Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Уул уурхай Монголд хүчээ авсан тэр цагаас хойш Монголын нийгэм дэх тодорхой бүлэг хүмүүс хүнээ байсныг уул уурхайн салбарт их бага хэмжээгээр бизнес эрхэлдэг бүх хүн мэддэг. Мэддэг учраас төр, хувийн хэвшлийн оролцоотой уул уурхайн аль ч компанийн захирал элдэв мэдээлэл хийхээс болгоомжилж ирсэн. Ийм нууцлагдмал байдал нь эргээд тэднийг элдвээр хардаж сэрдэх, гүжирдэж гүтгэх байдал руу оруулдаг юм. Ялангуяа Монголын стратегийн ордуудыг эзэмшдэг “Эрдэнэс Монгол” компани, түүний салбар компанийн захирлууд ярилцлага өгч, хэвлэлийн бага хурал зарлахдаа тун хойрго. Харин ойрын өдрүүдэд “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал нөхөр өөрийн биеэр гарч ирж хэвлэлийнхнийг цуглуулж орлого, ашгаа нэгд нэгэнгүй тоочлоо. Ямар юмаа хийж хүнээ алдсан эрх мэдэлтнүүдийн шуналыг хөдөлгөсөн юм яриад байгаа юм бэ. Юу бодож уул уурхай бүрийг жадлан эсэргүүцэж, болж бүтэж байгаа бүхнийг мушгин гуйвуулж байдаг янз бүрийн хүмүүсийн шантаажийг дэвэргэх юм хийгээд байгаа юм гэж Б.Ганхуяг захирлыг буруутгамаар. Тэгтэл бас нөгөө талдаа “Жингийн цуваа явдгаараа явна, жингэрийн гөлөгнүүд хуцдагаараа хуцна” гэдэг зарчмаар ажиллаж байгаа нөхөр юм байх даа гэж тоож байна. Түүнийг сая мэдээлэл хийснээс хойш судлаачид бичээд эхэлсэн. “Таван толгой” таны ч, миний ч өмч болох бодит зам дээрээ гарлаа. Одоо хамгийн хариуцлагатай, болгоомжтой байх асуудал бол улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн хууль бус ашиг сонирхлуудаас “Таван толгой”-г хамгаалах гэж.

Эрдэс баялгийн салбарын мэргэжилтнүүд, судлаачдын үзэж буйгаар бол уул уурхай руу улангасан дайрч, шантааж хийдэг нөхдүүдийн ёо ёо нь хэдийнэ хөдөлчихсөн гэнэ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн ажилд “гай” болох худал хуурмаг, гүжир гүтгэлгийн мэдээллүүдийг цацаад эхэлжээ. Тийм болохоор ойрын өдрүүдэд тус компанийн удирдлагын нийгэмд хүргэсэн сайн мэдээллүүд нь сайныг сонсож чадахаа байчихсан, шүүмжлэхээс өөрийг мэдэхгүй, шүүмжлэхийн дон тусчихсан хүмүүсийг зүсч гарахаас өөр аргагүй болсныг харуулсан үйлдэл гэнэ. “Эрдэнэс Таван толгой”-н удирдлагууд үүнийг мэдэрсэн учраас гүжирдэхийг үл тоон стресстэж нервтсэн ард түмэндээ энэ бүх сайн мэдээллүүдийг хүргэв бололтой.

Тухайлбал “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн дэргэд Олон нийтийн зөвлөл байгуулах гэнэ. Зөвлөлийн гишүүн есөн хүнийг ард түмний саналаар сонгох гэнэ. Энэ бол олон улсын жишигт байдаг хамгийн эрүүл зөв хувилбар. Гэхдээ зөвлөлийг байгуулахдаа маш болгоомжтой няхуур хандаж, Монголд жишиг болсон Олон нийтийн зөвлөлийг байгуулж өгөөрэй гэж хүсэх байна. Тэгж чадвал Монголын компанийн засаглалын төлөвшилд үнэлж баршгүй хувь нэмэр болно. Ингэж хүсэхийн учир гэвэл АТГ-ын Олон нийтийн зөвлөлийг хар. Тийм сайн, эрүүл саруулаар ажиллаж чадаж байгаа юу. Улстөрчдийн аймшигтай эрх ашиг орчихсон гэж мэргэжилтнүүд дүгнэдэг. Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн Олон нийтийн зөвлөлийг хар. Улстөрчдийн ямар эрх ашиг үйлчилж байгааг. Олон нийтийн зөвлөл дэргэдээ байгуулаад бүтэлтэй юм болсон газар энэ улсад өнөөдөртөө алга. Харин энэ бүх бэрхшээлийг давж гараад үнэхээр нэг Олон нийтийн зөвлөлийг ажиллуулсан шиг ажиллуулж чадвал Б.Ганхуяг захиралд талархъя. Бусад нь үлгэр аваг..

“Эрдэнэс Таван толгой” компанийн шилэн санхүүгийн зарчмыг баталгаажуулж, худалдан авалтыг ил тод болгох ажил нь олон түмэнд сайхан сонсогдож байна. Ажлын байрны нээлттэй сонгон шалгаруулалт, нүүрс худалдан авалтын нээлттэй сонгон шалгаруулалт, үүний дараахь гэрээнүүдийг ил болгосон байдал нь энэ компанийг мэрж, нулимж байдаг хүмүүсийг хэлэх үггүй болгов бололтой. Түүхэнд байхгүй нэг их наядын борлуулалт хийж, 473 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажилласан албан ёсны мэдээлэл нь бас нэг зүйлд хариулт боллоо. Өнөөдрийг хүртэл зарим нэг мэргэн ардууд “Таван толгой дээр хятадуудтай хамтрахгүй бол цааш явахгүй. Гадны компаниудтай хамтрахгүй бол Эрдэнэс Таван толгой компани босч ирэхгүй…” гэхчлэн зүсэн бүрээр хэлж ярьж, бичиж ирсэн. Тэгвэл өнөөдөр “Таван толгой” чинь монгол хүний оюу ухаанаар, гадна талд байгаа үнийн таатай нөхцөлийг дүүрэн ашиглаж босоод ирлээ. Тэрбум тэрбумын ашиг олж, ард түмэндээ ногдол ашиг өгөх тухай хариуцлагатай мэдэгдлээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компани ирэх 2019 он гэхэд 15 саяас дээш тонныг олборлоно, 2020 онд 20 сая, 2022 он гэхэд бүрэн чадлаараа буюу 35 сая тоннд хүргэнэ. Одоогоор 9,1 сая тонныг олборлоод байгаа. Тэгэхээр ирэх жилүүдэд 35 саяд хүргэх боломж бий гэсэн мэдээллүүд нь ард түмэнд итгэл найдварын гэгээ татуулж байна.

Ер нь тэгээд ОХУ-д нүүрс гаргах, Владивостокоор дамжуулан Находикийн боомтоор нүүрс тээвэрлэх асуудал шийдвэрлэгдэх шатандаа явааг. Нүүрсээ угааж эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах, бага хэмжээгээр биш 500 мянгаас дээш тонноор борлуулаад эхэлсэн тухай, дундын зуучлагч байхгүй болсон гэх сайн мэдээллүүд, мөн IPO гаргах хүрээнд олон улсын шинжээчид тус компанийн бүх гэрээг судалж, хувьцаа, IPO хариуцсан албууд нь цаг наргүй ажиллаж, алдагдсан 268 тонн нүүрснийхээ мөнгийг эргүүлж авахаар болсон тухай сайн яваа ажлуудад нь энэ салбар дахь манай хувийн хэвшлийнхэн таатай хандахгүй байгаа нь ёозгүй харагдаж байна. Монголчуудын тамын тогооны үлгэр гэдэг энэ. Үнэндээ Монголд хэдхэн хүн нүүрсээр баяждаг, дэлхийн хэмжээний саятнууд болдог байдал одоо энэхүү “Эрдэнэс Таван толгой” гэх төрийн өмчийн компанийн өөдрөг үйл ажиллагаагаар эцэс болох ёстой. Нүүрсний буяныг монголчууд бүгдээрээ хүртмээр байна. Тус компаниас 2,5 сая иргэн хувьцаа эзэмшиж, хувь ашиг хүртэх нь олон улсад байдаг эдийн засгийн эрүүл сайн тогтолцоо шүү дээ. Яагаад Сингапурын Тимасек шиг ард түмнээ баяжуулж болдоггүй юм. Яагаад “Эрдэнэс Таван толгой” гэсэн хоёр дахь Эрдэнэт үйлдвэрийг ойрын хугацаанд бий болгож болохгүй гэж. Төрд байгаа өмч бүхэн муу менежмэнттэй байдаг гэдгийг өнөөдөр “Эрдэнэс Таван толгой”-н удирдлагууд үгүйсгэж чадлаа. Эрдэнэт үйлдвэрийн хэрийн ашгийг энэ компани олчихоод байна. Ийм гэрэл гэгээ өөд явж байгаа компанийг шүүмжлээд үгүйсгээд байгаа хүмүүсийг ойлгоход хэцүү. Тэд ард түмнээ ядуу буурай амьдруулах сонирхолтой, тэгээд хэдүүлэхнээ баян цатгалан амьдрах гэсэн хүмүүс.

