийслэлийн чанарын албаныхан 50 гаруй тэрбум төгрөгийг алдаж тооцсон байсан гэнэ. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл манай төрийн алба ямар налгар наазгай болсныг хэлээд өгч байна. Тавин тэрбум гэдэг бага тоо биш. Анзаарахгүй өнгөрвөл ямар их хохирол учрах нь тодорхой. Тэр алдаатай тоог нь УИХ-аар батал­чихсан бол яах болж байна. Эв­гүйт­вэл зориудаар ч юм шиг энэ алдаа цэг, таслалаасаа илүүтэй ажилдаа хариуцлагатай байхыг тус бай­гууллагынхан төдийгүй төрийн албаныханд сануулаад өгөх шиг боллоо.

Төрийн
албан хаагчид  хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ өгдөг
уламжлал тогтоод хэдэн жилийн нүүр
үзлээ. Энэ хугацаанд хэдэн
хүний хө­рөнгө
орлогын мэдүүлгийг ийнхүү алдаатай мэдээлж байсныг хэн
мэдэхэв. Ямар ч байсан Авлигатай тэмцэх газар ажилдаа яаж хандда­гаа  яруу тодоор харуулаад авлаа. Санаатай, санамсаргүй нь тодор­хойгүй ч Ерөнхийлөгчөө чимхээд авсан хэрэг боллоо.

Сонины редакцийн утас дуу­гарч хэн нэгэн бухимдуу хоолой­гоор “Энэ хэдэн нөхдүүд ху­вьсгал яриад байх юм. Одоо л амар жимэр амьдаръя гэ­хээр айдас хүйдэс дагуулсан юм яриад эхэллээ. Та­най сонин үүний эсрэг байгаа биз дээ” хэмээн асуух, гуйхын хооронд үг хэлээд ууртай гэгч нь утсаа шидчихэв. Үнэхээр хүн төрөлхтний мөнхийн хү­сэл амар амгалан, аз жаргал­тай амьдрал. Аль за­маар,  аль жимээр тэр аз жаргалд хүрэх вэ гэж хүн төрөлхтөн хөгж­лийнхөө явцад бодож  боловсруул­саар ирсэн хам­гийн зөв зам нь энэ л юм гэж ардчиллыг сонгосон. Одоо­гоор үүнээс илүү төгөлд­рийг  нь олж хараахан чадаа­гүй байна. Ямар ч байсан өмнөх нийгмээс,  өмнө нь явж ирсэн замаас хавь илүү дээр байс­ныг нь 1990 оны ард­чилсан хувьсгалаас хойш бид мэдэр­сэн. Одоохондоо тэр аз жар­галд хүрэх зам нь үүнээс өөрөөр харагдахгүй байна. Диваа­жин гэдгийг заавал үхсэн хойноо очиж мэдэх алба байхгүй. Амьд байж аз жаргалыг мэдрэхээс үхсэн хойноо яахыг нь мэдэхгүй диваа­жинг мөрөөдөөд яахав.  

Одоо хувьсгал болоод байгаа улс орнуудын үйл явцыг давтах тухай яриад мөрөөдөөд хэрэгжүү­лэх гээд байгаа хүмүүс бий болсон нь тодорхой болжээ. Уг нь  хувьс­­­галыг манайхан аль хэдийнэ хий­чих­сэн. Бүр огот­нын хамраас цус гаргалгүй­гээр шүү. 

Ордон тойрч гороолоод байгаа Д.Нинж хэний захиал­гаар ардчил­лын нэрийг гутаа­гаад байна. Ирж яваа цагийг үгүй хийх гэж хувьсгал ярих нь юун нь сайн юм. Хүмүүс жаг­саж цуглаж, хувьсгал өрнө­хийг, цус гаргахыг хүсдэггүй. Гэтэл сүүлийн үед гарч ирж байгаа хувьсгалыг хүсэгчид мөнгөтэй хүмүүсийн дан­сан дахь мөнгийг хураагаад уст­гах тухай ярьж эхлэв.

Буцаад нөгөө 1937 оны хэл­мэгдүүлэлтээ хийж таарах нь. Тэр он жилүүд Монголын түүхэнд хараар бичигдэж, оюуны сор бол­сон  сэхээтнүү­дийг нь хоморголон алж, хэл­мэгдүүлж байсан. Д.Нин­жийн гэх тунхаг тэр хэлмэгдүүлэл­тээс ялгаа алга. Д.Нинж, Н.Энх­баяр, А.Баа­тархуяг, Г.Уянга, О.Магнай,  М.Энхсай­хан нар үүнийг л  суртал­даад байна. Нэгэнт бий болсон ардчиллыг хувьсгалаар алга бол­гох юм ярих нь ардчил­лаар бий болсон хөдөлгөө­нүү­дийн тэмцлийг ч угтаа үгүйсгэж буй хэрэг юм.  Тэд­ний тэмцэл хүчингүй мэт, 1990 оны ардчилсан хувьсгал бо­лоогүй мэт ойлгуулах гээд байгаагийн цаад санаа хэ­нийх вэ. Д.Нинжийн ард хэн байна вэ. Үүнийг бид Засгийн газар, Ерөнхий сайд захиа­лав уу гэж хардахад хүрч байна. Эрх баригчид л Ард­чил­сан намыг өвөр­төө хийн сул дорой болгож, ард­чил­лыг, ардчиллаар үг хэлэх тэм­цэх эрхтэй болсон хөдөлгөө­нүү­дийг саармагжуулах ажил­­ла­гаагаа Д.Нинжээр дам­­жуулан явуулж байх шиг.

Тэрэн дээрээ тулах юм бол аль ч нийгмийг хөрөнгө­тэй мөнгөтэй хүмүүс, тэр дун­даа боломжийн амьдарч буй олонхи буюу дунд­чууд авч явдаг. Өнөөдөр Монголыг ч тийм л хүмүүс авч явж байна.   Ядуу байна гэдэг арчаагүйн шинж. Дээд,  дунд хөрөнгөлөг хэсгийнхнээ устгачихаад үлд­сэн ядуу хэсгийг нь яаж амь­дар гэх гэсэн юм бол. Өөрийн­хөө өрх гэрийг авч явж чадахгүй байгаа тийм хүмүү­сийг улс орноо авч яв гэх хэрэг үү. Баян хүнийг үзэн ядах сэтгэл ядуу хүнд л байдаг. Тэр сэтгэлгээгээр нь тоглож хувьс­гал хийгддэг. Ингэж ад үзээд алах талах дээрээ тулах юм бол эх орондоо амьдрах аргагүй болох юм байна. Виз­гүй зорчдогоор нь өмнөд хөрш рүү л толгой хорго­дохоор явах болж таарах нь. Тэ­гээд тэдний хүслээр бол Эрээнд очиж амьдрах  юм байна.

1917 онд Ленин “Наад хө­рөнгөтнүүд   чинь та нарыг өлсгөөд байна” гэж суртал­даж байгаад л хөл нүцгэн пролетариудыг босго­сон.

