Сайхан бүсгүй байвал явдалтай гэнэ, нотлоогүй ч шууд тэгж хэлдэг. Үнэн худлыг сонсохыг ч хүсдэггүй. Тийм байх ёстой гэж л боддог. Баян хүн байвал заавал хаа нэгтэйгээс хулгай хийсэн, арга ядахад танил ихтэй, тендер олж авсан байх гэж хардана. Бүгд муулна. Үзэн ядна. Ямар ч гоё сайхан зүйл байлаа гэсэн ямар нэг өө заавал олж харчихна. Мэдээж төгс зүйл ховор ч ямагт муу муухайг нь түрүүлж олж харж, эсвэл заавал муухай болгох гэж яагаад хичээдэг юм бэ. Өөлбөл өндөгнөөс ч өө олдоно гэж ахмад хүмүүс хэлдэг. Саяхан болсон сонгуулиар нэр дэвшигчдийг амтай болгон элдвээр нь хэллээ. Хүн л юм болохоор алдаа оноо байж л таарна. Шулуун дардан замаар өдөр бүр аз жаргалтай амьдарч, нэг ч алдаа гаргалгүй явж ирсэн хүнийг ертөнцөөс хайгаад олох уу. Урт үстэй бол сэгсийсэн юм гэнэ. Эсвэл ухаан нь заавал богино байж таараа гэнэ. Богино үстэй бол эр хүн шиг муухай юм гэнэ. Ер нь ямар байвал энэ хорвоо сайхан харагдах юм. Зарим хүнийг царай муутай гэнэ. Царайгаа ямар захиалж төрөх биш түүний буруу гэж юу байхав. Төрөлхийн гоё сайхан байсан ч заавал нэг засвар орсон байх ёстой гэнэ. Ер яаж ч болохгүй. Сайхан байж болохгүй, муухай байж болохгүй. Сайн явбал түүнийг зулгаагсад олон. Чи ингэж үйлчлэх ёстой гэнэ. Муу явбал арчаагүйг нь дуудаж хохино гэнэ. Хэн нэгнийг магтвал долоогч бялдуучлагч гэнэ. Эцсийн эцэст өөнтөглөгч та ер нь эдгээр ангиллын алинд нь багтах вэ. Та ер нь төгс бүтээл, төгс хүн мөн үү. Үргэлж бусдыг хардаг шигээ өөрийгөө нэг ажин шинжээрэй. Дуугүй явбал донгио, дуутай явбал онгироо, дундуур нь явбал бөөрөнхий гэнэ” гэж хэлсэн найрагчийн үг өөнтөглөгчдийг харахаар санаанд буух юм.
УИХ-ын даргын зөвлөх асан А.Гансүхийг оргон зайлсан, Интерполоор эрэн сурвалжилж байгаа гэсэн мэдээлэл хэвлэл, олон нийтийн сүлжээгээр мэдээлэгдсэн. Харин А.Гансүх цахим хуудсандаа энэ талаар “Гүтгэлгийн шинжтэй мэдээлэл тараагаад эхэлж. Тайлбар хийе. Хил гарахыг хориглосон л гэнэ, гарах гэж байхад нь зогсоожээ л гэнэ. Би албан томилолтоор ОХУ, АНУ-д ажиллаж байна. Мөн энэ томилолтын хүрээнд Израил улс руу очих ёстой….” гэж бичсэн байсан. Харин манай сонин түүнийг гадаадад албан ажлаар яваа бөгөөд удахгүй эх орондоо ирэх гэж байгаа талаар мэдээлж байсан билээ. Түүнийг өнгөрсөн лхагва гаригийн шөнө Монголдоо ирж, “Чингис хаан” нисэх буудалд буухад нь уулзсан юм. Ийнхүү тус нисэх буудлын VIP өрөөнд лхагва гаригийн шөнийн 00 цагийн үед ярилцсанаа хүргэе.
УИХ, аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын сонгууль болж өнгөрлөө. Эрх барьж байсан АН бүлгийн хэмжээнд хүрэхтэй, үгүйтэй суудалтай үлдэж, ялагдлаа. УИХ-д дөнгөж есөн суудалтай болж, МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулан, 65 суудал авлаа. Бие даагч нэг, МАХН нэг суудал авлаа. Аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын сонгуулийн үр дүн ч МАН-ын ялалтаар өндөрлөв. Өдрөөс өдөрт нийслэлийг өнгө оруулж байсан Э.Бат-Үүлийн багийг бас л олонхи болгож сонгосонгүй. Иргэд ийм сонголт хийсэн бол яалтай билээ.