Монголын гурван сая иргэнийг төлөөлсөн, дэлхийд гарах том амбицтай, цэвэр бизнесийн “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн зүгээс одоо зоригтой ажилла. Монголын ард түмний эрх ашгийн төлөө шийдэмгий, ухаалаг, мэдрэмжтэй, санасан бодсоноо хий. Ингэж ажиллах цаг үе дээрээ ирсэн гэдгийг Монголын уул уурхайн шилдэг мэргэжилтнүүд, судлаачид хэлж, бичиж, зөвлөж байгаа юм шүү. Жингийн цувааг явдгаар нь л явуул…

Дэ ван Японы Квантуны армийн дарга нарын хамт

Өнөөдөр АНУ-д Элчин сайдаар суугаа Ё.Отгонбаярын Дэ вангийн талаар хэлсэн “Япончууд Манжуурыг эзэлсний дараа Дэ ван япончуудтай хамтарч, Монголын тусгаар улс байгуулахыг зорьсон” гэсэн үг бол түүхэн сурвалжаар батлагдсан том дүгнэлт юм. Гадна дотны дийлэнх түүхч, эрдэмтэд иймэрхүү дүгнэлттэй санал нийлэх болсон. Нэрт монголч эрдэмтэн Хангины Гомбожав АНУ-ын Индианнагийн их сургууль дээр Дэ вангийн тухай хамгийн бодит, бас үнэн илтгэлийг тавихаар бэлдэж байсан гэдэг. Харамсалтай нь 1989 оны аравдугаар сард тэрээр Улаанбаатар хотноо зуурдаар нас баржээ. Х.Гомбожав агсны илтгэл яагаад Дэ вангийн талаарх хамгийн бодитой мэдээлэл байсан бэ гэвэл энэ эрдэмтэн Дэ вангийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан юм. Ер нь бол Дэ вангийн ХХ зууны эхний хагаст Монголын тусгаар тогтнолын төлөө хийсэн тэмцлийг үнэн зөвөөр гаргаж ирэх гэсэн анхны оролдлого байсан болохоор хойч үеийнхэн энэ эрдэмтний судалгааг л голлож барих нь чухал санагддаг. Хангины Гомбожавыг давж Дэ вангаар судлагдахуун хийх боломжгүй гэж үзэх түүхчид ч байдаг.

Дэмчигдонров буюу Дэ ван нь 1902 оны хоёрдугаар сарын 8-ны өдөр Цахар аймгийн Шилийн гол чуулган дарга, Сөнөд Баруун хошууны засаг ноён, жунван Намжилваанчигийн ганц хүү болон мэндэлсэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн. 1908 онд эцэг Намжилваанчиг өөд болоход 6 настай Дэмчигдонров угсаа залгамжилжээ. Тэрбээр хоёр хатнаас таван хүү, нэг охинтой хүн юм. 1924 онд 22 настай Жун ван Дэмчигдонров Шилийн гол аймгийн дэд захирагчийн албан тушаалд очсоноор олон хошуу отгийг захирах болж улмаар аймгийн чуулган дарга болонгуутаа олон газар орноор явж монгол үндэстний сэхээтэн залуучууд,сэхээрсэн ван ноёдтой холбоо тогтоож эхэлсэн байдаг. Дэ ван Бээжин дахь Монгол Түвдийн сургууль, Нанжин хот дахь улс төрийн дээд сургуулийн монгол, түвд оюутнуудад лекц уншин тэдэнд ирээдүйн үзэл бодлоо илэрхийлэн өөрийгөө таниулж эхэлжээ. Эдгээр оюутан сурагчид 1930,1940-өөд онд өрнөсөн түүний улс төрийн тэмцлийн гол боловсон хүчнүүд болсон байдаг.1929 онд Дэ ван Хөлөнбуйрын нэрт эрдэмтэн Нармай монгол үзэлтэн Мэрсээтэй уулзах үеэр түүнээс Ар, Өмнөд Монголын нийгмийн сэтгэлгээний адил ба адил бус талаар зөвлөгөө авч, нийт монгол үндэстний эрх чөлөөний тэмцэлд Жавзандамба хутагт шиг шашин, оюун санааны лидер үгүйлэгдэж байгааг олж харжээ.

Улмаар 1932 онд Нанжин хотод Чан Кайштэй уулзахдаа Ар Монголоос дүрвэн очсон Дилав хутагттай олон дахин уулзаж, Өмнөд Монголын эрх чөлөөний тэмцлийн талаар зөвлөлдөж байсан нь түүхэнд үлджээ. Үүний тод жишээ бол хожим зэвсэгт тэмцэл бүтэлгүйтэх юм бол барууны хүчирхэг гүрний нөлөөнд багтаж Өмнөд Монголын асуудлыг дэлхийн анхаарлын төвд байлгах явдал хэмээн тэмдэглэж үлдээсэн нь юм. Ингээд харахаар Монголын бүх л үеийн эх орончдын мөнхийн хүсэл бол гурав дахь ч оронтой найз нөхөд байх мөрөөдөл байлаа. Дэ ван Бээжин хотоор дайрч нутаг буцахдаа 20 орчим оюутан залууг нутагтаа дагуулан очсон нь цаашдын тэмцэлд оролцох боловсон хүчнийх нь анхны нөөц, суурь нь байжээ. Удалгүй Өмнөд Монголын өнцөг булан бүрээс монгол үндэстний залуус шил шилээ даран ирэх болсноор Дэ ван тэмцлийн гараагаа эхлүүлсэн юм.

1936 оноос ”Монгол цэргийн ерөнхий штаб”-ыг эмхлэн байгуулж Япон улсын хүчийг ашиглан Монголын язгуур эзэмшил нутгийг эргүүлэн авах зорилт дэвшүүлэн ажиллаж эхэлжээ. Удалгүй Дэ вангийн зэвсэгт хүчин зузаарч арван морьт дивизээс бүрдсэн армитай болов. Өмнөд Монголын төв хэсэгт хяналтаа бүрэн тогтоож, улмаар “Монголыг тэтгэх нийгэмлэг” байгуулан малчдын аж амьдралыг анхааралдаа авч, нутаг усаа сэргээн, ой мод тарих гэхчлэн тусгаар улсад байх ёстой нийгэм эдийн засгийн олон арга хэмжээг авч хэрэгжүүлжээ. Эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд, соёлын хувьд бэхжих гэж үзэж тарав. Дэ вангийн санаачлан байгуулсан Монгол дээд сургуульд малчдын хүүхдийг олноор элсүүлэн сургаж байлаа. Н.Сайчунга зэрэг олон залуусыг Япон улсад сурч боловсруулахаар явуулах зэргээр ер нь л өргөн хүрээнд сэтгэж, тусгаар тогтнолд бэлдсэн юм.

Жишээ нь Дэ вангийн дэргэд ажиллаж байсан Х.Гомбожав, О.Өргөнгөө, Захчинсэчин зэрэг олон хүн хожим нэрт монголч эрдэмтэд болсон байдаг. Дэ вангийн тусгаар тогтнолын тэмцэлд хамгийн үнэтэй зөвлөгөө өгч байсан хүн бол Дилав хутагт Жамсанжав байлаа. Тэрбээр Дэ ванд ”Хэрэв чи Японыг түшээд бүтэхгүй бол хилийн цаана гарч Монголын асуудлыг дэлхий дахины сонорт хүчтэй хүргэ. Дэлхий нийтийн анхааралд Монголын асуудлыг хандуулах нь дан ганц Японыг түшихээс эрсдэл багатай шүү” гэж тодорхой зөвлөснийг Дэ ван журамлан 1940-өөд оны дунд үеэс энэ талын ажилд онцгойлон анхаарч, нэлээн ажлыг гардаж эхлүүлсэн ажээ. 1945 оны чөлөөлөх дайнаар Япон дайнд ялагдаж, улмаар Хятад дахь дотоодын дайн эхэлсэн нь Дэ вангийн төлөвлөгөө бүтэлгүй тийш эргэх үндсийг тавьсан юм.

Гэвч нөхцөл байдал хүндэрлээ гээд Дэ ван мохсонгүй. 1948 он гэхэд Дэ ван Япон, Тайвань, Энэтхэг зэрэг орноор дамжуулан зарим хүмүүсийг АНУ-д илгээн том тэмцлийн гараанд бэлдэж байлаа. Хятадын дотоодын дайнд Гоминданы нам ялагдсан ч Өмнөд Монгол дахь Дэ вангийн морьт арми ХКН-ын чөлөөлөх армийн эсрэг дангаараа хүчээ шавхан байлдсаар байсан юм. Ингээд хөөрхий 1949 оны сүүлч гэхэд Алшаагийн элсэн цөлд сүүлчийн зэвсэгт эсэргүүцлээ хийжээ. Өвөр Монголын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө эцсийн сумаа дуустал тэмцсэн дайчин нөхдийнхөө халуун шарил дээр нулимс унаган зогссон Дэ вангийн сүүлчийн итгэл найдвар бол эцсийн хүчээ шавхан, амьд үлдсэн нөхдийн хамтаар Алшаагаас онгоцоор Энэтхэг орох, тэндээсээ АНУ-тай харилцаа тогтоох, хамгийн итгэлт хүн Дилав хутагтын зөвлөсөн тэмцлийн замыг сонгох зорилго байв.

Гэвч тэр үед ЗХУ-ын бүрэн хяналтад байгаа Ар Монголын нийслэл Улаанбаатарт түүний эхнэр хүүхдүүд хэдүйн хорионд орчихсон байлаа. Үндсэндээ коммуннистуудын барьцаанд байв. Тэрбээр Альшаагийн цөлд сүүлчийн цэргээ алдсны дараа Энэтхэг рүү гарч Өмнөд Монголын дүрвэгсдийн засгийн газрыг байгуулахаар төлөвлөж, цаашлаад гурав дахь ч орнуудын дэмжлэгийг авах. Тиймээс л ЗХУ яаравчлан “Хар эрэг” ажиллагааг эхлүүлж, Дэ вангийн Монголд барьцаалагдсан хайрт хүүгээр нь захидал үйлдүүлэн түүнд илгээсэн юм. Бүх цаг үеийн эх орончдод үр, төр хоёр нь хамгийн эрхэм нандин байсан. Монголын тусгаар тогтнолын төлөө цогтой тэмцэгч Дэ ван хүүгийнхээ захидлыг хамгийн ихээр эрхэмлэн хүлээж авсан байдаг. Ингээд хамтдаа олон жил хал үзэж, халуун чулуу долоосон зөвлөхүүдийнхээ үгнээс зөрөн байж Ар Монголыг зорьжээ. Түүний энэ шийдвэрийг АНУ-д байсан Дилав хутагт эрс эсэргүүцсэн гэдэг. Харин Ар, Өмнөд Монголыг нэгтгэх хэрэгт хамтарна гэж асан бидний монголчууд түүнийг хилээр орж ирсэн даруйд нь баривчлан авч, толгойноос хар уут салгахгүйгээр шүүсэн юм. Энэ бүхэн бол Монголын эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн хэдэн зуун жилийн түүхийн үргэлжлэл. Энэ цаг үе нь өөрөө хоёр их гүрний хоорондын өрөгт буурай монголчууд шатрын хүү болон ашиглагдсан хатуухан улс төр, стратегийн тоглоом байсан нь мэдээж. Үүний хамгийн том, тод жишээ нь Дэ ван юм. Тэрбээр хоёр Монголыг үнэхээр нэгтгэх арга зам хайна гэдэгт тухайн үеийн Монголын удирдагчид итгэж байсан. Дэ вангийн Америк явах төлөвлөгөөг нураан, түүний элэг нэгт монгол ахан дүүс гэсэн итгэл сэтгэл дээр нь тоглон БНМАУ-д хууран авчирч баривчлан 1950 онд коммунист Хятадад Монголоос хүргэж өгсөн гунигт түүхийг машид товчлон хүргэхэд ийм юм.

