Author: Б. Долзодмаа

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.01-ний Мягмар гаригийн №163(5730) дугаараас авч нийтлэв

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

---

-Та УИХ-ын гишүүнээр ажилласан жилийн хугацаандаа ямар асуудлуудад анхаарал хандуулсан бэ?

-Тойргийн сонгогчид, өрх бүрт парламент дахь 11 сарын хугацаанд хийсэн ажлын тайлангаа зургадугаар сарын эхээр хүргүүлсэн. энэ хугацаанд судалгаа, шинжилгээнд тулгуурлан шийдвэр гаргах зорилготойгоор өгөгдөл, мэдээлэл, нөхцөл байдлыг авч үзэхэд түлхүү анхаарлаа. нөгөө талаас улс оронд, орон нутагт тулгамдаж буй асуудлыг их сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд хэрхэн үзэж байна, цаашдын хөгжлийн чиг хандлагыг хэрхэн тодорхойлж байгаа талаар эрдэмтэн судлаачидтай удаа дараагийн олон уулзалтуудыг зохион байгуулсан. Өнөөдөр иргэн бүр мэргэжилтэй, ажилтай, орлоготой, амьдралын стандартыг хангаж амьдрахыг л хүсч байна. Үүнийг хэн, хэрхэн хангах вэ гэхээр төрийн албан хаагч бүрийн үүрэг, зорилго байх ёстой. Иргэддээ төрөл бүрийн зуучлалыг бий болгоно. Мэдээллийг олгох, төрийн хууль тогтоомжийг сурталчлах, тайлбарлан таниулна гэх зэргээр. аливаа технологиуд асар хурдацтай хөгжиж байна. Үүнийг хэрхэн ашиглах вэ, үр ашгийг хэрхэн бий болгох вэ гэж системээр нь авч үзэх л чухал байна.

-Орон нутгийн түвшинд хамгийн сүүлд хэрэгжүүлсэн ажлаасаа товч дурдаач?

-орон нутгийнхаа хувьд хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр ХааИс-тай хамтын ажиллагааны хүрээнд говь нутагт нутагшуулсан шинэ сортын гүзээлзгэнэ бусад жимс жимсгэнийг тариалах, тариаланчдаа сургалт, мэдээ мэдээллээр хангах ажлыг зохион байгууллаа. Боловсролыг чанаржуулах зорилгоор улсын олимпиадад аймгийнхаа нэрийг өндөрт өргөсөн багш сурагчдаа алдаршууллаа.

-Өөр ямар асуудалд анхаарал хандуулж ажиллах вэ?

-орон нутаг хөгжих ёстой. Иргэд хөдөө, сум, аймагт хаана ч чинээлэг хангалуун амьдрах ёстой. уул уурхайгаас орж ирж буй ашгийг эдийн засгийн бусад салбарыг хөгжүүлэхэд чиглүүлэх шаардлагатай. Бизнесийн байгууллагуудын өрсөлдөх чадварыг сайжруулахад анхаармаар байна. Үүний тулд хийх ажил маш их байна. Баг, сум, аймаг, бүс, улсын хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийг томоохон их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагын үйл ажиллагаатай нягт уялдуулж өгмөөр байгаа юм. гэтэл манай улсад өнөөдөр бүсчилсэн хөгжил гэж ярих, бичих хэрнээ бүс нь өөрөө хэр зэрэг санхүүгийн чадавхитай, нөлөө бүхий байна вэ гэдэг анхаарах л асуудал. Бүс нутгийн хөгжил манайд ямар хэрэгтэй юм бэ гэж асуух байх л даа. Бид цөөн хүн амтай, зах зээлийн багтаамж багатай орон. эдийн засгийн өргөжилтийг бий болгох, ажиллах хүчний эрэлтийг хангахын тулд бүсээр авч үзэхээс өөр арга байхгүй.

-Хөгжил, хөгжинө гээд л яриад байх юм. Одоо хөгжөөд байгаа юм алга. Үүний учир шалтгааныг та юу гэж бодож байна вэ?

-Хөгжил хэмээх энэ асуудлыг өрсөлдөх чадвартай нь уялдуулан системийнх нь хувьд авч үзэх, нөгөө талдаа орон нутгийг, өрх бүрийг, иргэн бүрийг, бизнесийн байгууллага бүрийг өрсөлдөх чадвартай болгон хөгжүүлэх асуудлыг зэрэгцүүлэн авч үзэх шаардлагатай. Буурай хөгжилтэй орны нэг зовлон энэ. Бид өнөөдөр бүх юмыг салангид байдлаар нь авч үзэж байна. систем болон салбар хоорондын уялдаа огт алга. энэ л хөгжлийг удаашруулж, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд саад болж байна гэж боддог. Манай аймгийн суманд байгаа нэг жижигхэн бизнесийн байгууллага байна гэж бодъё. тэр компанийн хувьд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ аймгийн, бүсийн, үндэсний болгох улмаар глобал зах зээл рүү хандах боломж, дэмжлэг нь тодорхой байх ёстой. тэгвэл л энэ байгууллага, тэнд байгаа иргэдтэй хамт өсөн дэвжиж, хөгжин цэцэглэнэ. Үүний тулд л төр ажиллах ёстой. төр тодорхой салбар байгууллагыг салангид байдлаар дэмжих бус харин тэдгээрийн хоорондын харилцаа холбоо, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэх ёстой. Харин ч манай аймгийн хувьд уул уурхайтай сумдад бизнесийн орчинд боломж нээлттэй болж байна. Харин уул уурхайгүй сумдад үйлдвэрлэл байгуулж ложистик, дэд бүтцийг нь бий болгож бараа бүтээгдэхүүнийг нь зах зээлтэй холбож өгсөнөөр бүх сумд тэгш хөгжих боломж харагдаж байна.

-Таны сонгогдсон тойрог болох Өмнөговь бол уул уурхайн гол олборлолт, үйлдвэрлэлт явагддаг аймгийн нэг. Уул уурхайн салбарын хөгжил өнөөдөр ямар нөхцөлд байна вэ?

-2016 оны жилийн эцсийн байдлаар уул уурхайн салбар манай улсын ДнБ-ний 18, экспортын 86, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 71, нэгдсэн төсвийн орлогын 25 хувийг бүрдүүлж байна. Өмнөговь аймагт тусгай зөвшөөрлийн тоо 301, тусгай зөвшөөрөл бүхий компаний тоо 202 байгаа ба нийт газар нутгийн 23,2 хувь буюу ашигт малтмалын, газрын тосны тусгай зөвшөөрөлтэй газар нутаг байна. Манай аймагт одоогоор ашиглалтын лицензийг 35 аж ахуй нэгж компани эзэмшиж, үүнээс оюу толгой, таван толгой, эрдэнэс таван толгой, Энержи ресурс зэрэг 12 уул уурхайн компани байнгын үйл ажиллагаа явуулдаг.

энэ салбарын хөгжлийг тодорхойлох хэцүү биш. Нутгийн иргэдийн сэтгэл, санаа бодлоос шууд харагддаг. гэхдээ энэ бас хоёр талтай. нэмүү өртөг шингэсэн, бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нэвтрүүлсэн, ажлын байраар хангасан, орон нутгаас нь ханган нийлүүлэлтийг бодлогоор дэмжих гээд олон асуудлыг иргэд ярьж байгаа. нөгөө талаар байгаль орчны доройтол, цаг уурын эрс тэс уур амьсгал, бэлчээрийн хомсдол, худаг усны хүрэлцээ муу, гүний ус ховордож байгаа зэргээс уул уурхайтай сумдын иргэдийн бухимдал байна. Мөн уул уурхай эрхэлж буй байгууллагын нийгмийн хариуцлагын асуудал, аймаг, сумын төрийн байгууллага болон ард иргэдтэйгээ нягт хамтарч ажиллаж байгаа эсэхээс л энэ салбарын хөгжил тодорхойлогддог. төрийн өмчит компаниуд бол арай өөр байна. Харин хувийн хэвшлийнхний ажиллах стандарт нь иргэдэд тодорхой, нээлттэй, ил тод байх нь иргэдэд илүү ойр байх болов уу.

Улсын төсөвт орлого төвлөрүүлж байгаа, ДнБ-ний голлох хэсгийг бүрдүүлж байгаа гэсэн хэдий боловч уул уурхайн өнгөрсөн хугацаанд хөгжсөн нөхцөл байдлыг судлан шинжилж, тухайн сумын хөгжилтэй уялдуулан ард иргэдийн санаа бодолд тулгуурлан ирээдүйн хөгжлийн төлөвлөлтийг зөв төлөвлөх нь хамгийн чухал асуудал болсон байна.

-Таван толгойг хэрхэн хөдөлгөх вэ гэж яригдаад л байдаг. Та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Ямар ч байсан өрнөөсөө саллаа. одоо эдийн засгийн зөв эргэлтэд орж Монголын ард түмэн нүүрсний ашгаас хувь хүртэхийн төлөө зөв менежмэнт хийнэ гэдэгт итгэж байна. Ер нь бол нүүрсний үнэ гадаад зах зээлд үнэтэй байх энэ цаг үеийг л бид алдаж болохгүй. нөгөө талаар төрийн өмчит компаниудад хөндлөнгөөс нөлөөлөх байдал нэлээд байгаа нь олон нийтэд тодорхой байна л даа. эдийн засгийн эргэлтэд орохын тулд улс төрийн ямар нэгэн булхайгүй, цэвэр бизнесийн зарчмаар ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. эрдэнэт үйлдвэр олон ч жил Монгол улсад үр ашгаа өгсөн. Энэ нь гадаадын хамтарсан хэлбэрээр хувь эзэмшдэг байдал нь нөлөөлж, харилцан хяналт сайтай байсных биз. гэхдээ л сүүлийн жилүүдэд “Эрдэнэт” үйлдвэрийг шахааны бизнесийн орчин болгож татвар төлөлт нь эрс багассаныг нуух юун. Иймд Таван толгойг “Эрдэнэт”-ээс илүү хяналт бүхий хөрөнгө оруулалттай болгох замаар нүүрс боловсруулах, түүхий эдэд тулгуурласан үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллах нь чухал болов уу гэж боддог.

-Эмэгтэй УИХ-ын гишүүдийн албан бус бүлэг байгуулагдсан гэв үү. Эмэгтэй гишүүд ямар асуудалд анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна вэ?

-Хууль дүрмээрээ албан бус ч бүлэг байх ёсгүй юм билээ. Манай эмэгтэй гишүүд олон салбарт ажиллаж байна. Тухайлбал Боловсролын бүхий л салбар чиглэлд хүрч ажиллаж байгаа. эрүүл мэндийн салбарын уналтыг зогсоож зөв менежментээр удирдаж эхэлсэн. нийгмийн салбар чиглэлд дуу хоолойгоо хүргэж байна. Насны хишиг хөтөлбөр, эх олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эцэг эхэд тэтгэмж олгох тухай хууль, Цалинтай ээж хөтөлбөр, гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хууль гээд олон асуудлыг хуульчилж баталлаа. Ингээд зөв, эерэг талаас нь хараад байвал эмэгтэй гишүүдэд хийж байгаа зүйл их бий. Монголын бүх газар, бүх салбарт эмэгтэйчүүд байна. Бодит үр дүнтэй, гарц шийдэлтэй, байгаадаа сэтгэл хангалуун амьдрахын төлөө эмэгтэйчүүд цаг наргүй уралдан тэмцэн амьдарч байна, харин тэднээ дэмжих, хамтран ажиллах нь туйлаас чухал.

-Тухайлбал, УИХ-ын Гантулга гишүүний хүчингийн хэрэг хийсэн гэх мэдээлэлд УИХ дахь эмэгтэй гишүүд яагаад эмэгтэйчүүдийнхээ дуу хоолой болж дуугарахгүй байна вэ гэсэн шүүмжлэл явсан. Та энэ асуудлыг юу гэж харсан бэ?

-Хуулийн байгууллагаараа тогтоогдвол ял шийтгэлээ хүлээх нь зөв. Харин энэ цагт үнэн худал нь мэдэгдэхгүй, хүний нэр төрд халдсан, гүтгэн доромжилсон гээд элдэв хар пиар их байдаг болж. Хэрвээ эвлүүлэг гүтгэлэг бол энэ бохир орчныг зогсоох, хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлэх хэрэгтэй. Монголчууд бид цөөхүүлээ шүү дээ. Ингэж нэг нэгнээ хэмлэсээр байтал бидэн дотор сайн хүн үлдэх болов уу.

-Та улстөрч, УИХ-ын гишүүнийг ямар байх ёстой гэж үздэг вэ?