Ш.Сайхансамууг баян бай­на гээд тэр устгах төлөв­лөгөөнд орж гэж бодъё. Түү­нийг дүүжлэх амар­хан байж. Тэрээр 10 мянган хүн  тэжээж байгаа. Түүнийг устгахаар  10 мянган хүн ажлын байргүй болж, 50 мянган хүн өлсөж, Монго­лын жижиг, дунд  аж ахуй болох 30-аад мянган хүн дампуурна. Дээр нь хорин мянган ганзагын наймаачин талбай дээр үр хүүхэдтэйгээ гарч ирнэ. Үүнийг л хүсээгүй бол проле­тариудын сэтгэхүй­тэй хувьсгалыг номлох нь Монголын тусгаар тогт­нолд аюул авчирна. Энэ нь Мон­голд хууль бусаар үйл ажил­лагаа явуулж их хэмжээний ашиг олдог хоёр хөршийн маань таалалд л нийцнэ.

Тэдний хүслээр бол баян хү­нийг буудах амархан юм байж. Тэгээд баяныг нь, өмч­тэй, хөрөн­гөтэйг нь буудаад арчаагүй хэд нь үлдэх юм уу. Баян хүнийг үр удмаар нь устгана гэнэ. Монголд баян хүн амьдарч болохоо байсан хэрэг болж. Баян хүний хүү­хэд болж төрсөн нь бас бу­руутай юм байна.  

Тэгэхээр Нинжтэнгүүдийн  хий­хийг хүсээд буй хувьсгал гээчийг нь ардчиллыг төгөл­дөржүүлэх биш бүр үгүй хий­хээр санаархаж байна гэж ойлгож байна.  

1990 оноос өмнө бид өмч­гүй байсан. Одоо нийгмийн ихэнх хэсэг нь өмчтэй болсон. Ядаж л амьдарч буй байраа, хэдэн малаа хувьч­лаад ав­лаа.

Үгээгүй ядуу хүн нь хэт баян, дундаж амьдралтай хүмүүсээс харьцангуй цөөн болсон. Өөрийн­хөө өмчийг Д.Нинж болон түүний нөхөд ард нь байгаа хүмүүст ху­раалгахыг хэн хүсэх юм.

Хэний даалгавраар Д.Нинж үүнийг хийгээд байна. Хувьсгал хийхийг хүсээд бай­гаа хүмүүс байгаа бол хувьс­гал гээчийг хийх­гүйн төлөөх ард түмэн бас байдаг юм шүү.

МИАТ компани олон ул­сын нислэг цаашид хийх эсэх нь эргэлзээтэй бо­лоод байгаа аж. Олон улсын иргэний нисэхийн бай­гуул­лагаас ч манайд энэ та­лаар анхааруулж хугацаа өгсөн боловч асуудал  хүнд хэвээр, МИАТ–ийн үйл ажил­­лагаа арай зогсчихоо­гүй торгоож ажиллаж бай­гаа гэнэ. Компанийн асууд­лаа шийдэх гэж дээд удирд­лагууддаа хандаж санаа тавьж гүйсэн гурван ч хэлт­сийн дарга, инжене­рийг МИАТ–ийн захирал хал­чихаад байгаа юм байна.   Мөн техник, засварын хэлт­сийн бусад дарга, ин­женерүүд ч ажлаас гарах өргөдлөө өгөөд байгаа аж. Ингээд ямар шалтгаанаар  халагдсан  талаар нь  МИАТ–ийн  Аюулгүй ажилла­гаа, чанар, нисэхийн аюул­гүй байдлын албаны техни­кийн хяналтын хэсгийн ахлах байцаагч–инженер Б.Баяр, Инженерийн хэлт­сийн дарга Ц.Амгаабазар, Техникийн хангамжийн хэлт­сийн дарга Ж.Чулуун­жав нартай  уулзлаа.

–МИАТ–т юу болоод бай­гаа юм бэ. Ямар учраас та гурав ажлаасаа халагдах болов?

Ж.Ч: -Бид Иргэний нисэ­хийн хууль дүрэм, олон улсын дүрэм, стандартын хүрээнд ажиллах шаардлагыг удирд­лагадаа удаа дараа тавьж байснаас болсон. Халах ту­шаал дээрээ харин компа­нийн нууц задруулсан, буруу бичиг цаас ашигласан гээд биччихсэн байгаа.

–Тэр шаардлага нь ямар утгатай байсан юм?

Б.Б:-Манай компанийн сүүлийн үеийн үйл ажиллагаа хууль дүрэм зөрчөөд байна. Агаарын хөлгийн засвар үйл­чилгээг хийхдээ стандарт дүр­мээр хийх ёстой. Манайд байгаа онгоцнууд гадаад улсад бүртгэлтэй  түрээсийн  онгоцнууд. Европын иргэний нисэхийн “EASA Part-145” гэдэг стандартаар явах ёстой бай­даг. Тэр стандартаар  ма­най засвар үйлчилгээний бай­гуул­лага маань гэрчил­гээж­сэн. Онгоцны засвар үйл­­чил­гээ нь бүгд ийм стан­дартаар явуулна гэсэн ам­лал­тыг Ев­ропын иргэний нисэхийн га­зарт Монголын “МИАТ” компа­ни өгдөг. Үйл ажиллагааны явцад ялангуяа удирдлагын зүгээс энэ стан­дартыг мөр­дөхдөө алдаа­нууд гаргаад байсан. Бид МИАТ-ийн удирд­лагад ал­даа­нуудаа засаач гэж өнгөр­сөн хавар, зунаас удаа дараа бичгээр болон амаар мэдэг­дэж уул­заж ярилцаж  байсан.

–Тэгээд тэр шаардлагыг чинь танай компанийн удирд­­лага хүлээж аваагүй юм уу?

Б.Б: -Европоос жилд нэг удаа  стандартаа барьж бай­на уу, үгүй юу гэж ирж шал­гадаг юм. Нэгдүгээр сард ирэхдээ “Засвар үйлчил­гээ­ний үйл ажиллагааг болж байна. Бага сага жижигхэн зөрүүнүүд байна. Үүнийгээ засаарай гэсэн. Мэргэжлийн хэлээр үл тохирол гэж хэлдэг юм. Заасан хугацаанд нь засаад тайлагнана  гэж бид хэлээд ажиллаад явж байсан. Хоёр жилд нэг удаа Европын “EASA” байгууллагын манай­хыг хариуцсан газраас “Та­найх манай олгосон эрхээр үргэлжлүүлээд ажилла”  гэдэг.  Нэг ёсондоо гэрээгээ сунгаад явдаг гэсэн үг. Миний бие  МИАТ компанийг төлөөлсөн  Чанарын менежер учраас  тэдэнтэй харьцдаг. Тэгээд  Европын холбооны Монго­лыг хариуцсан төлөөлөгчөөс “Та бүхний цаашид үргэлж­лүүлээд ажилла гэдэг зөв­лөмж хэзээ гарах гэж байна” гэж лавлахад сунгах процесс чинь зогсчихлоо гэсэн. Яагаад зогссон бэ гэтэл “Та­най Орхон захирал чинь  өн­гөрсөн оны долдугаар сард ирээд уулзаад явахдаа өн­гөр­сөн жилийн 4,5 дугаар  сард болсон үйл явдлын ту­хай тайлан ирүүлнэ гэж ам­лаад явсан. Тэрийгээ одоо болтол ирүүлээгүй байгаа учраас” гэж бичигт дурдсан байсан.