Сонгуулийн хууль хүнээ танихад хэтэрхий богино хугацаатай байна. Шинээр нэр дэвшиж байгаа хүн бол өөрийгөө таниулж ч амжаагүй байтал сонгуультай золгох нь. Энэ богино хугацаанд нэр дэвшигчийг таниулахад хэвлэл мэдээлэл чухал үүрэгтэй. Зарим хэвлэл огт улс төр явуулахгүй гээд зарлаж байна. Энэ нь нийгмийн өмнө үүрсэн хариуцлагаасаа зугтаж байгаа хэрэг. Угтаа нэр дэвшигчдэд богино хугацаа олгогдсон, сурталчлах эрхтэй телевиз тоотой хэд. Хүнд хүрч уншигдах олон захиалагчтай сонин хэд билээ дээ.
Монголын үе үеийн эх орончдын хүсэл бол хоёр хөршөө давж харьцах байсан юм. Хоёр хөршийн цаазын тавцан дээр зөвхөн энэ үзлээсээ болж толгойгоо авахуулж байсан. Тиймээс одоо цагийн гурав дахь хөршийн тэргүүнд АНУ-ыг бид нэрлэж байгаа. Мэдээж АНУ-ыг дагаад Япон, Өмнөд Солонгос, мөн Европын холбооны улс ч гурав дахь хөршүүд. Эдгээр улс бол бидний үнэ цэн юм. Гурав дахь хөршийн тэргүүн эгнээнд нэрлэгдэх АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Керри нисээд өнгөрөлгүй буугаад явлаа. Сонгуулийн өмнө ингэж ирсэн нь та нарыгаа мартаагүй шүү гэсэн санаа юм уу даа. Монгол сайхан орныг минь “Ардчиллын баянбүрд” гэж хэлсэн нь хичнээн өөриймсөг дотно санагдав. Түүний үг бүрт, өгүүлбэр бүрт утга агуулга дүүрэн байв. Жон Керриг манай улсын Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзлаа. Жон Керри манай Гадаад хэргийн сайд Л.Пүрэвсүрэнтэй уулзаж албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. АНУ Монголтой ил тод байдлын гэрээг ирэх долдугаар сараас хэрэгжүүлж эхлэх талаар Гадаад хэргийн сайдтай ярилцсан гэлээ. Энэ нь нүүрээ буруулаад байгаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татахад чухал алхам болохыг ч бас хэлчихсэн. Нэг ёсондоо АНУ итгэл үзүүлж байгаа нь хүндхэн байгаа эдийн засгийн сэргэлтэд нөлөөлөх нь гэж харж болох юм. Монголын тэргүүний сэхээтэн залуустай уулзав. Мянганы сорилын сангийн хоёр дахь ээлжийн 700 мянган долларын санхүүжилтийг хөндөж ярилаа. Гадаад бодлогын талаар анхаарал татсан, ноцтой үг хэлэв. Ардчиллын талаар байр сууриа хэллээ. Өнгөрсөн арван жилд ардчилсан улс орнуудын тоо 33-аар нэмэгдсэн гээд дэлхийд ардчилал улам бэхжиж байна гэлээ. Гэхдээ ардчилалд сорилтууд тулгарч байгааг, тэр сорилтыг даван туулахыг, хүний эрх, эрх чөлөөний тухай, ардчилал гэдэг Монголын ард түмэн бүгдээрээ юм гэв. Тэд биднээс нүүр буруулахгүй, гурав дахь хөршийн тэргүүн эгнээнд, ардчиллыг бэхжүүлэхэд тусалж дэмжихээ ийнхүү илэрхийлчихлээ.
Мэдээж чадваргүй, унхиагүй хүн атаархана л даа.
