Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

Улаанбаатараас олон улсын нислэгээр өмнөд хөршийг зорино гэж бодож байсан чинь орон нут­гийн онгоцонд сууна гэдгийг сон­соод гайхаж хоцров. Ингээд Дорнод аймаг явах онгоцонд суулаа. Харин Дорнодын нисэх буудлаас Хайлаар луу явах онго­цонд цөөхүүлхнээ сууж цаг гаруй­хан нисээд л хүрчихлээ. Онгоцон дотроос хотыг харахад өнгө өнгөөр дээврээ ижилсүүлэн будсан барил­гууд нь эмх цэгцтэй. Ингээд Хөлөн­буйр аймгийн Хайлаар хотод хөл тавилаа. Цаг агаарын хувьд манайх­тай төстэй, цэвэр цэмцгэр орчин үеийн хот юм. Хүн амын хувьд цөөн ч гадны жуулчдын хөл тасардаггүй гэнэ. Уг нь статусын хувьд манай нэг аймгийн төв л юм шүү дээ. Гэтэл Улаанбаатараас маань том хот болон хөгжиж чад­жээ. Манайхан ойроор нь Эрээн орж тэнд ямар ч монгол хүн учраа олоод яриад явчихдаг бол эндхийн дэлгүүр хоршоогоор ороод хэл ам  ойлголцох нь бэрхшээлтэй. Өвөр Монголын өөртөө засах орны Хөлөнбуйр аймаг гэх боловч хятадууд нь өвөрмонголчуудаасаа их байдаг аж. Барилга байшин нь орчин үеийн өнгө донж, европ,  азийн хосолмол загвар хийцтэй юм. Хайлаар хотын шөнө хамгийн үзэсгэлэнтэй харагдах юм билээ. Шинэ жилийн баяр болж байгаа юм шиг л гэрлэн чимэглэлээр байшин барилгаа элдэв хээ угалз, дүр дүрсээр чимжээ. Тиймээс шөнө нь өдөр шиг гэрэлтэй, өнгө зүс нь илүү гоё болчих юм. Хөлөн  нуур, Буйр нуур хоёрын нэр нийлээд Хөлөн­буйр аймгийн нэр болж байгаа аж. Буйр нуурын 4/1 нь хилийн цаана байдаг.  

Хотын төвөөрөө гол урсах бөгөөд голын дээгүүр тавьсан гүүр нь сүрхий өргөн бөгөөд гүүрний билгэ тэмдэг нь морин хуур.  Ер нь морин хуурыг их дээдэлдэг юм байна. Гадаа байгаа гэрлийн шон­гуудыг ч морин хуурын толгойгоор дүрслэн хийжээ. Энд тэнд босоо монгол бичгээр бичсэн хаяг олонтаа харагдах юм.

Зам дэд бүтэц сайн хөгжсөн газар аж. Хотоо цэцэрлэгжүүлэх моджуулахад ихэд анхаарсан нь тодорхой харагдана. 

Хайлаар, Дачин хот газрын тосон дээрээ тулгуурлан хөгжиж байгаа хотууд.  Байгаль цаг уурын хувьд манайхтай их төстэй. Ерөнхийдөө энэ хоттой танилцах цаг зав бага байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Гол зорилго маань газрын тосны үйлдвэрүү­дийн үйл ажиллагаатай танилцах явдал байв. 

Аяллын багт маань сэтгүүлчдээс гадна Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанийн төлөөлөл, Магнай трейд, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Монголд үйл ажил­лагаа явуулж буй Зон хэн юу туан ХХК, Тэнгри компанийн төлөөлөл багтав. Газрын тосны газар, Уул уурхай, хүний нөөцийн хөгжил төрийн бус байгууллага энэ аяллыг хамтран зохион байгуулсан юм.  

Петрочайна дачин Тамсаг ком­панийн Ерөнхийлөгч Гао Венбао компанийн удирдлагууд биднийг хэдэн өдөрт ээлжлэн хүлээн авч уулзаж үйл ажиллагаагаа бүрэн танилцуулсан юм. Энэ компанийн толгой хөрөнгө оруулагч нь Хятадын үндэсний газрын тос, байгалийн хийн корпораци.

Манай уншигчид санаж байгаа бол АНУ-ын “Соко Тамсаг” компани анх Дорнодын Матадад газрын тосны  хайгуулын ажил хийж тэн­дээс гарсан тосоор  тухайн үед Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат энгэрээ мялааж бөөн дуулиан дэгдээж байсан билээ. Одоо Дор­но­дод үйл ажиллагаа явуулж буй “Петрочайна Дачин Тамсаг” бол “Соко Тамсаг”-ийн хувьцааг худал­даж аван өнөөдрийг болтол манай улсад үйл ажиллагаа явуулж буй компани.

Энд бас нэг танин мэдэхүйн чанартай түүх сөхье л дөө. 1960-аад оны дунд үед Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэр ажиллаж байсан байдаг.  Мэдээж орос технологиор явж байсан. Манайхны улаан бензин гэж нэрлэдэг байсан А-66-г үйлдвэрлэдэг байсан юм билээ.  Тэр үед Сибирь,  Улаан -Үүд,  Ангарскийн нефть боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орж оросууд “Монголд  ингэж нефть үйлдвэрлэж байснаас шатах тослох материа­лаар Монголыг зуун хувь базах гэсэн санаагаар хямдхан нефть нийлүүлж эхэлсэн байдаг. Бүр Монголын бензин муу, Оросынх сайн гэж ярьдаг үзэл сурталжсан ухуулга ч нийтийн тархинд шингээ­сэн байжээ. Үнэн хэрэгтээ техно­логийнх нь гарал үүсэл нэг л байсан байгаа юм. Уг нь Зүүн­баянгийн үйлдвэр тэр үед тэгж хаагдаагүй бол өнөөдөр ингэж боловсруулах үйлдвэрийн шав тавих гээд зогсохгүй байсан биз. Гэвч барихгүй удсан боловсруулах үйлдвэр Монголд баригдах гээд  шав тавьж эхлээд байхад  нь билгэ дэмбэрлийг бодож хойш нь тавья. Ямарч байсан тэр явдлаас болж  газрын тосны үйлдвэрлэлийн хөг­жил манайд бүтэн тавин жилээр хоцорсон байна. Газрын тосны үйлдвэрлэл тэр үед тасалдалгүй хөгжлийн замаараа, жамаараа  явсан бол ядаж Оросоос неф­тиэрээ хараат байж гал алдахгүй л байсан.  Оросууд тэр үед Хятадыг ч нефтиэр барих гэж үзсэн юм билээ. Гэвч урд хөрш нефтийн үйлдвэрлэлээ чухал салбарын нэг болгон өөрсдөө хөгжүүлж чаджээ.   

Уг нь Хайлаар, Дачингийн  газрын тосны орд газар Тамсагийн орд газар нэг  хонхор дотор байгаа л газрын тосны нөөц. Үүнийгээ Хайлаарын ай сав дахь газрын тос гэх юм билээ. Хоёр хилийн наана, цаана хоёр зуун метр хүрэхгүй зайтай морин толгой бараа бараа­гаа харалцаад газрын тосоо нэрж авч байдаг.  Ялгаа нь энэхүү хонхор дундуур Монгол, Хятад хоёр улсын хилийн зурвас л бий. Гэтэл хилийн зурвасын цаана байгаа газрын тосоо хятадууд ашиглаад ямар түвшинд хүрч бай­гаа, хилийн наана байгаа бид газрын тосоо ашиглаад ямар хэм­жээнд  байгаа нь аяллын явцад хар аяндаа ойлгогдож байгаа юм.

Газрын  тосны боловсруулах үйлдвэртэй болох талаар баахан ярьсны эцэст хэд хэдэн газар шаваа тавьчихаад байгаа манай улсын хувьд бусад улс орны турш­лага судлах шаардлага байгаа. Ердөө хажууханд олон жилийн туршлагатай үйлдвэрүүд зөндөө.  Бид БНХАУ-ын Хайлаарын газрын тосны үйлдвэртэй танилцав. Газ­рын тосны үйлдвэр гэхээр яагаад ч юм нүсэр том айхтар нүргээн чимээтэй, тос болсон газар шиг санаанд бууж байсан нь эсрэгээрээ харин цомхон, дуу чимээ багатай, цэвэр цэмцгэр үйлдвэр байлаа. Ер нь газрын тосны салбар эрсдэлтэй ч үйлдвэрлэл нь хаягдалгүй байдаг онцлогтой гэнэ. Боловсруулсан газрын тосноос гарсан бүх хаягдал, илүүдлийг нь дагалдан босгосон химийн үйлдвэрүүд ашигладаг юм байна. 

Тэдний хувьд Монголын төрийн бодлого тогтворгүй байдаг талаар ярьж байсан.  “Дачин ойл лимитед компани” нь БНХАУ-ыг Үндэсний газрын тос газраас удирд­лагатай бөгөөд төр нь шууд мэддэг. Тэдний зүгээс Монголын төрийн бодлого тогтвортой биш байдагт эмзэглэдэг аж. Ялангуяа уул уурхай, газрын тосны талаар төрөөс баримтлах бодлого нь яаж ч эргэж магадгүй байдаг, мөн хуулиа байсхийгээд л өөрчилдөг нь хөрөнгө оруулагч­дад халтай бай­даг гэлээ.

Мөн ард иргэдэд анх­наасаа ташаа ойл­голт өгснөөс болж асуудалд дандаа сөргөөр ханддаг тухай хэлж байна лээ. Газрын тос Монголд харьцангуй шинэ салбар. Одоогоор тус төсөл нь хайгуулын шатандаа буюу нялх нярай үедээ явж байгаа гэдгийг тус компанийхан уулзалтын үеэр онцлов. Дорнодын Матад суманд Тамсагийн сав газарт удахгүй олон үйлдэл  бүхий нэгдсэн станц бий болох юм байна.  Хайлаарт бидний үзсэн станцтай жишиж үүнийгээ тайлбарлаж байна лээ. Энэ сарын сүүл гэхэд ашиглалтанд орчих тухай компа­нийн удирдлагууд хэлнэ лээ. Бид­ний зүгээс тус компанийн удирд­лагуудаас “Танай компани Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчсөн талаар шуугиан тасрахгүй байсан. Тэр алдаа дутагдлаа зассан уу” гэж асуусан юм.Тэд алдаагаа засч байгаа талаараа ярьж байсан. Төрийн оролцоотой компани учраас дээрээс нь ч хатуу шаард­лага тавьдаг гэж ярьж байсан юм. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хувьд олон нийтэд нээлттэй мэдээлэл байдаггүй, иргэд үүнээс болж харддаг гэж хэлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар анх “Соко Тамсаг” компанитай хийж байсан гэрээгээр манай компани одоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Тэр гэрээг олон нийтэд ил зарлаж болох ч Монгол Улсын Засгийн газрын зөвшөөрөлтэйгээр л олонд ил болгож болох юм гэлээ. Анх туршлага багатай байх үед бат­лагд­­сан Газрын тосны тухай хуулийг ч эргэн хармаар зүйл их байдаг талаар Хятадын тал ярьж байсан юм. Мөн байгуулагдсан цагаасаа хойш нийт 1.324 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд мөн бусад зүйлд 1.9 сая ам.дол­ларын хандив тусламж үзүүлсэн гэж байв. Харин бид энэ мөнгө чинь бодитой юунд зарцуу­лагдсан талаар асуулаа. Тэд ч баахан зүйл дурдлаа. Тэр нь үлдэц муутай санагдав. Үүнийг нь ч бид шуудхан хэлчихэв. Тэд ч эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг гээд нүдэнд харагдаж, гарт баригдах зүйлд хандив тус­ламж өгөхөөр төлөвлөж  байгаа гэв.  Асуудал шийдүүлэх гээд албаны хүмүүстэй уулзахад төдөн төгрөг өгчих гээд улайм цайм хэлж байсан тохиолдол ч байдаг гэнэ. Үүнийг албан яриан дээр биш албан бус уулзалтын үеэр олж сонссон юм. Тиймээс тэр албан тушаалтны нэрийг хэлэхийг тэднээс хүссэн боловч “Нэгэнт өгөөгүй учраас нэрийг нь хэлээд яахав” гэж бай­сан. Нөгөө л авлигын асуудал энд аандаа сөхөгдөж байгаа нь тэр. Монголд ажил явж өгдөггүй нь үүнтэй холбоотой. Яг ийм жишээ Канадад уул уурхайн томоохон хөрөнгө оруулагчдын уулзалт болж байх үед сөхөгдсөн ч бас л нэрийг нь нууцлаад өнгөрч билээ. Тэгэхээр Монголын төрд авлига байдаг нь угаас тодорхой байгаа биз лээ.