Хятадуудын гарт тамлуулсан Дэ ван шоронг тэсч гарсан юм. Шоронгоос гараад 1966 онд насан өөд болжээ. Дэ вангийн Өрнөдөд гарч Өмнөд Монголын асуудлыг сурталчилан таниулах ажиллагааг бусниулсан нь XX зууны эхэн хагаст тайван замаар идэвхжиж байсан Өмнөд монголчуудын тэмцлийг мухардалд нэг мөсөн оруулсан юм. Эргэж сэхэхгүй явсаар өнөөдрийн XXI зуунтай золголоо. Үндэсний ганц том лидерээ алдсан Өмнөд монголчууд өнөөдрийг хүртэл их удирдагч Дэмчигдонровынхоо үнэн түүхийн талаар чөлөөтэй дуугарах эрхгүй явна.

Америкийг зорьж байсан том хүсэл тэмүүлэлтэй, эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч, монголын Их хааны шууд удмын сүүлчийн хүн Дэ ван буюу Дэмчигдонров яагаад гэнэт Ар Монголыг зорин ирж сөнөв. Өнөөдөр монгол газар шороон дээр амьдарч байгаа бидний гурван сая монголчууд, бидний өвөг дээдэс бол өөдгүй үедээ өөдгүй л явж ирсэн үнэн түүхтэй бид эвлэрэх ёстой.

Дэ ван Монголд баривчлагдаад байх үедээ ямар байцаалт өгч байснаас цухас хүргэе. Тэрбээр ”Юуны учир надад урьд хожид адил бус байдлаар хандаж, ямар гэрч баримттай хэмээн намайг баривчлах болов?” гэж асуумаар санагдаж байлаа. Гэвч иймэрхүү байдалд юу хэлсэн ч тусгүй. Магад өөртөө гай удах буй за. Тиймээс маргалдах цаг үе биш гэдгийг мэдээд зүгээр баригдан дурыг нь дагаж ямар ч эсэргүүцэл хийсэнгүй. Цагаан толгойд надад өмсгөсөн дээлээ тайлан авч ялтны өмсдөг нэхий дээл өмсгөж, миний авч явсан эд барааг тэмдэглэн хурааж гянданд оруулвай. Хоёр дахь өдөр гяндангийн дарга нэгэн хошууч намайг дагуулан Вандан болон Чойжилтой учруулж, миний хонож байсан гэрээс эд юм, гар буу зэргийг бүртгэн тэмдэглэж аваад гарын үсэг зуруулав. Гурав дахь өдөр гяндангаас гарган авчирч Вандан миний хийсэн ялыг тоочив. Одоо ийн нэгэнт ялтны адил хандах болсноо үзүүлж эхэллээ. Түүний хэлэхээр “-Өнгөрсөн үед Японы эзэрхэг түрэмгийтэй сүлбэлдсэн. Одоо харин Америкийн эзэрхэг түрэмгий болон гоминдантай хуйвалдан БНМАУ ба ЗХУ-ыг устгахаар санаархаж, Монголын хууль цааз зөрчсөн болохоор баривчлан шийтгэнэ” гэвэй. Чойжил, Ванданы хэлснийг тэмдэглэн аваад дээр нь намайг зарлигдан гарын үсэг зуруулав. Энэ агшинд надад ёстой л “Өчигдрийн хүндэт зочин, өнөөдрийн нүгэлт дайсан нь боллоо” гэх бодол төржихүй…1950 оны гуравдугаар сарын 1-нээс эхлэн Дэ ван миний биеийг нууцаар шүүж эхэлсэн юм. Тэрбээр “-Өнөө би дээд шатны удирдлагын заавраар чамайг шүүнэ. Бид үнэндээ чамайг гэмшин засрахыг нэлээд өдөр хүлээсэн боловч чи ял гэмээ өчүүхэн төдий ч хүлээн гэмших янзгүй байна. Хятадын талаас чамайг харгис хэрцгий том ялтан гэж үзээд буцаан аваачиж шийтгэхээр шаардав. Гэвч бид нар чамайг өгсөнгүй. Одоо яг сайхан сурган хүмүүжүүлж байна гэж хариулсан” гээд байцаалтандаа оров. Тэгээд гуравдугаар сараас эхлэн тус есдүгээр сарын 18-ны өдөр хүртэл шүүн тасалсан цаг хугацаа нь тун урт байсан бөгөөд шүүсэн асуудал нь ч маш олон. Уг нь би бээр чухал асуудал сөхөгдөх бүрийг тэмдэглэн авч байсан билээ. Гэвч он жил удсан болохоор тэдгээрийг бүрэн тогтоож бичиглэж чадахгүй болов. Эдүгээ цээжинд байгаагийн хэрээр хэдэн чухал асуудлыг сөхөн хэлье.

ЯПОНТОЙ ХАРИЛЦСАН ТУХАЙ АСУУДАЛ

Шүүн асуух үеэр Баяр надаас “Японы тагнуул байсан хэргээ ярь” гэв. Би “Та хэрэв намайг Японы тагнуулаар үздэгт хүрвэл би тэргүүн унасан ч зөвшөөрөхгүй. Хэрэв намайг Японтой харилцсан түүхээ ярь гэвэл тэр харин болно” гэж хариулав. Баяр “Тийм бол ярь” гэв. Ингээд би Мурижима Накукамбаши ирж Шилийн голын чуулганы гол газраар тойрсон үеэс эхлэн Сакаичи манай хошуунд лам болж өвлөн ирээд нөхөрсөг хөрш улсын нийгэмлэгийг зохион байгуулаад тагнуулын ажлынхаа урагштай явагдахыг хамгаалан халхалж чадсан. Японы тагнуулын байгууллагаас Накатура Манцу зэрэг хүнийг Бат хаалга сүмд томилон ирүүлж Монголын засгийн зөвлөлд тагнуулын ажил хийлгэсэн байдаг. Би Буяндалайг Японы Квантуны армид томилж, буу зэвсэг худалдан авахуулсан болон биеэрээ Манж улсын шинэ нийслэлд хүрч Японы Квантуны армийн штабын дэд дарга Итагаки Шаширутай учирсан, тэрчлэн Монгол цэргийн ерөнхий жанжин штаб ба Mонголын цэргийн засгийн газар байгуулсан зэрэг байдлаа бүрнээр нь өчсөний дараа Баяр толгойлон Итагаки Шаахиругийн Бат хаалга сүмд тагнуулын ажил хийсэн тухай миний өчлийг дахин уншин сонсоод гарын үсэг зуруулав.

АР, ӨМНӨДМОНГОЛЫГ НЭГТГЭХ ГЭСЭН АСУУДЛЫН ТУХАЙ

Шүүн асуух үед би Баяраас “Ер нь Хар эрэгт та нартай учрахад та нар надад өөр бодлоготой байсан биш үү” гэсэнд Баяр дороо царай хувилан хилэгнээд “Чи үнэхээр муу санаа өвөрлөж байна. Энэ үгийг хэлээд намайг хэрэгтээ татан оруулахаар барахгүй харин бас манай удирдагчдыг ч холбогдуулах гэсэн санаатай юу. Чиний Ар, Өмнөд Монголыг нэгтгэх гэсэн ажиллагаа ч даруй Хятад, Монгол хоёр улсын харилцааг эвдэх гэсэнд оршино” гэв. Би түүнээс “Та миний үндэсний ажил хийхийг ашиглах санаатай байсан биш үү?” гэж асуусанд Баяр “Бид нар үнэн ингэж бодсон. Гэвч тэр цаг үе нэгэнт өнгөрсөн. Одоо чамайг ашиглахгүй. Чи Монгол Улсын нийслэлд ирсний дараа хийсэн ял гэмээ эрт мэдрэн тунгаасан бол монгол, хятад, манж гурван хэлд нэвтэрснийг чинь бодож чамайг Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллуулахаар төлөвлөж байсан юм. Ингэсэн бол хэдий сайхан бэ? Гэтэл чи мунхран тэнэглэж буруугаа засахгүй нэг л хэлснээрээ зүтгэсээр ялаа ч хүлээсэнгүй. Чамайг баривчилсныг зөвхөн цөөн тооны хүн, бид л мэднэ. Хэрэв ялаа мэдрэн харамсаж, гэмт асуудлаа үнэнээр нь өчсөн бол оройтохгүй байсан. Гэвч эдгээр ашигтай тохиолдлыг бүр алдан явуулчихав. Одоо юу хэллээ гэсэн ч оройтжээ. Чамайг дайны ялтнаар л үзнэ” гэлээ. Энэ удаагийн шүүлтдээ гарын үсэг зуруулсангүй.

