Тал нутгийн нүүдэлчид эртнээс нутаг ус, байгаль дэлхийгээ шүтэж тахиж ирсний тод ул мөр бидний амьдралд өнөөдөр ч байна. Улаанбаатарын иргэн хэнбуйгайн ч зүрхэнд төрсөн нутаг ус нь уяатай байдаг. Монголчууд нутаг амьтай, зуны дэлгэр цагт гүйгүүл морь шиг нутгаадаа яарна. Сайхан л юм, дурсах, санах, яарах, хайрлах дээдлэх зүйлтэй байна гэдэг. Гэхдээ нутгархах энэ үзлийг хэт дэвэргэх, нугалах гэсэн үзэгдэл хаа сайгүй гарах болсон нь эмзэглэл төрүүлж байна. Нутгархах үзэл хэт дэвэрвэл гамшиг дагуулдаг. Тиймээс Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд энэ талаар маш тодорхой зааж оруулжээ. Тодруулбал, “…Иргэдийг үндэс угсаа, шашин шүтлэг, үзэл бодлоор ялгаварлан гадуурхах, нутгархах үзлийг дэврээх, энэ шалтгаанаар хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчих, улмаар үндэсний эв нэгдлийг сарниулж, дотоодын тогтворгүй байдалд хүргэж болох илрэлтэй хатуу тэмцэл хийнэ…” гээд тов тодорхой заагаад өгчээ. 1950-иад оны үед буриад цустай хэнийг ч тултал дэмжиж тусалдаг хүчирхэг холбоо байсан гэдэг, Буриадын холбоо гээд. Одоо манай аймаг бүрт байдаг Нутгийн зөвлөл гэдэг шиг юм уу даа. Магадгүй 1937 онд эр хүйстэй бүхнээ хядуулсан буриадууд ингэж нэг нэгнээ дэмжиж байсан байх. Үүнээс үүдэлтэй юү, өдгөө аймаг бүр нутгийн зөвлөл гэдэг зүйлтэй болжээ. Аймгуудын нутгийн зөвлөл одоо бүр утгаа алдсан. Нутаг усаа хөгжүүлэх, дэмжих гэдгээсээ халтирч жалга довны үзлийг гааруулсан гэхэд болно. Ямартаа л төрийн наадамд Улаанбаатарт төрсөн Увсын харьяат бөх түрүүлэхэд төв цэнгэлдэхэд Увс нуур дууг дуулж байхав дээ. Өнөөдөр манайд нутгархах үзэл ингэтлээ явцуурч, жалга довны агуулгатай, өчүүхэн хэв шинжтэй болон тогтож байна.
2019 онд Увсын гишүүд улс байгуулах шахам төсөв аймагтаа тавьсан талаар шуугьж байлаа. Зарим аймгууд 5-7 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй байхад Увсаас сонгогдсон сайдууд аймагтаа 50 гаруй тэрбум төгрөг тавиулж байсан удаатай. Угтаа бол улс орон гэдэг хамгийн түрүүнд аль салбараа хөгжүүлэх вэ гэдэг дээрээ хөрөнгө оруулалтаа дэмждэг болохоос хэн эрх мэдэлтэй, зальтай нь аймаг сум руугаа мөнгө зөөгөөд гүйгээд байдаггүй л дээ. Тиймдээ л өнөөдөр манай экспорт, импортын хамгийн том гарц болох хойд, урд хилийн чөлөөт бүс гэдэг зүйл үлгэр хэвээрээ байсаар л байгаа юм.