–Монголыг хариуцсан мэргэжилтэн нь хаана бай­даг юм бэ. Тэр тайлан гээд байгаад нь юу шаардсан юм бэ?

Б.Б: -“EASA”-ийн гишүүн
улс Францын Иргэний нисэ­хийн удирдах газрынхан бай­даг. Яг “EASA” mөв нь Гер­манд байдаг юм. Тэр тайланд
гур­ван зүйл шаардсан байна
лээ. Өнгөрсөн жил манайхан 
засвар үйлчилгээ хийж
бай­гаад онгоцон дээр алдаа гаргаж онгоцныхоо далавчийг гэмтээсэн. Тэр гэмтээсэн
асууд­­лыг яаж шинжилсэн юм. Шинжлэн шалгахдаа тэр “Part 145” стандартад заасан
хү­ний хүчин зүйлийн нөлөөлөл бо­лон үл
шийтгэх бодлогыг хэрхэн хэрэгжүүлсэн
бэ.

Энэ бүхнийг багтаасан тай­лангаа гаргаж өгөөч гэсэн. Орхон дарга энэ талаар тайлан бичиж гарга гэж надад үүрэг өгөхөөр нь тайлангийн эхний хэсгийг 
дол­дугаар сард гаргаад Орхон дар­гад өгсөн. Би өгөхдөө “Энэ бол миний хэрээс хэтэрсэн асуудал байна. Тэр онгоцны далавч гэмт­сэн асуудлаас чинь болж манай­хан хэд хэдэн хүнээ шийт­гээд, цагдаад өгөх замаар асууд­лыг шийдсэн. Нэгэнт ингэж ший­дээд явчихсан асуудлыг EASA -д тэр чигээр нь явуулбал тэд хүлээн зөвшөөрөхгүй ээ. Хүний хүчин зүйлийн нөлөөлөл үү, санаатай юу санаагүй юу, 
дав­тан гаргахгүй байх тал дээр, урьдчилан сэр­гийлж яаж ажил­лав гэж асууж байхад “Та нар шийтгээд эсрэгээр юм 
хийчих­сэн байна гэж хэлээд, харин эрхээ хураалгаж магадгүй тул та үүнийхээ учрыг өөрөө ол, миний эрхээс хэтэрсэн асуудал бол­лоо” гэж хэлсэн. Тэгээд энэ чигээрээ байсаар гуравдугаар сарын 18-нд Европын холбоо­ноос сунгах процесс зогсчихлоо гэсэн захиа ирсэн. Яг амралтын өдөр таарсан байсан. Би Орхон захирал руу хамгийн түрүүнд утасдаж ийм юм болжээ. Гэр­чилгээ сунгах үйл ажиллагаа зогссон байна гэж хэлсэн. Чи хариуг нь бэлдээд над руу явуулчих гэсэн. Миний хэм­жээ­­нээс хэтэрсэн асуудал бай­наа, одоо тэд эрхээ хурааж ч магад­гүй нь гэж би хэлсэн. Орхон захирал чаддагаараа намайг загнаад 
өнгөрсөн.
Энэ нь зөвхөн манай байгууллагын асуудал биш төдийгүй цаашлаад агаарын хөл­гүүдийн нислэг үйлдэх эсэх нь тодорхой бус болоод явчихаж байгаа юм.

–Гэрчилгээгээ сунгахгүй бол яадаг юм?

Б.Б: -Тэгвэл онгоцоо нислэгт тэнцэж байна гэж гарын үсэг зурж нислэгт явуулж чадахаа байчихаж байгаа юм. Гэрчилгээн 
дээрх 3
дугаар сарын 23-ны өдрөөр тэд дүгнэлтээ гаргаж, сунгах эсэхээ шийддэг.

Ж.Ч: -Тухайн байууллагаас танай үйл ажиллагааг зогсоолоо гээгүй, сунгах процесс зогслоо гэж явуулсан.

Б.Б: -Ингээд Техникийн газ­рын ерөнхий менежер, хэлт­сийн дарга, ахлах инженерүүд бид арвуулаа амралтын өдөр байсан хэдий ч энэ талаар хуралдсан. Онгоцны засвар үйлчилгээ хариуц­сан зургаан хэлтэс байдаг. Ингээд бид Орхон захирлын ч хэрээс хэтэрсэн асуудал байна. Дээшээ төр засагтаа хандъя гээд миний ажил үүргийн хуваарьт заасан ёсоор салбарын яам, Ерөнхий сайдад “Байдал ийм байна. Цаашид ингэж болзошгүй байна шүү” гэсэн захиа бичиж явуулсан. Миний ажлын үндсэн үүрэг бол Европын энэ стандарт хэрэгжиж байна уу, гажиж байна уу, үгүй юу, гажуу­лахгүйн тулд юу хийх хэрэгтэй вэ гэсэн үүрэг байдаг. Зургаан хэлт­сийн дарга дээр нь хэлтсүүдийг хариуцсан ерөнхий менежер бүгд ярилцаад энэ шийдвэрийг гар­гасан. Дараа нь даваа гаригт биднийг харьяалж байдаг Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Бат-Эрдэнэд хандаж бүг­дээрээ очиж уулзсан. Тэгээд ажил дээрээ ирсэн чинь компанийн сүлжээгээр захиа тараасан бай­сан. Гурван хуудас гаруй захид­лын тал нь намайг баахан буруут­гаад “Өөрийн эрх мэдлийг хэт­рүүлэн ашигласан. 
Монгол Улс Японоос иргэдээ татах гэж буй хэцүү үед үймээн тарьж, саад хийхийг оролдлоо” гэх мэтийн үгтэй захиа явуулсан байсан. Захирал болон бусад удирдлага­тайгаа 3 дугаар сарын 21-нд 11 цагт бид уулзаж, байдал хүндэр­вэл яах вэ гэж ярилцаж нислэгээ зогсоохгүйгээр үргэлж­лүүлэн ажиллуулах чадвартай болгох арга хэмжээг авцгаая. Захирал өөрөө тэр захиа тай­лангаа Евро­пын холбооны иргэ­ний нисэхийн удирдах газар луугаа явуулъя, онгоц эзэмшиг­чид рүүгээ ч хандъя, энэ хуга­цаанд манай онгоцыг 
таг зогсоо­чихгүй байх арга хэмжээг авъя гэж хоёр талдаа тохирсон. Онгоц 
эзэмшигчид
маань ч тодорхой хугацаанд, тодорхой нөхцөл­тэйгөөр нислэг үйлдэж болно гэсэн. Зөвшөөрлийн бичиг өгсөн ба “EASA”-аас ч гэсэн “Зогсоолгүй ажиллаж бай. Тай­лангаа ийм ийм асуудлаар дэл­гэрүүлж явуул. Бид дөрөвдүгээр сард очиж уулзъя” гэсэн хариу өгсөн.  
Тийм ч учраас 
гуравду­гаар сарын 23-наас хойш 
онгоц­нууд маань таг зогсолгүй, нислэг хэвийн, манай компанийн үйл ажиллагаа үргэлжлээд явж байна.