АМЕРИКТАЙ ХАРИЛЦСАН АСУУДЛЫН ТУХАЙ

Шүүн асуух үест тэр Mанж болон Америк хийгээд бусад харь улсын хүний нэрсийн картыг гаргаж надаас таних эсэхийг асуулаа. Бас Гомбожав, Дагва-Одсэр зэрэг хүн Латиморт захидал бичиж, түүгээр дамжуулж Монголын асуудлыг НYБ-д дурдуулах гэсэн захидлын хэсгийг гаргаж, намайг мэдэх эсэхийг асуув. Бас “Чи үг зааж өгсөн үү?” гэж асуусанд би энэ захидлыг үзэж, нээрээ Гомбожавын өөрийн гарын үсэг байхыг магадлаад “Энэ бол Гомбожав зэрэг хэдэн хүний хэрэг, би заасангүй. Гэвч миний тухайн үеийн бодож санасантай ихэд нийцэж байна” гэлээ. “Чи хэрэв үнэн хэлэхгүй бол арьс маханд чинь хал үзүүлнэ” гэж сүрдүүллээ. Тэрээр өдрөөс өдөрт эзэрхэг, увайгүй болж байсан юм. Тэгээд намайг “Өөрөө өчигөө бич” гэлээ. Түүний шахалт дор би эргүүлэн урвуулж бодов. “Намайг энэ явдлаар Монгол Улстай холбогдуулах гэсэн санаа юм уу, эсвэл энэ их ялт нэрээр намайг Монгол Улсад хоцроож Хятадад эргүүлж өгөхгүй гэж байна уу? Ямар боловч Монгол Улсад ирж бүдрэхээс биш яaсан ч буцаад Хятадад очиж бүдрэхгүй” гэсэн бодлогоор тэдний санаанд нийцүүлэн өчгөө өгөв.

ХЯТАДАД ХҮРГЭГДСЭН НЬ

Бараг тэр жилийн наймдугаар сарын үеэр нэгэн хошууч миний өчиглөсөн зүйлийг бүгдийг дахин нэг хувь цэвэр тэгш хуулж аваад намайг дуудан гарын үсэг зуруулах гэв. Би түүнийг авч үзэхэд нэгдүгээрт, Японы тагнуулын байгууллагын Накаурванцутай харилцсан тухай хэрэг байв. Тэгээд би мартамхай зангаасаа болж “Би ийм өчиг өгсөнгүй” гэсэнд тэр “Чи үгүй гэнэ үү? Би уул өчгийг чинь авчраад үзүүлье” гээд авчрав. Би лавлан үзэхэд үнэхээр миний гарын үсэг зураастай байсан тул хэлэх үггүй болсон юм. Залгаад би бас дараа нэг хэрэг явдлыг дэлгэн үзэхэд намайг “Монгол Улсын хилд зугтаан ирээд баривчлагдсан” гэж үзсэн байлаа. Тэр мөртөө Хар эрэг болон Цагаан толгойд ар Монголын талынхан уулзалт хийсэн тухай ер цухуйлгаж дурдсангүй. Ингээд би бодит байдалтай огт нийцэхгүй байгааг мэдэв. Гэвч маргалдаад тус болохгүй гэж үзээд бүх өчиг дээр гарын үсэг зурав. Дээрх явдлуудаас би “Юуны учир намайг дуудаж, дахин гарын үсэг зуруулж байна вэ? Бараг Хятадад буцаах гэж байгаа юм биш үү” гэж таамагласан. Ингээд миний “Бүдэрсэн ч Монголдоо бүдэрье” гэсэн хүсэл талаар болов …

1950 оны есдүгээр сарын 18-ны өдөр намайг гяндангаас гаргаж, хоёр гарыг минь ард уяад хар бүсээр нүдийг боолоо. Тэгээд намайг машин тэргэн дээр тэврэн гаргасны дараа онгоцны буудалд очиж онгоцонд суулган Бээжинд хүргэсэн юм. Энэ бол даруй миний Хятадад хүргэгдсэн түүх болно. “Уг нь цус уснаас өтгөн хэмээн сэтгэж, элэг нэгт ахан дүүсээ зорин тэмцсэн юмсан даа”… хэмээн Дэ вангийн бичиж үлдээсэн тэмдэглэлүүд, гар бичмэлүүдийг Өмнөд Монголын цөөн хэдэн сэхээтэн машид нандигнан хадгалж иржээ.

Зуу хүрэхгүй жилийн өмнөх ойрхоны түүхэнд Монголын тусгаар тогтнол, нэгдэл нягтралын төлөө Дэмчигдонров нарын эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, холыг харж сэтгэсэн, хойч үедээ үнэ цэнэтэй амьдрахыг хүссэн томчууд байсан юм шүү гэдгийг өөрийн хэмжээнд хүргэхийг зорилоо. Дэ ван амин хувиа бодсон нэгэн байсан бол хаан шиг амьдрах боломж түүнд хангалттай байсан гэдэг. Дэ ван шиг танил талтай, нэр нөлөөтэй, хөрөнгө чинээтэй, мэдлэг боловсролтой хүн тухайн үеийн халх дөрвөн аймаг, өвөрлөгч 49 хошуу, Ар, Өмнөд Монголд байгаагүй юм гэнэ лээ. Тэрээр наад зах нь хятад, япон хэлийг чөлөөтэй эзэмшсэн хүн байжээ.

“Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-иас баталгаа гаргаж, Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын “Стандарт” банкнаас авсан зээл, түүнтэй холбоотой Олон улсын шүүхийн байгууллагаас гаргасан шийдвэрийн талаар судалж санал, дүгнэлт гаргах Ажлын хэсгийг УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулсан билээ. УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхан, Д.Ганболд, Б.Пүрэвдорж, Я.Содбаатар нар бүрэлдэхүүнд нь багтсан тус ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын дэд дарга Я.Санжмятавтай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын Ажлын хэсэг байгуулагдаад ямар ажил амжуулав. Та бүхэнд ажиллах боломж нөхцөл хэр нээлттэй байгаа вэ?

-Ажлын хэсэг тавдугаар сарын 1-9-ний өдрүүдэд Улаанбаатар хот дахь “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн төлөөлөгчийн газарт ажиллаад үргэлжлүүлэн 10-12-ны өдрүүдэд Орхон аймаг, “Эрдэнэт үйлдвэр”-т ажилласан. Мэдээж бүх зүйл нээлттэй. Тус үйлдвэрийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүд, гүйцэтгэх удирдлага, бас ажиллагсадтай нь уулзлаа. Олон улсын шүүхийн байгууллагаас гаргасан шийдвэр, бусад этгээдтэй холбогдох мэдээ мэдээлэл, материалыг авч судаллаа. Ингээд тавдугаар сарын 31-ний дотор хийж хэрэгжүүлэх ажлын зөвлөмжийг Ерөнхий сайд, Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга, Үйлдвэрийн удирдлагуудад хүргүүлээд байна.

-Та бүхэн бодит нөхцөл байдалтай албан ёсоор биечлэн танилцсан хүмүүс. Ер нь бодит байдал ямар байна. “Эрдэнэт” үйлдвэр ХХК-иас “Жаст Групп”-т баталгаа гаргасан асуудал нь хууль тогтоомжийн дагуу явагдсан байна уу. Ард түмэн аль нь үнэн, аль нь худал яриад байгааг мэдэхээ байлаа?

-Ажлын хэсгийн зүгээс санал, дүгнэлтийг УИХ-д танилцуулах хүртэл хугацаа хэрэгтэй байгаа. Зарим талаар гэмт хэргийн шинжтэй, хууль хяналтын байгууллага ажиллаж, нарийвчлан үзэх, дотоодод төдийгүй гадаадад ч ажиллах шаардлага гарах шинжтэй. Тэгэхээр яаран дүгнэлт өгөх боломжгүй.

-Урьдчилсан нөхцөл байдлыг уншигчдад хэлж болно биз дээ. Өнөөдөр энэхүү дуулиан шуугиантай асуудлаар хамгийн голтой мэдээллийг та л өгч чадна. Бусад нь болохоор шалгагдаж байгаа асуудал, нууцын зэрэглэлтэй, Арбитрийн шүүх дээр байгаа, 51, 49 хувийнхан гэхчлэн бултаад байх юм байна шүү дээ?

-Би ч бас наад үгсээр чинь таны амыг таглана. Гэхдээ хуулийн хүрээнд хэлж болохоор зарим мэдээллийг хүлээлттэй байгаа иргэддээ хүргэхэд хууль зөрчсөн зүйл болохгүй байлгүй дээ.

-Тэгвэл “Стандарт” банкны нэхэмжлэлтэй “Эрдэнэт” үйлдвэрт холбогдох олон улсын хэрэг маргаан, “Жаст”-ын Батхүүгийн асуудал эхнээсээ яаж өрнөсөн, хэрхэн хууль тогтоомж зөрчсөн байдал руу орсон, эдгээр гурван газрын харилцаа ямар байдлаар явж ирсэн байдаг юм бэ?

-Ажлын хэсгийн танилцаж, судалсан мэдээллээр бол энэхүү хэрэг маргаанд холбогдох асуудлыг 2006 оноос эхэлсэн гэж харж байгаа. 2006 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр “Эрдэнэт” үйлдвэр ХХК нь “Стандарт” банкнаас 15 сая ам.доллар зээлсэн. Улмаар хэдхэн сарын дараа буюу есдүгээр сарын 29-ний өдөр дахин 15 сая ам.доллар зээлж авсан байдаг. Нийтдээ 30 сая ам.доллар зээлжээ. “Эрдэнэт” үйлдвэр, “Стандарт” банк хоёрын зээл ингэж эхэлдэг бол “Жаст” компани нь “Стандарт” банкнаас нийтдээ 160 сая гаруй ам.долларын зээлийг дөрвөн үе шаттайгаар авсан нь бас тодорхой болсон. 2009 онд 36 сая, 2010 онд 27 сая, 2011 онд хоёр удаа 34 болон 75 сая ам.долларыг тус бүр авсан байдаг юм.