Мөн “Тамсагт дахин очиход урьдахаас өөр болсон байх болно. Заавал очиж үзээрэй”  гэж  “Пет­рочайна Дачин Тамсаг”-ийнхан хэлж байна лээ. Мэдээж үүнийг цаг хугацаа харуулна.

Хайлаарын газрын тосны ордын хайгуул олборлолт Хөдөл­мөр хамгаалал аюулгүй байдлын үйл ажиллагаатай танилцав. Үйлд­вэрлэлийн баазад очив. Шинэ баргын Зүүн хошууны Сүмийн нуурын үйлдвэрлэлийн бааз нэр­тэй. Хатуу харуул хамгаалалттай галын аюулаас найдвартай хам­гаа­­лагдсан гэх үйлдвэр. Ямар ч бай­сан биднийг дотогш нэвтрэхэд биедээ яваа галаа орхихыг сануулж, тэр байтугай гар утастай­гаа орохыг хориглож байв. Нутгийн иргэд анх ойлгохгүй байсан ч одоо өөрөөр ханддаг болсон гэж байв. Энэ үйлдвэрлэлийн баазын ажил­чид уриа лоозон олонтой юм. “Байгаль орчноо цэвэр ариун байл­гах нь ажилчин миний зүрх сэтгэлд байдаг” гэж ирээд л уриагаа танил­цуулав. Үйлдвэрийнх нь авсан шагнал урамшуулал нь тэдэнд их л чухал байдаг бололтой. Бүгдийг нь нэг бүрчлэн тайлбарлаж байв. Гол нь манайх шиг арын хаалга ая тал засч, худалдаж авдаггүйгээрээ шагнал нь үнэ цэнэтэй олддог байх. Үйлдвэрийн агааржуулах системийн хаалганаас чихмэл тоглоомууд дүүжилсэн нь нэг л авцалдахгүй байсан учир юунд хэрэгтэй гэж үүнийг зүүсэн юм гэж сониучирхлаа. Зүгээр л гоёж, чимэг болгосон гэж хариулав. Аюулгүй ажиллагаатай танилцаад гарч явтал биднийг ороход байгаагүй гар бөмбөгийн тор татчихсан хэдэн залуус тоглож харагдав. Жигтэйхэн хүйтэн салхитай өдөр байсныг ч хэлэх үү тэр жаахан үнэмшил муутай санагдлаа. Гэхдээ газрын тосон дээр хот байтугай улс орон хөлжиж, хөгжиж, баяжиж байгааг лав нүдээр үзсэн шүү.

Үргэлжлэл бий
Гэрэл зургуудыг Б.ДАВААХҮҮ

 

Хуучин цагийн Улс төрийн тов­чооныхон бол өөрсдөө улс төр хийх боломж байхгүй байлаа л даа. Тэдний улс төр оросуудаас ха­маарч байсан хойно арга ч үгүй биз. Орчин үед бол улс төрийг манай улстөрчид гэх нөхдүүд хий­дэг болжээ.

Японд Ерөнхий сайд огцрох, Засгийн газар солигдох бол газар хөдлөхөөс нь нэг их цөөнгүй бол­дог үйл явц. Тэдний улстөрчид нь  улс төрөөс шалтгаалж гэхээсээ илүүтэй ухамсар, ёс зүйтэй хол­боотой унах нь элбэг. Ер нь бол алдаа гаргахыг тэвчдэггүй улс.  Тэр дундаа өндөр албан тушаал ха­шиж буй хүмүүсийн хариуцлагыг бүр ч өндөрт тавьдаг. Тэгээд хэвлэл мэдээлэл нь хэн нэгэн албан тушаалтны алдаа гаргасан талаар жаахан шуугиад ирэхээр, тэр нь цаашлаад үнэн болж нотлогдох  аваас сандал суудал дээрээсээ дороо ховхорчихно. Өөрсдөө ч ард түмнээсээ уучлал эрж бөхөлзөөд албан тушаалаа өгнө. Манайд энэ эсрэгээрээ. Хуулиндаа хүртэл улс­төрчдийг хаацайлах заалтыг ил далдаар шургуулчихсан болохоор алдаа гаргасан ч унагах боломж угаас байхгүй. Насан туршдаа гэмт хэрэг хийсэн ч улстөрч л байж чадвал ял зэмгүй өнгөрнө гэсэн үг. Тиймээс ч УИХ-д суух, улс төр хийх нь амьдралынх нь зорилго болсон хүмүүс  өдрөөс өдөрт нэмэгдээд байгаа хэрэг. За энэ ч яахав. Үндсэн сэдэв рүүгээ оръё.   

Хорин гишүүн Засгийн газартай тооцоо хийхээр гар, хөлийн үсэг цуглууллаа шүү дээ. Заримтай нь тохироо хийж, тойрог энэ тэр өгөх­гүй гэж айлгаж ичээгээд эцсийн байдлаар ес үлдсэн байна лээ. Тэдний хийж буй үйлдэл яалт ч үгүй улс төр боловч бас яалт ч үгүй дуугарах ёстой л сэдэв.

Дээр дурдсанчлан япончуу­даас жишээ авах юм бол манай Засгийн газар аль хэдийнэ явчихсан шүү дээ. Нэг үгээр хэлбэл заавал албан ёсны тогтоолыг төдий тооны хүн өргөн барих энэ тэр нэг их чухал биш бөгөөд хууль дээр очоод шүүгдэж шившиг болсноос алдаа­гаа ухамсарлаад эртхэн замаа бодсон нь дээр гэж үздэг.

Өнгөрсөн долоо хоногт Засгийн газрыг огцруулахаар ярьж байсан нөхдүүд албан ёсоор гарын  үсгээ зурж баталгаажуулсан бичгээ өр­гөн барихаар болоход гардаж авах хүн олдохгүй сандаргасан. Ер нь УИХ-аас томилогдсон албан ту­шаалтныг огцруулах саналыг УИХ-ын гишүүд гаргаж болно гэж албан бичиг өргөн барьсан гишүүд   тайл­барлаж байгаа. Гэтэл хариуд нь Засгийн газрыг огцруулахыг УИХ-ын гишүүдийн 4/1 нь дэмжвэл энэ асуудлыг хэлэлцэнэ. Үгүй бол “үгүй” гээд гэдийнэ  гэж  хэлээд байгаа.

Харин УИХ-ын нэр бүхий ги­шүүд Засгийн газрыг огцруулна гэхээсээ илүүтэй Ерөнхий сайдыг огцруулна гэж бичиг өргөн барьсан гэж байгаа. Логикоороо бол Ерөн­хий сайд огцорвол Засгийн газар ч огцорч таарна. Хэрэв хэлэлцэх аваас хуулиараа долоо хоногийн хугацаанд хэлэлцэх ёстой. Үүгээр бол С.Батболдын толгойлсон Зас­гийн газрын амь нас долоо хоно­гоор тоологдож эхэллээ гэсэн үг. Н.Батбаяр гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах бичиг өргөн барихад УИХ-ын дарга “Тогтоол биш, зүгээр л албан бичиг байна” гэж байсан. Ер нь тэгээд  арван хэдүүлээ суу­гаад, байхгүй хэдийнхээ кнопыг дарж хууль баталж болж байхад есөн хүн огцруулах асууд­лаар албан бичиг өгөхөд болохгүй зүйл юу байхав дээ. Дүндээ дүн л байх­гүй юу.

Ямар ч байсан бужигнаан үүсэх нь үүсчихлээ. Хорин гишүүн байна уу, ес байна уу ялгаа алга. Наанаа дэмжихгүй байгаа царайлаад илч­лэгдэхийг хүсэхгүй байгаа ч цаанаа кноп дарахад бэлэн байгаа хүмүүс байгаа гэх. 

Хүн гэдэг амьтан ч хөгийн л дөө. Саяхан Ерөнхий сайдаа, намын даргаа гээд налиганаж явсан нөх­дүүд дараагийн Ерөнхий сайд болох магадлалтай хүмүүсийг хайчихсан сээтэн хаяж явна гэнэ.  Хэрэв С.Батболд огцорчихвол түүний халааг хэн авах вэ.  Энэ эрэл сурлаар таамагт буугаад буй хү­мүүс нь Ө.Энхтүвшин, М.Энхболд нар аж. Тиймээс  тэдэн рүү шар­ваганах болсон байна. У.Хүрэл­сүхийг ч аль хэдийнэ хөдөлж эхэл­сэн гэх. Яагаад ингэж бужигнаад байна гэж эх сурвалжаас асуухаар олигархиасаа салах гэсийм гэх юм. Олигархиар удирдуулсан нам сонгуульд ялж байсан түүх байхгүй гэдэг. Дээр нь төрийн мөнгө луйвар­даж сонгуульд орвол ясгүй арчуул­даг. Эвгүйтвэл Ардчилсан намаас Засгийн газарт байгаа Алтан гадас нь хөдлөхгүй байлаа гэхэд өөр бусад нь хөдөлж ч мэдэх аж. Ту­хайл­бал улсаас мөнгө гарна гээд төмөр замд урьдчилаад өчнөөн мөнгө зарцуулчихаад байгаа Х.Бат­тулга сайдад мөнгийг нь гаргаж өгөхгүй таг зогсоогоод л сууж байгаа шүү дээ. Бодвол Ард­чилсан намын нэр хүнд хийсэн ажлаас нь болоод өсчихнө гээд ч ингэж тээг болдог юм билүү хэн мэдлээ. Хамаг ажлыг нь энэ мэт уяад байвал Х.Баттулга сайд ч зүгээр суугаад дараа сонгуультай золгов л гэж. Бодох л ёстой асуу­дал. Өнөөдөр биш байлаа гэхэд маргааш Засгийн газар яаж өөрч­лөгдөхийг хэн мэдэхэв.

У.Хүрэлсүх ч гэсэн дээ. Намын даргатайгаа найр тавьж байгаа гэж олон нийтэд үнэмшүүлэх зорилгоо хамтдаа гудмаар инээмсэглэн алхсаныг эс тооцвол хүрэл сүхээ эргүүлээд өөрийнхөө дарааллыг хүлээж байж ч болох шүү дээ. Хэн үгүйсгэх юм. Залуусаа хүртэл на­мын дарга руугаа турхируулж ча­даж байгаа шүү дээ. Сонгууль дөхөж байна. Улс төр хийх улс­төрчид ч олширч байна.

Аль ч УИХ-д хүн огцруулчих дайны бүлэг хүмүүс байж л байдаг. Өмнөх УИХ-д Элсний арван гурав яалаа. Ц.Нямдоржийг унагаад, М.Энхболдыг огцруулаад С.Бая­рыг гаргаж ирж л байсан. Арван гурав, есийн ялгаа нэг их биш. Тэр үед ч Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйл заалт хэвээрээ байж байсан. Элсний арван гурав 4/1-т хүрээгүй ч гэсэн засаг огцорч явсан юм шүү дээ. Ер нь улс төр гэдэг ч чинь өөрөө урсгалаараа явж бай­даг зүйл биш аж.

Хэдэн жилийн өмнө нэгэн улстөрч нөхөрт  М.Энх­сайханы хэлсэнчлэн “Улс төрийг хийдэг” юм байна. Энэ есөн гишүүн  биш байлаа гэхэд өөр нэг хэсэг нь Засгийн газрыг огцруулах улс төр хийхээр өндийгөөд л ирнэ. Бичиг цаас бариад л гүйнэ. Өмнөх жиш­гүүдээс харах юм бол Засгийн газар уначихдаг л юм билээ.