АН, МАН хоёр сүүлийн үед ширүүхэн байна. Сонгууль дөхөж дээ. Хэдэн суудал илүү авчих санаатай элдвээр аяглаж байгаа нь нүдэн дээр илт. Биесээ хамаг муу муухайгаар хэлж, хатуу ширүүн үгийг хайр найргүй шидэж байна. Ялангуяа МАН сөрөг хүчин болоод ч тэр үү, АН руу айхтар цовхчиж байна. Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатар, Ё.Отгонбаяр, Л.Энх-Амгалан, С.Бямбацогт нарын гишүүд ууртай байна. “Та нар сонгуулийн тойргийг ингэж зурж байгаа бол хувь тавилангийн зургийг чинь зураад өгнө” гэж ундууцав. “Намайг унагах гэж нэг хязгаараас нөгөөг хүртэл тойрог эмх замбараагүй зурж. Чаддаг аавын хүү нь ирээд Увсад надтай өрсөлд” гэлээ. Арга ч үгүй биз, энэ хүмүүсийн өрсөлдөх тойргийг эрх баригч намынхан нь үнэхээр эвгүй, эмх замбараагүй хуваарилж, тохуурхаж байгаа юм шиг дээрэлхсэн байна лээ. Хэний ч хараажийн уурлавал уурлахаар юм. Гэхдээ нэг нь тэгж хэлүүлтэл тойргийг нь тойруулж сараачих хэрэг байсан ч юм уу даа. Нөгөөдүүл нь хувь заяаг нь зурна гэж өсөрхөх хэрэг байна уу. Хуучны далд утгаар ярьдагчлан хувь заяаг чинь зурна гэхээр “алаад өгнө” гэж байгаа юм шиг сонсогдож байна. Ц.Гарамгайбаатар гишүүн Чингис хаанаар түрий бариад л илүү мандаттай байх ёстой гэж аархаж ирээд л загнана лээ. Ө.Энхтүвшин гишүүн “Өрсөлдөгчөө өрөвдсөний горыг амсч байна” гэж ирээд л өс өвөрлөсөн аятай хэлнэ лээ. Ер нь л уур уцаараа барьж дийлэхгүй, төрийн хойморт суугаад хашгирах нь байтугай гэрийн хаяанд ч хэлэмгүй муухай үгсээр биесээ дайрч хэрэлдэх юм. Ингэж хамаагүй эвдрэлцэж болохгүй ээ. Эвтэй байж Монгол Улс хөгжинө. Яаж ч муудсан эргээд уулзах улаан нүүр гэж бий. Эр хүний замын хүзүү урт гэлцдэг. Нэг өдөр сонгууль дуусна. Аль нь чиг л гарч ирээд мөр зэрэгцээд улс орны хувь заяаг ярьж суух улс. Буцаж буух бууриа бодож байх хэрэгтэй юм. Угаас Монголын төрийг энэ хоёр нам л барина. Өөр сонголт байхгүй. Ээлжилж эрх барина уу, хамтарч эрх барина уу, аль нэг нь байх нь эргэлзээгүй. Цаашид ч ийм л байх биз. Өөр нам гарч ирээд төр барьтлаа өдий. Манай сонин ч “Гэр шилбэл шинийг, гишүүн сонговол хуучныг нь” гэж бичиж байлаа. Монгол Улсын төр гэдэг тоглоом биш. Элдэв шоу биш. Монгол Улсын хувь заяа одоогийн гурван сая хүний ч хувь заяа төдий биш. Ирээдүйн гурван зуун сая монгол иргэний, монгол үндэстний дэлхийн тавцанд орших, эс оршихуйн хувь заяаны асуудал юм. Монгол Улс үүрд орших хувь заяаны үй түмэн гишгүүрийн нэг шат нь төр засгаа эмхлэх, ээлжит сонгууль. Та нарыг муудалцаад байна гээд улстөрч болох гэж хөөрцөглөсөн хүүхдүүдийг төрд гаргачихалтай нь биш. Нэг шат буруу тавибал энэ улс орны цаашдын ирээдүй хазайна. Иймээс хүүхдүүдээр төр бариулж тоглуулж болохгүй гэж “Өдрийн сонин” байнга бичдэг. Эрхбиш хариуцлага хүлээдэг нам, хат суусан эрчүүлээр төрөө бариулах хэрэгтэй. Дээр дурдсан, өдгөө төрд байгаа хүмүүс ч хат суусан тэр эрчүүлийн зарим нь. Монголчууд 1911 оны хувьсгалыг эс тооцвол бүх хувьсгалыг, нийгмийн томоохон өөрчлөлтийг залуучуудын гарт өгсөн. Онохоосоо алдсан нь их байв. Магадгүй ингээгүй бол өнөөдөр Монгол ийм байхгүй ч байж болох байв. Хөгжлийн өөр түвшинд байх байсан ч юм бил үү. Тиймээс хариуцлага үүрэх