-“Жаст” группын зээлсэн 160 сая ам.долларын асуудлыг түр азнаад “Эрдэнэт” үйлдвэр дээр тогтож ганц хоёр зүйл асууя. Тэр үед Эрдэнэт үйлдвэр 30 сая ам.долларын зээл авах санхүүгийн зайлшгүй шаардлагатай болсон юм байх даа. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг энэ хэрийн зээл гаднаас авч үйл ажиллагаагаа явуулах газар биш л гэж ард түмэн ойлгодог шүү дээ?

-Зээлсэн нь үнэн. Тэр үед “Эрдэнэт” үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн горим, эдийн засгийн чадамж хэвийн, ашигтай ажиллахын төлөө эрмэлзэлтэй байсан хэдий ч хувийн компанийг дэмжиж, хэд хэдэн удаагийн үйлдлээр баталгаа гарган ихээхэн хэмжээний зээлийг удаа дараа, бүр цаашилбал зуршил болтол авч өгсөн нь нэгийг хэлээд байгаа юм. Үүнийг хууль хяналтын байгууллага шалгаж, тогтоож, хариуцлага тооцох ёстой.

-Тэр үед Эрдэнэтийн захирал хэн байлаа?

-УИХ-ын ажлын хэсгийн удирдамжинд ийм зүйл байхгүй. Та нар өөрсдөө цаг тооны хуанли эргэж харахгүй юу.

-Тэгээд тэр “Стандарт” банкнаас зээлсэн 30 сая ам.долларыг “Эрдэнэт” үйлдвэр юунд зарцуулсан байдаг юм бол?

-Би мөрдөн байцаагч биш. Санхүүгийн тайланг нь нягтлах асуудал гарах байх. Энэ чиглэлээр АТГ, Цагдаа, бусад газрууд ажиллаж байгаа юм билээ. Хариуцлага гэж бий. Ажлын хэсэг тэдний ажил руу халтирч орж бас саад учруулж болохгүй.

-2006 онд “Эрдэнэт үйлдвэр” “Стандарт” банкнаас зээл авсан мөртлөө, өөрсдөө “Жаст” Группт зээл олгож байсан мэдээлэл байдаг. Энэ үнэн юм болов уу?

-Үнэн. 2006 онд “Эрдэнэт” үйлдвэр өөрийн хөрөнгөнөөс 20 сая ам.долларыг бас л “Жаст” команид зээлүүлсэн юм билээ. Үүнд л хэргийн учир бий. Даварсан ч юм уу, давраасан ч юм уу. Зарим хүн хуйвалдсан ч гэдэг юм билээ.

-Тэгвэл “Стандарт” банкнаас зээлсэн доллараа “Эрдэнэт” үйлдвэр “Жаст” групп руу шилжүүлдэг байсан юм байна?

-Аливаа мөнгө хөрөнгийг зуучлах, авах, хүргэх дэд бүтэц гэж байдаг. Мөнгө зөөвөрлөх арга хэрэгсэл нь энэ байсан юм биш үү. Үүнийг банкны гүйлгээнээс харах ёстой.

-“Эрдэнэт” үйлдвэр “Жаст” компанийн хоорондын бизнесийн хамтын ажиллагаа, зээл, төлбөр тооцооны талаар тодорхой мэдээлэл авмаар байна?

-Ер нь бол энэ хоёр аж ахуй нэгж бизнесийн талбарт нэлээн өргөн хамтын ажиллагаатай байсан. Хоёр компанийн хоорондын төлбөр тооцооны тодорхой хэсэг нь бартерийн хэлбэрээр явагдсан байдаг. Жишээлбэл, “Эрдэнэт” үйлдвэр нь 2006-2013 оны хооронд есөн векселээр 40.8 сая ам.долларыг “Жаст” группт олгожээ. Энэхүү векселийнхээ тодорхой хэсгийг бартерийн тооцоогоор барагдуулсан байна.

-Бартерийн ямар нөхцөлөөр вэ. “Жаст”-аас бензин, шатах тослох материалыг “Эрдэнэт” үйлдвэрт нийлүүлж байсан гэдэг нь бартерт орох уу?

-Бартерийн нөхцөлд орно. Ер нь бол энэ гурван хуулийн этгээдийг салгаж ярих боломжгүй. Эхлээд энд гурвалсан гэрээний асуудал яригдана. Тухайлбал “Эрдэнэт” үйлдвэр, “Жаст” групп, “Стандарт” банкны байгуулсан гэрээний дагуу “Стандарт” банкинд төлбөр цуглуулах тусгай данс нээлгэсэн байдаг юм.

-Энэ дансаар яг ямар нөхцөлийн төлбөр тооцоонууд хийгдсэн байдаг вэ?

-Ерөөсөө данс нь зээлийг эргэн төлөх төлбөрийг цуглуулах зорилгоор нээгдсэн гэж “Эрдэнэт” үйлдвэрийнхэн тайлбарлаж байгаа. Эндээс харахад энгийн ойлголтоор “Эрдэнэт” үйлдвэр “Стандарт” банкнаас зээлээд, зээлснээ “Жаст” групп рүү дамжуулан зээлдүүлсэн юм шиг харагддаг. Энэ үйлдэл нь Лондонгийн Олон улсын Арбитрийн шүүхэд “Эрдэнэт” үйлдвэр ялагдах гол шалтгаан болсон байх. Арбитрийн шүүхийн дүгнэлт дээр ч энэ байдлыг дурдсан байна лээ.

-Тэгвэл “Эрдэнэт” үйлдвэр нь “Жаст” группт зээлийн баталгаа гаргаж өгсөн нь бодитой юм байна?

-Баталгаа гаргаж өгсөн гэвэл өгсөн. Анх 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 27-нд “Жаст” компанийн зүгээс “Стандарт” банкнаас 20 сая ам.долларын зээл авахад “Эрдэнэт” үйлдвэр баталгаа гаргаж өгсөн баримт нь нийгэмд нэгэнт ил болсон. Энэ зээл нь эргэн төлөгдсөн байдаг. Асуудлын гол нь энэхүү төлөгдсөн 20 сая ам.долларын зээлээс хойших зээлийн гэрээнүүд дээр л яригддаг. Яригддаг маргаан нь “Эрдэнэт” үйлдвэр Жастад баталгаа гаргаж өгсөн, өгөөгүй гэх асуудал. Үүнийг л УИХ-аас томилогдсон Ажлын хэсэг шалгаж, магадлах үүрэг хүлээсэн.

-“Жаст”-ын Батхүү бол би хуурамчаар үйлдсэн гэдэг. “Эрдэнэт” үйлдвэр нь “Манайх баталгаа гаргаж өгөөгүй” гэж байна. Харин “Стандарт” банк шууд л “Эрдэнэт” үйлдвэр баталгаа гаргаж өгсөн” гэдэг. Тэгэхээр хэн нь үнэн яриад байгаа юм бэ?

-Ер нь бол иргэн хүн наад зах нь нэг сая төгрөгийн зээл авахад түүний бүрдүүлсэн бичиг баримтыг хуулийн хүрээнд үнэн, зөв эсэхийг банк өөрөө хянаж тогтоодог. Олон улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа “Стандарт” банк хувийн компанийн захирлын бүрдүүлсэн хуурамч материал, дэлхийд дээгүүрт орох улсын үйлдвэрийн хуурамч гэх баталгааг үндэслэж, ийм их хэмжээний долларыг хэд хэдэн удаагийн үйлдлээр зээлээр олгосон нь итгэхэд бэрх асуудал. Гэхдээ энэ асуудлыг хууль хяналтын байгууллага шалгаж тогтоох ёстой. Ер нь бол олон улсын Арбитрийн шүүхээс “Стандарт” банкны нэхэмжлэлийн талд шийдвэрлэсэн хэдий ч Монголын хууль хяналтын байгууллага, АТГ уг хэрэг маргааныг шалгаж байгаа тул тэр нь зөв, энэ нь буруу гэж Ажлын хэсгээс хариулах боломж өнөөдөртөө алга.

-Тэгээд энэ маргаан дээр шинэ мэдээлэл, шинээр бий болсон нөхцөл байдал байна уу?

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн Хуулийн хэлтсийн дарга асан Мөнхжаргалын сейфэнд байсан гэх 28 хуудас гэрээний эх хувилбар шинэ нөхцөл байдлыг үүсгэж болох юм. 2009 болон 2010 оны зээлийн гэрээтэй холбогдох гурван гэрээ бүртгэгдсэн боловч материал нь архивт байдаггүй, үүнийг энэ хэрэг маргааны хүрээнд мөрдөн байцаагчид хураан авсан байдаг. Энэ олдсон нотлох баримт нь нь хэргийн үнэн бодит байдлыг тогтоож, хэргийг шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой. Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийн үндэслэл болсон нотлох баримтыг үгүйсгэх хэмжээнд үнэлэгдэж байж шинэ нөхцөл байдал үүснэ. Гэхдээ энэ асуудлыг Ажлын хэсэг шийдэхгүй. Өнөөдрийн үүсээд байгаа энэ нөхцөл байдлыг Засгийн Газрын түвшинд үнэлж цэгнэн, яаралтай арга хэмжээ авах зөвлөмжийг Ажлын хэсгээс цаг алдалгүй гаргаж, Ерөнхий сайдаас эхлэн холбогдох төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудад хүргүүлсэн. Монголын төр, ажил хариуцсан хүмүүс уг хэрэгт хайхрамжгүй хандаж, цаг алдаж болохгүй. Энэ бол аж ахуй нэгж хоорондын маргаан гэхээсээ улс орны эдийн засгийн хувь заяатай холбоотой амин чухал асуудал.

-Нийгмийн сэтгэл зүй бол “Эрдэнэт”-ийн 49, 51 хувийн маргаан дээр айхавтар төвлөрсөн. Харин цаана нь энэ мэт асуудлууд байсан бололтой. Ер нь өөр ээдрээ түвэгтэй асуудлууд “Эрдэнэт”-ийн ард цөөнгүй нуугдаж байгаа гэж зарим эх сурвалжууд ярих юм?