–Компаниа аврах гэсэн энэ бүх үйл ажиллагаанд Орхон  захирал чинь оролцсон бай­на, тийм үү?

Б.Б: -Оролцсон.
Тэгээд захи­рал нэг тайлан гаргаад явуулсан. Мэдээж Орхон захир­лын гаргасан тайлан Европын шаардлагыг хангаагүй байх. Би тайланг нь хараагүй ч сургийг нь сонссон. Европын иргэний нисэ­хийн газ­раас буцаагаад хариу ирүүлэхдээ өмнө шаардсан тайлангаас бүр их нарийвчилсан асуулга тавьсан байсан.

–Нэгэнт байдал нааштай болоод тодорхой хэмжээний ажил явагдаж эхэлж байхад яагаад та бүхнийг халчихсан юм бэ?

Ц.А: -Дээрх үйл явдлаас гадна бас нэг зүйл байна. Ма­найд нислэгт бэлэн байгаа “А310 “онгоц байхад Хятадаас хуучин “B767” онгоц түрээслэхээр оруулж ирэх нь буруу гэж бид хэлсэн. 
Хята­даас авах гэж байгаа онгоц нь түрээслэх эзэн олдохгүй 
бүтэн жил болчихсон онгоц. Сүүлдээ аргаа бараад АНУ-ын 
компанид
онгоцоо
зараад тэр нь цааш түрээслэхээр болж байгаа юм билээ. Гэхдээ АНУ-ын ком­пани нь манай МИАТ-ийг тү­рээсэлнэ гэсэн гэрээ хийсэн тохиолдолд Хятадаас тэр онго­цыг худалдаж авах гээд байгаа юм. Бид тэр онгоцыг очиж үзсэн. Шаардлага хангахгүй онгоц бай­на. Бүх бичиг баримт нь ч хятад хэл дээр байхад юу мэдэж үзэж шалгах вэ гэсэн юм. Онгоц европ болон бусад улс руу нисэхэд тодорхой шаард­лагуу­дыг хангасан байх ёстой. Гэтэл энэ онгоц нь 16 жил Хятадад орон нутагт ниссэн, сайндаа л Гонконг орж байсан тийм онгоц байгаа. Олон улсад огт нисч байгаагүй болохоор олон моди­фикаци, өөрчлөлт нэмж хийх шаардлагатай болчихсон онгоц байна, шаардлага 
хангахгүй
нь гээд тайлангаа гаргаж өгсөн. Ийм хоёр асуудлыг удирдлагадаа бид олон удаа тавьсан учраас халагдлаа.

Ц.А: -Манайх түрээслэх гээд байгаа “B767” гэдэг онгоц чинь манай өөрийн эзэмшлийн, зог­соочихсон байгаа “А310” онгоцтой ижилхэн ангиллынх. Манайд байгаа “А310” онгоц түрээслэх гээд байгаа онгоцноос аль та­лаасаа илүү. Манай онгоц Хята­дын тэр онгоц хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатай байхгүй юу. Манайх техникийн үзүүлэлт нь хамаагүй илүү. Тийм онгоцоо нисгэхгүй байж тэндээс шаард­лага хангаа­гүй онгоц авах гээд байгаа нь ёстой ойлгомжгүй хэрэг. Тэгээд ч манай онгоц Монгол Улсын өмч болчихсон. Ямар ч түрээс төлө­хөөргүй болчихсон. Тийм байхад түрээ­сээр ижил ангиллын онгоц авах гээд байгаа юм. Хятадын онгоцыг авбал техникийн 
болон эдийн засгийн талаасаа асар өндөр 
зардалтай.  Тэр онгоцыг авбал эхний жилд арван сая долларын зарлагатай. Нисэхэд бэлэн бай­гаа манай онгоц жилд нэг сая долларын зардлаар л нисэх боломжтой. Энэ талаар бид бас Засгийн газар, холбогдох хү­мүүст бичиг хүргэж ч байсан. Тэгээд биднийг ажлаас халах гол хоёр шалтгааны нэг нь 
дээр өгүүлсэн зөв зүйтэй энэ ажлаа явуулаач гэсэн шаардлага, хоёр дахь нь энэ онгоцыг хүлээж авах­гүй гэсэн бидний тайлбар юм. Энэ асуудалтай холбоотой­гоор УИХ-ын гишүүн Г.Батхүү, Р.Буд хоёр 
Х.Баттулга сайдад асуулга тавь­сан юм билээ. Үүний дагуу салбарын сайд энэ бүх асуудалд тус бүрт нь де­тальчлан хариулна уу гэсэн бичиг өгсөн байна лээ.

Б.Б: -Тэр асуулгад юу гэж хариулсныг нь бид мэдэхгүй байна. Бидний дээр ярьсан хоёр зүйл ч гэсэн энэ асуулгад тус­гагд­сан байсан.

–Та бүхнийг халах үндэс­лэлдээ юу гэж  бичсэн байв. Халах тухайгаа хэзээ мэдэгд­сэн юм?

Ж.Ч: -Гуравдугаар
сарын
31-нд биднийг хариуцсан Ерөнхий менежер Аюуш “Захирлууд дуу­даж байна” гэж ирээд “Та гурвыг ажлаас халсан тушаал гарлаа” гэсэн. 

Б.Б: -Намайг  халсан тушаал дээр “Компанийн дотоод дүрэм журмыг ноцтой зөрчиж албан ёсны бус бланк ашиглаж, ком­панийн хэвийн ажиллагааг алдаг­дуулах, олон нийтийн сэтгэл санаанд сөргөөр нөлөөлөх буруу ташаа мэдээллийг төр засгийн албан тушаалтан, ажилтан албан хаагчид дур мэдэн тараасан, “Аэробус 310” агаарын хөлгийн техникийн дүгнэл­тийн талаархи мэдээллийг олон улсын “EASA” байгууллагад өгөх үүрийг бие­лүүлээгүй, дээрх олон улсын байгууллагын нэр хүндэд хал­даж тус байгууллагын өмнөөс гэрчилгээ сунгагдахгүй талаар­хи буруу ташаа мэдээлэл хийс­нээс компанийн нислэг тех­ни­кийн хэвийн ажиллагааг алдаг­дахад хүргэсэн, улмаар компа­нийн бизнесийн болон ажил хэр­гийн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлөх байдалд хүргэсэн зэрэг ноцтой зөрчлүүдийг гарга­сан тул ажлаас халсугай гэсэн тушаал байсан.