Сонгууль ч дөхөж байгааг хэлэх үү, улстөрчдийн идэвх сэргэжээ. Наашаа харж нахилзаж, цаашаа харж тонголзоод, үг хэлэх нь  ол­ширч, үйл явдал өрнүүлээд эхэлж байгаа нь сонгууль ойртсоны дохио гэлтэй.

Засгийн газар огцорно гэнэ, огцрохгүй гэнэ, Огцруулна, огцруу­лахгүй гэнэ. Ямар ч байсан иймэр­хүү үйл явдалд гайхаад байх хэ­рэггүй болж. Хэнийг ч засаг толгойлж байхад болж л байдаг процесс. Одоо бол Засгийн газрыг огцруулах гэсэн хүсэлтэй АН-ын ч,  МАН-ын ч нөхдүүд олон  байна. Үр дүнд хүрэх эсэхийг хэн мэдэхэв. Улс төрийн энэ үйл явдлуудтай уял­дуулж фракцууд ямар  байр суурь­тай байгаа хийгээд үйл явдал хэрхэн өрнөж байгаа талаар хүргэе.

Ардчилсан нам Ардын намаас олон фракц бүлэглэлтэй. Гэвч албан ёсоор фракц гэдгээ зарла­сан нь  цөөхөн.  Ардын намд албан ёсны фракц зарлагдаагүй ч, бай­даг гэдэг нь хэний ч мэдэх хэрэг. Мэдээж аль аль нь өөр өөрийн эрх ашгийн төлөө хуйвалдахдаа хуйвал­даж, хэлэлцэхдээ хэлэлцдэг.  Хэн нь Засгийн газарт их суудал авсан, хэн нь УИХ-д олон кноптой гэдгээсээ илүү намынхаа ҮЗХ, Бага хуралд хэр олон хүнтэй гэдэг нь эхний том шалгуур үнэлгээ болно.  Ардчилсан намын анхны парти­зануудаас гаралтай, бас анхны, хүчтэй, томоохон фракц нь яах аргагүй МоАХ. Үргэлж ганц мар­шал­тай,  баахан явган цэргүүдтэй явж ирсэн. Өмд гутал, бакал нь цоорхой ч байсан хамаагүй явган цэргүүд нь урвашгүй үнэнч гэд­гээрээ сайн талтай. Нэг үгээр хэл­бэл, боловсон хүчин хомс. Харин чөлөөнд гарсан баахан хуран­даатай. Цагаандарийн Энхтүвшин, Билэгт гээд л хөвөрнө. Хэдэн гайгүй хурандаа, генерал байсан ч түү­нийгээ өөд нь татаж гаргаж ирж чадаагүй. МоАХ фракцын хувьд ганц  нэг Дандар баатар шиг нөхөд байдаг ч тэднийгээ хэлмэгдлээр шоронд хийчихэж мэдэх талтай. Багийн тоглолт төдийлөн хийгээд байдаггүй. Зөвхөн удирдагчдын жолоо хэрхэн залж байгаагаас л бүх зүйл хамаардаг. Х.Баттулга одоо энэ фракцыг толгойлж байгаа бөгөөд өмнө нь Ц.Элбэгдорж мар­шал нь байсан. Халааг нь авсан маршал болох Х.Баттулга  улс төрд гол тоглолт хийдэг, хүчтэй лиде­рийн хувьд намынхаа ч,  Монголын улс төрд ч голлох үүрэгтэй нэгэн. Тэрээр ҮЗХ-д ч хэрхэн тоглолт хийснээс их зүйл хамаарна. Нэг үгээр хэлбэл, тэрээр Монголын улс төрийн хаашаа явахад нөлөөтэй нэгэн. Түүний нэрээр фракц нь ч дагаж хүчтэй харагддаг. Одоогийн байдлаар Хамтарсан Засгийн газрын хувь заяа ч түүний шийд­вэрээс ихээхэн хамааралтай гэж улс төр судлаачид харж байна.

АЛТАН ГАДАС

Н.Алтанхуягаар удирдуулсан “Алтан гадас” нь эв нэгдэл сайтай. Тодорч гарсан лидер гэхээр хүн нь фракцын ахлагчийг эс тооцвол бараг үгүй. Гэхдээ нэлээд хэдэн генералтай гэж болох юм. Анх Соцдекээс уламжлалтай энэ фрак­цыг ч Увсынхны бүлэглэл гэж тодотгох нь бий. Энэ фракцыг  олон офицертой гэж хэлж болох юм. Тиймээс өрсөлдөгч намуу­дынхаа Увсаас гаралтай томоохон лидерүүдтэй тохиролцож улс төр хийдэг гэлцдэг. Ямар ч байсан өнөөдөр Засгийн газарт шадар сайд, сангийн сайдтай учир хүчир­хэг фракц. Гол хорыг эдний фракц мөн найруулж ирэх сонгуулийн өнгийг тодорхойлно. “Алтан га­дас”-ын одоо барьж буй бодлого бол Засгийн газраас гарахгүйгээр сон­гуультай  золгох хүсэлтэй байгаа аж.

МҮДН

Албан ёсоор зарлагдаагүй фракц боловч хүлээн зөвшөө­рөгдсөн. Армиар бол хангалтын албанд ар талд зогсдог гэж хэлж болох юм. дайнд оролцдоггүй ч ялалтын үр шимийг ч, ялагдлын ашгийг ч яаж ийж байгаад хүртдэг. Ардчилсан намын генсек Д.Эр­дэнэ­бат, УИХ-ын гишүүн Н.Бат­баяр, Лу.Гантөмөр, Ц.Баярсайхан, Зоригт, гээд жагсана. Төдийлөн идэвхтэй биш ч ямар нэг улс төрийн акц явагдсаны дараа яаж ийж байгаа юмтай хоцордог.

АРДЧИЛСАН ХҮЧНИЙ ХОЛБОО

З.Энхболдоор удирдуулсан Ардчилсан хүчний холбоо нэлээд сүүлд бий болсон ч урд ургасан эврээс сүүлд ургасан чих урт гэдэг шиг  нэлээд хүч түрэн орж ирсэн. Яах аргагүй Ардчилсан намын лидерийн нэг З.Энхболдыг яалт ч үгүй маршал гэж хэлэх байна.    

НЭГ  АРДЧИЛАЛ

Лу.Гантөмөр, Х.Тэмүүжин на­рын залуусын фракц. Эхэндээ ах нарынхаа өөдөөс сөрж босох хүчтэй фракц мэндлэх нь гэж байна гэсэн сүрхий айдас бий болсон, Уг нь анх энэ фракцыг үүсгэн бай­гуулагч нь Б.Батбаатар, Лу.Ган­төмөр нар юм.  Олон залуус  тэд­нийг дэмжиж байсан боловч нэг­дэхээр удалгүй Ардчилсан намын залуусын амбицаас болж томорч чадаагүй. Гэхдээ бүр тасарчихгүй үйл ажиллагаагаа явуулсаар бай­гаа. Цаашид хүчирхэгжих эсэх нь энэ намын залуусын эв нэгдэл, нэг зүг рүү харж чадах эсэхээс л шалт­гаална. 

Мөн Ардчилсан намд Зүүн хойд ази гэж бий. Батж.Батбаяр, Лу.Болд, М.Зоригт зэрэг хүүүс багтдаг. М.Зоригтыг нэрлэх болсон нь Зүүн хойд Ази фракцын ха­лаасанд ИЗН-ыг явдаг гэж хэлэлц­дэг. Кроун хэмээх фракц бий бөгөөд Алтан гадаст гомдогсод голдуу орсон байнгын үйл ажиллагаатай. 

ЗҮҮНИЙ ХҮЧНИЙ ХОЛБОО

МАН-ын хувьд фракцын нэгд­лээс гадна намын эрх ашиг гэдэг том зүйл бий. Харин сүүлийн үед энэ нь нэлээд өөрчлөгдөж байгаа. МАН-ын хувьд маршал, генера­лууд олонтой. Гэвч тэд тохиролцож ч,  хохиролцож ч чаддаг. Сүүлийн үед МАН дахь хамгийн том фракц бол Зүүний хүчний холбоо болоод байна. Нам шигээ анхан, дунд шатны байгууллагатай. Бүр чуул­ганы хэмжээнд хурал хуйгаа хий­дэг. У.Хүрэлсүх Бага хуралд тэрээр өөрийн хүмүүсийг сайтар шур­гуулж дөнгөсөн гэнэ. Уг нь МАН-ыг МАХН байх үед дүрмээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн ганц албан ёсны фракц байсан нь “Уламжлал, шинэч­лэл-Ардчилал, шударга ёс” жигүүр. Мөн Онц их хурлын төлөө хөдөлгөөн, Шинэ эргэлт хөдөл­гөөнүүд бий болж байлаа. Дээрх хөдөлгөөнүүдийг нам нь хүлээн зөвшөөрөөгүй ч эд үүргээ гүйцэт­гэсэн. Харин жигүүрийн олон хүн Н.Энхбаярыг дагасан. Дээр нь Н.Энхбаярыг МАХН-аа байгуула­хаар Онц их хурлаа хийх үед У.Хүрэлсүх намын байрнаасаа жигүүрийнхнийг  хөөснөө мэдэгдэж өрөөнийх нь түлхүүрийг хурааж авсан. Тэгэхээр одоогийн МАН аль хэдийнээ жигүүрээ тасдаж хаясан гэсэн үг. Тэр жигүүрийг нь харин Н.Энхбаяр цуглуулж өд сөдийг нь эвлүүлэн өөрийн болгосон ажээ. У.Хүрэлсүх НАМЗХ-ны залуусын загалмайлсан эцэгээр тодроод байгаа бөгөөд элдэв улс төрийн акцдаа тэдний хүчийг ашиглаж байгаа. НАМЗХ-ны залуус ч ам­биц­тай, мөнгөтэй учраас юунд ч хөдлөхөд бэлэн. МАН-д дараагийн сонгуульд эднээс нэлээдийг нь У.Хүрэлсүх сойх нь тодорхой.

ХОТЫНХОН

Мөн МАН дахь хамгийн том бүлэглэл бол хотын фракц. Гене­рал нь М.Энхболд. Тэр бүр хөнгөн хөдлөөд байхгүй түүнийг занга­рагтай улстөрч, ийм том бүлэглэ­лийн удирдагч болно гэж харсан хүн цөөхөн. Магадгүй Н.Энхбаяр түүнд олон юм сургасан биз. Дээр нь нөхөрлөж явсан Н.Энхбаяр нь дайсан болсон учраас илүү хур­цалж өгсөн байх. Гэхдээ хотын фракцынхан ч өөр өөрийн замаа бодсон хүмүүсийг нь тооцвол хууч­наасаа суларсан гэдэг.

С.БАЯРЫН ФРАКЦ

С.Баяр МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд асан түүнийг энэ цагийн томоохон улстөрчөөр зүй ёсоор нэрлэнэ. Яалт ч үгүй маршал. Нам нь түүний ар талын арми гэж хэлж болох юм.

Түүнийг өнөөдрийн улс төрийн томоохон акцуудыг хийдэг гэж үздэг. Тэрээр хэнтэй л бол тохиролцож, хэнтэй л бол байлдахад бэлэн. Өнөөдөр МАН энэ хүний гар дор зангидагдаж байна. Харин МАН-ын дарга С.Батболдын хувьд өөрийн үеийн чадалтай хэдэн сэхээт­нүүдээр тойруулсныг эс тооцвол ард нь С.Баяр байдаг гэж хардах хүн олон. Ямар ч байсан С.Баяр намдаа том үүрэг гүйцэтгэсээр байгаа. 

С.БАТБОЛД ХИЙГЭЭД СЭХЭЭТНИЙ БҮЛЭГ

Тэдний бүлэглэлийнхнийг улс төрийн хүрээнийхэн ингэж нэрлэж байгаа. Ц.Мөнх-Оргил, Ч.Хүрэл­баатар, Ё.Отгонбаяр, хотын дарга  Г.Мөнхбаяр ч Ерөнхий сайдын багт ажиллаж байгаа. С.Батболд “Тань­даг бурхнаас таньдаггүй чөтгөр  дээр”  гэж нэгэнтээ хэлсэн гэдэг. Тэгэхээр өөрийн баг, фракц гэхээ­сээ илүү хүчтэй шинэ үеийнхнийг өөртөө татаж баг бүрдүүлэхээр чармайж буй аж.