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн нөөц дуусч байгаа, цөөхөн жил үлдсэн гэх мэт ярианууд нийгэмд явдаг. Магадгүй энэ нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийн үнэ цэнийг бууруулж, өөртөө ашигтай болгох гэсэн хүмүүсийн зорилготойгоор дэлгэрүүлсэн яриа байсан байж ч болох. Нөөц нь 40 жил байна гэж өчигдөрхөн ярьж байсан бол өнөөдөр 60 жилийн нөөц байна гэдгийг тогтоочихлоо. Шулуухан хэлэхэд энэ үйлдвэрийн өмчлөлд байгаа, гар хүрсэн, хүрээгүй маш том үүцүүд (лиценцүүдийг нь хэлэв бололтой.сурв) бий. Үүнийг ард түмнээс нуух, далд байлгах сонирхол 49, 51 хувийнхны аль алинд нь байхыг үгүйсгэхгүй. Нэртэй том команиуд, хөрөнгөлөг хүмүүс, эрх мэдэл бүхий төрийн дээд албан тушаалтнууд, тэдний ойр дотны хүмүүс шахааны бизнес гэж олны нэрлэдэг гэрээг хийдэг. Мөн тус үйлдвэрт томилогдож очсон албан тушаалтнууд тэрбумаар үнэлэгдэх орон сууц, машин зэрэг бусад тансаг хангалтыг авдаг. Гэтэл “Эрдэнэт” үйлдвэрт насаараа ажиллаад, өөрөө өвчний үүр уурхай болоод тэтгэвэртээ гарч байгаа баялаг бүтээгч уурхайчид маань ганц өрөө байр ч үгүй байгаа нь шударга явдал мөн үү. “Эрдэнэт” үйлдвэрт энэ мэт шударга бус тогтолцоо ноёлоод олон жил болсон нь дэндүү харамсалтай. Ядаж энэ тогтолцоог яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй байна.

-Ингэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 хувь төрийн мэдэлд авсан шийдвэр хэвээрээ юу?

-УИХ, Засгийн газрын шийдвэр гарч “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 хувь төрийн мэдэлд авч, Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүдийг шинээр томилсон ч өнөөдрийг хүртэл шүүхийн маргаантай хэвээр, эргэж буцсан шинжтэй үргэлжилж байна. 49 хувийг авсан талтай төрийн зүгээс яаралтай хэлэлцээний ширээний ард суухгүй бол үйлдвэрт доголдол, хүмүүст бухимдал, Монгол Улсад хохирол ирнэ. Хэлэлцээрээр төрийн мэдлийн 51 хувь, худалдаж авсан 49 хувийн талаарх маргаануудыг яаралтай, шударгаар шийдвэрлэж дуусаад “Эрдэнэт”-ийн 30 хувийг нийтэд хувьчлах шаардлага гарч ирж байна. Хувьчлахдаа эхний удаад энэ үйлдвэрт бие сэтгэл, оюун ухаанаа дайчлан ажилласан, ухамсарт амьдралаа зориулсан үе үеийн “Эрдэнэт” үйлдвэрийн уурхайчид, ажилтан ажиллагсад, баялаг бүтээгчдийг, улмаар монголын ард түмнийг хамруулах хэрэгтэй.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 хувь төрийн мэдэлд авсан нь зөв үү?

-Төр өөрийн мэдэлд 49 хувийг шууд авсан нь эрх зүйн зөрчилтэй учраас АН-ын бүлгийн гишүүд эсрэг санал өгсөн. Учир нь Оросын талаас 49 хувийг худалдаж авсан хөрөнгийн эх үүсвэрийг ялгаж тогтоолгүй, тодорхой болгоогүй байж төр мэдэлдээ авсан нь асуудал дагуулж байна. Монголын саалийн ганц үнээ гэгддэг, дэлхийд эхний аравт, Азидаа эхний тавд ордог энэ аварга үйлдвэр дээр шүүхийн маргаан цаашид олон янзаар үргэлжлэх төлөвтэй байгаа нь үнэхээр харамсалтай.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн асуудлыг ярихаар л шүүхийн маргаантай байгаа гэсэн ганц хариултыг бүгд өгдөг боллоо. Ийм байдалтай асуудал цааш үргэлжилсээр байх юм уу?

-Лав л “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудал Шүүхийн маргаантай үргэлжилж байгаа нь бодит үнэн. “Эрдэнэт үйлдвэр” бол Таван толгойн 1072 хувьцаа, Оюу толгойн олон жилийн дараа хүртэх ашиг гэх мэт одоохондоо тэнгэрт байгаа яриануудын дэргэд ард түмэн өнөөдөр бодитой ашиг хүртэх боломжтой уурхай юм. Өдөр бүхэн саалиа хувин хувингаар өгч байгаа “Эрдэнэт” үйлдвэрийнхээ ашгаас тус үйлдвэрийн үе үеийн ажиллагсадад, цаашилбал ард иргэддээ дуслаар ч болтугай эхлээд өгье. Яг тухайлсан энэ асуудлаар миний бие УИХ-ын гишүүнийхээ бүрэн эрхийн хүрээнд хууль санаачлах болно.

-Хууль гаргана гэж үү?

-Тиймээ, хууль санаачилна. Ингэх цаг болсон. Монголын эрдэс баялагийн энэ их нөөцийг социализмын үед улсын төсвийн хөрөнгө, тухайн үеийн ЗХУ-ын хөрөнгө мөнгө, боловсон хүчний нөөц, ах дүү орнуудын зээл тусламжаар эрж хайж, олж тогтоосныг бүгд мэднэ. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд баялагын нөөцийн энэ их мэдээллийг, үе үеийн мэдээлэлд ойр байсан эрх мэдэл бүхий өндөр албан тушаалтнууд, тэдний ойр тойрны хүмүүс үнэ төлбөргүй авсан нь худал зүйл биш. Энэ хүмүүсийн сав нь аль эрт дүүрсэн. Одоо хальж асгаад өөрсдөд нь гай болж мэднэ. Тийм учраас ард түмэнтэйгээ хуваалц. Үүний төлөө миний бие хууль санаачилах болно.

-Ингэхэд “Эрдэнэт”-ийн ирээдүй ямар харагдаж байна вэ. Та энэ үйлдвэрээс ажил амьдралын гараагаа эхлүүлсэн хүмүүсийн нэг шүү дээ?

-Одоогоор түүхий эдийн 60 жилийн нөөцтэй, хүчин чадал, хөрөнгө мөнгөтэй, барьцаалах хөрөнгө ихтэй, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх мэргэшсэн ажиллах хүчтэй энэ үйлдвэрээ бүрэн ашиглаж, эрдэс баялгийн нөөц ихтэй ордуудаа түшиглэн, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргах “Эрдэнэт-2” үйлдвэрийг байгуулах ёстой юм. Ингэх бүрэн боломж бий. Ганцхан энэ бүхэнд эх оронч зүрх сэтгэлгүй нөхөд, их улс төржилт “гай” болж байна. Монголчуудыг олон жил тэжээсэн, одоо ч тэжээж буй, эдийн засгийн гол тулгуур багана “Эрдэнэт” үйлдвэрээ хэмлэж мэрэх, хэрүүлийн бузар хоёроос чөлөөлөх цаг нь болсон.

Та бүхэнтэйгээ нэгэн сонин зочныг уулзуулъя. Энэ хүн бол нэгэн үе УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллаж байсан Шийлэгийн Батбаяр юм.

---

-Тантай уулзалгүй уджээ, уулзсаных хоёулаа нэг социализм ханхлуулсан яриа өрнүүлэх үү гэж хэлэх гээд л… ?

-Заавал тэгдэг нь ямар учиртай юм. Намайг соц нийгмийн үлдэгдэл гэж хэлэх гээд байгаа юм уу?

-Та ухамсарт амьдралынхаа тэн хагасыг социалист нийгэмд өнгөрөөж, тэр нийгэмд сурч, хүмүүжиж, том дарга хийж явсан хүн шүү дээ?

-Тийм.Тэгээд юу гэж?

-Тийм болохоор л танаас социализм ханхлуулсан яриа гарна гэж бодоод…?

-Тэгж яривал би ардчилсан нийгэмд МҮЭ-ийн дарга, УИХ-ын гишүүн, сайд явсан хүн шүү дээ.

-Тэрийг хүмүүс мэднэ. Харин социалист нийгэмд таныг Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хорооны нэгдүгээр орлогч дарга, Улаанбаатар хотын нэгдүгээр орлогч гэхчлэн том алба хашиж явсныг чинь хүмүүс тэр бүр санахгүй л дээ?

-Намайг заавал өмнөх нийгмийн бүтээгдэхүүн гэдгийг та батлах гээд байгаа юм байна. Тийм, би соц нийгмийн хүн. Тэгж яривал миний туулсан амьдралыг гурван үгээр тодорхойл гэвэл “социалист-хөдөлмөрийн-бригад” гэсэн ч болно гэж оюутнуудаа хөгжөөж алиалдаг юм. Гайхаж байна уу?

-Гайхах юм алга.Та угаасаа л соц нийгмийн бүтээгдэхүүн болохоор?

-Яг үнэн.Бүтээгдэхүүн төдийгүй, бүтээгчдийн нэг. Би яс махнаасаа социалист үзэлтэн.Үүнийг нуудаггүйгээр барахгүй, сүүлийн үед Кейнсийн “Ерөнхий онол”-ыг орчуулснаасаа хойш бүр ч гайхуулах маягтай болсон.

-Сонин юм… та чинь экс коммунист биз дээ. Социалист үзэлтэн чинь арай өөр биш бил үү?

-Тэр бас тийм шүү. Би МАХН нэртэй, коммунист намын гишүүн асан хүн.Тэр үед соц үзэлтэн байсан гэвэл хүн үнэмшихгүй, харин одоогийн шалгуураар үзэхэд их л сайн даа неокоммунист байсан байх.