Ц.А: -Чулуунжав
бид хоёрыг халсан тушаал нь яг ижил утга­тай байсан. Бид хоёрыг дунд мэргэ­жил­тэй болохоор нь аж­лаас хал­сан гэсэн бор шувуу нисгэсэн байна лээ. Бид эхлээд нисэхийн дунд сурууль төгссөн боловч дараа нь хэд, хэдэн дээд сур­гуульд мэргэжлийн дагуу сурч төгссөн хүмүүс.

–Орхон захирал баривч­лагдлаа гэсэн мэдээлэл ин­тернэтээр тараад байсан. Та бүхний ярьсан асуудалтай арай холбоотой юм биш биз дээ?  

Б.Баяр: -Үгүй байх аа. Ин­тер­нэтээс л харин тийм юм олж уншсан. Ер нь МИАТ компанийн удирдлага буруу ажиллаад бай­гаа. 2010 онд 1.8 тэрбум төг­рөгийн алдагдалтай ажилласан. Дээр нь зорчигчийн тоо нь ч нэмэгдээгүй. Харин зардал нэмэгдсэн. Жишээ нь зорчиг­чийн хоол ундны зардал нэг тэрбумаар нэмэгдсэн. Тэр тав зургаан тэрбумыг идсэн гэж нэтэд тавигдаад байгаа нь үнэн бол МИАТ компани гурав, дөр­вөн тэрбумын ашигтай ажиллах бо­ломжтой байжээ гэж бодогдож байна. Монгол Улсад компани амжилттай удирдаж байгаа биз­нес­мэнүүд зөндөө. Тийм хүмүүс манай компанид хэрэгтэй байна. Нарийн мэргэжлийн нисгэгч, 
инженерүүд  зэрэг бусад хүмүүс ажлаа хийдгээрээ хийнэ. Гэхдээ МИАТ-ийг хүнийхээ аж­лыг үнэлж чаддаг, нисгэгч, инже­нерүүд, ажилчдаа ойлгож чаддаг, шудар­га бизнесмэн удирдвал бараг дээр гэж бодогддог юм.

–Тэгэхээр чинь  мэргэж­лийн бус энэ, тэр гэж улстөр­жүүлээд л эхэлдэг биз дээ?

Б.Б: -МИАТ-ийн маркетинг, удирдлага 
заавал мэргэжлийн байх албагүй шүү дээ.

Ж.Ч: -Бид улстөржөөд байх шаардлага угаасаа байхгүй. Бай­гууллагад эрүүл уур амьсгал байхгүй бол ажиллахад үнэхээр хэцүү. Мэргэжлийн бид худал хэлж, бусдыг хуурч, шударга бус зүйлтэй эвлэрч 
байснаас
аж­лаасаа гарсан ч гомдох юм алга. Ард түмнийг хуурч ажиллаж угаас чадахгүй.

–Та нар  гэнэт халагдсаны өргөдлөө шүүхэд  өгөхгүй юм уу?

Б.Б: -Мэдээж өгнө. Гэхдээ шударга бус зүйлийнх нь төлөө л өгнө. Түүнээс ажилдаа орох гэж гуйж давхиад байгаа хэрэг гэж шууд утгаар нь ойлгож бо­лохгүй. Одоо техникийн газрын үлдсэн хэлтсийн дарга нар ч гэсэн ажлаасаа гарах өргөдлөө Орхон даргад өгчихсөн байгаа. Энэ алдаа дутагдлаа засч ажил­лахгүй бол цаашид энд ажиллах шаард­лагагүй боллоо гэсэн утгатай өргөдөл өгсөн гэсэн.

Ж:Ч: -Амгаабазар
бид хоё­рыг халсан нь ташаа зүйл болж. Уучлал гуйгаад ирвэл авч болох юм гэж манай ерөнхий менеже­рээр хэлүүлсэн байна лээ. Одоо өөр таван хүн өргөдлөө өгчихөөд байгаа.

–Халсан нь буруу болсон юм бол дарга чинь өөрөө уучлал гуйхгүй та нар гуйдаг нь ямар учиртай юм бэ?

Ж.Ч: -Үзэгний
үзүүрээр
хү­ний амьдралыг шийдчихээд гуйгаад ирвэл ажилд нь авна гэдэг нь өөрөө утгагүй зүйл юм. Тэгсэн атлаа халагдах өргөдлөө өгсөн нөгөө таван хүний өргөдөл дээр гарын үсэг зурахгүй гэсэн байна лээ. Хөдөлмөрийн хуулин дээр өргөдлөө өгөөд сар болоход шийдэхгүй бол өргөдөл нь шууд 
хүчин төгөлдөр болно гэсэн 
заалт бий. Тэгэхээр манай тех­ни­кийн газрын хэлтсүүдийн үйл ажилла­гаа цаашид яах нь то­дорхойгүй болж байна. МИАТ-ийн удирдлага хууль, дүрэм, стандартаараа ажиллахыг зори­хын оронд гадны хүмүүс, хята­дуудыг ирүүлчихээд байна.

–Тэр хятад инженерүүдийг та нарыг халснаас хойш ав­чир­сан уу?

Ж.Ч: -Үгүй ээ, өмнө нь ав­чирсан. Гуравдугаар сарын 20-доор манай онгоц нисэх эрхгүй болчих гээд байхад шүү дээ.

–Инженерүүд  нь байхгүй юм чинь  цаашид нөгөө ирсэн хятадууд ажиллах байх, тийм үү?

Ж.Ч: -Тийм л болж таарч бай­гаа. Энэ хятадууд ажиллалаа гэхэд онгоцны нисэх үйл ажил­лагаа сараас илүү үргэлжлэх боломжгүй болно. Тэд зөвхөн өдөр тутмын ажил л гүйцэтгэх болно. Яагаад гэвэл 
долоон хятад зүгээр нэг ирээд тэр их ажлыг хийж чадахгүй. Бусад чухал нарийн ажлыг гүйцэтгэ­хийн тулд нэмж 30-40 хятад ажилчин нэмж ирэх байлгүй. Ер нь тэгээд үндэсний боловсон хүчин иргэний нисэхэд хэрэггүй болох нь шиг байна. Манай инженерүүд чинь асар их зардлаар бэлтгэгд­дэг, дадлага туршлагатай, тэр EASA Part145 стандартын шаард­лага хангасан, тэднээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүс юм, уул нь.                                                                                

Ярилцсан Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Жижиг намуудын эвсэж,  нэгдэх үйл  явц эхэлчихлээ. Ганц нэгээрээ сонгуульд өр­сөл­дөөд гавихгүй нь гэдгээ ч мэдсэн байх. Хорин жи­лийн хугацаанд сонгууль бүрээр жижиг намуудын гялайх ганц нэгхэн лидер нь суудал л авч байлаа. УИХ-д сонгогдсон ч нэг их үүрэггүй, хичнээн зөв юм яриад олонхид дарлуу­лаад дуусдаг. Одоо тэд  гурав­дагч хүчний орон зайн тухай  ярьж байгаа.

Төдийгөөс өдийг хүртэл Монго­лын төрд эрх баригч, сөрөг хүчин хоёр л  явж ирлээ. Үгүй бол хамтарч засаг барьж үзлээ. Хөнжилдөө  шургалсан ийм  хувилбар зөв биш гэдэг нь харагдлаа. Угаасаа эрх баригч, сөрөг хүчин хоёр тэв­рэлдэх нь ардчилсан зар­чимд нийцэхгүй.