-улстөрч хүн, уИХ-ын гишүүн аль, аль нь ард иргэд дунд, тэдэндээ ойр байх ёстой гэж үздэг. гаргаж буй шийдвэр, хууль тогтоомж бүхэн хэрхэн хэрэгжиж байна, бодит үр дүн гарч байгаа талаар, ямар түвшинд хэрэгжиж байгаа гээд цогцоор нь харж байж бид амьдралтай, бодитой хууль батлах хэрэгтэй гэж бодож явдаг. Чуулганаар ямар ч хууль орж ирсэн миний хардаг өнцөг нь хөдөөгийн багт, малчдад, сум аймагт амьдарч байгаа иргэдэд ямар үр дүнгээ өгөх нь вэ гэдгийг нь олж харахыг хичээж тухайн хуулийг аймгийнхаа салбар чиглэл бүрт нь хүргүүлэн тэднийхээ санал бодлыг аван хуулийн төсөлд тусгахыг хичээдэг. Ер нь улстөрч хүн үндэсний эрх ашигт нийцсэн бодит шийдвэр гаргаж, ард түмнийхээ язгуур эрх ашгийг хамгаалсан бодлого тодорхойлохын төлөө байх нь чухал.

-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө тойрогтоо хийсэн уулзалт дээр иргэдийн хэлсэн үгэнд бухимдаж “Та нар битгий давраад байгаарай” гэж загнаж байгаа харагдсан. Та энэхүү бичлэгийн талаар байр сууриа илэрхийлэх нь зүйтэй болов уу?

-Тийм ээ, тэр үнэн. Тэр болсон процессыг тэнд байсан нутгийн олон бүгд мэдэж байгаа. ахмадууд энэ байдалд дүгнэлт хийж тэр хүмүүст нэлээд сургамж айлдаж, надаас уучлалт хүсч байна лээ. Хэрээс хэтэрсэн улстөржилт, талцал, хуваагдал зэргээс жирийн ард иргэд бид залхаж байна шүү. Миний баримталдаг зарчим байдаг юм. Үнэн гэж байдаг юм, хүний ёсоор хүнтэй сайхан харьцах нь хамгийн том гавьяа гэж. Хотоос 1000 орчим км, аймгийн төвөөс 320 км, манай хамгийн хол сум, дэд бүтэц муу, зам харгуй амаргүй бараг долоон цаг явдаг. Би гишүүнээр сонгогдсоноосоо хойш таван удаа очсон байна. тэр уулзалтан дээр намайг авлига авсан, хахууль авлаа түүнээсээ чи мөнгө өг гээд нэг бүсгүй загнаад, чиний хийсэн ажил гэж юу байгаа юм гээд аашилж өгсөн. Тэр бичлэг нь надад одоо ч байгаа. Бүр гүтгэсэн доромжилсон бас нэг бичлэг нь хүртэл сумын удирдлагад бий. Би хуулийн байгууллагад гомдол гаргахаар нэлээд материал бүрдүүлсэн, тэр хүнд бас л амаргүй байх болов уу. гэвч миний хувьд хүний мууг үзэхийг урьтал болгомооргүй байна. Хэр баргийн асуудлыг хүлээцтэй сонсоод, дуугүй өнгөрөөх чадвар, зөв үнэний төлөө тууштай тэмцэх зүтгэл, хүний төлөө гэсэн үнэн сэтгэл надад бий.

-УИХ-ын хэсэг гишүүд инновацийг дэмжих лобби бүлэг байгуулсан. Энэ лобби бүлгийн хувьд өнгөрсөн хугацаанд ямар санаачилга, ажлууд хийгдсэн бэ?

-Хамгийн хариуцлагатай сайн ажиллаж байгаа бүлэг гэж хардаг. н.учрал гишүүн асуудал болгоныг тодорхой болгохын төлөө, өргөн хэмжээний санал санаачилга өрнүүлж ажиллаж байна. Инновацийг дэмжих лобби бүлэг нь “Инновацийн бодлого, эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, инновацийн тухай хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, инновацийн үйл ажиллагааг дэмжих санхүүгийн тогтолцоог бүрдүүлэх, инновацийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх, гарааны болон өндөр технологийн компаниудын үйл ажиллагааг дэмжих, технологи дамжуулалтыг дэмжих, оюуны өмчийн хамгаалалт, ашиглалтыг сайжруулах, инновацийн тухай мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах, инновацийн мэдээллийн нэгдсэн сан үүсгэх” зэрэг асуудлуудад анхаарлаа хандуулж байна. Мөн шинжлэх ухаан технологи, инновацийн экосистемийн зураглалыг бий болгоё хэмээн төлөвлөж энэ чиглэлийн судалгааны байгууллагуудтай уулзалт хийгээд байна.

-Таныг МАН-ын анхан шатны байгууллагаас эхлэн ажиллаж ирснийг мэдэх юм байна. Та аймгийнхаа намын хорооны даргын улс төрийн сонгуульт албыг хашиж байсан. Намын гишүүний хувьд намын ямар ажилд оролцоотой байна вэ?

-1999 онд Ман-д элсч ороод залуучууд, эмэгтэйчүүдийн холбоогоор 10-аад жил зүтгэж, намын үүр, хорооны дарга гээд олон сонгуульт ажил хийж байсан. 2009 оноос хойш аймгийн намын хорооны дэд дарга, аймгийн намын хорооны даргаар ажиллаж байгаад улс төрийн дотоод нөхцөл байдлаас болж 2015 онд аймгийн намын хорооны даргаа өгсөн. одоо уИХ-ын гишүүн болон намын Бага хурлын гишүүний хувьд аймаг, сумдын намын хорооны үйл ажиллагааг дэмжих, бүх шатны сонгуульд улс төрийн дэмжлэг үзүүлж оролцох, ард иргэдтэйгээ уулзаж хамтран ажиллах зэргээр нэлээд олон ажлыг хийж гүйцэтгэлээ. Цаашид төлөвлөсөн олон ажил байна. Тэдгээрийг биелүүлэхийн төлөө зүтгэнэ ээ.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдалд хүргэсэн дарга нар хариуцлагаа хүлээж огцор хэмээн танай намын зарим нөхдүүд суулт зарлаад эхэлсэн. Та намынхаа шинэчлэлийн асуудлыг юу гэж ойлгодог вэ?

-Намд шинэчлэл хэрэгтэй юу гэвэл мэдээж хэрэгтэй. Би шинэчлэлийг харахдаа дотоод үйл ажиллагаагаараа, эв нэгдлээрээ, хийж байгаа үйлдлээрээ, бодлого хөгжлөөрөө шинэчлэгдэх хэрэгтэй гэж үздэг. Үнэхээр намынхаа үзэл баримтлалд нийцсэн, хөгжлийн бодлогын төлөө тууштай зүтгэж чадаж байж шинэчлэл өөрчлөлт ярих хэрэгтэй. Ингэж чадаж байна уу гэдгийг намын бага хурлын гишүүд, намын их хурлын гишүүн бүр гүнээ ойлгох хэрэгтэй. Ирээдүй хэтээ харсан бодлогын шинэчлэл өөрчлөлт хийхийг дэмжихгүй хэн байхав.

-МАН-ын дотоод зөрчилдөөн ил боллоо гэлцэж байна. Та намынхаа энэ байдлыг юу гэж харж байна?

-намын дүрмэндээ захирагдана. намын үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг зөв эрүүл талаас нь байнга хардаг. намын гишүүдийнхээ нийтлэг санаа бодлыг сонсохгүйгээр хувийн эрх ашгаа урьтал болгон яваа хэсэг бүлэг хүмүүсийн хүч түрсэн санаа бодлын эсрэг тэмцэнэ. энэ бүх зүйл аяндаа мэдрэгддэг, баримжаалагддаг. улс төрийн дотоод тэмцэл шиг адгийн юм алга. Ер нь дотоод зөрчилөө дарж чадахгүй байж цааш яаж хөгжил ярих вэ дээ. Үргэлж доороос татаастай, хөгжлийн хурдыг сааруулдаг шүү дээ. Иймээс нэгэнт асуудал үүсээд эхлэх бол Монгол Улсын ирээдүйн хөгжлийг жолоодоод авч явах тийм улс төрийн хүчин болтлоо бэхжих, хөгжих хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын чуулган завсарлачихсан. Та юу хийж байна. Тойрогтоо буюу Булган аймагтаа ажиллаж байна уу?

-Сая сайхан наадамлалаа. Булган аймагтаа наадам зохион байгууллаа. Манай аймаг энэ жил сүүлийн гурван жилд амжилттай сайн уралдсан морьдоо цуглуулж шилмэл морьдын уралдааныг зохион байгуулсан.

-Таны морь улсад айрагдаж байсан байх аа. Энэ жил хурд хүч хэр байна?

-Өнгөрсөн 2011 онд улсын наадамд соёолон маань гурваар давхисан. Сая энэ жил эрлийз морьдын уралдаанд “булган бор”-ын үр төл улсын наадамд айрагдлаа. Булган аймгийн уяачдын холбоонд өмнө нь хоёр азарга өгсөн байсан юм. Нэг нь эндчихсэн. Нөгөө азаргаа сумдаараа тойруулж төлийг нь авахуулдаг. Эхнийх нь төл энэ жил сая улсын наадамд аман хүзүүдсэн. Булганчууд маань бөөн баяр л байна. Булган аймагтаа морин спортыг хөгжүүлэх, өв уламжлалыг нь зөв авч явах, уралдааныг зөв зохион байгуулалттай зохион байгуулахыг эрхэмлэж байна.

-Та багадаа хурдан морь унадаг байв уу?

-Би хурдан морь унаж байгаагүй. Аав маань нэгдүгээр баазын жолооч байсан. Тээвэрт явахдаа зундаа ах дүү бид хэдийг хамаатны айлуудад тараагаад хөдөө аваачдаг байсан. Булган, Өвөрхангай, Төв аймгийн Заамар гээд л ах дүүсийндээ орхиж үлдээн ажлын зах зухаас суралцуулдаг байсан. Зургадугаар сараас эхлээд наймдугаар сарын сүүл үед сэрүү орохоор л ирж авдаг байсан. Хүүхдүүд бид морь унаж, адуу, хонь хариулж малд сайн явдаг байлаа.

-Энэ уиХ шинээр бүрэлдээд нэг жилийг ардаа орхилоо. Жилийн хугацаанд ямар үр дүнтэй ажилласан гэж дүгнэхээр байна?

-Би урьд нь төрийн байгууллагуудад цөөнгүй жил ажилласан. Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байлаа. УИХ-д сонгогдоод төрийн түшээгээр ажиллахад төрийн албанд ажиллаж байсан туршлага маань ойр байсан болов уу. Бас хөдөө орон нутагт ажиллаж байсан. Миний хувьд сонгогч нартайгаа уулзаж санаа бодлыг нь сонсох, хуулийн ажлын хэсгийнхэнтэй орой болтол сууж ажиллах, чуулган, байнгын хорооны хурлуудын завсраар төсөл хөтөлбөрүүдтэй танилцах зэргээр ачаалалтай тун завгүй өнгөрүүллээ. Энэ жил чуулганаар олон хуулиуд батлагдан гарлаа. Хуулийн ажлын хэсгүүдэд орж ажиллалаа. Хоёр ч хуулийг өөрөө ахалж суусан. Миний санаачилсан хуулийн нэг болох авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад авто замын чанарыг сайжруулахад хатуухан заалт өөрчлөлтийг оруулсан гэж үзэж байна. Нэгдүгээрт, техник технологи талаас нь хатуу харах, хоёрдугаарт хяналтыг сайжруулах, гуравдугаарт баталгаат засварын хугацааг нэг жил байсныг гурван жил болгосон. гурван жилийн хугацаанд зөвхөн гүйцэтгэгч компани хяналт тавиад зогсохгүй хяналт тавьдаг байгууллагад хариуцлагыг нь хамт хүлээлгэхээр болсон. Ингээд хяналтын инженерүүд хариуцлага хүлээдэг болж байгаа нь зөв механизм юм. үүнчлэн “Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль”-ийн төсөл уИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж батлахад бэлэн болсон байгаа. Хуулийн төслийг боловсруулахын өмнө санал авч, малыг эрүүлжүүлэх, мал эмнэлгийн тогтолцоог боловсронгуй болгож, чанар хүртээмжийг сайжруулах, малын гаралтай түүхий эдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаар санал сонсож, гарц гаргалгааг ярилцаж байсан. уг хуульд төрийн механизмын хяналт шалгалтыг сайжруулахын тулд дээрээсээ доошоо чиглэсэн шууд босоо удирдлагатай болгож байна. Яамнаас гарсан шийдвэр сум, багийн тасгийн малын эмч дээр шууд очих бололцоо бүрдэнэ. урьд нь тухайн аймаг хүмүүсээ томилчихдог, хариуцлагыг тэр хавьдаа тооцдог байсан. Бразилийн эрүүл мэндийн салбарын сайдын хэлсэн алдартай нэг үг байдаг л даа. 150 сая малын нэг л тун вакцины хариуцлагыг би шууд хариуцна гэж хэлсэн үг байдаг. энэ нь хариуцлагын тогтолцоо маш сайн байгааг харуулна. Ер нь мал аж ахуйг хөгжүүлэхэд малын эрүүл байх эсэхээс шалтгаалаад малын ашиг шимийг хүртэх, эдийн засгийн эргэлтэд орох эсэх шалтгаалдаг. гадагшаа махаа экспортлоход малын өвчин саад тээг болж байна шүү дээ. Өнгөрсөн жил БнХау-ын мэргэжлийн хяналтын газрынхантай хамтарсан хэлэлцээр хийж гадагшаа мах гаргах тухай яг тохиролцож байтал манайд малын өвчин гарчихсан. тэгэхээр малын өвчлөлийг хүнийхээ хэмжээнд хүртэл анхаарч үзэн чанарын шаардлагыг сайтар тавихгүй бол эргээд малын махаар дамжин хүний эрүүл мэндийн асуудал ч яригдана. Үүнд хатуу хяналт тавьж төрийн механизмыг сайжруулахад анхаарсан хууль болсон гэж хэлэх байна.