Мөн энэ намд олон лидер,  чадалтай улстөрчид бий бөгөөд  лидерүүдээ дагаж үйл явдлууд өрнөж, фракцууд бий болж, бас өөрчлөгдөж буй. Гэвч одоо түүнд байсхийгээд довтлох 20-ийн бүлэг буюу хор намын гишүүдээс бүрд­сэн гишүүд гол айдас болж байна. Улс төрийн хүрээнийхэн дээрх хорин гишүүнийг 76 дотор байгаа эх оронч гишүүд гэж нэрлэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь УИХ дахь МАХН-ын бүлэг гэж хардаж байгаа юм.

Н.ЭНХБАЯР, М.ЭНХСАЙХАНЫ ХОРШИЛ

МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр ганцаараа маршал партизаны дайн хийж
байна. Хажуудаа бас М.Энхсайхан гэдэг генералтай болов. Баахан партизан дагуулсан
тэд дараагийн сонгуульд УИХ-д овоохон суудал авахаар нарийн тооцоотой хөдөлж байна. Бусад нь биш байлаа гэхэд өөрсдөө гарч ирнэ гэдэгтээ тун итгэлтэй байгаа учраас ч
эвсэл, нэгдлийг эхэндээ тавьж байгаа билээ.

УИХ-ын 20 гишүүн “эх оронч” асуудал дэвшүүллээ. Ноднин жил Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр ч яг иймэрхүү зүйлийг уул уурхай, газрын баялагтай холбож ярьж бай­лаа. Одоо ч тэр яриа дуусаа­гүй үргэлжилж байгаа. Нэг талаас харахад энэ хүнтэй ойр байсан хүмүүс, нэг нутаг усныхан эдгээр 20 гишүүний олонхийг бүрдүүлээд байгаа болохоор эргэлзэж, хардах сэтгэл төрөөд байна.

Улс орны эрх ашиг талаа­саа энэ 20 гишүүн зөв зүйл яриад байх шиг хэрнээ улс төрийн шийд­вэр талдаа  Н.Энх­баярт асар их дэм бол­чих вий дээ гэж бодогдох юм.

Гэхдээ УИХ-ын 20 гишүү­нийг мэдэгдэл гаргаснаас хойш Оюу толгойн хувьцааны үнэ таван ам.долла­раар буу­жээ. Гэтэл Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж намуудын дарга, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сай­дыг хүлээж авч уулзахдаа хө­рөнгө оруулагчдад хатуурхаж болохгүй гэж хэлэхэд хувь­цааны үнэ нь өсөөд ирж байгаа юм. Өнөөдөр Оюу толгой зөвхөн монголчууд юм уу Рио Тинтогийнх гэж шууд ойлгож болохгүй болж. Энэ бол дэлхийд хамаатай хэрэг болсон шүү. Үүний үр дүнд   хамгийн их үр шимийг монгол­чууд хүртэнэ. Иймээс хувь­цаа­ны үнэ буурвал хамгийн түрүүнд монголчуудад хохи­ролтой. Учир нь хувьцаа гэд­гийг үүрэн телефоны урьд­чилсан төлбөрт үйлчилгээтэй жишье л дээ. Нэгэнт бид мөн­гөгүй тул хүний мөнгөөр үйлд­вэрээ барьчихаад өөрс­дөө ашиг хүртэхээс гадна урьдчилан төлбөр хийсэн хүнд багахан хэмжээний ашиг өгнө. Харин хувьцааны үнэ унах нь Монголд баригдах үйлдвэр, орд ашиглах хуга­цаа тэр хэмжээгээр хойшил­но. Хувьцааны үнэ өснө гэдэг нь бидэнд ашигтай тусна.  Хэрэв төр баялгийн орлогыг шударгаар хуваарилж чад­вал нийгмийн эмзэг хэсэг баялгаас илүү хүртэх ёстой. Харамсалтай нь УИХ маань хэдэн толгойтой нь үл мэдэг­дэх бөгөөд хэзээ нэгэн цагт ямар нэгэн бодлого хэрэг­жүүл­нэ гэдэг нь тодорхой бус байна. Үүний тод жишээ нь саяхан 20 гишүүн Оюу толгой гэрээнд засвар оруулах тухай санал хэлсэн явдал юм. Хэ­дийгээр энэ нь наанаа эх оронч харагдаж байгаа бо­ловч үнэн хэрэгтээ Африкийн ядуу буурай орнуудын тог­толцоо руу тэмүүлсэн хэрэг юм. Тэдгээр орнуудад төр барьсан бүлэглэлүүд нь эх орныхоо баялгийг цөлмөөд гадаадад гарчихдаг. Тэдний залгамжлагчид нь эх орон ард түмнийхээ төлөө гэсэн уриатайгаар засгийн эрхэнд гарна. Тэд баялгийг ашиглах боловсруулах тухай ямар ч ойлголт байдаггүй. Өөрсдөө хөрөнгөгүй, технологигүй, боловсролгүй учраас гадны хөрөнгө оруулалтаар баялаг бүтээж ард түмнийхээ амь­жир­гааг дээшлүүлж болно гэдгийг маш сайн мэддэг. Гэвч энэ нь ард түмэнд ашиг өгө­хөөс эрх баригчдад хүртэх юм бага байдаг. Иймээс тэд га­даадын хөрөнгө оруулалтыг байнга эсэрүүцсээр ирсэн. Үр дүнд нь тус орнууд бослого. хумхаа, алан хядлага хар тамхи, зэвсэг, хүний наймаа­ны голомт болж хувирсан. Буурай орнууд гадны хөрөнгө оруулалтаар өндөр хөгжил­тэй орон болсон олон то­хиол­дол бий. Япон, Сингапур, Хон­конг зэрэг орнууд ба­рууны хөрөнгө оруулалтаар боссон. Эдийн засаг нь хур­дацтай хөгжиж байгаа Хятад,  Энэтхэг зэрэг орнууд гадаа­дын хөрөнгө оруулалтыг гай­хам­шигтайгаар ашиглан хэ­дэн тэрбум хүнийг турааж алчихалгүй өнөөдрийг хүрч байна. Эндээс харвал эрхэм 20 гишүүн XXI зууны Монго­лын хамгийн том хө­рөнгө оруулалтыг зогсоох гэж бай­гаа мэт харагдана. Гэхдээ тэдний шаарлага нь хөрөнгө оруулалтыг зогсоох гацаах тухай биш юм. Үүнд Засгийн газар ч тодорхой хэмжээний хариуцлага хүлээх ёстой. Учир нь тэд УИХ-ын 57 дугаар тогтоолын заалт болох “Айвен­хоу майнз” компани хөрөнгө оруулалтаа нөхсө­ний дараа Монголын талын эзэм­ших хувийг 50 хувиар нэмэг­дүүлэх шаардлагыг 30 жи­лийн дараа гэж гэрээнд тус­гасан. Үнэн чанартаа “Айвен­хоу майнз” 30 жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхнө гэсэн ямар ч тооцоо байхгүй. Магадгүй маргааш ч нөхчи­хөж болно. Түүгээр ч зогсохгүй 50 жилийн дараа ч нөхөж магадгүй. Энэ нь эрхэм ги­шүүд болон “Айвенхоу майнз” компаниас шалтгаа­лах­гүй юм. Өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр нэг тонн нь 10 мянган ам.долларт хүрч эсвэл түүнээс доош унаж байгаа зэс 2000 ам.доллар хүртэл буу­рахад л хөрөнгө оруулалтаа хэзээ ч нөхөхгүй болно. Тий­мээс нэг талдаа эрхэм гишүү­дийн шаардлагыг зөвтгөж ч болох юм. Нөгөө талдаа “Айвенхоу майнз”-ын хариуг хүндэтгэх учиртай. Эцэст нь эндээс гарах ганц гарц бол Засгийн газын зөгнөсөн 30 жил ч биш, эрхэм гишүүдийн мэргэ төлөгт буусан шиг 3-5 жил ч биш ердөө л гэрээндээ “Хөрөнгө оруулалтаа нөхсө­ний дараа..” гэдэг заалт оруул­чихад л хангалттай юм. “Айвенхоу майнз”-ынхан хө­рөнгө оруу­лалтаа хуурам­чаар өсгөсөн тухай яриа бай­даг. Өнөөгийн тусгаар Монго­лын хувьд энэ бол боломжгүй юм. Ерөнхий­лөгчийн хэлс­нээр УИХ, Зас­гийн газар анх­ны энэ том хөрөнгө оруулал­тыг бөөций­лөн бойжуулж чадвал Мон­голд дараагийн томоохон  хөрөнгө оруулал­тууд са­наанд оромгүй их ашиг ав­чирна.

Улс төр  судлаачдын үзэж байгаагаар өнөөдөр манай эрх баригч намууд үзэл ба­римтлал, тэр тусмаа зах зээ­лийн эдийн засгийн цогц үзэл баримтлалгүй бай­на. Монгол ардын нам зүүний нам гэдэг боловч ихэнх то­хиолдолд барууны гэгддэг хэт хөрөнгө­жих бодлого явуул­даг. Ард­чилсан нам барууны үзэлтэй гэдэг боловч олон тохиол­долд хавтгайрсан ха­лам­жийн автор болсоор өнөөг хүрсэн. Энэ нь тухайн намуудын үзэл бодол нь явуулж байгаа эдийн засгийн үйл ажилла­гаа­тайгаа ний­цэх­гүй байгааг харуулж байна.

Нэгэнт намуудын үзэл бодол төлөвшөөгүй тул УИХ,
Засгийн газар  цэгцтэй,  нэгд­сэн,  уялдаатай шийдвэр гар­гаж түүнийгээ хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй юм. Хэрэв
УИХ, Засгийн газар нэгдсэн бодлоготой байж чадвал сон­гуулиас өмнө Оюу толгойг
цэгцлээд зогсохгүй төмөр зам автозам,
барилгажилт ногоон
хэрэм зэрэг томоохон бодло­гуудаа тодорхойлж ирээдүйд  ихээхэн мөнгө босгох бо­ломж­той. Ингэж чадвал дөр­вөн жилийн турш
өгөх гэж үйлээ үзэж байхын оронд  1.5 сая төгрөгийн цалин
авдаг хоёр сая ажилтан манайд бий болж болох юм. Тэр үед ажилгүйд­лийн тухай
биш ажиллах хүчний дутагдалд
орох тухай л ярих байх. Тэгвэл монгол­чуу­дын хувьд  ядуурал гэдэг өнгөрсөн үеийн хар дарсан
зүүд л болж үлдэнэ.  Тэгэхээр
улстөржих хэрэг
байна уу? Эдийн засгаа улс­төржүүлбэл улс орон
чинь сүйрэл рүүгээ л явна.

Засгийн газрын ээл­жит хуралдаан өнгөрсөн лхагва гаригт болов. Тус  хуралдаан дээр ярьсан зүйл, гарсан шийд­вэ­рүү­дийг албан ёсоор хэв­лэ­лүүд мэдээлсэн билээ.    