Одоо ирэх жилийн улсын төсвийг ид хэлэлцэж байна. Улс даяар хаана юу барьж байгуулах, аль газраа хэдэн төгрөг хуваарилах гээд ярьж байгаа. Гэтэл Хэнтий, Баянхонгорт хэтэрхий үрэлгэн байдлаар төсөв хуваарилж байгаа талаар гишүүд шүүмжилж эхлээд байна. Өнөө л Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга нар маань гэрээсээ хулгайлж гүйгээд байдаг айлын бэр аятай тоотой хэдэн мөнгөнөөс ахиухныг тасдаж аваад аймгаадаа гүйх гээд байгаа бололтой. Хууль тогтоох дээд байгууллагын дарга болон Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн гэдэг бол өчүүхэн жалга довын үзлээсээ салсан, хат суусан ухаалаг хүмүүс байх ёстой. Тэд улс орны хөгжил ярьж, холыг харж төлөвлөж суух ёстой хүмүүс. Хэнтий аймагт гэхэд ирэх жил нийт 90 том төсөл хэрэгжүүлэхээр 200 гаруй тэрбум төгрөгийн төсөв тавьжээ. Хүн амд нь хуваагаад үзвэл Хэнтийнхэнд бусад аймаг, хотуудаас хамгийн их мөнгө ногдож байгаа юм. Зах зухаас нь харахад Дэлгэрхаан суманд Монголын нууц товчоо цогцолборын барилга, Норовлин суманд Шихихутаг цогцолборын барилга гэх мэтээр ахиухан мөнгө суулгаж өгчээ. Мөн хоёр ч суманд онгоцны буудал барих талаар яригдаад шуугиулаад байгаа. Эд бол амин чухал яаралтай хийх бүтээн байгуулалт биш.
Монгол төрийн томилгоо, эрх баригчдын үйлдэл мөн л жалга довон дотроо эргэлдэж байгаад бид мөн шүүмжлэлтэй хандаж байна. Монголын төр аль л дөнгүүр эрдэм чадалтай, сортоотой толгой сийрэг бүхнээ аймаг сумаар ялгаварлалгүй ажиллуулж, хүчийг нь ашиглах ёстой. Гэтэл аль аймгийн хүн төрд өндөр алба хашна, тэр аймгийнхан өөдөө гардаг хөгийн муу хэвшилтэй болчихлоо. Өөрийн ангийн хүүхэд, нутаг нуга, таньдаг мэддэг, хамаатан саднаа хуйгаар нь өөрийгөө тойруулан томилж байгаа эмгэнэлт дүр зураг тод харагдаж байгаа. Тухайлбал, Эрүүл мэндийн сайд Энхболд Ерөнхий сайдтай нэг ангийн хүүхдүүд. Цагдаагийн дарга, АТГ-ын дарга, Хил хамгаалахын дарга нар мөн л Хэнтийнхэн гээд бодохоор тун явцуухан тойрог дотор эргэлдэж, тойрон хүрээлэгчдээ нутгийнхнаараа дүүргэж тавьжээ.
Айлчлал Халх голын байлдааны ялалтын 80 жилийн ойтой давхацсан нь онцлог байв. Халх голын дайныг энэ цагт өөр өөр өнцгөөс харж тайлбарлаж байгаа ч Монголын газар шороонд үүрд нойрссон монгол, орос цэргүүдийн гавьяаг бид мартах ёсгүй, ямар ч үед хүндэтгэлтэй хандах учиртай. Харин хичнээн хоногийн өмнөөс бэлдэж, хүлээлт үүсгэсэн Оросын ерөнхийлөгчийн сүртэй эхэлсэн айлчлал даржин дууслаа гэж ажиглагчид дүгнэж байна. Айлчлалын дараа хэдэн санамж бичиг л тэврээд хоцров. Манай Батлан хамгаалах яам зэвсэг техникийн гэрээг үргэлжлүүлэн хийнэ гээд хөөрөөд байгаа. Гэрээ хэлэлцээрээ дуусгах нь зөв л байх. Гэхдээ хоёр хөршийнхөө хэнтэй нь байлдах гээд хэнээс нь зэвсэг аваад байгаа юм бол. Ядахдаа дуугүй хийж болдоггүй ажил уу. Путины айлчлал хоёр ядуу айл нэг нэгэндээ зочилж байгаа мэт гунигтайдуу үйл явдал боллоо