-Манай улс Олон улсын Валютын санд хамрагдахын тулд долоон төрлийн татвараа нэмсэн. Улс орны эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-2012-2016 он хүртэл эрх барьж байсан Засгийн газрыг улс орныг ийм хүнд байдалд оруулчихсаныг хараад үнэндээ зүхэх нь битгий хэл хэлэх ч үг олдохгүй харуусдаг. Өнгөрсөн хугацаанд 7.2 тэрбум ам.долларын өр зээл авсан байна. Хэрэв энэ мөнгө эдийн засагт зүй зохистойгоор хүрч наалдаж чадсан бол Монгол улсын хөгжил гайхалтай сайхан байх боломж байсан. Шулуухан хэлэхэд урьдах засгийн газрын алдааг засахын тулд татвар нэмэх шийдвэрт яах аргагүй хүрсэн. Манай ардын нам 60 гаруй хувийн рейтинг өндөртэй байсан бол жил хүрэхгүй хугацаанд доошоо ортлоо буулаа. Хэн ч гэсэн ард түмэндээ таалагдахгүй шийдвэр гаргахыг хүсэхгүй. гүйж яваад өөрийгөө дэгээдээд унагадаг хүн гэж байдаггүй. тэрэнтэй адилхан ард түмний итгэлийг авч гарч ирчихээд өөрөө өөрсдийгөө татаж унагаах шийдвэрүүдийг сайн дураараа гаргаад явах тэнэг хүмүүс биш. улс орны эдийн засгийг сэхээнд оруулахын тулд хүссэн хүсээгүй ийм шийдвэр гаргахаас аргагүй болоод шийдвэрлэсэн. одоо олон шалгалтууд хийгдэж байгаа. төрийн өмчит компаниудад шалгалт хийхэд маш их алдаатай зүйл илэрсэн. нэг их наяд төгрөгийн алдагдал гарсан. Хөгжлийн банк 1.3 их наяд төгрөгийн алдагдалтай. Монголбанкин дээр 3.5 их наяд төгрөгийн алданги гарсан. Ийм ноцтой байдал үүсгэснийг ард түмэн учрыг нь сайн мэдэхгүй байх нь аргагүй.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа МАН-ын шинэчлэлийг ярьж, намын удирдлагуудад хариуцлага тооцохыг шаардаж эхэллээ. Та үүнийг юу гэж харж байна?

-сая Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дүн тавьсан ард түмэнд гомдоод байх зүйл алга. гагцхүү ийм хүнд нөхцөлд орхисон урьдын засгийн газарт хэлэх үг даанч алга. Ямар сайндаа Монголбанкны золжаргалыг шоронд хийгээч гэж хэлж байхав. Манай намын хувьд намын Их хурал удахгүй хуралдана. Хурлаар алдаа оноогоо ярилцаж дүгнэлтээ хийнэ. Ялагдал хүлээсэн юм чинь хариуцлага тооцох тухай тодорхой хэмжээгээр яригдах байх. Бодит байдал дээр 160 мянган гишүүнтэй намын дарга байна гэдэг маш их хариуцлага, шалгарч гарч ирэхээс эхлээд чадвартай хүний шинж, үнэлгээ юм. Манай намд шинэчлэл байнга л явагддаг. Хэдэн хүн гэнэтхэн нэг юм яриад шинэчилчихдэг ч биш. нэг хэсэг нь шинэчилнэ гэхээс илүүтэй намынхаа хурлаараа сайн, муугаа ярилцаж таарна.

-ОУВС-д манай улс хамрагдчихлаа. Яг ямар үр дүн гарах юм бэ?

-Хэрэв валютын санд орохгүй байсан бол ямар нөхцөлд байх байсан бэ гэвэл маш эрсдэлтэй, эдийн засаг зогсох аюулд хүрэхэд ойрхон ирсэн байсан. Бид зодуулж цавчуулсан ч хамаагүй улсынхаа эдийн засгийг сэргээх гэдэг сонголт дээр шийдэл гаргасан. валютын сан татваруудаа нэм, халамжийг хас цоорхой сав шиг байдгаа боль. Банкны системээ сайжруулахыг зөвлөсөн. Өөрсдөө очиж шалгалтаа хийнэ гэсэн. одоо удахгүй шалгалтууд хийгдэж эхэлж байна. Манай улс урьд нь зээл энэ тэрээр өчнөөн мөнгө орж ирэхэд дахин эргэж төлөгдөхгүй зам барих гэх мэт хөрөнгө оруулалтад зарцуулчихсан. Үүнийг зээл өгсөн нөхдүүд илхэн харж байгаа шүү дээ. түүнийхээ оронд байнгын эргэлт өгөхөөр эдийн засгийг хөдөлгөөнд байлгах хөрөнгө оруулалтад зарцуулсан бол үр дүн өндөртэй байх байсан. олон улсын валютын санд хамрагдсанаар төсөв эрүүлжиж, банкны системээсээ эхлээд эрүүлжиж эдийн засгийн хөгжил зөв голдрилдоо ороод явна гэсэн хүлээлттэй байна.

-Та тойрогтоо байнга ажиллаж байдаг гишүүдийн нэг. Ойрд ямар ажилтай сууна?

-Бид олон жилийн турш дээр дооргүй тавантолгой, оюу толгой, зам, дэд бүтэц зэрэг томоохон хөрөнгө оруулалтыг хангалттай ярьцгаалаа. Өнгөрсөн хугацаанд харахад орон нутагт иргэдийн амьжиргаа орхигдож ирсэн нь үнэн. Яг иргэддээ хүрсэн бодит хөрөнгө оруулалт, улсын дэмжлэг үгүйлэгдэж байгаа нь илт. сүүлийн жилүүдэд ажлын байр бодитоор нэмэгдсэн зүйл алга. Миний харж байгаагаар жижиг дунд үйлдвэрлэл, өрхийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, гадагшаа экспортолдог байхыг зорих нь бодитой амьжиргаа гэж харж байна. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх төсөл дээрээ энэ зун сууж, бэлтгэл ажлаа хангана. Ингээд 2018 оны төсөвт тодорхой мөнгө суулгахыг зорьж байна. Хөдөө орон нутгаар яваад үзэхээр ногоо тарихаас эхлээд ажил эрхэлье гэсэн хүмүүс олон байна. Чухам яаж хийх учраа тэр болгон олохгүй байх шиг байна. Малынхаа ашиг шимийг боловсруулж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах сонирхол малчдад байна. Үүн дээр л төрийн бодлого хэрэгтэй. Хүмүүсийг хувиараа аж ахуй эрхлэх, бизнесийн гараагаа эхлэхэд нь сургамаар байна.

-Та аймагтаа “Чацаргана” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа гэв үү?

-Би Булган аймагтаа “Чацаргана” хөтөлбөр санаачлан эхлүүлсэн байгаа. нэг иргэн нэг га талбайтай байя. нэг га-гаас жилдээ 20 гаруй сая төгрөгийн ашиг олно. нэг хүн жилдээ 20 сая төгрөгийн орлоготой буюу сарын хоёр сая орчим төгрөгийн цалинтай гэж бодоод үзэхэд болж байгаа биз дээ. “витафит” компани гэхэд ундааныхаа сиропоо гаднаас авч байна. Яагаад Монголоосоо авч байж болохгүй гэж. Бид иргэдээ сургаад дэмжээд өгвөл хийх, хөдөлмөрлөх үнэхээр сонирхол өндөр байна. Манай улс гаднаас заавал идэх төмсөө хүртэл авах ёстой биш. Хүнсний хэрэгцээгээ бүрэн хангачих боломж байна. тиймээс би жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх төсөл дээр маш нухацтай анхаарч байна. Ерөнхий сайдтай сая уулзаж ярилцахад дэмжиж байна лээ. Үүний сацуу боловсролыг дэмжих тал дээр анхаарахыг зорьдог. аймагтаа “оюутан зөвлөх” хөтөлбөрийг жил бүр хэрэгжүүлдэг. нэг чуулганы хугацаанд аймгаасаа шилдэг 10 гаруй хүүхдийг сонгон авч, өрийн ордонтой танилцуулж, төрийн ажил ямар байдлаар явдгийг танилцуулж, ажлын дөр суулгадаг. Шилдэг хүүхдүүд дотроосоо зарим нэгийг нь ажилд оруулах нь бий. одоо манай аймагт шижигнэсэн олон сайхан залуучууд ажиллаж байна шүү дээ. Ер нь би сардаа дор хаяж хоёроос дээш удаа Булган руугаа явсан байдаг юм билээ. Их ажлынхаа хажуугаар заавал орон нутагтаа анхаарч ажиллах үүрэгтэй гэж ойлгодог. аймаг, орон нутаг төсвөө батлахад нь хүртэл зөвлөж, уялдаа холбоотой ажиллахыг эрхэмлэдэг. орон нутагт урьд нь ажиллаж байсны хувьд төр засагтай уялдаа холбоотой ажилласнаар үр дүн сайн байна гэдгийг анзаарч ажилладаг.

Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн удирдах түвшний ажилтанд коачинг /coach/ хийх, карьерын зөвлөгөө үзүүлэх эрхтэй Монголын анхны мэргэжилтэн Ж.Номинг уншигчдадаа танилцуулж байна. Тэрээр Лондоны “International University of America” сургуулийг бизнесийн удирдлагын чиглэлээр төгсөж, эх орондоо сэтгэл зүйчийн мэргэбжил эзэмшсэн. Хувь хүний ажлын бүтээмж болон шинээр ажилд ороход юуг анхаарах вэ гэсэн сэдвийн хүрээнд Ж.Номинтой ярилцлаа.

---

-Та юуны өмнө хийж буй ажлынхаа талаар танилцуулахгүй юу?

-Би Сингапурт төвтэй “Mongolia Talent Network” компанид ажилладаг. Энэ компани хөдөлмөр зуучлал явуулдаг. Нэг талд байгууллагууд маш мундаг чадвартай ажилтныг хаанаас олох вэ гэж хайж байдаг. Нөгөө талд нь өндөр боловсролтой залуучууд өөрийн хүссэн ажилдаа орж чадахгүй ажил эрж байдаг. Энэ хоёрыг холбогч байгууллага бол манайх. Хүний нөөц юм шиг мөртлөө борлуулалтын ажил хийдэг. Өдөр тутамдаа хүмүүстэй уулзана, хүмүүсийг ажилд зуучилна. Тэр хүнтэй уулзаж ярилцаад, тухайн хүнд ажил “зарна” гэдэг тухайн хүний сэтгэлзүйг судалж байгаагаас ялгаагүй. Манайх олон улсын нэр хүндтэй компаниудад тэр дундаа захирлын удирдлагын түвшний ажилд зуучилдаг. Хийж буй ажилтайгаа уялдаад сүүлийн үед хувь хүний хөгжил, карьер зөвлөгөө хийдэг болсон. Карьерын зөвлөгөө үзүүлэх, удирдах түвшний ажилтанд коачинг /coach/ хийх олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн сургагч багшийн эрхийг авсан.

-Ажилд орох гэж буй хүмүүс юуг хамгийн түрүүнд анхаарах ёстой вэ. Ямар ажил хамгийн их эрэлттэй байна вэ?

-Олон улсын байгууллага, Монголын томоохон компаниудаас санал ирүүлсэн шалгуурт нь тэнцсэн хүнийг бид олж өгдөг. Тиймээс бид эхэлж уулзаж ярилцлага хийж хэлний мэдлэг, хувь хүний зан байдал бүх мэдээллийг нь шалгадаг. Англи хэлтэй малын эмч гэсэн захиалга орж ирвэл бид зайлшгүй хайж олох ёстой. Болохгүй бол Монголоосоо гарч хүнээ хайна. 20 гаруй мянган хүний мэдээллийн сантай. Олон улсын байгууллагуудын тавьдаг эхний гурван шаардлагын нэгд англи хэл зайлшгүй орж байна. Ажилд орохын тулд юуны өмнө CV буюу анкетаа зөв бичиж сурсан байх хэрэгтэй. Миний ажигласнаар уул уурхай хөгжиж байх үед гадаадад төгссөн хэлтэй залуучуудад ажил олдох боломж маш өндөр байлаа. Сүүлийн хоёр жилээс шалгуур өндөрссөн. Хэлний мэдлэгээс илүүтэй ажлын туршлага чадварыг нь үнэлдэг болсон. Компаниудын хувьд гадаад, дотоодод төгссөн нь тийм их хамаатай биш.