Жижиг намууд сонгуульд өр­сөл­дөөд ганц нэг төлөөлөл УИХ-д  гарч ирсэн ч ардчи­лалд биш эрх баригчдад ар­гаа бараад үйлчилдэг жишиг бий болчихоод байна. Түү­нээс биш хэд гурваараа дуу­гараад ч тэр яриад байгаа гуравдагч хүч­нийхээ хэргийг гүйцээж чадаж байсангүй. Үнэндээ ардчиллаар гарч ирсэн тэд Ардчилсан намын саналаас зулгааж ардчилал­даа гай авчирснаас гавьяа тарьж бай­гаагүй. Хоёр сая гаруйхан хүн амтай манайх шиг улсад ийм олон намаар ч яадаг юм билээ.

Өнгөрсөн хорин жилийн хуга­цаанд хоёр намаас өөр нам торойж тодорч гарч ирсэн удаа ч алга. Үүнийг мэдээд ч энэ удаа жижиг намуудын нэгдэл явагдаж байна. Гэхдээ тэдний нэгдэл МАН, АН хоё­рыг ялж, тодорч гарна гэдэг бараг л худал зүйл. Харин  Ардчил­сан нам жижиг намуу­дын нэгдлийг ашигтайгаар эргүүлж тэдэнтэй эвсэж, нэг­дэх замыг сонговол энэ сон­гуульд ялах магадлал өндөр­сөнө. Түүнээс биш хорин  настай АН мөхөх гээгүй л юм бол ерэн настай МАН-ын  өвөрт ийм удаан хэвтэх шаард­лагагүй юм. АН-ыг Хам­тарсан Засгийн газраас гарах хэрэгтэй тухай улс тө­рийн хүрээнд нэгэнт яригдаад эхэллээ.

Түүхийн тавцангаас арчиг­дах шахсан ерэн настай МАН энэ янзаараа удаан явбал АН цуг арчигдах дээрээ хүрнэ. Хамтдаа мөхөх гээгүй л юм бол АН дэр нэгтгэсэн ерэн настай эмгэнийхээ өврөөс гарах хэрэгтэй болжээ. Ингэх­гүйн тулд АН жижиг гэх бүх намуудад найр тавьж  байж л ялах магадлал нь өндөрсөнө. Сөрөг хүчингүй Монголын төрд жижиг гэх тэр намууд сөрөг хүчний үүргийг хагас дутуу гүйцээх гэж мэрийж байгаа. Иргэний зориг, Но­гоон нам, ҮШН, бүр цааш­лаад Н.Энх­баярыгаа ч эвсэлд дуудсан яадаг юм.

МАН-ын хувьд дотоодоо асууд­лаа шийдэх гэж үйлээ үзэж одоо бүр салж үлдсэн хэдтэйгээ хэл үгээ олох гэж асуу­далтай байна. Хоёр тол­гойтой мангас шиг л толгой бүр өөр,  өөр юм ярьж маргаж мэтгээд  ард түмнийг төөрөг­дүүлж суугаа.  

“Ардчилсан
нам ардчил­лыг аварч үлдэхийн тулд бусад бүх сөрөг хүчинтэй нийлж энэ сонгуу­лиар ялалт авчирч байж МАН-ыг бүлгийн хэмжээнд хүргэхгүй уна­гаж байж л улс төрийн тавцангаас зайлуулна. Ингэж мөнхийн шахам эрх барьдаг комму­нист, олигар­хиудаасаа сал­на. Тэдний ихэнх хугацаанд эрх барьсан энэ он жилүүдэд эрх Монгол Улс өөдөл­сөнгүй” гэж хал үзсэн улстөрчид ярьж байна.

Хамаа алга, жижиг на­муудтай боломжийн тохироо хийг л дээ. Хүсээд байвал 50 квотоо өөрсдөө авч үлдсэн 26-г нь бусад намдаа өгчихнө биз. Тэдэнд боломжийн квот өгчихвөл аль өнгөтэй өөдтэй лидерүүд нь  гараад л ирнэ. Жижиг гэх намууд ч парла­ментад болом­жийн суудал­тай болохын тулд ийм алхам хийж АН-аас биш МАН-аас суудал булааж ардчилалд хувь нэмрээ оруулах юм. Уг нь жижиг гэх намууд АН-ыг ба­раадаж ирсэн жишиг байдаг. Одоо хэрэгжүүлэх л хэрэг байгаа юм. Тэдний том  болох үндэс нь АН. 

Түүнээс
биш иргэний хө­дөлгөө­нүүдийн
яриад байгаа элдвийн хувьсгал хийвэл ол­сон ардчиллаа шууд алдаж байгаа хэрэг болохоос
ард­чил­лыг аварч байгаа хэрэг биш. Төрийн
эрх барихын тулд Үндсэн хуулийн
хүрээнд шударга сонгуулиар
л ялал­тыг олж авах хэрэгтэй юм.

Цоохор ирвэс өршөөгдлөө. Бүр хоёр хос шүү. Азтай л амьтад юм. Сүүлийн үед Л.Гансүх сайдын унасан нэр төрийг сэргээж, пиараа хийх боломж олгож  буй хос цоохор ирвэсийг өмнө нь Засгийн газрын тогтоолоор судалгаа шинжилгээ­ний зориулалтаар  агнахаар шийд­вэрлэсэн байв. Энэ шийдвэрээ хянаж үзэхийг судлаачид хүсч Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Л.Гансүхэд хандаж. Тэгэхээр нь Л.Гансүх сайд ирвэсийг өршөөх үү, эс өршөөх үү гэж хэлэлцүүлэг хийлгэжээ. Үүний үр дүнд цоохор ирвэсийг агнахгүйгээр судалгаа шинжилгээ хийж болно гэж үзэж.   Нэг ёсондоо цоохор ирвэс өр­шөөлд хамрагдаж чадлаа. Л.Ган­сүх сайд ч хос цоохор ирвэсийг өршөөлд хамруулж чадав. Үүний­гээ хэвлэл бүрээр пиардаж байна. Амьтны амь аварлаа гэсэн утга­тайгаар.

Үнэндээ бол цоохор ирвэс бай­гаа эсэхийг мэдэх юм алга. Ганц ирвэс судлаач байсныг нь ад үзээд ажлаас нь хөндийрүүлчихсэн хой­но одоо хэн судлаад ийм дүгнэлт гаргуулаад байгааг бүү мэд. Бай­гааг нь ганц нэгэн авгай нарын амаар л ярьж байдаг байх. Малаа алда­хаараа л ирвэст бариулчих­лаа гэж нутгийнхан ярьдаг ч хэн ч тэр ирвэсийг нь харсан юм бас бүү мэд.