чадалтай энэ хоёр намын хат суусан төрийн түшээд нь энэ Монголын төрийг авч явах хэрэгтэй. Монголын хувь заяа та нарын гарт байгаа. Магад эвсэж, хамтрахаар байдалд хүрч болох юм. Эсвэл аль нэг нь ялах биз. Айхтар зөрүүтэй ч гарахгүй болов уу. Өнгөрсөн хорь гаруй жилийн турш ингэж л, ийм замаар явж ирсэн. Ийм сонголтыг ард түмэн хийж байсан. Тиймээс эвтэй байцгаая. Та нар биесээ элдвээр хэлж, гоочлоод байхаар иргэд та нарыг бүгдийг нь элдвээр хэлж байна. Тэр, энэ, АН, МАН гэлтгүй л шүүмжлэх юм. Бид бүгд монголчууд, хэн хэнийхээ дайсан биш. Бие биеэ үзэн ядахгүй байж, цөсийг нь хөөргөж элдэв үг хэлээд яах ч юм билээ. Эргээд эвлэрэх нүүртэй байх хэрэгтэй. Монголын хамгийн том ууган намууд гэвэл яалт ч үгүй АН, МАН-ыг л хэлнэ. Ах намууд сонгууль гэж ингэж хэрэлдэн тэмцэхдээ эвлэрэх зай, эвлэрэх боломж үлдээгээсэй. Та бүхэн эвдрэлцвэл улс орон яах билээ. Тэртэй тэргүй энэ хоёр намгүй Монголын төрийг төсөөлшгүй. Аль нь ч ялж төр барилаа гэсэн Засгийн газраа унагахгүй байх хэрэгтэй. Тиймээс УИХ бүрэлдмэгц Засгийн газраа огцруулахгүй байх хууль хамгийн түрүүнд баталж, хэрэв огцруулбал УИХ тардаг болох хэрэгтэй юм. Учир нь төрөөрөө тоглож, засгаа унагаад сайжирсан түүх үгүй. Хэн нэгнийг нөгөө нэгнээр солиод өөрчлөгддөг бол сайжирдаг бол сайжрахаар л боллоо. Нөгөө нам нь битгий хэл өөрийнх нь нам засгаа унагаад сайжирсангүй. Хичнээн ч удаа засаг төрөө унагаж тоглов. Хамгийн эмгэнэлтэй энэ бүхний үр дүнд нь Монгол Улс л хохирдог. “Монгол төр түвшин байг” гэж ээжүүд сүүгээ өргөдөг чинь та бүхнийг эе эвтэй байхыг, тэр эв эе чинь улс орон амгалан байхын л учир шүү дээ. Төр засаг унаж, биесээ элдвээр хэлчихээд тэрүүхэндээ бие биенээ чадаад дийлчихлээ гэж боддог л байх. Хохирогч нь ердөө л улс орон маань.
Зарим хүн надтай, надгүй бүх зүйл болно гэдэг.
Сонгууль дөхлөө гээд улс төр бужигнаад эхэлчихлээ. Цэцийн дүгнэлт гарч Дунд суудлын хуралдаанаараа Сонгуулийн тухай хуулийн хувь тэнцүүлсэн буюу пропорционалийг Үндсэн хууль зөрчсөн гэчихлээ. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүдийн 28-ыг намын жагсаалтаар сонгох заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж Цэц үзэв. Үүнээс намуудын дунд маргаан дэгдэв. Хэрэв Цэцийн шийдвэр зөв гэж үзэх юм бол өнгөрсөн сонгууль хууль бус байсан уу, одоогийн УИХ хүчин төгөлдөр үү гэх мэт асуудал урган гарч ирж байгаа. Мөн хоёр том нам Н.Энхбаяр болон бие даагчид, жижиг намынханд саад хийх том тохироо хийж, энэ шийдвэрийг гаргуулахад нөлөөлж, захиалсан гэлцэх нь ч байна. Зарим нь жагсаалтад орох гэж гуйж байгаа намынхаа олон хүний хүсэлтээс зугтах аятайхан арга МАН, АН-ын дарга нар сэдээд олчихлоо гэв. Маргааны бас нэг хэсэг нь Цэц өмнө нь буюу 2012 онд гаргаж байсан шийдвэрээсээ өөр шийдвэр гаргасанд байгаа юм. Цэц нэгэнт шийдвэр гаргасан бол тэр шийдвэрийг Цэц өөрөө ч өөрчлөх ёсгүй. Гэхдээ одоогийн байдлаар өөрчилчихсөн. Тиймээс л судлаачид, ажиглагчид, улстөрчид, сонгогчид энэ талаар элдвээр л ярьж байна. Нэгэнт Дунд суудлын хуралдааны шийдвэрийг УИХ хүлээж авсан тохиолдолд Цэцийн дунд суудлын хуралдааны шийдвэрээ Их суудлын хуралдаанаараа хэвээр үлдээх нь дамжиггүй.