Хамгийн их чухалчилдаг зүйл нь: Нэгдүгээрт, ажлын туршлага. хоёрдугаарт, эерэг хандлага, хэр бүтээлч байж чаддаг юм. Гуравдугаарт, тогтвор суурьшилтай ажиллах эсэх, хэтийн зорилго. Дөрөвдүгээрт, өөртөө итгэх итгэл гэсэн дөрвөн зүйлийг чухалчилдаг. Хамгийн эрэлттэй мэргэжил гэвэл санхүүгийн менежер, нягтлан, борлуулалт маркетингийн менежерүүдийг нэрлэх байна. Мөн нарийн мэргэжлийг сонирхдог болсон. Малын эмч, агрономич, айтигийн тодорхой чиглэлийн инженер гэх зэрэг олноор сурдаггүй нарийн мэргэжлийг сонирхох хандлага байна.

–Ажлаа хийж байгаа хүнд боломжийн санал тавьснаар тухайн хүн ажлаасаа шууд гардаг уу. Энэ нь ажлын байр хадгалж буй компанидаа сөрөг нөлөө үзүүлэх үү?

-Боловсролтой, чадварлаг хүн дийлэнхдээ ажилтай байж таардаг. Бидний гол зорилго бол ажиллаж байх хугацаанд нь тухайн хүнд бүх боломжийг нь танилцуулах. Ийм төрлийн ийм цалинтай ажил гарч ирлээ, танд ийм боломж байна гэдгийг танилцуулдаг. Зарим хүнийг харахад нэг газраа удаан ажиллахгүй үсчээд яваад байдаг. Энэ нь карьерын хувьд том алдаа юм. Бид тийм хүмүүст зөвлөхдөө “Та дор хаяж одоогийн ажиллаж байгаа газраа хоёроос дээш жил ажиллах хэрэгтэй” гэж зөвлөдөг. Ер нь тухайн хүн амьдралынхаа туршид хүсч мөрөөдөж байсан, зориглоод шийдвэр гаргаж чадахгүй байхад нь бүхий л боломжийг танилцуулж, шинэ ажил олж өгнө гэдэг сайхан. Хүмүүс мэдээлэлгүйгээсээ болоод өөрт бий болох боломжоо тэр болгон мэддэггүй. Хаана, ямар ажлын байр байгаа талаарх мэдээллийг гүйцэд аваагүй байдаг. Бид сургалт явуулж хувь хүнийг өөртөө итгэх итгэлийг нь нэмэгдүүлдэг. Ажилд зуучилж байхдаа карьерын зөвлөгөөгөө ч өгдөг. Ихэнх хүмүүс амьдралыг маань өөрчиллөө гэж талархдаг.

–Ажилдаа амжилт гаргаж, ахиж дэвших зөвлөгөө өгдөг гэлээ. Карьертаа өөрчлөлт хийх гэж буй хүмүүс юуг тооцож үзэх ёстой вэ?

-Хамгийн түрүүнд өөрийн карьерийн зорилгыг маш сайн тодорхойлох ёстой. Өөрийгөө илүү таньж мэднэ гэсэн үг. Би 10-20 жилийн дараа хаана баймаар байна, би карьерийн ямар төвшинд байх юм, би ямар ур чадвартай вэ гэдэг асуултыг өөрөөсөө байнга асуух хэрэгтэй. Санхүүгийн хувьд эрсдэл дагуулахгүйгээр шилжилт хийх нь чухал. Дан ганц мэдрэмжиндээ суурилаад өөр ажил хайна гэдэг карьерийн хувьд том алдаа. Тухайн ажиллах гэж буй компани, салбараа маш сайн судлах хэрэгтэй. Үнэхээр ажлаа солих гэж байгаа бол шалтгаанаа зөв ол, санхүүгийн хувьд эрсдэл дагуулахгүйгээр шилжилт хийх нь чухал. Ажлын газраа солихоосоо өмнө одоо байгаа газраа бүх боломжийг ашиглаж үзэх хэрэгтэй. Ихэнх хүмүүс байгууллага дотроо байгаа боломжийг олж хардаггүй. Гэтэл байгууллага дотор жинхэнэ хөрвөх, карьераа солих боломж байж байдаг. Олон улсын карьерийн зөвлөгч нар ажлаа богино хугацаанд солих нь сайн зүйл биш гэж зөвлөдөг. Ялангуяа нэг жилээс доош хугацаанд ажиллаж байгаа бол ажлаа солих тухай яриад ч хэрэггүй. Нөгөөтэйгүүр, тогтвор суурьшилтай байна гээд нэг байгууллага, нэг хэлтэстээ 10 жил ажиллаж байгаа бол карьерийн хувьд яав ч зөв биш. Энэ асуудлыг яаж шийдэх ёстой юм гэхээр, чиний хийж байгаа ажил хэт амархан санагдаад эхэлвэл чамд ямар нэгэн шинэ зүйл хэрэгтэй гэсэн үг. Зарим хүмүүс 10 жил нэг байгууллагад ажиллаж байгаа хэрнээ өөр өөр хэлтэс рүү орж үзээд, олон зүйл сураад, түүндээ их сэтгэл хангалуун байдаг. Салбарын ялгаа бас үүнд нөлөөлнө.

-Тэгвэл ажиллах компаниа сонгохдоо ямар хүчин зүйлүүдийг харгалзаж үзэх шаардлагатай вэ?

-Хамгийн түрүүнд компаниа сонгохдоо дараах асуултыг өөртөө тавьж, хариулт олох хэрэгтэй. Чи өөрийгөө тэр компанид 5,10 жилийн дараа хаана байхаар харж байна. Чиний зорилго компанийн зорилготой хэр нийцэж байна. Чиний зорилго, компанийн зорилготой ямар нэгэн байдлаар огтлолцох ёстой. Тухайн компани ямар соёлтой юм, тэр нь чиний эрхэмлэдэг зарчимтай хэр нийцдэг юм. Санхүүгийн хувьд чамд ямар боломж олгож байна. Өдөр тутам ажиллахад чамд шинэ зүйл сурах боломж хэр их байх вэ. Тухайн компани хэр найдвартай вэ, урт хугацааны турш тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах уу, хэр ирээдүйтэй вэ гэх мэт зүйлсийг бодолцож үзээрэй гэж зөвлөх байна.

-Сүүлийн үед улстөрчид, бизнесмэнүүд шийдвэр гаргахдаа амжилтын зөвлөгөө авдаг болсон гэсэн үү?

-Гадаадын томоохон компаниуд дэргэдээ карьерийн амжилтын хөтлөгч сэтгэл зүйчтэй байдаг. Ийм шийдвэр гаргах гэж байна. Энэ зөв үү буруу юу гэдэг ч юм уу байнга асууж зөвлөгөө авдаг. Манай Монголд ч ялгаагүй удирдлагын түвшний хүмүүс карьерийн зөвлөгөө авах сонирхолтой болжээ. Сүүлийн нэг жилээс улстөрчид, бизнесмэнүүд карьерийн зөвлөгөө авахаар санал ирүүлж байна. Олон улсын карьерийн зөвлөх эрхтэй сургагч багшийн хувьд тогтмол уулзаж, шийдвэр гаргаж амжилтад хүрэхэд нь нөлөөлөхийг хичээж ажилладаг. Миний хувьд хувь хүний хөгжил ур чадварыг нь хөгжүүлж өөрөө чухам юу хүсч байна вэ гэдгийг нь нээн харуулахад түлхүү анхаардаг. Хүний хандлагыг өөрчлөх хамгийн хэцүү ч аажим аажмаар тухайн хүний юу хүсч, юунд хамгийн дурлаж, цаг заваа зарцуулдагийг нээж өгснөөр тухайн хүнээс хүлээж ч байгаагүй амжилт гардаг.

-Таны нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ. Их эртэч хүн гэж сонслоо?

-Өглөөний хүн гэж хэлж болно. Өглөө 4:30 цагийн үед босоод 30 минут орчим тухайн өдрийн хийх ажлын төлөвлөгөөгөө гаргана. Нэг цаг орчим дасгал хийнэ. Үүний дараа 1-1.30 минутыг ном уншихад зориулдаг. Ингээд 9:00 цагт ажилдаа очдог. Миний анзаарч байгаагаар өглөөний цагийг хэн ч авч чаддаггүй. Ажлын цаг бол их хурдан өнгөрнө. Манай ажлын онцлог их хурдацтай, олон ажлыг зэрэг амжуулах болдог. Тэгээд ажлын цагийн дараа 18.00 цагаас хойш Lean In, Global Shapers, Women Leadership

гэх мэт хүний хөгжлийн өөрийн сонирхдог нийгмийн үйл ажиллагаануудад идэвхтэй оролцдог. Мөн залууст зөвлөгөө өгөх, уулзалт хийх гэх мэтээр өнгөрдөг.

Өөрийгөө тасралтгүй хөгжүүлэх тал дээр анхаарч, үргэлж шинэ зүйл сурч, шинэ зүйл мэдэж авахыг эрмэлздэг. Би аливаа ажлыг хийж гүйцэтгэхдээ урт хугацаан дахь үнэ цэнэ, үр дүнг нь харахыг чухалчилдаг. Тийм учраас өнөөдөр бүтэхгүй байгаа, жижиг сажиг асуудлуудад сатаараад байдаггүй. Тууштайгаар урагшлах нь чухал гэж үздэг.

-Та оюутан, залууст үнэ төлбөргүйгээр лекц уншдаг юм билээ. Энэ нь таны хувьд ямар үнэ цэнийг дагуулдаг вэ?

-Би цаг зав багатай ч гэсэн оюутан залууст зориулж лекц уншихдаа дуртай байдаг. Ажил сурлагадаа яаж амжилтад хүрэх үү, гадаад руу сургуульд явахын тулд CV анкет яаж бөглөх үү, амжилтанд хүрэх нууц зэрэг хувь хүний хөгжлийн лекц голдуу уншдаг. Саяхан Анагаах ухааны сургуулийнхан лекц тавиад өгнө үү гэж урьсан. Миний хувьд нийгэмдээ оруулж буй өөрийн хийж чадах хөрөнгө оруулалт энэ гэж үзээд их сургуулийн оюутан, арван жилийн сурагч нарт үнэ төлбөргүйгээр сургалтаа явуулдаг. Оюутан залуус маань чиглүүлээд урмаар дэмжээд өгвөл бүхнийг сурч мэдэж, боловсрох боломжтой нь сайхан шүү. Аливаа хүн өөрөө өөрийгөө олох хэрэгтэй. Юу хүсч байгаагаа бүр цаг гаргаж тунгаан бодож, өөрийн сонирхол ур чадвараа танин мэдэж олох хэрэгтэй. Хүн гэдэг төөрч будилсаар зорилгодоо хүрч чадахгүй байх нь үнэхээр харамсалтай санагддаг.

-Цаг үргэлж сурч боловсорч, шинийг эрэлхийлдэг таны дадал зуршил юунаас эхтэй байв. Таны цаг хэмнэх сайн арга тань юу вэ?

-Би багадаа өвөө, эмээ дээрээ өссөн. Миний өвөө А.Дашдорж Завхан аймагтаа удирдах түвшний ажил олон жил хийсэн хүн. Өвөө маань намайг сургуульд ороогүй байхад самбар, шохой барьчихсан тоо бодуулж, уншуулж сургаж байсан. Анхны багш болсон өвөөгийнхөө буянаар аливаа зүйлийг ухаж ойлгох, сурч мэдэх хүсэлтэй болсон байх. Урьд нь миний бие өвдөж, олон цагаар хэвтэх шаардлагатай болж байсан үе бас бий. Тухайн үед юуг хамгийн сайн ойлгосон бэ гэвэл өөрийгөө сорьж суралцаж байж амьдралын амтыг, ажлын сайхныг мэдрэнэ гэдгийг анзаарч сонсч чадсан. Одоо миний хамгийн чухал зуршил бол нэгдүгээрт төлөвлөх. Төлөвлөгөөгөө гаргахдаа хувийн, ажлын гэж хоёр хуваагаад дотор нь хамгийн чухал хийх ёстой зүйл, хамгийн хурдан хийх ёстой зүйл, урт хугацаанд илүү үнэ цэнээ өгөх ёстой зүйл, хойшлуулж болох гэх мэтчилэн ангилдаг. Хоёр дахь чухал зуршил бол унших. Би жилд 100 ном уншина гэж төлөвлөдөг. Ойролцоогоор бодвол долоо хоногт 2-3 ном уншина гэсэн үг. Өдөрт ямар ч байсан 100 хуудсыг уншчихдаг. Гуравдугаарт, өдөрт нэг цаг тогтмол дасгал хийдэг. Хүн ер нь дасгал, хөдөлгөөн биеийн хүчний ажил хийхгүйгээр хурдан ядарч, сульддаг. Өдөр бүр дасгал хийгээд ирэхээр энергийн түвшин нэмэгддэг. Энэ гурван зуршлыг их олон жил, тууштай мөрдөж байна.