-Тэгээд Кэйнсийг орчуулаад социалист болчихсон хэрэг үү?

-Чи мөн ороож байна аа. Түүнээс бүр өмнө. Манай нам Онц их хурлаараа ардчилсан социализмыг гол үзэл суртлаа болгох үйл явдалд би вээр манлайлан оролцогчдын нэг байсан гэвэл энэ түүхэн баримт шүү.

-За мэдлээ, улс төрөөс түр хөндийрье, хоёулаа. Социалист-хөдөлмөрийн- бригадаа тайлбарла даа.

-За энэ асуулт чинь бас л улс төр шүү шүү дээ. Хөдөлмөр гэх тодотголын тухайд бол миний хувьд Хөдөлмөрийн институтэд захирлаар ажиллаж байхдаа хөдөлмөрийг зохистой зохион байгуулах тухай шинэ тутам ажлыг арга зүйн удирдлагаар хангаж байлаа. Дараа нь Хөдөлмөр цалин хөлсний улсын хорооны нэгдүгээр орлогч даргаар ажиллахдаа улсын хэмжээнд хөдөлмөрийн хөлсний асуудлыг зохицуулах, удирдлагын бүтэц, орон тоог шийдэж байв. Улс орон ардчилалд шилжсэнээс хойш УИХ-ын гишүүн байхдаа Хөдөлмөрийн болон тэтгэврийн хууль, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хууль зэрэг нийгмийн хүрээний томоохон хууль тогтоомжийг батлуулж, сүүлд энэ салбарын сайд болохдоо эдгээр хуулиудаа хэрэгжүүлэх ажлыг эрхэлсэн юм. Ингэхлээр яах аргагүй л хөдөлмөрийн хүн байгаа биз дээ. Бригадын тухайд бол бидний үеийнхэн Монгол оронд нийгэм журмын ёс ид цэцэглэж байх түүхэн үеийг бүтээгч, гэрчлэгчийн хувьд хар багаасаа л хамт олон, баг, бригад, нэгдэл хэмээх байгуулал, бүтцэд багтаж “Нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгийн төлөө” гэсэн уриа лоозонгийн уур амьсгал дунд өсч торницгоосон. Бригад, багийн зохион байгуулалтыг журамлан хэвшүүлэх, шинэ шатанд урамшуулан хөгжүүлэх ажлыг үлэмж идэвх, сонирхолтой хийж явсан маань 90- ээд оны хувьсгалт шуурганд цохиулсан билээ.Дурдсан бүхэн бол соёлын довтолгооны шууд үргэлжлэл байсан. Соёлын довтолгооны гүйцэтгэсэн үүрэг, холбогдлын талаар танай сонины нэгдүгээр орлогч эрхлэгч Цэнддоо баримт, баталгаа дурдан их л хошин хөгжүүн хэлбэрээр бичсэн байдаг. Монголын нийгмийн дэвшилд зөвхөн тавь жараад оны заагаар цөөн хэдэн жил болсон соёлын довтолгооны үр дүнгээс гадна түүнээс хойших гучаад жилд Социалист хөдөлмөрийн бригад, суурь, хэсэг, сэхээтний, оюутны, тэр байтугай сурагчийн социалист нөхөрлөл, бүлэг салаадын үүрэг роль асар их байсныг тэр үеийн амьд гэрч, идэвхтэй оролцогч над мэтийн хүмүүсийн оюун ухаан, ой тойнд сайтар хадгалаатай байна.

-Ёооё… таны наад үг хэллэг чинь. Социалист нөхөрлөл, суурь, хэсэг ч гэх шиг. Нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгийн төлөө ч гэх шиг?

-Дуу алдах юм байхгүй. Баабар, Бат-Үүл, Элбэгдорж… гээд, өнөөдөр УИХ-д байгаа С.Эрдэнэ, Я.Санжмятав, Л.Болд, Д.Эрдэнэбат … бүгдээрээ л эвлэлийн үүрийн товчоо, пионерийн бүлэг салаадын дарга нар гээд өнгөрсөн нийгмийн “мэнгэ толботойгоо” яваа.

-Социалист хөдөлмөрийн бригад бол нийгэмд үүргээ чанартай гүйцэтгэсэн биз?

-Соёлын довтолгоо, социалист бригадын ачаар хөдөөнөөс хөдсөн дээлтэй ирсэн та нарын эмээ өвөө, ээж аавыг хүн төрөлхтний хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхуулдаг болгосон юм. Тэр үеийн хөдөлмөрийн бригадууд нь “Сурагчийн соёлч нөхөрлөл”-тэй шефийн холбоо тогтоон тэднээр бичиг үсэг заалган шат ахиж байлаа. Би гэхэд дунд сургуулийн есдүгээр ангид байхдаа “Сурагчийн соёлч нөхөрлөл” байгуулан Улсын баатар Л.Аюушийн салааны дарга байсан эх оронч Дүүдээ гуайн барилгын Социалист хөдөлмөрийн төлөө бригадад туслан, гишүүдэд нь багын программаар тоо, хэлбичиг заадаг байлаа. Гадна ертөнцөд харанхуй бүдүүлэг, бичиг үсэггүй гэгдэж байсан монголчуудаа бичиг үсэгтэй болгох ажилд сурагч байхдаа оролцож, нөхөрлөл, бригад байгуулан хар нялхаасаа зүтгэж ирсэн над шиг хүнийг чинь бригадын гэж нэрлэх нь зөв биз дээ. Чиний ярианы өнгө бригадаар ажилласан хүнийг хоцрогдсон этгээд маягтай асуугаад байна.

-Үгүй л дээ…

-Тэгвэл, бригад гэдэг чинь өнөөдрийн ойлголтоор багаар ажиллахыг хэлж байгаа юм. Бригад гэдгийг англиар team spirit гэдэг. Өнөө үеийнхнээс ажлын анкет авахдаа “Багаар ажиллах чадвар хэр вэ” гэж заавал асууж байгаа. Тэр бол бусадтай хэр нийцэмжтэй ажиллаж, үр бүтээл гаргаж чадах нөхөр вэ гэдгийг танин мэдэх гэсэн хэрэг. Баг, бригадаар ажиллана гэдэг аль ч үед хөдөлмөрөө хоршиж, хөрөнгө мөнгө зарахгүйгээр бүтээмжээ хэд дахин өсгөнө л гэсэн үг. Би одоо ч сургууль дээрээ уламжлалт бүтцийн хажуугаар сурлага- судалгаа, элсэлт-төгсөлт, гадаад-дотоод харилцаа, санхүүгийн дэмжлэг гэсэн түр хугацааны дөрвөн баг байгуулан ажиллаж байна.

-Танд ер нь социалист нийгэм юу өгсөн бэ, та дарга явсан тэр нийгмийнхээ юунд дуртай байв?

-Би өөрийгөө нэртэй эрдэмтэн, том улстөрч гэж ер бодож яваагүй. Харин ажил амьдралын явцад одоо цагийн хэллэгээр яггүй менежэр болсон хүн. Үнэнийг шулуухан хэлэхэд соц нийгмийн үед намайг дарга болгоё гээд дуудахад нь би хурдхан давхиад очдог байсан. Амьдралын шаардлага. Олигтой амьдаръя, үр хүүхдэдээ хэрэгтэй, эцэг эх, элгэн садандаа нөмөр нөөлөгтэй байя гэвэл миний үеийнхэнд Төв хорооны мэдлийн боломжийн албан тушаал дээр очих л арга зам байдаг байсан. Эрдэмтэн академич болж ахиу цалин нэмэгдэл авч болох ч “мэдлийн боловсон хүчин” болж байж л албаны унаа, аравдугаар дэлгүүр, хоёрдугаар эмнэлэг гуравт хүрнэ шүү дээ. Ийнхүү энэ гурвыг бодож авьяаслаг эрдэмтэн, зохиолч, доктор профессор болох хувь заяагаа золиосолсон олон хүн миний үеийнхэнд бий. Миний амьдралын тэн хагас ийм л онцлогтой. Над шиг лам эцэгтэй, хөдөөний хүүхэд их төлөв ажил албандаа үнэнч зүтгэдэг, эдийн ба хорвоогийн шунал бага байдаг. Энэ чанар ямар ч албыг ном дүрмээр нь хийж дадаад дур сонирхол суун мэргэжлийн өндөр түвшинд хүргэж байсан.

-За та өөрийнхөө замналыг мундаг тодорхойллоо. Нэг талаас социализм яриад байгаа юм шиг ч үнэндээ хүнийг хэрхэн зөв хүмүүжүүлж, зөв хүн болгон төлөвшүүлж байсан үнэ цэнэтэй цаг үе байсан байх. Соц нийгмийг ийнхүү магтан дуулсан яриа ойрын 25 жил Монголын хэвлэлийн хуудаснаа цөөхөн гарсан байх. Өнөөдрийн дэлхий ертөнц “Социализмын Хятад хэв загвар” гэж цоо шинэ нийгмийн байгуулал ярих боллоо. Та хэр анзаарч, уншиж судалж байна?

-Хятадын коммунизмыг тухайлан судалсан юм алга. Төрийн социализмыг хувийн капитал, зах зээлтэй оновчтой хослуулж байгаа нь л мэдрэгддэг.Харин Хятадын сайн кинонуудыг бол үздэг шүү.

-Кино том үзэл суртал гэдэг. Сүүлд ямар кино үзэв?

-Хятадын сүүлийн кинонууд үзэл суртал гэхээсээ илүү, нийгмийнхээ оюун санааг соёлтойгоор сэнхрүүлэх, ухааруулах, болгоомжлуулах, хар мууг дахин давтахгүй, алдаа гаргахгүй байх үзэл санаагаар киногоо хийдэг болчихож.