гэмээр ч юм уу. Тэднийх ч юм өгсөнгүй, манайд авъя гэсэн ч юм байсангүй, тэгсгээд л болоод өнгөрөв. Үйл явдлыг харж байхад, бид хэт нэг талыг барьж дөвчигнөж байж тусалж дэмждэг улсуудаа үргээчих вий, гурав дахь хөршийн бодлогодоо сэв суулгачих вий гэсэн болгоомжлол төрж байна. Оросыг дагаж ороо нь орогсод нэг зүйлийг мэдэх хэрэгтэй байна. Урд хөрш дайсан биш, хойд хөрш ах биш. Нийгэм ч энэ гажиг ойлголтоосоо даруй салах хэрэгтэй юм. Угтаа бол зүгээр л манай хөрш хоёр орон гэдэг утгаар нь эн тэнцүү харилцах, хандах ёстой. Гурав дахь хөршдөө ч тэр, тэнцүү ханд. Сайнтай муутай, өөр өөрийн эрх ашигтай улс үндэстэн, хүн төрөлхтөн гэдэг утгаар нь тэгш, эн тэнцүү хандах ёстой. Хэт нэг талыг барихгүй тэгж тэгш хандаж сурч гэмээнэ бидэнд ч мөн тэгж хандана.
Тал нутгийн хатуу ширүүнийг мянга мянган жилээр сөрж амьдрахдаа монголчууд амьдралын мөн чанар, амьд явахын утга учрыг тайлж, сануулсан тунчиг олон зан сургамжийг үлдээжээ. Үр хойч нь ч түүгээр зүг чигээ хийж, улам төгөлдөржүүлэн баяжуулж энэ цагт ирсэн гэхэд болно. Энэ бол хэдэн зуун мянган жил үе дамжин уламжилж ирсэн шалгарсан туршлага, тал нутгийн монголчуудын амьдралын философи юм. Түүний нэг болох өрөвдөх сэтгэлийн тухай бичье гэж бодлоо. Учир нь энэ цаг үеийн улс төрийн тэмцэл улам л хатуу ширүүн, өршөөлгүй үргэлжилж байна. Нэг хүний албан тушаалын төлөө бүхэл бүтэн засаглалын хэлбэр ард түмнээ дэнчинд тавьж хэрэлдэж байна. Мэдээж, энэ бол УИХ-ын даргын суудлын төлөөх тэмцэл юм. Өнгөрсөн хэдэн сарын хугацаанд албан тушаалын төлөөх тэмцэл ямар хайр найргүй, хатуу ширүүн өрнөснийг харж болно. Хамгийн гутамшигтай нь, албан тушаалын төлөөх тэмцлээ ямар гоёор нэрлэж, ард олонд итгүүлж чаддагийг нүдээрээ үзлээ. Ард түмнийхээ төлөө тэмцэж байгаа л гэнэ, авлига хээл хахууль, утааны эсрэг тэмцэл л гэнэ. Хөөрхий ард түмэн, түүнд нь үнэмшчихээд хөөр баяр болоод, дэмжээд давхиж явна. Юу гэж бидний төлөө тэд ингэж цаг заваа баран, баран тэмцэх вэ дээ. Тэдний илт мөнгөжүү жагсаал цуглаан, хоол цайндаа цатгалдсан суугчдаас нь жаахан хол алхаад үз дээ. Тавин мянган төгрөгийн төлөө дал, наян настнууд үүрийн харанхуйгаас үдшийн бүрий хүртэл оочерлож, эцэст нь ухаан алдаж унаад эмнэлэгт хүргэгдэж байна. Хар утаа, хогонд дарагдсан хотод нь ханиад хатгаа цар тахлын хэмжээнд хүрч эмнэлгийн хонгилд өлгийтэй үрсээ тэврээд эхчүүд хэвтэж байна. Өлссөн хөгшид лангууны дэргэдүүр өнгөрөхдөө боовны гялгар уутыг цоолж, хоёр гурван ширхэг боорцог хулгайлаад зугтаж байгаа тухай худалдагч нар өөр хоорондоо гунигтай ярьж сууна. Ажилгүй хүүхдүүд нь хөгшдийнхөө тэтгэврийг зээлж аваад, арилж өгөө биз. Монголчуудын ийм л дүр зураг бараг 30 жил давтагдаж байна. Яагаад энэ бүхнийг засч залруулахгүй монголчуудаа ажилгүй, өлсгөлөн ядуу хэвээр нь байлгаад байгаа хэрнээ “ард түмний төлөө” гэж амаа цангатал цуурна вэ.