-Унших номоо ямар шалгуураар сонгодог вэ. Тогтмол ном уншсанаар танд мэдрэгдсэн зүйл юу байв?

-Би ном уншихдаа гурав дөрвөн хэсэгт ангилчихдаг. Хувь хүний хөгжил, карьерт хэрэгтэй, уран зохиолын ном, түүхийн ном, намтар, хүнд төрлийн ном гэж хувааж байгаад бүгдийг зэрэгцүүлээд уншдаг. Ном уншсанаар өөрт мэдрэгдсэн хэд хэдэн мэдрэмжээ хуваалцъя. Ном унших тусам хүн илүү даруу төлөв болдог болов уу. Ном уншаад ирэхээр өөрийгөө үнэхээр юу ч мэддэггүй юм байна даа. Дэлхий ертөнцөд маш олон сурах зүйл байгаа юм байна. Амьдрал тэр чигээрээ эрдэнэс гэж хардаг. Мөн бүх зүйлийг эерэгээр хардаг болдог. Тогтмол ном уншаад байхаар хажууд байнга зөвлөгч дагаж яваа юм шиг санагддаг. Хүн гэдэг анхнаасаа би төвтэй байдаг. Би л сурч мэдье гэж зорьдог байсан бол одоо ахмад туршлагатай хүмүүстэй уулзаж санал бодлоо солилцоод ирэхээр аандаа би бол яах вэ. Хүн мөнх биш. Нэг өдөр үгүй боллоо гэхэд миний дотор байгаа ертөнц тэр чигтээ алга болно. Тэгэхээр сурсан мэдсэн зүйлээсээ нэг, хоёр хүнд ч гэсэн хэлж өгч, нийгэмдээ эерэг өөрчлөлтийг бага ч болтугай яаж оруулах вэ гэдэг дээр толгойгоо гашилгадаг болчихож.

–Таны ойрын зорилтыг сонирхъё?

-Олон зорилттой байгаа. Хувь хүний хөгжлийн сургалтаар дэлгэрэнгүй программ хийж байгаа бөгөөд удахгүй дуусах гэж байна. Ингэхдээ карьерийн зөвлөгөө өгөх тодорхой арга барилыг гаргаж ирж, Монголын хөрсөнд буусан монгол хүний оюун ухаанд таарсан аргыг гаргах юм. Залуучууддаа зориулж хэрхэн амжилттай ажиллах тухай ном бичиж байгаа. Мөн сэтгэл зүйн багц сургалтын аргыг гаргая гэж төлөвлөж байгаа. Сэтгэл зүйн стресст орсон үед хэрхэн гарах вэ гэдэг судалгаагаа хийж байна. Миний хийж буй ажилтай холбоотойгоор удирдлагын түвшинд хэрхэн амжилттай ажиллах вэ, тухайн компани өөрийн гэсэн соёлыг хэрхэн бий болгож хэвшүүлэх вэ гэдгийг сонирхон судалдаг. Гадаад хүмүүс Монголд ирж хөрөнгө оруулж, бизнес эрхлэхдээ соёлын шоктой эхлээд нүүр тулгардаг. Манай компани монгол хүн бизнесийн ямар соёлтой юм бэ гэдэг судалгааг Монголд анх удаагаа хийж, бизнесийн соёлын сургалтыг хийсэн. Монгол хүн, гадаад хүн хоёрын дунд аливаа зүйлд хандах хандлага, итгэлцэл, хошин шогийн мэдрэмж зэрэг соёлын ялгаа маш өөр байдаг. Энэ чиглэлээр ОХУ, БНХАУ-д очиж амьдарч, ажиллаж туршлага судлахаар төлөвлөсөн байгаа.

МАН-ын зарим гишүүд намынхаа удирдлагуудтай хариуцлага тооцох талаар
хэвлэлийн хурал өчигдөр хийлээ. Тэд “МАН-ын гишүүдийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөн”
үүсгэн байгуулжээ. Хэвлэлийн хуралд оролцсон намын гишүүд ингэж ярьж байв.

МАН-ын гишүүн МУСТА Ш.БАТСУУРЬ: -Би МАН-ын гишүүнээр 2008 онд элсэн орсон. Миний өвөө, аав энэ намд насаараа зүтгэж байсан. МАН-ын жирийн гишүүний хувьд намынхаа алдаа завхралыг дуугүй хараад сууж чадахгүй. МАН бол ард түмний нам байхаа больсон талаар жирийн гишүүд хэлж ярьж байна. Харин дарга сайд, ах дүү хамаатан саднаараа нийлсэн, албан тушаал горилсон, олигархийн бүлэглэлийн нам болж хувирсан. Жирийн гишүүдийнхээ үгийг сонсдоггүй, тоодоггүй болсон. Тиймээс МАН-ын шинэчлэлийг хийх цаг ирсэн. МАН-ын шинэчлэлийг МАН-ын эгэл жирийн гишүүд бид хийнэ.

МАН-ын гишүүн Л.Атар: -Бид хөдөлгөөнөө эсэргүүцлийн хөдөлгөөн гэж нэрлэсэн. Үнэхээр эсэргүүцэхээс өөр арга алга. Шударга байхаасаа айдаг, эмээдэг болжээ. МАН-д дотоод ардчилал ус агаар шиг хэрэгтэй байна. Би дарга нарт таалагдахгүй үг хэлж, шүүмжилснийхээ төлөө хөөгдөхдөө хүртэл тулж явсан удаатай. МАН-ын жирийн гишүүд бид намыг ялагдсан үед ч гудамжинд гишүүдтэйгээ хөтлөлцөөд намаа ялуулахын төлөө ажилласаар л ирсэн. Тэгэхэд Д.Амарбаясгалан гадаадад гэдсээ илээд хэвтэж байлаа. Бид намын ардчиллын төлөө шат дараалсан олон арга хэмжээг хийнэ.

Нийслэлийн МАН-ын хорооны дэд дарга М.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Та бүхэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөн байгуулжээ. Энэ хөдөлгөөний гол зорилго юу юм?

-Би МАН-д элсээд 16 жил боллоо. Энэ хугацаанд чин үнэнч шударгаар намдаа зүтгэж ирсэн. МАН бол зөв нам. Зөв нам учраас хариуцлагын тогтолцоо зөв байж улс төрийн соёлыг тогтоох ёстой. Энэхүү зарчмыг бий болгохын тулд шаардлага гаргасан. МАН-ын гишүүдийн хөдөлгөөнийг бид байгуулсан. Энэ нь хэн нэгэн хүнийг огцруулаад хариуцлага тооцоод тарах хөдөлгөөн биш. Цаашдаа шат шатанд зөв зүйлийг бий болгохын төлөө явна. Эхний удаад бид МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгаланд шаардах бичиг хүргүүлж байна. МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ерөнхий менежер Д.Амарбаясгалан нь сонгуулийн үйл ажиллагаанд намын анхан шатны байгууллага болон гишүүд дэмжигчдийнхээ хамтын удирдлага, эв нэгдэл, дотоод ардчилал, шударга зарчмыг баримтлан ажиллаж чадаагүй. Мөн дотоод удирдлагаар хангаж, оновчтой үнэлэлт дүгнэлт өгч шийдвэр гаргаагүй учраас бид ялагдлаа. Иймээс улс төрийн соёл гарган Д.Амарбаясгаланг өөрийн хүсэлтээр хариуцлагаа хүлээж ажлаа өгөх мөн МАН-ын гишүүд идэвхтэн, дэмжигчдээсээ уучлал гуйж огцрох өргөдлөө өгөхийг шаардаж байна.

-Намын хурлаараа сонгуулийн хариуцлагыг тооцож болдоггүй юм уу?

-Сүүлийн жилүүдэд намын хурал гэж хадаг яндартай нэгнээс нөгөөд албан тушаалаа өгөх зарчмаар явж ирснийг таслан зогсоох хэрэгтэй болжээ. МАН-ын жирийн гишүүдийнхээ үгийг сонсдог, оролцоотой байж жинхэнэ хурал болдог байх ёстой юм. Гэтэл манайхны хурал дандаа дээрээсээ удирдлагатай, бүх асуудлыг ханцуйн дотроо тохирчихоод орж ирж жүжиг тавиад өнгөрдөг. Намын гишүүд юу хүсч байгааг сонсдог удирдлага өнөөдөр алга. Мөн намын гишүүдээс тодорхой хэмжээний сонгон шалгаруулалтаар дэвшүүлж, аливаа албан тушаалд томилдог байх ёстой. Гэтэл МАН дотор энэ асуудал вакуумжсан, хэдхэн хүний хүслээр нь хийгдэж байна. Намд үнэнч шударга яваад юунд хүрэх вэ гэдэг зорилго нь тодорхой байх ёстой. Сонгууль бүрээр дуудаж, хэдэн төгрөг өгөөд айлын хаалга тогшуулдаг нь тогтолцоо биш. Шинэчлэл гэдэг бол доороос нь өгсөөд дээрээ хүрэх, өөрөө дээр хүрсэн бол бусад хүмүүст замыг нь тавьж өгөх асуудал.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ялагдлын гол шалтгааныг юу гэж харж байна?

-Сонгуулийг удирдаж буй төв штабын доголдолтой үйл ажилагаанаас болж ялагдсан. Мөн 2016 оны ялалтын дараа намын жирийн гишүүдээ хаясан, гомдоосон, авч хэлэлцээгүйн гай. Намын дүрмэнд ажил албанд томилохдоо үүнийг ингэж хэрэгжүүлнэ гэж заасан байдаг боловч үүнийгээ огт хэрэгжүүлдэггүй. Гадаадаас том дарга нар орж ирээд бүх ажил, албан тушаалыг хуваарилан авч, амьдралаас тасархай шийдвэрүүд гаргаад явдаг болсон.

-МАН-ын дарга М.Энхболд ирэх есдүгээр сард Их хурлаа хийнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Энэ хурлаар сонгуулийн хариуцлагын асуудлыг хөндөнө гэж байгаа?

-МАН-ын дүрэмд аливаа сонгуульд ялагдвал шат, шатандаа хариуцлага хүлээнэ гэж заасан. Энэ дүрмийг намын удирдлагууд баримтлах хэрэгтэй. Ер нь бол Монголд намын дүрэм гэлтгүй хууль ч гэсэн дээд шатандаа үйлчилдэггүй, доороо хэтрүүлэн хэрэгждэг тогтолцоо бий болчихсон. Намын жирийн гишүүдэд намын дүрэм бол хууль, намын удирдлагуудад дүрэм биш байж болохгүй. Нэгэнт сонгууль удирдаж чадаагүйгээс ялагдсан бол хариуцлагаа дээрээсээ эхлээд хүлээх ёстой. Намын төв штабаас эхлэн хариуцлагаа хүлээн, бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох ёстой. Алдаа гаргаад хариуцлага хүлээнэ гэдэг бол дэлхийн хаана ч байдаг том соёл. Манай хөдөлгөөн зөвхөн нэг хүнтэй хариуцлага тооцоод дуусахгүй. Намын жирийн гишүүдийн оролцоог хангаж ажиллана. Намын гишүүд бид нам доторх авлига, хээл хахууль, дотоод ардчилалгүй, асуудлыг хуйвалдааны аргаар шийдвэрлэдэг, намын санхүүжилттэй холбоотой шударга бус үзэгдлийн эсрэг намаа шинэчлэхийн тулд эсэргүүцлийн хөдөлгөөнөө байгуулсан.

–МАН одоо хэрхэн шинэчлэгдэх ёстой вэ?

-Одоогийн шинэчлэл хэн нэгэн даргыг солих, өөрчлөх асуудал биш. Нийгэм тэр чигээрээ өөрчлөлтийг хүлээж байна. Шинэ цаг үе, шинэ боловсон хүчин, шинэ залуучуудын цаг үе ирсэн гэдгийг олж харах хэрэгтэй. Хэдэн амбицтай дарга нар би, би гэж явдаг цаг өнгөрсөн. Аливаа зүйлийг хийж, хэлж, хийснээр нь дүгнэдэг цаг үе ирсэн. МАН одоо үндсээрээ өөрчлөгдөх ёстой. Үндсээрээ гэдэг нь үе солигдох процесс эхэлснийг маш соргог олж харах хэрэгтэй. Өмнөх 20 жилийн улс төрийн тогтолцоог харж байхад АН, МАН аливаа асуудлыг ханцуйндаа л тохиролцож ирсэн. Энэ бол хэний ч өмнө ил асуудал. Намын Удирдах зөвлөлийн бугширсан булхайг засч залруулахад намын гишүүд та бидний оролцоо их бий шүү. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн 50 хувийг анхан шатны байгууллагын гишүүдээр бүрдүүлэн хангахыг бид шаардаж байна. Энэхүү уриалгаа шат шатны намын байгууллагууд, МАН-ын дэргэдэх төрийн бус байгууллагуудад хандаж гаргаж байна. Одоо намын гишүүдийнхээ гарын үсгийг авч эхэлсэн. Бид ирэх долоо хоногийг хүртэл Д.Амарбаясгаланг огцрох эсэхийг харж байгаад хэрэв ажлаа өөрийн хүсэлтээр өгөхгүй бол тэмцлийн хэлбэрт шилжинэ.