Харин мэдээлэгдээгүй өн­­­гөр­сөн зүйл гэвэл Хууль зүй, дотоод хэргийн  Ц.Нямдорж сайд өргөн төмөр зам бариу­лах­гүй гэж ирээд л омог­дон Зам тээвэр, барилга, хот бай­гуу­лалтын сайд  Х.Бат­тул­га­тай мууд­алц­сан тухай  юм. Үүнийх нь хариу болгон Х.Бат­тулга сайд Ц.Нямдорж сай­дад “Сал­бар­таа ан­хаа­рал хан­дуул. Өдөр бүр айм­шиг­тай аллага,  гэр бүлээр нь хүйс тэм­тэр­сэн, эхнэр, нөхөр биесээ хө­нөө­сөн хэргүүд газар авч байна. Үүнд анхаарлаа хан­­дуулж чадахгүй байж…” гэж хэлжээ. Хэлэм­гий, тү­рэм­гий Ц.Нямдорж сайд ч мөчөөгөө өгөлгүй “На­майг сайд болохоос өмнө ч хүн алж л байсан”  гэ­жээ. Тэдний хэрүүл анх­ны удаагийнх  биш л дээ. Өмнө нь Засгийн газрын хуралдааны үеэр мөн л хэрэлдэж байсан. Х.Бат­тул­га сайд нүүрсний ма­ши­нуудыг явуулахгүй гэж зам хаахад Ц.Ням­дорж сайд дургүйцэн бөөн хэ­рүүл үүсч байсан удаа бий.  Хэдийгээр ажил хэр­гээс болж ам му­руй­сан мэт боловч цаа­гуу­раа өвөртөө орсон хоёр нам, эрх ашгийн  элдэв зөрч­лүү­­­дээсээ болж хоёр тийш болох эхлэл цухал­зах болов. Хамгийн их бүтээн байгуулалт яваг­даж буй зам тээвэр, ба­рил­га, хот байгуулалтын салбарын төслүүд мөн­гө­гүй­гээс болоод зогсож байхад үүнд улс төр хий­гээд сууж байгаа нь үнэн­дээ харамсмаар. Тэгээд ч энэ салбар улирлын шинж чанартай ажил нь явагддаг.  Удахгүй өвөл болно. Дахиад л дараа жилийг хүлээх болох нь. Хам­тарч засаг барьж бай­­­гаа бол хамтдаа л шийдэх асуудал. Хам­тар­на гэдэг нь хамтдаа идэж уухын нэр биш.  

МАН-ынхан дотор АН-ынх­ныг ад үзэх хү­мүүс олон болжээ. Тэр бүү хэл намын даргаа өөрч­лөх гэж ярьж яваа хүмүүс ч өдөр, өдрөөр нэмэгдэж, үүнийгээ хэвлэлээр илэн далангүй зарлах болов. Эндээс харвал Хамтар­сан засгийн хувь заяа дээсэн дөрөөн дээр л дэнжигнэж байгаа юм шиг. МАН-ын Нийслэлийн намын хо­роо­ны хурал дээр  бүх зүйлд даргад  багц­лагд­даг үе нэгэнт байхгүй болсон гэдэг нь ил ха­рагд­сан. Ерөнхий на­рийн бичгийн дарга У.Хү­рэл­сүх ч “Энэ засаг ажил­ласан шиг ажил­лах­гүй бол  нам ингэж хамаг рейтингээ унагаан Зас­гийн газрыг хамгаалах хэрэг байна уу” хэмээн намын даргынхаа дэргэд хэлсэн нь ч үүнийг баталж байна. Тэгээд ч тэнд байсан хүмүүс МАН-ын нэр хүнд түүхэндээ хэзээ ч ингэж шалдаа буутал унаж байгаагүй гэж он­цолж байв. Хэдийгээр энэ Засгийн газарт салбараа мэддэг, чадвартай болов­сон хүчин бийг үгүйс­гэх­гүй.  Одоо тэд Ардчилсан намыг засгаас гаръя гэхэд хоёр гараа өргөн дэмжихэд бэлэн болжээ.  Гэтэл Ардчилсан намын дарга тэргүүтэй зарим сайд ад үзэгдэн байж са­лах дургүй  нь томоос том эрх ашгууд нь уяад бай­гаа­тай холбоотой  аж.  Ядаж байхад MCS-ийн сая ам.долларын бай­ранд Засгийн газрын нэ­лээд хэдэн  гишүүн хөрш болон амьдарч байгаа. Аль аль намынх нь шүү.  Ардчилсан намаар нь ду­раараа даажигнаж бай­хад намын дарга Н.Ал­тан­­хуяг МАН-ын өврөөс гарах дургүй гэж жиг­тэй­хэн.  Өвөрт нь  хэвтэх нь ч дүүр­чээ.  Гол нь хам­тарс­ны үр дүн гарах ёстой. Уг нь өөрийнх нь намд асуу­дал олон бий. Нийс­лэ­лийн намын даргыг өөрч­лөх талаар дүүргийн дар­га нар аль хэдийнэ дуу­га­раад эхэлсэн. Харин АН-ын даргад дотоод асуу­дал нь огт падгүй, налай­сан  хүн л яваад байгаа. 

Намрын чуулган эх­лэ­хээс өмнө Сонгуулийн хуу­лийн ажлын хэсэг
ху­рал­­дахгүй удлаа. Энэ
чуулганаар Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэх  болов
уу гэсэн хүлээлт ч талаар
өнгөрч магадгүй болоод байна. Сүүлдээ “Намын дарга нар ярьж тохирох
юм байгаа биз” гэж ярьж яваа гишүүд
ч цөөнгүй бий. Зарим эх сурвалж дараагийн
сонгуульд тойр­­гоо тохироод дахин хам­тарсан засаг бай­гуулъя гэж ярьж буй гэсэн
мэдээлэл хэлэв. Үнэн бол Сонгуулийн
хуулийг өөрч­лөөд ч юу ч өөрч­лөг­дөх­гүй биз. Өнөө
л хэд өвөр түрийдээ орж бүх
юм байдгаараа л үргэлжлэх
юм байна. Цөөнх нь хя­налт
тавьж ажиллах ард­чил­лын зарчим энэ тэр угаас алга болж таарлаа. Сонгууль дөхөж байгаа энэ үед
Ардчилсан нам айлын ая харж адлагдаж  суух
биш өөрийн гэрээ төвхнүүлэх цаг болжээ.

Ленин шиг саравчтай малгай духдуулсан С.Ганбаатар гэх  нөхөр хөдөлмөрчин олны төлөө гэж байн­га шахам ярих болоод удлаа. Дээр нь хошуугаа дүрэх, дүрэхгүй юм гэж үгүй, оролцохгүй, орол­дохгүй салбар гэж алга.  Бүр сүүл­дээ энэ нь хэрээс хэтэрч өөрт ямар ч хүртээлгүй, Оюу толгой, Таван толгойн гэрээ хэлцэлд оролцоно гэж даврав. Уул уурхайн гэрээ хэлцэл Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга С.Ганбаатар гэдэг хүнд ямар ч хамаагүй зүйл.  Тэмцэх обьект нь бүр ч биш. Монголын төрийн хий­дэг гэрээ хэлцэл.

Үйлдвэрчний эвлэл   ажилчдын эрх ашгийг хамгаалдаг байгуул­лага. Түүнээс ямар нэгэн санхүү, эдийн засгийн байгууллага биш, тэр дундаа уул уурхай үүнд огт падгүй. Түүний энэ тэмцэл гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээнэ үү гэхээс өөр олигтой үр дүн авч­рахгүй.

Оюу толой Таван толгой нь өндөр ашигтай төсөл бөгөөд тэнд ажиллаж буй хүмүүс өнөөдөр хө­дөлмөрийн нөхцөл, ажлын хөлс­ний төлөө одоогоор гомдоллоо­гүй. Харин ч тэнд ажилд орох гэж хүсдэг  залуус олон байгаа. Тэгэхээр энэ төслийн ажилд Үйлдвэрчний эвлэл оролцох ямар ч шаардлага байх­гүй.

Үйлдвэрчний эвлэлд Монголын бүх  хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүс багтахгүй.  Хөдөлмөр эрхэлж  бай­гаа бүх иргэнийг С.Ганбаатар тө­лөөлж чадахгүй. Тиймээс Үйлд­вэрчний эвлэлийн удирдлага ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч аятай дүр эсгэж дураараа дургих эрхгүй. С.Ганбаатар байсхийгээд л хөдөлмөрийн хөлсний доод хэм­жээг нэмэгдүүл гэдэг. Нэмэгдээд ирэхээр төрийн байгууллагад ажил­ладаг хүмүүст ашигтай тусаад хувийн хэвшилд ажиллаж буй хүмүүст хохиролтой байдаг. Ги­шүү­дийн эрх ашиг гэж баруун, сол­гойгүй бурж байгаад хөдөлмөр эрхэлж буй жирийн иргэдийг хөл­дөө чирсэн л үйлдэл болоод бай­гаа юм л даа. Хувийн байгууллагын эзэд цалин нэмэх дургүй байдаг.  Тиймээс ч Үйлдвэрчний эвлэлд дургүйцдэг.

Ингэж аар саар шалтгаан гаргаж нэг хэсгийг нь ажлаас ха­луулж, нөгөө хэсгийнх нь цалинг нэмэх жишээтэй. Тэгэхээр цаана нь хэдэн хүнийг ажилгүй болгож хохи­роож байгаагаа бодох ёстой юм.  Цалин нэмэгдсэнээр ажлаасаа халагдсан иргэд С.Ганбаатарт биш ажил олгогчдоо гомдоллоод л дуусч буй хэрэг. Ажилгүй болсон хүмүүс цалин нэмснийг дагаж үнэ нэмэгдэхэд бүр хохирч үлддэг. 

Саяхан хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмсэн. Цалин нэмэ­хээр үнэ өсч байдаг бичигдээгүй хууль  манайд үйлчилдэг болохоор түүний тэмцэл үр дүнтэй гэж бо­догдохгүй байна.

Нэг жишээ татъя л даа. Ажилгүй гээд лааз өшиглөж явсан нэгэнтэй жижиг аж ахуй эрхэлдэг эртний танил нь таарч амьдрал  ахуйд нь тус болох үүднээс 100 мянган төгрөгийн цалинтайгаар жижүүр хийлгэжээ. Гэтэл хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмчихэв.  Эртний танилдаа ажил олгосон нөгөө нөхөр илүү цалин өгөх бо­лол­цоогүй гэдгээ хэлжээ. Хүнд ажил олгочихоод цалинг нь нэм­сэнгүй гэж шоронд суухыг хүсэх хэн байхав. Ингээд бага ч гэсэн цалин­тай ажил хийж явсан хүн дахиад л гудамж метрлэх нь тэр. Харин ажил олгосон нөгөө нөхөр арай бөхөө­хөн цоожтой төмөр хашааг обьек­тоо тойруулж бариад санаа амар­чээ. Ядуусын өмнөөс матрын ну­лимс унагадаг С.Ганбаатарын гай  иймэрхүү л үр дүн авчирч байна.

XIX зууны сүүл  XX зууны эхээр  капитализм хөгжиж буй орнуудад Үйлдвэрчний эвлэлийг хорьж байв. Нэг жижигхэн аж ахуй байгуултал дааж давшгүй цалин нэхэж, энэ нь дампууралд хүргэх гол хөшүүрэг болоод байхаар ингэсэн хэрэг. Манайх ч хоримоор байгаа юм. Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга сайн хүн болох гэж дааж давшгүй цалин нэмүүлэх гэдэг. Тэгэхээр хувийн байгууллагууд ажилтнаа халах болдог. Оронд нь Үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүн бус хүн авах гэж зар өгнө. Тэгэхээр энэ нь нийгмийн тогтворгүй байдлыг бий болгож байгаа юм.

Өнөөдөр манайд байгаа Үйлд­вэрчний эвлэл гэдэг байгууллага  байсхийгээд л жагсаал цуглаан хийнэ. Үйлдвэрчний эвлэлээс нь цалин авдаг голдуу хүмүүс л тэнд цуглана. Түүнээс эрхээ хамгаа­луулдаг хүмүүс тэнд очих нь цөө­хөн.

Үнэн хэрэгтээ талбайн дэргэдэх  тансаг байр, Баруун  дөрвөн замын хажууд байх Үйлдвэрчний эвлэ­лийн соёлын төв ордон гэж эргэн тойрон дахь газраа өндөр үнээр зарсан обьект байна. Байрнуу­даасаа авах түрээс нь энэ бай­гууллагад хүрээд илүү гармаар. Дээр нь өөрийн гэсэн амралтын газар бий. Хангалттай байхад хажуугаар нь төсөл болгон руу гар дүрэх сонирхол энэ удирдлагад нь  байгаад байдаг. Үйлдвэрчний эв­лэл гишүүдийнхээ нэрийг барьж  томоохон төсөлд оролцох үйл ажиллагаа, далд улс төр хийхээс хэтрэхгүй байна.  Өндөр хөгжилтэй оронд үйлдвэрчний эвлэл нь ги­шүүдийнхээ  эрх ашгийг хамгаалах хэлбэрээр санхүүждэг. Харин  Мон­голын Үйдвэрчний эвлэл нь  ком­мунизмын үед ард түмний хөрөн­гөөр бий болсон өндөр ашигтай  барилга байгууламжийг түрээслэх байдлаар тансаглаж байна.