Хүний өмнөөс ичих шиг хэцүү юм байдаггүй гэдэг. Үүн шиг төрийн том дарга нарыг үг хэлэхээр өмнөөс нь яс хавтайх юм. Бүр сонсохоос зүрх үхмээр. Ямар ч болхи, чадвар муутай хүн биднийг удирдаж байна вэ гэж бодохоор гонсоймоор санагддаг. Заримдаа бүр “Ийм утгагүй зүйл ярьж байхаар дуугүй байж болдоггүй юм болов уу” гэж хүртэл бодогдохыг яана. Хэдхэн хоногийн өмнө Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх аймаг, орон нутгийн дарга нартай уулзахдаа хэлсэн үг нь олон хүнийг гайхшруулж, урам хугаллаа. Тэрбээр “Саяхан би БНСУ-д айлчлал хийхдээ тус улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргатай нь уулзсан. Тэдэнтэй ярилцсаныхаа дараа өөрийгөө би том орны жижигхэн Ерөнхий сайд гэдгээ мэдэрлээ. Миний бодож санаж байгаа, Солонгосын Ерөнхий сайдын бодож санаж байгаа хоёр өдөр, шөнө шиг ялгаатай байна. Тусгай онгоцоор Монголынхоо дээгүүр нисч цонхоор харж явахдаа их зүйл бодлоо. Би ийм сайхан өргөн уудам нутгийн Ерөнхий сайд шүү дээ. Гэтэл миний бодож байгааг тэр хүний бодож байгаатай харьцуулахаар санаа зовмоор. Тэд үнэндээ том харж, том сэтгэж байна. Харин манайхан хов хөөцөлдөж байх юм. Өнөө маргаашийн ажил, нэг хүнийг халах уу, солих уу гээд л. Их жижигхэн улстөр. Тэгэхээр бүгдээрээ томоор харцгаая” гэх мэтээр ярьсан юм. Үүнээс харахад У.Хүрэлсүх гэдэг хүн төрийн дээд албанд очоод юу хийх ёстойгоо одоо хүртэл мэдэхгүй явж байжээ. Ялангуяа У.Хүрэлсүхийн хувьд 20 гаруй жил улстөрд явж, УИХ-ын гишүүн, Шадар сайд гээд төрийн өндөр алба олон жил хашсан туршлагатай хүн баймаар санагдах юм. Тиймдээ ч Ерөнхий сайд болно гэж зүтгэсээр байгаад гарч ирсэн хүн. Гэтэл түүнд улс орноо хөгжүүлэх, хүн ардаа сайхан амьдруулах бэлэн концепци, хэтийн төлөвлөгөө байгаагүй юм байна гэж бодогдохоор үг хэллээ. Түүнийг Ерөнхий сайд болоход “Хөдөлдөггүй хэдэн том төслүүдээ ажиллуулж эхлэх нь. Ажлын байр бий болгох нь, арай өөр шударга хүн гарч ирлээ” гэж найдан хүлээж байсан юм, олон түмэн. Харамсалтай нь, тэрбээр Ерөнхий сайдын албанд хэрэгжүүлэх хөтөлбөр, төлөвлөгөө энэ тэр юу ч байхгүй, гар хоосон очсон юм байна. Тэр бүү хэл, долоохон хоногийн өмнө нь л юу хийх ёстойгоо ойлгожээ.