За ямар ч байсан ирвэс бай­гаад ирвэсийг нь Байгаль орчны сайд “аварсан” бол юу нь муу байхав. Харин тэрээр гэр бүлийн хоёр сэтгүүлчтэй хаусны үнийн маргаан үүсгээд байгаа. Цагтаа сайд тэдэн­тэй анд нөхөд явсан. Тэр байтугай намынхантай хийсэн гэрээний дагуу нь  тэдний хөлсөлж амьдарч байсан байрны үнийг генсек байх­даа АН-ын санхүүгээс өгч явсан юм билээ. Үйл хэрэг, үзэл бодол нэг л зүг рүү харж явсан нөхөд.

Ирвэс агнахыг болиулж чадсан болохоор нь эрхгүй ингэж асуумаар санагдлаа. Хаусны чинь үнийг өсгөж ярилаа хэмээн өширхөөд байгаа гэр бүлийн хоёр сэтгүүлч болох А.Баатархуяг, Г.Уянга на­рын­хаа асуудлыг харин яах гэж байна аа, эрхэм сайд аа. Гэрийн эзэн А.Баатархуягийг нь гэхэд Сүхбаатар дүүрэгт эрүүгийн хэр­гээр, Баянгол дүүрэгт иргэний хэргээр өгсөн байгаа юм. Үүнээс харвал Л.Гансүх сайд их завтай хүн юм. Хамгийн анхаарал хандуулах ёстой салбарын сайд атлаа бай­галь орчноо сүйтгээд байгаа нөх­дүүдтэй шүүхдэлцээд явахын оронд хоёр сэтгүүлчтэй л хэрэлдээд байхаар аргагүй ингэж бодлоо.

Амьтан өршөөж болсон юм бол анд нөхөд явсан сэтгүүлчдийг  шо­ронд явуулах гэж эрүүгийн хэрэг үүсгүүлээд байгааг тань юу гэж ойлгох вэ. Эцэг, эхийг нь шоронд явуулчихаад хоёр сартай нялх үрийг эмээгийнх нь гар дээр үл­дээж, арай том хоёрыг нь асрам­жинд аваачих гээгүй л юм бол өс санасан сэтгэл рүүгээ өнгийж нэг хармаар юм. Аягүй бол эздийг нь ийм мэтээр явуулчихаад орон байрыг нь хураах уу. Хамт нэр дурдагдсан МАН-ын сайд дуугүй л байж байхад АН-ын сайд та юунд ингэтлээ омогшив. Амьтны амь хайран ч хүний амь, амьдралаас илүү гэж үү.

АН-ын сайд ингээд байхаар хамтарсан Засгаа, хамтрагч МАН-ыгаа өмөөрч байна гэж бодоход хүрлээ. Энэ маягаараа Лү овогтын хүү Сү овогтын хүүтэй ханьсахаа­раа төрлөө мартаад өөд уруугүй сагадаг юм байна. 

Байсхийгээд л хаданд авирдаг ямаагаа  тэнгэрт авиртал нь хуу­лиар эрхлүүлдэг манайхан одоо ирвэс эрхлүүлж эхлэв. Харин хүнээ хэзээ ингэж бодох юм бол. Хос  ирвэсийг өршөөх,  хоёр сэтгүүлчийг
шоронд явуулах хоёрын хооронд нэлээд ялгаа бий шүү.
Ирвэс өр­шөөг­дөж байхад сэтгүүлч
өршөөг­дөж болдоггүй
юм уу? Ирвэсээсээ илүү хүнийг өршөөвөл эрхэм сай­дын нэр төр пиартай, пиаргүй тэнгэрт гараад л явчихна. Харин
тэднийг шоронд явуулчихвал, юун ирвэсний пиар, юун нэр төр л болох байх даа.

Байгаль орчин, аялал жуулчла­лын сайд Л.Гансүх телевиз хэвлэ­лээс салахаа болилоо. Сайндаа ч биш л дээ. Сэтгүүлч А.Баатархуяг, түүний эхнэр сэтгүүлч Г.Уянга нар Л.Гансүх сайдыг сая долларын үнэтэй хаусанд амьдардаг гэж  бичсэнээс  бүх зүйл эхэлжээ. Хоёр сэтгүүлч үнийг нь жаахан их хэл­чихсэн байж болох юм. Түүнээс биш сайд хаустай нь бол үнэн юм билээ. Хэрэв сэтгүүлч ганц өрөө байрыг тань хаус гэж бичсэн бол бас яая гэхэв. Сайнаар бодвол  сайдын өөрийнх нь хэлснээр  хямд­хан авсан гээд байгаа хаусыг гэр бүлийн хоёр сэтгүүлч харин ч үнэд хүргэж орхиж. Тэрний төлөө л  миний хаусны үнийг нэмж хэллээ гээд  бухимдаж, бачуураад  хэвлэ­лээс салахгүй байгаа нь тэр.

Өмссөн костюм нь арай хямд байхад алдартай брэндийн хувцас өмсч, гоё харагдаж байна гээд биччихсэн бол  дотроо жинхэнэ үнийг нь мэдэж байгаа ч инээд нь хүрээд л өнгөрөх байсан биз. Гэтэл хаусыг нь үнэд хүргэж бичлээ гээд уурлаж бухимдаад “165 саяар л авсан ш дээ” гээд сэтгүүлчийг  шорон оронд оруулахдаа тулах гээд байгаа нь  хачирхалтай. Өөрийнх нь мэдэгдсэнээр 120 саяыг бэлнээр төлөөд үлдсэн мөн­гөнд нь гурван ч вэб сайтыг нэг бүрийг нь 15 саяар бодож хаусны анхны эзэнд өгч төлбөрөө дуусга­сан  гэх. Л.Гансүх сайд яахаараа ч төдийлөн олны дунд танил бус сайтын эрхийг бүр гурваар нь авчихаад нэг томоохон компанийн дэд захиралд байрны үлдэгдэлд тийм өндөр үнээр шахсан байдаг  юм. Түүнийх шиг хаус    зах зээлийн ханшаар 100 гаруй сая байх уу, үгүй юу гэдэг бас эргэлзээтэй. Уг нь сайдын хүргэн нь л хадмыгаа сая долларын хаустай гээд хэлчихсэн юм билээ. Тэр хоёрыг шүүх, цаг­даад өгөхөөсөө өмнө хүргэн хүү­тэй­гээ нэг сайн тооцоо бодох байж дээ. Ер нь тэгээд одоо хэдэн  өрөө байр хэд болчихсон байгаа билээ. Гэтэл хаус яагаад Л.Гансүх сайдад харьцангуй хямдхан ирдэг юм.  Цагтаа Л.Гансүх сайд энэ хоёр сэтгүүлчтэй нэг дор ажиллаж, хамт­ран зүтгэж явсан. Одоо болохоор амьдардаг байшингийнх нь хан­шийг өсгөж хэллээ гээд цагдаа шүүх болоод байдаг. 