Үйлдвэрчний
эвлэлийн дарга ноён С.Ганбаатар та тэмцлийхээ зөв
хэлбэр зөв гарцыг олохгүй бол хөлд чинь чирэгдэх олон иргэн бай­гааг анхаарах биз
ээ. Тэгээд ч Үйлдвэрчний эвлэл
таны хувийн өмч биш бөгөөд улс төр,
бизне­сийн ажил явуулдаг газар бүр
биш.

Àìëàñíàà áèåë¿¿ëýõã¿é áîë õóäàë÷ áîëæ òààðíà. Á¿ð çîðèóä ñàíààòàéãààð  õóóð÷ ìýõýëñýí áîë çàëèëàí áîëíî. Çàëèëàí õèéñýí áîë Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð øèéòãýãäýõ íü äàìæèãã¿é. Õàðèí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã íèéòýýð íü çàëèëáàë ÿìàð ÿë îíîîäîã þì áîë. Ìàíàéõàí ãîëëîõ õî¸ð íàì ãýýä ÀÍ, ÌÀÍ-ä (ñîíãóóëüä îðîõäîî ÌÀÕÍ íýðòýé áàéñàí) îëîíõè íü ñàíàëàà ºãñºí.
Îäîî íýãýíò ÌÀÍ-ûíõàí “Äýýä ø¿¿õýýñ ÌÀÕÍ íýðèéã àâñàí Í.Ýíõáàÿðûí íàìûã ñîíãóóëüä îðñîí  ÌÀÕÍ íýðòýé àíäóóðàâ. Áèä íýðýý ñîëüñîí” ãýýä áàéãàà. Òýãýõýýð öààøèä ñîíãóóëüä îðñîí íýðýýð íü áèø îäîî àâñàí ÌÀÍ íýðýýð íü íýðëýýä ÿâ÷èõúÿ.
ªíãºðñºí ñîíãóóëèàð òýä õýðõýí àìëàëò ºã÷ áàéñíûã íýõýí ñàíàÿ. Ýõëýýä  Àðä÷èëñàí íàì íýã ñàÿ òºãðºã ºãºõ áîëîìæòîé ãýæ àìëàñàí. Òóõàéí ¿åä îäîîãèéí Àðäûí íàìûã óäèðäàæ áàéñàí Ñ.Áàÿð “Àðä÷èëñàí íàìûí ýíý àìëàëò áèåëýõ áîëîëöîîã¿é” ãýæ õýëñýí ÷  äàðàà íü ºðñºëäºã÷ íàìààñàà àõèóëæ äóóãàðñàí. Òýãýýä ë 1.5 ñàÿûã ºãºõ áîëîìæòîé þì áàéíà ãýýä àìëàëòàà îëîí íèéòýä çàðëàæ, íýìýëò ìºðèéí õºòºëáºð õèéæ áàéãààä îðóóëñàí. Ìàíàéõàí ÿàõàâ äýý õóóðàãäàæ, õóóðòàæ ñóðààã¿é áèø àðàé àõèó àìëàñàí íü ýäíèéõ ãýýä íºãºº ÌÀÍ-äàà ñàíàëàà ºã÷èõñºí. Ñîíãóóëèéí ºìíº 1.5 ñàÿûí áàòëàìæ òàðààãààä ñ¿éä áîëñîí. Ò¿¿íèéõ íü ñóðãààð õ¿ì¿¿ñ  õàðèëöàí  ìºí㺠çýýëýëöýæ ýõýëñýí ñóðàã ãàð÷ áàéëàà. Á¿ð “1.5 ñàÿà àâàõààðàà ºãíº” ãýýä àéëààñ õýäýí ìàë àâ÷èõñàí õ¿íòýé ÷ òààð÷ áàéñàí. Çàðèì íü ãýð õóäàëäàæ àâíà ë ãýíý. Õºãø÷¿¿ë á¿ð èòãýýä “Ìàíàé íàì èéì áàòëàìæ ºã÷èõººä àðàé ÷ õóäàë ÿðèíà ãýæ áàéõã¿é” ãýæ èðýýä ë àâäðûíõàà õºíäèé ð¿¿ õàäàãò îðîîãîîä íàíäèãíààä õèé÷èõñýí. Ýíý ìýòýýð ÿíç ÿíçûí ë òºëºâëºãºº çîõèîñîí áàéãàà þì. Òýãýýä ìýäýýæ áàëðàõã¿é þó. ͺ㺺 ñîíãóóëü ÷ áîëæ, ÌÀÍ íü ÷ ÿëæ, àìëàñíûã íü àðä ò¿ìýí àëãàà òîñîîä, ãîðüäîîä  õ¿ëýýäýã þì áàéíà.  Ñàðäàà 21 ìÿíãààð íü öóâóóëæ ºãºõã¿é áîë Ẻíäºæ ºãºõººð èíôëÿö õººðºãäºíº  ãýõ ìýòèéí  áààõàí òàéëáàð ñýëò áîëëîî. Îäîî ñàð á¿ð 21 ìÿíãà ºã÷ áàéíà. Òýðíèéõ íü òºëºº ýõ  çàõã¿é  äóãààðëàæ çîãñîíî. ¯íýíäýý ÿäóó àðä ò¿ìíýý äîðîìæèëæ áàéãàà õýðýã ë äýý. ͺ㺺 ìºðººäñºí ç¿éë á¿ãä äàøèéíøîã. Á¿ð õàðèí ýñðýãýýð ñàðäàà íýã àðõèäàõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Îäîî áîë òýð 21 ìÿíãûã íü õ¿ì¿¿ñ àðõèíû ìºí㺠ãýýä íýðëýýä ñóð÷èõàæ. Îéð çóóð õîîë àâäàã çàðèì íýã àéë áàéäàã ë áàéõ. ªºð þóíä õýðýãëýõ þì. ¯íýíäýý àìüäðàë ÿäóóäàà ãóòàðñàí, àð÷ààã¿é çàðèì íü ºíººõºº àâààä óó÷èõäàã. 21 ìÿíãààðàà àðõè àâ÷ óóñíààñ áîëæ ÿìàð ÷ èõ ãýìò õýðýã ãàðàâ. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýìò õýðýã ºññºí íü ýíýíòýé ÷ õîëáîîòîé áàéõ ø¿¿.
Ñîíãóóëü õ¿ðòýë ºã÷ àìæèõ óó, ýíý ìºí㺺. պ人 îðîí íóòàãò ÿâæ áàéõàä 1.5 ñàÿà áººíººð íü àâìààð áàéíà ãýæ õýëýõ õ¿í îëîí òààðäàã.
ßìàð ÿëàãäñàí Àðä÷èëñàí íàìààñ íýõýëòýé íü áèø. Àìëàëòûã íü áàãà áàéíà ãýæ ãîëæ ÿëàãäóóë÷èõààä þó ÷ ÿðèëòàé áèëýý. Åð íü ÀÍ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéæ áîëíî. ßàãààä ãýâýë ýðõ áàðèàã¿é ó÷ðààñ. Õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàðò íü õóëãàéãààð îðíî óó, õóëõèäàæ îðñîí óó õàìàà àëãà. Íýãýíò öººíõ þì ÷èíü ÿëñàí íàìààñ íü ë õàðèóöëàãàà íýõýæ òààðíà.
Ãåðìàíä Õðèñòîñûí àðä÷èëñàí íàì, Ñîöèàë äåìîêðàò íàì õî¸ð áàðàã ë ýýëæèëæ çàñàã áàðüæ èðëýý. Öººõºí ñóóäëûí çºð¿¿òýéãýýð ÿëæ, ÿëàãäàæ èðñýí. Òýð äóíä íü Íîãîîí íàì áàñ õýä ãóðâàí ñóóäàë çóëãàà÷èõíà. Òýãýýä çàñàã áàéãóóëæ õ¿ðýõã¿é áîëîõîîðîî Íîãîîí íàìòàéãàà õàìòàðñàí çàñàã áàéãóóë÷èõíà. ªíººõ íü ÷ àëèíòàé ÷ õàìààã¿é õàìòðààä  çàñàã áàéãóóë÷èõäàã æèøèã áèé ë äýý. Ãýëýý ãýýä Íîãîîí íàìààñ   õýí ÷ õàðèóöëàãà íýõäýãã¿é. Ýðõ áàðèã÷ áóþó ÿëñàí íàìààñ íýõäýã. Òèéìýýñ ÀÍ-ààñ áèø îëîíõèéí ñàíàë àâñàí Àðäûí íàìààñ àìëàëòûã íü íýõýõ ýðõòýé. ßàãààä ãýâýë ýíý àìëàëòàä ë  õóóðòàæ ñàíàëàà ºãñºí  ø¿¿ äýý, ìîíãîë÷óóä.
Àðäûí íàì 1.5 ñàÿ òºãðºãºº áýëíýýð íü ºãºõ ¸ñòîé. ªã÷ ÷àäàõã¿é áîë ñîíãóóëüä îðîëöîõã¿é íýðýý òàò. Èéì óëñ òºðèéí ñî¸ë, ¸ñ ñóðòàõóóíòàé áîëîõ õýðýãòýé þì. Îäîî áîë 21 ìÿíãà ãýæ ¿çýýä ë ÿíç á¿ðýýð íºãºº ìºíãèéã íü öóâóóëæ ºãñºí áîëæ áàéíà. Õ¿íèé õºãæëèéí ñàí áàéãóóëæ çóâ÷óóëààä ÿàõ ãýýâ. Íýã èðãýíèéã íºãºº èðãýí èíãýýä çàëèëñàí áîë àëü õýäèéíý ºíººõ õýö¿¿ íýðòèéí õààëãà òàò÷èõñàí áàéõã¿é þó. Õàðèí íèéòýýð íü àðä ò¿ìíýý õóóðñàí íýã òîì íàì ÿìàð ÿë õ¿ëýýäýã þì áîë. Øóäàðãà ¸ñ ãýæ áàéäàã þì áîë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ë ¸ñòîé. Îäîî àðä ò¿ìýí òýð 1.5 ñàÿà áýëíýýð áººíººð íü àâúÿ ãýæ íýõýõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë ñîíãóóëüä îðîëöóóëàõã¿é ãýýä ãýäèé÷èõüå. Ñîíãóóëü ÷ îéðòîæ áàéíà. Àëü ñèñòåìýýð ÿâàõ íü íàìóóäàä ë àøèãòàé áîëîõîîñ ìàíüä ÿìàð ïàäòàé ÷ áèø. ªìíºõ àìëàëòûã  íü àâ÷ ë áàéæ ñàëúÿ. Åð íü Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî ãýæ áýëãýäëèéí ÷àíàðòàé áàéãóóëëàãà áàéäàã. Òýð ãàçðûã ÷ àæèëòàé áîëãîæ àìëàëòàà áèåë¿¿ëýýã¿é íàìòàé õàðèóöëàãà òîîöîæ ñîíãóóëüä îðóóëàõã¿é áàéäàã áîëãî¸. Ýðõáèø òýãâýë äàõèæ àðä ò¿ìíýý èíãýæ õóóð÷ õóëõèäàõàà áîëèõ áèç. Ñîíãóóëü áîëîõîä áàãà õóãàöàà ¿ëäëýý.
Õóóðàãäàæ äóóñàõã¿é àðä ò¿ìýí þì. Õóóð÷ ÷ õàíàõã¿é íàì çàñàã þìàà ãýæ àðààñ íü ãîíãèíîõã¿é áîëìîîð áàéíà ø¿¿ äýý.