-НИТХ-ын дарга Ц.Сандуйг огцруулах тухай яригдаж байна гэх мэдээлэл дуулдах болсон. Төрийн албыг зарсан гэх 60 тэрбум төгрөгийн бичлэгтэй холбоотойгоор хэлэх зүйл танд байна уу?

-Эхлээд намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга буюу төв штабаас эхлэн асуудлыг ярьж байна. Үүний дараа бүх шатанд бугширсан байгаа асуудалтай тэмцэнэ. Намын нэр хүндэд сэвтэй үйл ажиллагаа явуулсан хүмүүстэй хариуцлагыг тооцно.

-Энэ хөдөлгөөний ард улстөрчдөөс хэн нэгэн байна гэх хардлага байна. Тухайлбал, У.Хүрэлсэхийг байна гэсэн яриа дуулдаж байна?

-Тийм зүйл байхгүй. МАН-ын жирийн гишүүд намынхаа эв нэгдлийг хангах, хариуцлагыг сахиулахын тулд хөдөлгөөн байгуулсан юм.

“Ард Санхүүгийн нэгдэл”-ийн гүйцэтгэх захирал, МАН-ын Бага хурлын гишүүн Ч.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

-МАН-ын дарга, удирдлагуудтай хариуцлага тооцох тухай таны гаргасан мэдэгдэл олны анхаарлыг татаж байна. МАНн-ыг шинэчлэх тухай уриалгын талаар юуны өмнө асууя?

-Намын шинэчлэл өнөөдөр гарч ирж байгаа асуудал биш. С.Батболд намын дарга байхдаа намынхаа удирдлагуудыг Тэрэлжид цуглуулан уулзаж “Тэрэлжийн тунхаг”-ийг гаргаж байсан. Энэ үеэр шинэ үзэл баримтлал, шинэ дүрэм, нэр, зарчмуудыг гаргаж ирсэн. МАХН нэртэй байхдаа МАН-ын нэр тэндээс урган гарч ирсэн. 2012 оны сонгуулиар С.Батболдын Засгийн газар ажлаа өгснөөс хойш буюу Ө.Энхтүвшин, М.Энхболд нар намын дарга байх үеэс хойш энэ шинэчлэл зогсонги байдалд орсон. Би бол энэ шинэчлэлийг үргэлжлэх ёстой гэж үздэг. Анх би намын гишүүн болж орж ирсэн маань ч үүнтэй холбоотой. Монгол Улсын өмнө тулгараад байгаа ужгирсан идээ бээр болоод буй асуудлууд Ардын нам шинэчлэгдэхгүйгээр засагдахгүй гэдэгт итгэдэг. Шинэчлэлийг хүлээж харж байсан намын олон мянган гишүүд, дэмжигчид, сонгогч иргэд 2016 оны сонгуульд дүн тавьж саналаа өгсөн. Ингээд М.Энхболдын тэргүүлж буй нам 2016 оны сонгуульд ялалт байгуулсан. Харамсалтай нь намын шинэчлэл хойшоо суусан. Сая Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-ын дарга нэр дэвшихдээ нийт 1.9 сая гаруй сонгогчдоос 500 мянга орчим хүний санал авсан нь энэ намд, өнөөгийн удирдлагад тавьсан дүн гэж шууд харж болно.

–Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдал хүлээсний хувьд хариуцлагыг хэрхэн тооцох юм бэ. Сонгуульд ялагдал хүлээхэд буруутай хүмүүстэйгээ хариуцлага тооцох эсэх яриа танай намын дунд яригдаж байна уу?

-Саяны сонгууль маш олон эргэлзээг ард түмэнд төрүүлсэн сонгууль боллоо. Жирийн үед сонсогддоггүй зүйл ил гарч ирлээ. Үнэн мөнийг одоо тогтоох хэрэгтэй. Үүнийг нам дотроосоо эхлүүлэх хэрэгтэй. Нам бол үзэл бодолдоо итгэж нэгдээд явж байгаа баг хамт олон. Бие биендээ итгэх ёстой. Хэрвээ нэгэнт эргэлзээ бий болсон бол үүнийг заавал тайлах ёстой.

-Эргэлзээ гэж та юуг хэлж байна. Тухайлбал, таны уриалгадаа бичсэнээр 60 тэрбум төгрөгтэй холбоотой асуудалд хариултаа өгөх хэрэгтэй гэж хэлж байна уу?

-Иргэдийн дунд яригдаад байгаа бүх асуудалд хариултыг өгч эргэлзээг тайлахгүйгээр цаашаа явж болохгүй. Би одоо энд ямар асуудал гэдэг дээр нэр цохож хэлмээргүй байна. Тэгээд ч би үнэн, худлыг нь тогтоодог байгууллага нь биш. Холбогдох тэр мэргэжлийн байгууллагуудаар үнэн худлыг нь тогтоолгох ёстой. Зөвхөн М.Энхболдод ард түмэн дүн тавьсан биш шүү дээ. М.Энхболдыг хэн дэгээдэж унагаав. Тэр хүмүүстэй хариуцлагыг тооцох хэрэгтэй. Өнөөдөр МАН-д шинэчлэлийг үргэлжлүүлэх, шинэ удирдлагаа гаргаж ирэх, 2020 он гэхэд намаа, улс орноо засч залуурдаад явах боломж байна гэж харж байна. Тийм учраас сонгуулийн дүн гарсны дараагаар, улсын баяр наадам өнгөрсний дараагаар буюу өчигдрөөс эхлэн шинэчлэлийг ярьж хэлж эхэлж байна. Би бол энэ намын нэг л жирийн гишүүн. Миний хувьд наадмын өдрүүдээр уулзаж ярилцсан уур амьсгалаас үзэхэд хариуцлага тооцож намаа шинэчлэе гэсэн хүмүүс олон байгаа гэдэг нь харагдсан.

-Таны санаачилга, дэмжлэгийг намын гишүүд чинь хэр их дэмжиж хүлээн авч байна. Эсвэл дэмжихгүй байна уу?

-Олон хүн их дэмжиж байна. Би анх 2009 онд өөрчлөлт шинэчлэлтийг хүсч, “Хас” банкнаасаа өргөдлөө өгч гараад улс төрд орж байсан. Тухайн үеийн гэнэн цайлган итгэл үнэмшил өнөөдөр багассан ч намыг шинэчлэх, улсаа шинэчлэх гэсэн сэтгэл зүтгэл маань хэвээрээ. Би энэ өөрчлөлтийн эхний мөсийг хагалж замыг нь нээгээд өгье. Олон түмний дэмжлэгггүйгээр энэ хэмжээний өөрчлөлтийг нэг хэсэг хүмүүс хийх боломжгүй. Тиймээс намын хамт олон дэмжих хэрэгтэй. Олон түмэн дэмжих хэрэгтэй. Яагаад гэвэл бид бүхний амьдралд Ардын нам нөлөөлсөөр л байх болно. Сая сонгуульд мөнгө хол явсангүй. Эрх мэдэл, хүчний байгууллага ашиглагдаад ч явсангүй. Засгийн эрхийг барьсан, УИХ-д 65 суудалтай эрх мэдлийг атгасан хүмүүс бүхий л төр засгийн байгууллагуудын хүчийг дайчилж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сурталчлаад ч явсангүй. Ний нуугүй хэлэхэд төр захиргааны байгууллагууд, шүүх, хүчний байгууллагууд бүгд сонгуульд ажилласан. Тэгээд ийм дүн тавиулж байна. Тэгэхээр энэ нь болохгүй байгаагийн дохио. Муугийн цондон. Үүнийг эрүүл сэтгэхүйгээр хүлээн авч шинэчлэлт өөрчлөлт хийлгүйгээр бидэнд цаашаа явах зам байхгүй. Үүнийг сийрэг толгойтой хүмүүс харж байна. Намын доторх нэгдмэл байдлаа эвдлэхгүйгээр сонгуульд оролцсон дарга нар өөрсдөдөө дүгнэлт хийж намаа, улсаа хэрэв бодож байгаа бол зайгаа тавьж өгөх хэрэгтэй.

-Тэгээд МАН чухам яаж шинэчлэгдэх юм?

-Үндсэн хуулийг өөрчилнө гэж хичнээн жил ярилаа. Улс орноо ямар нүхэнд унагаж байж тэр яриад байдаг шинэчлэлээ хийх гээд байгаа юм бэ. Өөрөө л болж байвал улс хамаагүй гэсэн хоноцын сэтгэлтэй дарга нарыг чинь нийгэм одоо хүлээж авахаа больчихлоо. Амласан бол хийдэг. Хүний нүдийг гурилаар хуурдаг биш. Ядрааж байгаад хүүхдийн 20 мянган төгрөгөөр хуурдаг биш, санал худалдаж авдаг биш, ийм байдлаар цааш явахгүй гэдгийг нийгэм харууллаа. Нийгэм дотор болж байгаа, болохгүй байгаа бүх зүйлд Ардын нам ямагт холбоотой. Дандаа Их хуралд суудалтай, эрх мэдлийг гартаа барьж асуудлыг шийдсээр явж ирсэн нь үнэн. Манай дарга нар хэлж амласнаа хийхгүй, эрх мэдлийн төлөө яагаад улайраад байдаг болчихов. Яагаад дарга нар гишүүддээ хариуцлага тооцдог мөртлөө өөрсдөдөө хариуцлага тооцох дургүй байна. Яагаад намын Их хурал гэж зарлачихаад орон нутгаас ирсэн хүмүүсээ зочид буудалд байрлуулж хайрцаглаж ухуулж байдаг юм бэ. Хурал нэртэй мөртлөө лоббигоор бүгдийг шийддэг. Хурлаа шүүмжлэл дүүрэн нээлттэйгээр яагаад хийж болдоггүй юм. Намынхаа даргыг яагаад нийт гишүүдээсээ сонгож болдоггүй юм. Нийт гишүүддээ нэг удаа яагаад эрх мэдлийг гарт нь олгож болдоггүй юм гэх мэт олон олон асуултын хариултыг одоо олох цаг ирсэн.

-Ардчилсан нам намынхаа даргыг нийт гишүүдийнхээ саналаар сонгосон. Бүх шатны сонгуулиа намын гишүүдээрээ шийдүүлдэг болсон гэгддэг. МАН-ын хувьд намын жирийн гишүүдээ сонсдог болох боломж бий юу?

-Бид сайныг аваад алдааг нь засч, жинхэнэ олонхоороо буюу 50 нэмэх нэг гэдгээр намынхаа даргыг сонгож болно. Гишүүдээ бүртгэлжүүлж намынхаа эв нэгдлийг бэхжүүлэх, урам зоригийг өгөх, намынхаа үнэт зүйлсийг нэмэгдүүлэх боломж бий. Ардын нам гэдэг нэрнээсээ ч эхлээд ард түмнийхээ санаа бодлыг оролцуулдаг болох хэрэгтэй. Намын санхүүжилтыг ил болгох тухай яриад л байдаг. Дарга болгон сонгогдож гарч ирэхдээ энэ талаар ярьдаг ч сонгогдсоныхоо дараа таг алга болчихдог. Ах нам нь өөрсдөө шинэчлэлийг эхлүүлж үлгэр манлай болж байж нийгмийг зөв дүгт уриалан дуудаж чиглүүлдэг түүхэн боломж өнөөдөр гарч ирж байна.

-УИХ-д 65 суудал авчихаад жил ч хүрэхгүй хугацаанд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдал хүлээсэн нь юутай холбоотой гэж үзэж байна?