-Болгоомжлуулах гэнэ ээ… Ингэхэд өнөөдрийн Монголын нийгмийн шуугиан хоёр Ерөнхий сайдаа барьж хорьсоноос эхлээд мөн ч нүргээнтэй, заримдаа юу болоод байгаа нь ч мэдэгдэхгүй байна?

-Манайд одоо болоод байгаа “их баривчилгааг” хараад хэдэн жилийн өмнө Хятад улсын киночид Холливудтэй хамтран хийсэн нэгэн киног үзсэн минь санаанд орж байгаа. Уг кинонд эртний Хятадын Тан улсын хааны мэргэн түшмэл Цаоцоогийн зүгээс хаан ширээнд халтай гэж хардсан Сангийн сайдаа ард түмний “санал хүслээр” устгах арга олсноо хаандаа айлтган зөвшөөрүүлээд улмаар гүйцэтгэж буй тухай юм. Үүнд тариачдаас хураах тарианы татварыг зориудаар үлэмж нэмэгдүүлсэнд тариачид эсэргүүцэн бослого тэмцэл гаргаж эхэлсэнд мэргэн түшмэл Цаоцоо тэдэнд хандаж “Цэрэг дайчдын хоол тэжээлд зориулан улсын санд нөөцөлсөн тариаг Сангийн сайд хувьдаа завшин шамшигдуулжээ. Одоо түүнийг нөхөхийн тулд та нараас тариа нэмж татварлахаас өөр арга алга. Түүний төлөө Сангийн сайдын толгойг авбал та бүхэн тайтгарах болов уу” гэсэнд тариачдын зүгээс “Татвар нэмсэн нь аргагүй авлигач сайдаас болсон хэрэг байжээ” хэмээн ойлгодог. Тэгээд “Түүний толгойг авбал бидний санаа амарна” гэснээр хаан, түшмэл хоёр сөрөг этгээдээ ч устгаж, өөрийн мэдэлд үлэмж их тариатай болсон тухай гардаг юм. Үүнийг орчин үед “Цаоцоогийн арга” ч гэдэг юм билээ.

-Таны ярьснаас уншигчид нэгийг ойлгоно биз ээ?

-Харин л дээ.

-Та бид хоёр тэр жил сонгуулийн өмнөхөн ярилцаж байхад Та “Энэ сонгуулиар манай нам ялагдана. Яагаад гэвэл нам хоёр салж МАН, МАХН болсон нь гарцаагүй сөргөөр нөлөөлнө” гэж байсан. Таны хэлснээр л болсон доо?

-Тэр жилийн Их хурлын сонгуулийг таамаглаж ядаад байх юу байсан юм. Угаасаа манай нам цөөнх болох нь хэнд ч тодорхой байсан шүү дээ.

-Тэгвэл энэ удаад үнэмлэхүй олонх болжээ, танай нам. Ирэх сонгуулиар яах бол…?

-Ирэх сонгуулийг прогнозлоход арай эрт байна. Харин энэ жилийн хавар эртдээ өгөөмөр сайхан эхэлж байгаа шиг эдийн засагт өөдрөг үзэгдэл, өсөлт яах аргагүй мэдрэгдэж байна. Би нэг жижигхэн жишээ баримт дурдъя. Гурван жилийн өмнө НЭПКО-гийн захиалгаар “Кэйнс ба Хайек” номыг орчуулсан юм. Дөнгөж сая хэвлэгджээ. Баабар надад орчуулсан хэмээн дээж болгож хэдэн ном өгөхдөө “Эдийн засаг овоо сэргээд хүмүүс идэж уухаасаа илүүчилж ном авахтайгаа болжээ, тэгээд чиний номыг хэвлэлээ, жаахан удаачихлаа, уучлаарай” гэж хэлсэн. Статисткийн мэдээгээр ч сүүлийн хэдэн сард өрхийн хэрэглээний зардал, иргэдийн хадгаламж, миний санаанд оромгүй хэмжээгээр нэмэгдсэн байна лээ. Энэ бол эдийн засгийн хэлээр ард иргэдийн төлбөрийн чадвартай эрэлт нэмэгдэж, түүнийг дагаад өрхийн зарлага өсч, түүний хариуд үйлдвэрлэл, үйлчилгээ нэмэгдэх болсны шинж, дохио шүү.

-Энэ үзэгдэл хэр удаан үргэлжлэх бол?

Английн төр засаг Их хямралын үед Кэйнсийг радиогоор өглөө бүр яриулж гэрийн эзэгтэй нарыг “ даруй гэрээсээ гараад дэлгүүр хэс, ахиухан эд бараа, хүнсний зүйлс ав” хэмээн уриалуулдаг байсан гэдэг. Айл гэрийн эрх мэдэл, ялангуяа өрхийн төсвийн зарцуулалт эзэгтэй нарын гарт байдаг манайх шиг улсад уг үзэгдэл түр зуурынх биш байх аа.

-Таны үеийн МАН-ын нэртэй төртэй зүтгэлтнүүд хүүхдүүдээ улс төрд оруулсан байх юм. Танай хүүхдүүдээс улс төрд хүч үзэж яваа нөхдүүд байна уу?

-Байхгүй.

-Яагаад…?

-Миний үеийнхний ихэнх нь үлгэр жишээч улстөрч байсан болоод хүүхдүүд нь дууриаж байгаа биз дээ.

-Та бол Арвайхээрийн хэнэггүй харчуудын үргэлжлэл. Нэг удаа та “Манай Арвайхээрийн эрчүүд угаасаа тавьтаргүй. Овоо аятайхан эр хүн шиг байж байснаа юу нь хатгасан юм мэдэхгүй өвчигнөөд, болох болохгүй юм яриад эхэлдэг. Манай Жанцанноровыг хар. Илүү юм мөн их ярих болж дээ” гэж хэлж байсан?

-Гэхдээ тавьтаргүйгээ бүгдээрээ мэдээд байх шиг байдаг юм. Жанцанноров руу залгахаар шууд л өмнөөс “За та намайг юу гэж загнах гэж байна” гээд бие, сэтгэлийн “бэлтгэлээ” базаагаад эхэлнэ шүү дээ. Алсуураа манай Арвайнхан хүнийхээ хувьд дөмөг тал нь дийлээд байдаг юм аа. Монголын хамаг юмных нь голд, төв цэг дээр байсан, байгаа, цаашид ч байх хүмүүс шүү дээ.

-Ингээд ярихаар баруун талынхан нэг юм ярина, зүүн аймгийнхан бас ярина. Нутаг ус, жалга дов ярилаа гэнэ. Уг нь бол монголчууд хэзээнээсээ уул усаа дагадаг, хүний яс чанарын тухай ярьж ирсэн юм л даа. Одоо л болохгүй болчихсноос биш. Тэгэхээр зогсоё доо. Ингэхэд Шийлэгийн Батбаяр сайд одоо юу хийж, ямар ажил амжуулж явна вэ?

-Хэдэн жилийн өмнө өөрийн чинь энэ асуултад “Сарлаг өтлөхөөрөө галавсаа, сайд буухаараа зөвлөгч болдог“ гэж байсан даа. Түүнээс хойш /ном харуулан/ Кейнс Хайекийг орчуулж хэн гуай шиг дуун хөрвүүлэгч болох шахав. “Тойм” сэтгүүлд булан хөтөлж, нөгөө хэн шиг сэтгүүлч болох дөхөв. Дээд сургуульд багшилж хэн гуайгаас дутахгүй “улаан” порпийсор болоход хүрлээ (инээв). Яг одоо бол Соёл эрдэм дээд сургуулийн захирлаар томилогдоод удаагүй байна. Сургууль маань “Соёл эрдэм”” гэсэн сонсголонтой сайхан нэртэй. Бүтэн 25 жилийн намтар түүхтэй чанарлаг сургууль. Гэхдээ сургуульдаа тэнхимийн эрхлэгч, профессорын албан тушаалыг дөрвөн жил хашсан болохоор шинэ хүн биш юм.

-Японы хөрөнгө оруулалттай “Соёл эрдэм дээд сургууль” гэж хүмүүс мэднэ л дээ. Япон эзэнтэй бил үү?

-Тийм. Япон улсын иргэн Макихари Соичи гэж монгол нэр нь Соёлт гэдэг. Тэр хүн санаачлан япон иргэд, олон нийтийн байгууллагын хандив тусламжийг авч байгуулсан сургууль. Анхандаа япон хэлний курс байсан. Одоо бол жил тутам 100 орчим оюутан элсүүлж, япон хэлний орчуулагч, орон судлал, эдийн засагч, аялал жуучлалын менежэр, сэтгүүлч, программ хангамж гэсэн мэргэжлээр сургаж байгаа. Японы их дээд сургуульд шилжин суралцаад хоёр сургуулийн диплом гарддаг оюутнуудыг тооцвол 90 орчим хүнийг чанарын өндөр түвшинд сурган төгсгөж байна. Тооноос илүү чанар чухал гэсэн зарчим барьдаг. Үндсэн хорь гаруй эрдэмтэн багш, профессоруудтай, нийтдээ дөч гаруй ажиллагсадтай, монголын нийгэмд танигдсан сургууль болж өргөжсөн дөө. Ер нь бол байгуулагдсан цагаасаа хойш 3000 орчим хүн төгсгөсний мянга гаруйг нь Японд дадлагажуулж, түр хугацаагаар цалинтай ажиллуулж, мөн шилжүүлэн сургаж байгаагаараа бусад сургуулиас онцлог юм даа. Онцсайн суралцаж, зохих шалгуур давсан оюутныг бол нэг, хоёрдугаар курсээс нь Япон улсын гэрээт сургуулиудад шилжүүлээд сургачихдаг юм. Бас Япон улсын Элчин сайдын яамны шалгаруулалтаар жил бүр хоёроос доошгүй оюутан тус улсын тэтгэлгээр явж суралцаж байгаа. Монголын боловсролын салбарт тодорхой орон зайгаа эзэлж, хувь нэмрээ таслахгүй яваа Соёл эрдэм сургуулийнхаа гал тогоонд л Ши ах нь буцалж явна даа.