XIV Далай ламын хойт дүрээр
есөн настай монгол хүү тодорсон та­лаар мэдээлэл түгэв. Энэ талаар албаны эх сур­вал­жаас
тодруулахад үгүйс­­гэсэнгүй.  Чухам яагаад Далай ламыг жанч халаагүй байхад хойт дүр нь тодорчихов гэдэг нь анхаарал
татаж байгаа юм. Учир нь Далай лам  өөрийг нь жанч халснаас хойш хойт
дүрийг нь улс төрийн шалтгаанаар Хя­тадаас тодруулах
вий гэж болгоомжилсонтой хол­боотой аж. Тиймээс ч уламжлалт ёсыг эвдэхээс аргагүйд хүрч ийнхүү
хойт дүрээ жанч халахаа­саа
өмнө тодруулж бай­гаа гэнэ.

Далай лам өмнө нь хойт дүрээ Хятад бус харин бурхны шашинт Балба, Монгол, Халимаг, Буриад болон АНУ-аас тодорч болзошгүй хэ­мээн мэдэгдэж байсан билээ. Харин хойт дүрээр нь тодорсон гэх монгол хүүг олон нийтэд зарла­хаас нууцалж байгаа нь хүүгийн аюулгүй байдлыг бодолцсоных юм байна. Далай ламын дараагийн дүр говийн аймгаас төр­сөн бөгөөд Энэтхэгээс ирсэн рембүүчий дагал­дан ирсэн  лам нарынхаа хамт тус аймгийг  зорьжээ.  Цаашлаад ҮАБЗ ч энэ талаар  мэдэж байгаа тухай  мэдээлэл байна.  

Үүнээс өмнө  IV Далай лам Ёндонжамц монгол хүн байсан. Тэрээр 1589-1616 оны хооронд амь­дарч байжээ. Хэдийгээр манайд хутагт хувил­гаа­дыг тодруулсан тохиол­дол зөндөө байдаг ч VIII богдоос хойш хойт дү­рийг нь тодруулахыг  хо­риглож байжээ. Мөн 1994 онд ҮАБЗ-өөс баталсан ху­тагт, хувилгаадыг тод­руулахгүй байх шийдвэр байдаг гэнэ. 

Тиймээс хутагт хувил­гаан, хойт дүр тодруулах нь манайд бол эрх зүйн хувьд хаалттай аж.  Далай ламын хойт дүр тодор­лоо гэхэд өмнөх шийдвэ­рүү­дийг өөрчлөх юм уу,  ямар нэгэн хууль гаргах шаард­лага бий болж бай­гаа юм байна. Гэлээ ч сүүлийн үед л гэхэд Түв­дийн томоохон рембүүчи, хутагт хувилгаадын хойт дүр Монголд тодорсон хэд хэдэн жишээ бий. Хэ­дийгээр хуульчилж, ал­бан ёсжуулаагүй ч олны сүсэг бишрэлийг хэн нэ­гэн эсэргүүцэж байсан­гүй.

Харин БНХАУ-д 2007 онд хутагт хувилгаадыг тодруулахыг хуульчил­сан
юм байна.

ЗАСАГ ОГЦРУУЛАХ ЧУЛУУГ ХААНААС ШИДЭВ

Төрийн ордон нэг хэсэг чимээ аниргүй байсан ч Монголын улс төр энэ зун амарсангүй. Таван толгойг сонирхогчид тал талаас тасчих шахаж, эелдэг боловч элд­вийг сануулсан айлчлалууд хувь хүртэх, хувиа ахиулах, хувиа хэвээр нь хадгалах сонирхлоо далдуур илэрхийлсээр зуны сүүл сар, нам­рын эхэн сарыг өнгөрөөж байна. Таван толгойг дэлхий со­нир­хож хараагаа нааш нь талбиад байхад  манайхан өөрсдөө Таван толгой дээрээ алдаа гаргаж,  эргэж буцсан эргэлзэж, тээнэгэлзсэн хэвээрээ. Хажуугаар нь цөмийн хаягдал хаяна, хаяхгүй гэсэн гад­ных­ны оролцоотой улс төржилт, Засгийн газрыг огцруулах эсэх талаар байсхийгээд л явдаг ээлжит шоу энэ зуны улс төрд өнгө  нэмэв.

Сонгуульд сэтэртэй орох МАН-ын хүсэлтэнгүүд,  өөр намын өв­рөөс өөрсдийгөө сугалах АН-ын  зарим нь  Засгийн газрыг огцруулах сонирхолтой байгаа гэж нэг хэсэг нь үзэв. МАН-ын залуус, тэр дун­даа У.Хүрэлсүхийг  дээрх ажил­ла­гааны гол зохион байгуулагчаар тодруулаад байсан билээ. Харин МАН-ынхан үүнийг бодитой биш мэдээлэл хэмээн няцааж байна. Түүнчлэн Н.Энх­баярыг сурсан аргаараа яс хаяж ийм улс төр хийж байна гэж үзэх хүмүүс МАН-д байгаа юм. Ямар ч байсан Тэрэл­жид НАМЗХ-ны залуус хуралдах нь хуралдсан. Намын даргаа унагах зүйл яриагүй гэдгээ  яаран сандран үгүйсгэж тайлбарласан байгаа юм. У.Хүрэлсүх ч намын даргатайгаа энэ талаар хэд, хэдэн удаа  уулзаж ярихдаа өөр газраас шидсэн чулуу гэдгийг ойлгуулахыг хичээж.  Дээр нь намын бүлгийн хүрээнд энэ талаар ярьж эв түнжингээ хадга­ла­хаа тохирсон гэх юм.

Энэ үеэр Хятадын коммунист намын удирдлагаас төлөөлөл  ирээд явлаа. Манай хэдэн намын удирдлагуудтай уулзалдав. Тэгээд өнгөрсөн бямба гаригт МАН-ын 100 гаруй хүн урд хөршийг зорилоо. У.Хүрэлсүхээр ахлуулсан МАН-ын багийнхан эхлээд Өвөр Монголд  арга хэмжээнд оролцоод цааш Бээжинд очиж Хятадын коммунист намын 90 жилийн ойн баярт  орол­цох аж. Ардчилсан намын дарга Н.Алтанхуяг ч ирэх сарын 5-нд Хятадын коммунист намын урил­гаар Бээжинг зорих бөгөөд арав гаруй төлөөлөгч дагуулж явах юм байна. МАН-ын 90 жилийн ой Хятадын коммунист намын 90 жилийн ой хоёр  давхцаж байгаа учир МАН-аас ийм олон төлөөлөгч зорьжээ.

Ингэхээр У.Хүрэлсүхээр овог­логдсон Засгийн газрыг огцруулах яриа нэг хэсэг намжих биз. Харин саяхан “Сант марал” судалгааны төвийнхний хамгийн сүүлийн судал­гаагаар МАН ямар удирд­лагатай сонгуульд орвол ялалт байгуулах вэ гэсэн асуултад оролцогчдын ихэнх нь С.Батболд, С.Баяр, Н.Багабанди гэж нэрлэсэн байна лээ. АН-ын хувьд З.Энх­болд, С.Баярцогт, Х.Баттулгаар удир­дуулвал амжилттай сонгуульд оролцоно гэж дүгнэсэн байх юм. Мөн судалгаагаар шинэ үеийн улс төрчдийг хүсч байгаагаа иргэд илэрхийлжээ. Гэлээ гээд сонгууль болтол зай ч бий, лай ч бий. Ард түмний сэтгэл санаа аль тийшээ эргэж,  хэн гэдэг улс төрчид талтай болж өөрчлөгдөх юм, цаг хугацаа харуулна биз. МАН-ын хувьд үлд­сэн гишүүд нь хөдөө орон нутгаар намынхаа нэрийг таниулах ажил­лагаагаа өрнүүлж,   тойргоо хувааж аваад давхиж яваа юм билээ.

ПАРЛАМЕНТ ДАХЬ АН–ЫН  ГИШҮҮД БҮРЭН ЭРХЭЭСЭЭ ТАТГАЛЗАХ УУ? 

АН-ын  нэр дэвшихийг горилог­сод нь урьдчилгаа 12 сая төгрөгөө тушаачихаад даргынхаа байр суурь фракцуудын тохиролцоо, үйл явдлын өрнөл, Сонгуулийн хууль зэргийг хааш нь эргэхийг харж сууна. Дүүргүүдийн мар­гаанаа дөнгөж нэг цэгцэлж аваад яс амарсан бололтой нам жим байгаа  Ардчилсан намын хамгийн хүчтэй фракцын нэг МоАХ  дотоо­дын асуудал ихтэй, хагаралтай байгаа гэнэ. Энэ байдал нэг их дэв­рэхгүй бол Ардчилсан нам одоо­гоор жолоогоо татсан,  хүлээлтийн байдалтай.

 Одоогоор гол толгойны өвчин нь АН-ын хувьд Сонгуулийн хууль байгаа. Сонгуулийн хууль яаж гарснаас намуудын ирэх сонгуульд хэрхэн оролцох хувь заяа шийдэг­дэх учраас ингэх нь ч зүйн хэрэг. МАН өөрсдийн зүтгүүлсэн хувил­бараа л өмнөө барьж байгаа. Гэвч Ардчилсан намын хувьд Сонгуу­лийн хуулийг 38:38 гэсэн хувилбар дээрээ бат зогсох, цаашлаад нам дугуйлахыг санал болгоод байгаа.   Энэ нь дэмжигдэхгүй бол   дорви­той алхам хийхээр төлөвлөж бай­гаа гэнэ. АН-ын нэлээд томоохон хүрээнд яригдсан нэг шинэ мэдээ­лэл байна. Энэ нь Сонгуулийн хуулийг өөрсдийн санал болгос­ноор явуулахгүй бол  ирэх сонгуу­лийг хүлээлгүй парламент дахь АН-ын гишүүд бүрэн эрхээсээ татгал­зах тухай яриа. Сандал суудал­тайгаа үхэтлээ зууралдах улстөрч­дийн хувьд энэ нь ойлгоход бэрх зүйл ч олон удаа ялагдаж ирсэн намын хувьд аргагүйдсэн хувилбар байж болох юм. Нэг ёсондоо төлөвлөгөө зохиогчдын хүслээр бол хугацаанаасаа өмнө сонгууль хийж, байдлыг бүр өөрөөр эргүүлэх бодолтой байх шиг.  Харин Засгийн газрыг огцруулах тал дээр Ардчил­сан намын гишүүд яг тэнцүү хуваагд­сан байр суурьтай байгаа гэх юм билээ. Одоогоор гэвч засаг огцруулах  ажиллагаанд шуурхай­лан орох төлөвлөгөө Ардчилсан намынханд байхгүй гэсэн шүү.

Ц.ШИНЭБАЯР У.ХҮРЭЛСҮХТЭЙ ХУЙВАЛДАЖ МАХН–АА ОРХИСОН ГЭНЭ

Саяхан БНСУ-д  хагалгаа хийл­гээд ирсэн Н.Энхбаяр эргэн ирээд намынхаа ажилд ханцуй шамлан оров. МАХН ирэх сон­гуульд 76 тойрогт хүн дэвшүүлэх төлөвлө­гөө­тэй байгаа аж. Харин МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр өөрийнхөө намаас гадна бусад намын улс төрд ч хуруу гар дүрж байгаа гэх мэдээллүүд байгааг дээр өгүүлсэн билээ. Энэ удаагийн сонгуулиас гадна ирэх ерөнхий­лөгчийн сонгуу­лийг мөрөөдөж суугаа тэрээр хам­саатан Ц.Шинэ­баяраа эгнээнээсээ алдсан. МАХН-ын нэрийг авахад хичээнгүйлэн оролцож гол дүрд тоглож од болсон Ц.Шинэбаяр намын дэд даргынхаа албанаас татгалзаж буйгаа хэвлэлээр мэ­дэг­дэж, намын удирдах албанд бай­сан залуус түүнийг дагаж, до­тоо­дын үймээн самуун ихтэй байгаа. Нам байуу­лагдаад зохион байгуу­лалтын хурал болоход ерөнхий нарийн бичгийн даргад Молор-Эрдэнийг  Ц.Шинэбаяр зүтгүүлсэн ч намын дарга нь өөр шийдвэр гаргаж Н.Удвалыг сонгосон байгаа юм. Төд удалгүй намын даргад тоогдож гарч ирсэн ерөнхий на­рийн бич­гийн дарга нь бусадтайгаа ойлгол­цох нь муу байснаас асуу­дал үүсч эхэлсэн юм байх. Харин Ц.Шинэ­баярын хувьд “Хамаг Мон­гол”  хөдөлгөөн байгуулж тусгаар тогт­нох болсон нь Н.Энхбаяр­тайгаа муудалцсаных гэцгээдэг. Тэрээр Н.Энхбаярыг намаа бодо­хоосоо илүүтэй өөрийнхөө карьерыг бод­сон гэж үзээд нэр хүндээ золиослон байж байгуу­лалц­сан намаа орхи­ход хүрсэн гэж тайлбарлах нэгэн бий. Мөн  өөр зүйлтэй холбож ярих нь ч  байна. Тэрээр орхиод гарсан МАН-ынхаа генсек У.Хүрэлсүхтэй худ ураг болж байгаа талаар хэвлэлд гарч байсан мэдээллийг уншигчид санаж бай­гаа биз. Нэгэнт хоёр өөр зүг рүү улс төр хийхээр болсон ч хувь заяа тэднийг хамт байлгахаар шийдсэн  нь тэдний хүү,  охин хоёрын   хайр сэтгэлийн холбоо. Хоёр эцэг нь мэдээж уул­заж учрахдаа улс төр ярихгүй өнгөрдөггүй л байлгүй. Тиймээс ч Н.Энхбаяртайгаа түн­жин хагарч ийм алхам хийх болсон нь худ У.Хүрэлсүхийнх нь санаа байж болох талтай гэж үзэх хүмүүс байна. Ямар ч байсан өнгөрсөн баасан гаригт МАХН Ц.Шинэ­баяргүйгээр хуралдаж дараагийн үйл ажиллагаандаа идэвхтэй оро­хоор болж,  хөдөө орон нутагт намын үүрээ байгуулах, цаашид хэрхэн ажиллах зэргээ ярьсан байна.