-УИХ-ын сонгуульд МАН ялалт байгуулчихаад мэргэжлийн Засгийн газрыг байгуулна гэсэн. Би үүнд тайлбар хэлэх нь илүүц байх аа. Хэдийнэ хүмүүс дор бүрнээ дүгнэлтээ өгчихсөн байгаа. Үнэндээ ард түмэндээ боов үмхүүлчихсэн шүү дээ. Өнгөрсөн есдүгээр сард татвар нэмэх тухай санал оруулаад ирэхээр нь хувийн хэвшлийн бид хэд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргатай уулзалдаж байж хойш татуулсан. Тэгтэл Сангийн яамнаас зээлийн эргэн төлөлттэй яг тулгаж байгаад дахиад оруулж ирэн хүчээр баталчихсан. Батлуулахдаа Олон улсын Валютын санг барьцаа ахиулах боломжийг нь олгож, Монголын банкны эх үүсвэрээр дамжуулж гаргана гэсэн маргаантай заалт хийж байж барьцаа алдсан. Хэлэлцээрийн ширээний ард буурьтай суурьтай байдлаас хандахгүй бол нөгөө тал барьцаа улам ахиулах нь ойлгомжтой. Олон улсын Валютын сангаас орлогын төрлөө нэмэгдүүл, үргүй зардлаа тана гэсэн болохоос биш дөнгөж бүрэлдэн бий болж буй дунд ангийнхаа татварыг нэмээдэх гэж зөвлөөгүй. Хийдгээ хийгээд гавьяаныхаа амралтад гарах гэж буй хүмүүсийн насыг нэмээдэх гээгүй. Өнөөдөр амьдралд нь арайхийн хүрч буй цалингаас нь тэтгэврийн шимтгэл аваадах гэж захьж хэлээгүй. Эрх баригчид ноолоход амархан гэж үзээд баялаг бүтээгчдийнхээ нуруун дээр ачаа үүрүүлж, ард иргэд хөдөлмөрчдөөсөө шууд хасч танаад эхэлсэн. Улсын төсвийн ямар зардлыг танаад ороод ирэв, татварыг аль хэсгээс нэмэв гэдгийг нь харахаар иргэдийнхээ нуруун дээр ачааг үүрүүлсэн харагдана. Энэ нь 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцохдоо амалж байсан амлалтуудаасаа 180 градус эсрэг эргэсэн. Би тухайн үед арга замыг заасан мэдэгдлүүдийг хийж байсан. М.Энхболд даргад хандаж байгаад татварыг нэмэхийнхээ оронд үүнийг ийм байдлаа ингэж шийдвэрлээч ээ гэсэн эдийн засгийн гаргалгааг хүртэл хэлж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гаргаж байсан. Шинэчлэлийн ажлаа хий, амласан зүйлээсээ битгий буц гэдгийг бичсэн, сануулсан. Ардын намын гишүүний хувьд хэлэхэд хариуцлагатай сонгуулийн өмнө ийм хариуцлагагүй гох дэгээг өөрөө өөрсдөдөөө тавьж байдаг ухаантнууд хаанаас гараад ирэв гэдэгт ихэд гайхаж байсан. Ард түмнийг арай л хэтэрхий баслаа.

-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар М.Энхболдыг дэмжиж, өрсөлдөгч Х.Баттулгыг оффшор данстай гэж хэвлэлийн хурал хийж байсан. Та намынхаа даргыг дэмжиж байсан хэрнээ одоо хариуцлага тооцох тухай ярьж байна уу?

-Би уначихсан дээр нь дэгээдээд авчихъя гэсэн байдлаар асуудалд хандаагүй юм шүү. Манай намын дарга М.Энхболд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшинэ гээд аль нэг жилийн өмнө намын дүрмийнхээ заалтыг хойш нь тавьж байгаад УИХ-ын дарга болж, Ерөнхий сайдаар Ж.Эрдэнэбатыг тавьсан. Урьдаас төлөвлөгдсөн ажил биелэлээ олж өрсөлдсөн. Ардын намын гишүүний хувьд би манай намаас нэр дэвшиж буй хүний хувьд дэмжинэ. УИХ-д 65 суудалтай намын нэр дэвшигч Ерөнхийлөгч болвол өсөн өндийж байгаа эдийн засаг цаашаа бэхжээд явах, цаашид ямар нэгэн гацаа үүсэхгүй байх гэж би бодсон. Баттулгыг би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид тохиромжтой хүн гэж анхнаасаа хардаггүй. Мөн Төв аймгаас сонгогдсон УИХ-ын нэг суудал, намын даргын суудал, УИХ-ын даргын суудал сулраад ирэх боломж гарна. Энэ нь намд шударгаар ирвэл тэнцвэртэй шинэчлэл ирнэ гэж хүлээсэн. Ийм л шалтгаанаар би саяны сонгуульд оролцсон. Сонгуульд манай улсын нэр төртэй бүх хүнээр л дэмжүүлж үг хэлүүлж үзлээ. Дандаа хөшигний ардуур албан тушаалын томилгоо хийдгийн гор нь өнөөдөр гарч байгаа байхгүй юу. Ард түмэн сохор биш шүү дээ.

-Намын дараачийн даргад та хэнийг дэмжиж байна. У.Хүрэлсүх гэх мэтээр таамагласан нэрс эхнээсээ дуулдаж эхэллээ?

-Өөрчлөлт шинэчлэлт авчрах манлайлагчийг би дэмжинэ. Дэмжиж ажиллана гэдэг маань нийт намын гишүүдээсээ сонгогдох дүрмийн өөрчлөлтийг зоригтойгоор хийх аавын хүү манай намд байгаа.

-Тэр хүнийг хэн гэж харж байна. Таны ард С.Батболд байна гэж харж болох уу?

-Би намынхаа нөхдүүдийг янз бүрийн таамагт, хэл ярианд оруулаад яахав. Манай намд манлайлаад удирдаад явж буй цөөхөн хүн бий. Хэн нь чиг шударга, хэлсэндээ хүрээд байдаг билээ. Хэн нь нь элдэв бусармаг асуудалд хутгалдаад явдаггүй билээ. Тийм хүн намын дарга болж байж шинэчлэгдэнэ. Намын хамт олон 2020 онд улс төрийн сонгуульд оролцоно. Үүнийгээ тооцож өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд гаргасан бүх алдаа дутагдлаа засч залруулах ёстой. Дүн шинжилгээ хийх ёстой. Улс ардынхаа төлөө ажил хийдэг чин сэтгэлтэй дарга нар бидэнд хэрэгтэй. Энэ нь нэг намын асуудал биш. Мэдлэг, чадвартай, боловсролтой, чин сэтгэлтэй даргатай болж үзмээр байна. Энэ нам одоо төрийн эрхийг барьж байна. Ямар л бол ямар өөрчлөлтийг хийх эрх мэдэл нь байна. С.Батболдын хувьд хэлэхэд би ердөө Ерөнхий сайд байхад нь Сангийн дэд сайдаар кабинетэд нь ажиллаж байсан л хүн. Сүүлийн таван жилд нам дотроо бид нар дотроо дандаа ажиглагчийн байр суурин дээр явж ирлээ. Өнөөдрийн миний хийж буй улс төрийн акцыг хэн нэгэн дээрээс зааж зааварласан зүйл байхгүй. Миний итгэл үнэмшил бол энэ. Би намаа шинэчлэх уриалгыг өөрийн гараар үг үсэг бүгдийг нь оюун ухаанаараа тунгаан буулгаж бичсэн. Би өөрийн итгэж хүндэлдэг хүмүүсээсээ зөвлөгөө авах гэж хичээсэн нь үнэн.

Нийслэлийн Иргэдийн хурлын төлөөлөгч, Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн Э.Бат-Үүлтэй ярилцлаа.

---

-Сонгуулийн “халуун” ид үргэлжилсээр л байна. Та энэ дунд хаана нь явна. Нэр нөлөөтэй улстөрчийн хувьд сонгуульд идэвхтэй оролцогчоор байгаа байх?

-Мэдээж хэрэг АН-аас нэр дэвшигчийг дэмжиж оролцож байгаа. Үүний хажуугаар өөрийн хувийн ажлыг амжуулж байна.

-“Ардын их хурал” байгуулж, ард түмэнд алдагдсан эрх мэдлийг олгож өгөх тухай та саяхан ярьж явсан. Энэ юу болсон бэ?

-Залуучуудын санаачилж байгуулсан энэ зүйлийг би энэ он гарснаас хойш дэмжиж яваа. Өнөөдөр манай улс төрийн тогтолцоондоо суурь өөрчлөлт хийх цаг болсон. Тогтолцоогоор нь өөрчлөхгүйгээр нийгмийн хөгжлийн тухай ярих аргагүй. Төрийн тогтолцоо буруу байгаа цагт сөрөг үзэгдлүүд амь бөхтэй оршдог. Тухайлбал, гэр хорооллын амьжиргааны түвшин ер дээшлэхгүй байгаа. Орон нутаг гэхэд хөгжлөөс бүр хаягдсан. Залуучууд маань хөгжил дэвшилд итгэх итгэл үгүй боллоо. Эдгээр бэрхшээлүүдийн угийг хөөгөөд үзэхээр төрийн тогтолцоо буруу учраас зохисгүй үйлдлүүд байнгын шинжтэй болдог. Төрийн тогтолцооны золиос болчихдог юм байна. Төрийн эрх мэдэл цөөнхийн гарт орчихоор нийгмийн ашиг тус цөөнх хэсэгт олгогдож, олон нийт ард нь хаягдаж үлддэг. Манай улс 1990-1992 онд Ардын их хуралтай байсан. УИХ-ын хоёр танхимтай байсан. Ардын их хуралд бүх хороо, сумаас орон нутгаас төлөөлөл оролцдог байлаа. Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа парламентын хоёр танхимтай байхаар хуульчилбал Ардын Их Хурал нь УИХ-аа хянах боломжийг бий болгоно. Өнөөдрийн хяналтгүй төрд энэ хамгийн их хэрэгтэй. Ардын их хурлыг эргэж байгуулах тухай би 2000 оноос хойш ярьж бичиж байсны хувьд залуучууд маань санаачилж хөдөлгөөн байгуулаад ирэхээр би дэмжилгүй яахав.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өнгө аясыг та хэрхэн харж байна вэ. Нэр дэвшигчид, намууд бие бие рүүгээ дайрсан сурталчилгаа, булай булхайг илчилсэн гэх мэдээллүүд хэрээс хэтэрлээ?

-Хүмүүс сонголт хийхдээ өөрийнхөө амьдралтайгаа холбож шийдвэрээ гаргадаг. Энэ сонгуульд сонголт хийхдээ миний амьдралд ямар өөрчлөлт авчрах вэ гэдгээ сайн бод. Аль нэр дэвшигч бодитой үнэн, миний амьдралыг өөрчлөх гарцыг гаргах вэ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Мөнгө, луйварт хууртах хэрэггүй. Манай зарим сонгогчид саналаа худалдаж байгаа тухай дуулддаг. Хэрвээ саналаа худалдаж буй бол маргаашийнхаа ирээдүйг худалдаж байгаагаас өөрцгүй. Тэгчихээд маргааш нь болохгүй бүтэхгүй байна гээд бөөн гомдол хэлээд үлддэг. Уг нь өөрчлөх бололцоог сонгогч олны өөрийнх нь гарт өгөөд байгаа юм шүү дээ.

-Хүүхдийн мөнгийг буцаан олгохоор боллоо, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хувьцаанаас иргэн бүрт эзэмшүүлнэ гэх мэт шийдвэрүүд сая гарлаа. Энэ бүхэн бодитоор хэрэгжих болов уу. Эсвэл сонгуульд санал татах гэсэн арга юм болов уу?

-Яг үнэндээ уржигдрын гаргасан шийдвэрүүд бол сонгуультай холбоотойгоор гаргасан. Зүй нь үнэн сэтгэлээсээ хийх ёстой байсан юм. Ардчилсан нам анх хүүхдийн мөнгө гэж ярьж байхад Ардын нам ямар их баалж, эсэргүүцэж байлаа. Тэгсэн одоо бүх хүүхдэд хүүхдийн мөнгө олгохоор болж байна гэнэ. Жинхэнээсээ өгвөл энэ нь их хэрэгтэй. Эдийн засаг, нийгмийг тогтвортой байлгахын тулд хүн амыг орлоготой байлгах ёстой байдаг. АН анх хүүхдийн мөнгийг санаачлахдаа орлогыг тогтвортой байлгахын тулд хүүхэд өсгөхийг хөдөлмөр гэж үзсэн юм. Зарим улсад хүүхэд өсгөсний төлөө цалин хүртэл өгч байна. Манайд хүүхдийн мөнгө буунгуут бараа борлуулалт сайжирч зах зээл сайжирдаг нь харагддаг. Үүнийг ойлгохгүй эсэргүүцээд байсан хүмүүс сая сайндаа ч биш сонгуульд дэмжлэг авахын тулд мөнгө олгох тухай ярьж байна. Уг нь хүүхдийн мөнгө чинь сонгуультай холбоогүй эдийн засгийн утга агуулгатай юм шүү дээ.

-Тавантолгойн хувьцааг ард түмэнд олголоо гэсэн. Ард түмэнд үр шимээ өгч наалдсан зүйл алга. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг ард түмэндээ хувьцаа хэлбэрээр олгоно гэх яриа бас үүн шиг хүртээлгүй болчих вий гэсэн болгоомжлол байна?