Тэгээд дөнгөж төрөөд хоёрхон  сар болж буй сэтгүүлч эмэгтэйг авч явах гэж гэрт нь орж ирчихээд гарахгүй зогсоод байдаг цагдаа­гийн­хан ч бас хэцүү еэ. 1937 онд л эхийнх нь хөхний сүүг асгаруулан нялх үрээс нь салгаад явч явдаг байсан тухай түүхээс мэдэх юм. Одоо чинь хүн болоод мэндэлсэн  байтугай эхийнхээ хэвлийд өсч бойжиж буйнх нь эрхийг бодоод гэмт хэрэг хийсэн эхийнх нь ялыг хойшлуулдаг болсон цаг. Гэтэл Л.Гансүх сайд хоёр сэтгүүлчийг уучлал гуйвал санаа нь амарна,  үгүй бол шилий нь харна гээд гэдийчихлээ. Хүнийхээ хувьд муу­хай л юм.

Иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдээд мэдэгдэл хийж байна лээ. Ноён Л.Гансүхийг Монголын олон ний­тийн телевизээр захиалгат нэвт­рүүлэг хийсэн гэж. Монголын үн­дэс­ний олон нийтийн  телевизийн­хэн болохоор бид өөрсдөө ийм нэвтрүүлэг хийсэн,  захиалгагүй энэ тэр гээд байна лээ. Яалт ч үгүй сэтгүүлчийн талд биш, Л.Гансү­хийн талд л зогсоод байгааг нь хэн ч хараад ойлгохоор байлаа.

Сэтгүүлчид хардах эрх байдаг гэдгийг нөхөр Л.Гансүх яагаад тооцоолохгүй байгаа юм бол. Сайд ойлгож чадахгүй бол мэргэжил нэгтэй Олон нийтийн телеви­зийн­хэн  яагаад үүнийг ойлгодоггүй гэж. Олон нийтийн телевизийнхэн бид­нээс ялгаатай нь татварын мөнгөөр цалинждаг. Тийм атал ингэж олон нийтдээ биш эрх баригчид, сайд дарга нарт үйлчлэх нь юуны учир вэ.

Олны нүдэнд ил хардуулахаа, шаардуулахаа, шүүмжлүүлэхээ мэдэж л өндөр албан тушаалд очсон юм байгаа биз дээ. Түүнээс биш өөрийнхөө нэр төрийн төлөө бусдын амьдралыг сүйрүүлэх дээ­рээ тултлаа өс зангидах нь юу билээ. Утсан чинээ улаан амь минь л болж байвал бусдын амьдрал хамаагүй хэрэг үү. Шүүмжлүүлж чадахгүй юм бол сайд болох хэрэг юу байна. Ер нь тэр хаусных нь үнийг бодуулж, олсон орлоготой нь харьцуулж үзвэл зөрүү гарах ма­гадлал өндөр. Даанч сайд үүнийг аргалж дөнгөнө л дөө. Л.Гансүхэд хувь хүний эрх гэж байдаг байх. А.Баатархуяг, Г.Уянга нарт бас бий. Бүр сайдаас илүү эрх  бий. Яагаад гэвэл сэтгүүлчид өөрсдөөсөө гадна нийгмийн төлөө, олон нийтийн төлөө дуугардаг. Сэтгүүлч тэднийг  юу хийгээд,  хэнтэй хаагуур, яагаад байгааг олон нийтэд мэдээлж байх ёстой. Тэд татварын мөнгөөр сайд тансаг хаусанд амьдарч байна уу, үгүй юу гэж хардах эрхтэй. Тэр хаус нь сая доллар байж магадгүй гэж бодох эрхтэй, бичих ч эрх бий. Сэтгүүлчийнхээ төдийгүй олон нийтийн өмнөөс шүү. Тийм атал  ард түмний татвараар боссон телевиз яахаараа нэг сайдыг өмөөрч иргэдээ тэр тусмаа адил­хан  мэргэжилтэй сэтгүүлчээ зүхээд шоронд явуулах гээд  нэвтрүүлэг хийдэг байна. Тиймээс сайдад сөгдөж үйлчилдэг Монголын үндэс­ний олон нийтийн телевизийн   удирдлага олон нийтэд бус ганц сайдад үйлчилснийхээ төлөө ха­риуцлага хүлээх хэрэг гарах  байх. 

Мөн саяхан 60 жилийнхээ ойг сүр дуулиантай тэмдэглэсэн Мон­голын хэвлэлийн байгууллага яагаад өнөө хүртэл сэтгүүлчдээ өмөөрч дуугардаггүй юм бэ. Өч­нөөн сэтгүүлч үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрхээрээ эрх баригчдад иймэрхүү маягаар дээрэлхүүлж байна. Ой тэмдэглэхээс илүү сэт­гүүлчийнхээ төлөө дуугарвал ард түмэн та бүхнийг ажил хийлээ гэж харах бус уу. Үгүй бол сэтгүүл­чээ өмөөрдөг, дуугардаг удирд­лагатай болмоор юм.

Л.Гансүх сайд ч гэсэн дээ, ичих нүүртэй баймаар даа. Тэр тусмаа Ардчилсан намын гаралтай сайд ингэж дөвчигнөдөг  нь ардчилал ер нь хэцүүдээд байгааг илэрхийлээд байна. МАН-тай нэг хөнжилд ороод АН хачин байгаа юм байна. Үнэ­хээр МАНАН дунд төөрөөд манан­гаасаа гарч чадахгүй яваа юм байна. Угаас эрхэм сайдын харьяа­лагддаг “Алтан гадас” фракц  МАНАН дундаа төөрч. Үүнийгээ ард түмнийг төөрүүлчихлээ гэж эндүүрдэг бололтой юм. Сүүлийн үед дэлхийгээр нэг гараад байгаа хувьсгал гээч нь нэг иймэрхүү юмнаас л болж ард түмний тэсвэр тэвчээрийг нь барснаас үүддэг юм шиг билээ. Тунист нэг нөхөр ажил олдохгүй байна гээд өөрийгөө шатаасан. Египетэд яалаа. Эх баригчид, дарга, доргынх нь эрх  хэтрээд, бусдын амыг дураараа хааж, боогоод байхаар тэсгэл алдан хувьсгалждаг юм байна.  Гэтэл ардчилсан Монголд, тэр тусмаа Ардчилсан намын гишүүн ингэж хэвлэлийн эрх чөлөө, хүний эрх рүү дураараа дайрч байгаа нь гутамшиг.   Энэ нь зөвхөн өөрийгөө төдийгүй МАНАН-гаа хамгаалах аргаа олж ядаж байгаа оролдлого шиг харагдаж байна.

Харин ч Г.Уянга, А.Баатархуяг хоёроос сайд өөрөө уучлалт гуй­вал яасан юм. Уучлалт гуйвал хоёр сэтгүүлчийг өршөөгөөд өргөдлөө татаж авах юм гэнэ лээ.  Тэд танаас уучлалт гуйх ямар хэрэг хийсэн юм.
Сайд та хямд үнэтэй хаусны
чинь ханшийг өсгөж өгсөнд
баярлаад цаг завыг нь үрж,
хувийн өмчид нь дураараа цагдаагаар
халдуулж, өдөржин тэр  айлын амгалан 
тайв­ныг алдагдуулсныхаа төлөө ууч­лал гуйх хэрэгтэй юм биш
үү.