Хөдөө сумын клубт Засаг дарга нь иргэдтэйгээ уулзаж байна. Энэ үеэр нэг өвгөн босч ирээд “Манай аймагт ардчилал ялснаас хойш  Ар­дын намынханд хүндхэн байх боллоо. Ардчиллынхан их хачин улс. Манай энэ За­саг дарга Ардын намын хүн болохоор энд их л ганцаар­даж, хэцүүддэг. Уг нь энэ хүүхдийг гайгүй тордвол УИХ-ын гишүүн болох ёстой  бай­гаа юм. Нутгийн ард түмэн ах дүүс минь  дэмжээд өгөөрэй”  гэлээ. Алга нижигнээд явчих­лаа. Сумын Засаг дарга мар­сайтал инээн, харцанд нь гэгээ татаж, өвгөнийг үг хэлж дуусмагц иргэд рүү харж өндийн, дуу нь улам чанга зоригтой болж байна. Хоо­лойгоо чангаар  засч үг хэлэх­дээ сумынхаа асуудлаас да­вуулан  улс орон, Ардчилсан нам, Ардын нам яриад л явчихлаа.

Оройхон тэр сумын нэг айлд орж,  аяга цай ууж суутал  гэрт нь бөөн шуугиан болоод явчихав. Юу болов гэтэл ар­ван хэдтэй хүүг нь үеийнх нь хоёр хүүхэд зодчихжээ.  Хэн,  яагаад хүүг минь зодчихов л боллоо. Хүү нь ч тэдний хүүх­дүүд зодсон гэж хов хэлэв. “Муусайн Ардчилсан на­мынх­ны хүүхдүүд хүүг минь зодчихлоо” гэж Ардын намын аав,  ээж нь хэлж байна.   Хэрэг дээрээ нармайгаа нээлгэж үзээгүй монгол хүүхэд гэж хаа байхав. Хүүхдүүдийн зодоон хүртэл энэ суманд улс төрж­жээ. “Танай аав, ээж  Ардын намынх, манайх Ардчилсан намынх” гээд л хүүхдүүд  зо­долдов л  гэж. Өнөөх аав , ээж л хүүхдүүдээ багаас нь ингэж улс төржүүлж, эр хүн болох тухай биш аль нэг намын гишүүн болгон хүмүүжүүлж байна. Энэ явдал ганц сумын асуудал биш л дээ. Хэн нэгэн  сайн хүн байлаа ч өөр на­мынх учраас нөгөө намын­хандаа заавал муу хүн л болж  харагдах явдал хаа сайгүй. 

Хэдхэн настай  жаахан хүүхдүүдээс “Том болоод ямар хүн болох вэ” гэхээр “Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн болно” гэх аж.  Мөнгөтэй айлын хүүдүүд бүгд л сайд,  дарга,   гишүүн болох уралдаанд өрсөлдөж байна. Эцэг,  эх нь ч хүүхдээ сайн хүн болоорой гэхээсээ урьтаж сайд, дарга болоорой гэж өсгөж  байна. Улстөрч бол­вол бүх зүйл бүтэж, аз жар­галтай амьдрал ирнэ гэнэ. Хүсээгүй байхад нь хөөрхийг дээд сургуульд оруулчихна. Нөгөө хүүхэд нь чадсан,  чадаагүй сургуулиа дүүргэхчээ аядаад л улстөрч  болох хүслээ дий­лэхээ байчихна.

Үнэн, худал нь мэдэг­дэх­гүй, нэг ийм явган яриа байдаг ш дээ. Нэг эмгэн улс­төрчид хандан “Би ганц хүүтэй.  Тэр  маань дэмий ярьж, идэж,  ууж өдөр өнгөрөөхөөс өөр ажил хийхгүй юм.  Энийг  нэг ажил­тай болгочих юмсан” гэхэд улстөрч “Эмээ та хүүгээрээ ямар ажил хийлгэх санаатай байгаа юм” гэж асуухад “УИХ-ын гишүүн л болгочихвол болох нь тэр”  гэж хариулсан гэдэг. Эмгэний хэлсэн үг салаа утгатай байгаа юм. Идэж, ууж, худал ярихаас өөрийг хийдэг­гүй хүн УИХ-д суудаг ч юм шиг, нөгөө  бол УИХ-ын ги­шүүн болох тийм амархан ч юм шиг. Ер нь тэгээд улс төрийн хийрхэл чинь Мон­голд зөвхөн хавар илрээд байдаггүй, жилийн дөрвөн улиралд, айл болгонд, хүн болгоны дотор л буцалж бай­даг эд шиг. 

Ямар сайндаа л таван настай жаахан хүүхэд “Хогоо ачуул” гэж цагаан хоолойгоор зарлахыг  сонсоод  “Ёоё,   энэ Хувьсгалт нам  /одоогийн МАН/-ынхан энэ сонгуулиа болиосой. Залхмаар юм”  гэж хээв нэг  хэлснийг   ээж,  аав нь инээдэм болгон  ярьж байхав. Ингэхээр энэ Мон­голд чинь хүүхэд хүртэл улс­төржөөд, хүн бүхэн улстөрч болохыг  хүсээд байх нь ч аргагүй юм.

Сүүлийн үед бизнесмэ­нүүд бас улс төрд шургуу орж ирж байна. Хэдэн жил олж хураа­сан бүхнээ нөгөө пиар гээчид зориулж, улстөрч бол­чихвол шархаа хэд дахиад нөхчих санаа байдаг аж.  Тэнэг л биш юм бол насаараа цуглуулсан  бүхнээ нэг бөхөд барьж гүй­гээд, хүүхдэд хөрөнгө оруу­лаагүй байж хурдан хөлтэй адгуусанд цацаад байгаа нь  үүнийг баталж буй хэрэг биш үү.   

Одоогийн энэ НАМЗХ-ны залуучууд байна. Удам зал­гасан улстөрч гэсэн ойлголт бий болгож байна, тэдгээр залуус. Тэдний эцэг, эх нь улстөрч, эсвэл томоохон биз­несмэнүүд. Тэдэнд мөнгөний асуудал байхгүй ч, мөрөөдөл нь бүгд улстөрч болох.  Зов­лон үзээгүй тэр жаалууд аль хэдийнэ  Монголын төрд эзэн сууна гэж санаандаа багтаа­чихсан яваа. Сайн айлд төрж, сайхан амьдрах хувьтай л юм байна, тэд. Гэвч амьдрал мэдэхгүй тэр хүүхдүүд улс­төрч болж тоглоод улс орныг минь яах бол.

Улс төрд орж ирж буй залуучуудын тухай нийтлэл­дээ  нэг залууг хожим сайд ч хийж чадах хүн гээд биччих­сэн юм. Яахав овоо  “толгой­той” нэгэн л дээ. Монгол Улсад хэрэг болох хүн гэж харсны хувьд тэгж бичсэн хэрэг. Гэтэл нөгөө залуу утасдаж байна. “Баярлалаа, намайг сайд болно гэж бичсэнд. Гэхдээ би зүгээр нэг сайд болох хүн биш, Ерөнхий сайд болох хүн” гэдэг байгаа.  Түү­ний ирээдүйн ажил албыг   би арай дутуудуулчихаж л дээ. Одоо бол тэр байнд ч үгүй,  банзанд ч үгүй гэгчээр нэг их том “амьтан” биш л дээ.  Улс төрд хөл тавиад удаагүй ч аль хэдийнэ “Ерөнхий сайд бол­чихсон” иймэрхүү нэг хэсэг байна. Гэлээ гээд уулын орги­лыг мөрөөдөж чадаж байгаа хүн бэлд нь ч гэсэн хүрэх л байлгүй. Түүнийг буруутгах юм алга. Чухам дараа үеийн залуусын амбиц ийм их бай­гааг л хэлэх гэсэн юм.

Мөн хэн нэгэн алдар нэр­тэй хүний үр удам, хань ижил, дүү нар нь улс төрийг залгамж халаа болгож байгаа. Хаант засгийн үеийн удам угсаа залгах ёсноос нэг их хол зөрөхгүй үйл явц манайд дэлгэрээд бас чамгүй хугацаа өнгөрчээ.

Сайн хүний үр, сүүт гүүний унага гэж үг байдаг хойно.  Сайн хүний сайн үйлийг өөрөөр яаж ч үргэлжлүүлж болно. Харин сайн хүний нэрийг ашиглаж,  иргэдийн сэтгэл санаагаар тоглож,  улс төрд орж байгаа нь нэг их зөв зүйтэй хэрэг биш болов уу. Гэхдээ хаа байсан Чингэс хааныг өвөг эцгээрээ тод­руулаад өнөө үед ашиглаад болж байгаа хойно энэ ч бас яамай байнаа. Чингэс хаан гэснээс Чингэсийн үр удам болох ханхүү, хунтайжууд гэнэт олноороо төрж  Монго­лын улс төрд хаан суудал эзлэхийг мөрөөддөг хүмүүс бас бий болсныг энд дурдах хэрэгтэй болов уу. Энэ ч бас шинэ үеийн улс төрийн моод­ны нэг хэсэг  болоод байгаа шүү.

Ер нь тэгээд улстөрч бол­но гэдэг шидэт саваа гарт орсонтой адил гэж үзэх хүн дэндүү олширчээ. Улс төрд хөл тавихын эхний алхам нь намд элсэх, тэгээд багийн Засаг даргаас л эхэлдэг юм байна. Цаашлаад аз таарч сум, аймгийн Засаг дарга болчихвол УИХ ойрхон ха­раг­даад эхэлдэг юм шиг бай­гаа юм. Нэг ёсондоо сумын наадмын түрүү магнай юм чинь гээд аймаг, цаашлаад улсын наадамд уралдах зо­риг ордог юм байна л даа. Цол дагаж бяр нэмнэ гэдэг л  тэр юм байх. Дээр өгүүлсэн өвгөний яриа ч үүнийг баталж байна. Сумын Засаг даргаа тордож байгаад УИХ-ын ги­шүүн болгоно гэдэг чинь нэг юм хэлээд байгаа хэрэг. 

Ингээд бичээд байвал улстөрч болох хүсэлтэй мон­гол ахан дүүсээ дурдаад ба­рах­гүй юм болно.  Бүр салбар бүрт улстөрчид байна. Мон­голчуудын бүгд нийтээрээ улстөрч болох энэ хүслэн хэзээ зогсохыг хэн мэдэх билээ.