-Тавантолгойн хувьцааны хяналтын багц төрд байгаа. Эрхийг нь ард түмэнд өгөөгүйд гол учир байна. Харахад ард түмэн хувьцаатай юм шиг тэгсэн хэрнээ эзний эрх нь төрд байгаа учраас үр дүнтэй хэрэгжихгүй л дээ. Өнөөдөр Ардын нам юу гэж хуурах гээд байна вэ гэвэл “Эрдэнэт” үйлдвэрийн нэг хэсгийг нь ард түмэндээ өгсөн юм шиг царайлаад үүнийхээ ард улстөрчид эрх мэдлээ авч үлдэх гээд байна. 51 хувийг эрх мэдэлтнүүд авч үлдэнэ. Би урьд нь тодорхой санал тавьж байсан. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийг ард түмний мэдэлд олгоё. Хувьцаагаар дамжуулж ард түмний өмчид өгье гэж хэлж байсан. Ард түмэн 51 хувийг эзэмших ёстой. Тэгж байж дарга нарын өмч биш болно. Англид 1972 онд Маргарет Тетчэр төрийн өмчийг төрд өгч болохгүй гэж үзээд ард түмэндээ бүх эрхийг нь шилжүүлж улс нь хөгжиж байсан түүх бий. Төрийн эрх мэдэлд байгаа өмч хэзээ ч ард түмний мэдэлд байдаггүй, улстөрчдийн өмч байдаг гэдгийг одоо ард түмэн ойлгох хэрэгтэй. Ердөө төрийн нэрийн өмнөөс дарга нарт луйвар хийх бололцоог л олгодог. Манай улс нийтийн өмчийн менежмэнтийг хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Хэрэв “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийг ард түмэн эзэмшиж байвал даргаа ард түмний саналаар сонгоно. Ард түмэн хувьцаагаа үнэтэй байлгахын тулд сайн түнштэй болохын төлөө явна. Дэлхийн брэндүүдтэй хөл нийлүүлэхийг хүснэ. Хэрвээ төрийн өмч хэвээрээ байгаад байвал очсон дарга нар идэж шамшигдуулахаа л бодно.

-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчдийн шууд мэтгэлцээнийг үндэсний телевизээр үзсэн үү. Танд ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Мэтгэлцээнийг зохион байгуулсан Монголын олон нийтийн радио телевизийн өмнөөс би ичсэн. Дарга нарын захиалгаар ийм инээдтэй юм хийж олны өмнө шившиг болох ямар хэрэг байна вэ. Чөлөөт хэвлэл биз дээ. Харамссан зүйл гэвэл мэтгэлцээнийг хөтөлж буй хүмүүс нэр дэвшигчдийг улс орны бодлогын талаар ер яриулсангүй. Хов жив яриулаад л байх юм. Хувь хүнийг сайн, муу ч гэж байх шиг. Тэр хүүхдийн мөнгө олгох эсэхийг мэтгэлцээнийхээ үеэр ярихгүй яасан юм. Одоо тулгаж байж ярьдаг нь ямар учиртай юм. Санал л авахын тулд шүү дээ. Эрдэнэтийн хувьцааг өгөх эсэхээ тэр мэтгэлцээнээрээ ярихгүй яасан юм. Би мэтгэлцээнийг үзээд урьд өмнө болж байснаас хамгийн тааруу нь боллоо гэж дүгнэсэн. Урьд нь ядаж гадаад бодлогын тухай асуулт асуудаг байлаа. Одоо тэгсэн чинь “Та их зүгээр хүн юм шиг байна” гэж асуудаг болчихож. Ийм зүйл асуугаад байхдаа ч яахав дээ. Ёстой элэг авсаан.

-Таныг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ гэсэн хүлээлт байсан. Та яагаад нэр дэвшээгүй юм гэдгийг энэ дашрамд асуучихъя?

-Уг нь би сонгууль гэж яригдах үеэс л нийслэлийнхээ ажлыг хиймээр байна, надад Ерөнхийлөгч болох сонирхол байхгүй гэдгийг хэлж байсан. Хамтран тэмцдэг журмын нөхөд маань “Та нэр дэвш” гэсэн тулгалтуудыг ирүүлж байсан. Тэгээд л амыг нь дагуулчихсан чинь нэр дэвшинэ гэсэн яриа түгчихсэн. Манай намын журмын нөхөр Р.Амаржаргал “Бат-Үүлд татгалзах эрх байхгүй. Нэр дэвших ёстой” гэж хэлж байсан нь бий. Үнэндээ надад нэр дэвших дотоод сонирхол байгаагүй.

-Таныг хотын захиргааны байрыг зарчихсан гэж хотын дарга С.Батболд хэлсэн. Та үүнд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Хотын дарга С.Батболд намайг битгий хэл байгаль дэлхийг гүжирддэг хүн. Урьд ороогүй их цас орсон ч гэх шиг. 2016 оны сонгуулийн дүн гарч дуусаагүй байхад шахам бид ажлаа С.Батболдод маш хурдан хугацаанд хүлээлгэж өгсөн. АСЕМ болоход тулчихсан байсныг ч хэлэх үү. Хурдхан ажилдаа ороосой гэж хүссэндээ тэр. Би хотын дарга байсан хүний хувьд зовлонг маш сайн мэдэрнэ. Намайг анх ажлаа авахад Ардын намынхан дайсагнаж ажил хийлгэхгүй саад тотгор учруулахыг оролдож байсан. Зовлон мэдэх учраас хотын ажлыг урагшаа явуулаасай гэж бид хүссэн. Тиймээс бид нэг ч муу үг хэлээгүй, эсэргүүцээгүй. Тэгсэн чинь хотод очсон хүмүүс маань зогсолтгүй гүжир гүтгэлгээр булдаг болсон. С.Батболд хүнийг муучилж байгаад хүмүүсийг хуурч болно гэж бодоод байх шиг байна. Хотынхон хэзээ ч хууртдаггүй юм гэсэн хэллэг улс төрд байдаг. Хотын захиргааны байрыг зарах эрх мэдэлтэн гэж Монголд байхгүй. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас хотын захиргааны байрыг ашиглах нөхцөлгүй гэсэн шийдвэрийг 2008 онд гаргасан байсан. Тэгээд Иргэдийн хурал шийдвэр гаргаж, концессоор барих шийдвэр гаргасныг нь эргээд гүтгэлэг болгочихсон явна. Би нэр төрөө сэргээлгэхээр шүүхэд хандана. Сая Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг намайг гүжирдэхийн тулд, АН-ыг гүжирдэхэд зориулж ярьцгаалаа. Гол нь Бат-Үүл хотын захиргааг зарчихсан байна гэдгийг хэлэхийн тулд энэ хуулийн тухай хэлэлцлээ.

-Нийслэлийн албан тушаалыг 60 тэрбум төгрөгөөр зарчихсан тухай 90 минутын бичлэг цацагдсан. Та үүнийг эвлүүлэг мөн биш эсэх дээр юу гэх вэ?

-60 тэрбум төгрөгийн тухай бичлэг эвлүүлэг биш гэдгийг шинжээч нар тогтоосон байна гэдгийг манай намын дарга С.Эрдэнэ хариуцлагатайгаар мэдэгдсэн. Би тэр бичлэгийг эвлүүлэг биш гэж бодож байна. Цахимаар явж буй мэдээллээс харж байхад ч тэр төрийн эрх мэдлийг зарж олсон гэдэг нь үнэн гэдгийг зарим хүмүүс баримттайгаар хэлээд байна шүү дээ. Зөвхөн Нийслэлээс 60 тэрбум төгрөг босгож байгаа юм чинь Засгийн газар, улсаас замгүй их мөнгө босгох нь ээ. Үнэхээр төрийн эрх мэдэл ингэж худалдагдаж байгаа бол үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд заналхийлсэн онц ноцтой аюултай гэмт хэрэг. Хэрэв төрийг ингээд худалдаад авчихаж болж байгаа бол Монголыг худалдаад авчихаж болно гэсэн үг болох нь. Сүүлдээ аж ахуйн нэгж шиг гадны хөрөнгөөр худалдаад авчихвал хэрхэх вэ. Аюул болно биз дээ. Миний байр суурь бол 60 тэрбум төгрөгийн бичлэгийг эцэст нь тултал нь шалгаж, заавал үнэнийг тогтоох ёстой.

-Цагдаа, хуулийн байгууллагаас эвлүүлэг мөн биш гэдгийг тогтоож чадахгүйд хүрээд байгаа юм биш үү. Улс төрийн нөлөөлөл хэтэрхий ороод байгаа гэсэн хардлага бий?

-Энэ эрх баригчид чинь мөнхийн албан тушаал дээр байхгүй байгаа юм биз дээ. Манай улс ардчилсан төртэй улс. Хэзээ нэгэн цагт хариуцлага тооцох байлгүй. Саяны сонгуулийн үр дүнгээс үзэхэд 2020 онд эрх барьж буй нам солигдох шинжтэй байна. Ардын нам Улаанбаатарт төдийгүй улсын хэмжээнд нийт сонгогчдын 30-аадхан хувийн саналыг авлаа. 70 хувь нь эсрэг байсан нь эрх баригчид солигдохын дохио. Хуулийн байгууллага хэрвээ үнэний талд зогсч чадахгүй байгаа бол нийгэм маань улс төрийн хүчээр асуудлыг шийддэг дэг жаяг руу шууд орно. Цагдаагийн удирдлагууд ичгүүргүйгээр нэг талыг барьж дайрч буйг хараад арай албан тушаалаа худалдаад авчихсан юм биш биз дээ гэж хүртэл бодогдох боллоо. Урьд нь цагдаа арай ч ийм улаан цаймдаа тулж байгаагүй юм шүү.

-Та хотын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд Улаанбаатар хотын буруу төлөвлөлт хаанаас эхлэлтэй гэж үздэг вэ?

-Улаанбаатар хотын төлөвлөлт анх хийгдэхдээ бүх айлын цонхонд нар тусахыг тооцоолж аяга шиг хэлбэртэйгээр төлөвлөсөн байдаг. Хаанаас нь ч уул сарьдаг нь харагдана. Уулаа дагаж өндөр хорооллуудыг барьсан. Зориуд төв талбайгаа Зайсан толгойтойгоо холбож өгсөн. Монгол нартай гэдгийг тооцож төлөвлөсөн байдаг юм билээ. Тэгсэн чинь төлөвлөлтийг нь алдуулж, эмх замбараагүй болгоод хаячихсан. Намайг хотын даргаар ажиллахад ордны хажуу талын хэвлэх үйлдвэрээс өөр газар хотын төвийн ойролцоо бараг үлдээгүй байсан. Дуудлага худалдаагаар тэр бага шиг газрыг 24 тэрбум төгрөгөөр үнэлж зарсан. Улаанбаатарын газрыг дуудлага худалдаагаар оруулсан бол гэж тооцоход 26 их наяд төгрөгийн орлого олох байсан.

-Зургадугаар сарын 26-ны өдрийн сонгуулийн дүнгээр МАН-ын нэр дэвшигч сугарч үлдэнгээ алдсан. МАХН-аас бидний саналыг МАН луйвардчихлаа гэж эсэргүүцлээ илэрхийлж байсан нь бий. Та энэ сонгуулийн дүнгээс юуг олж харсан бэ?

-Эрх барьсан намын өнгөрсөн нэг жилийн ажлын үр дүнд сэтгэл ханамжгүй байна гэдгийг харуулсан. Наад зах нь приус автомашины татварыг нэмчихээр хэн дуртай байхав дээ. Олон улсын Валютын сан хэзээ ч татварыг нэм гэж зөвлөдөггүй юм. Тийм эрх ч байхгүй. Орлого, зарлагынхаа зөрүүг багасгаж үр ашиггүй зардлаа багасга гэснийг нь манайхан сурснаараа зарлагаа багасгалгүйгээр орлогыг танах бодлого барьсан. Нөгөө 60 тэрбум төгрөгөөр зарчихсан албан тушаалаасаа таналт хийж багасгаж чадахгүй байгаа юм биш үү. Тийм учраас иргэдийнхээ орлого руу дайраад байгаа хэрэг л дээ.

-Та маргааш болох дахин санал хураалтын үр дүнг хэрхэн багцаалдаж байна. Анхны сонгуульд аль ч нэр дэвшигчдэд санал өгөлгүйгээр цагаан хуудас уншуулсан сонгогчдын тоо нэлээн өндөр гарсан?

-Хэнд ч санал өгөхгүйгээр цагаан хуудас уншуулах нь маш аюултай санал юм шүү. Яагаад вэ гэвэл сонгуулийг будлиантуулж луйвар явуулах боломжийг цагаан хуудсаар дамжуулан хийхийг үгүйсгэхгүй. Сонгуулийн дүн таалагдахгүй байна, гараар тоолъё гэсэн асуудал үүслээ гэхэд цагаан хуудсан дээр ямар ч тэмдэглэгээ явуулчих ч юм билээ. “Цагаан санал” луйварт ашиглагдах магадлалтай учраас маш аюултай. Тиймээс цагаан хуудас битгий уншуулаач гэж би уриалмаар байна. Хэрэв үнэхээр таалагдахгүй байгаа юм бол сонгуульд оролцохоо больчих. Будлиан, луйвар явуулах боломжийг сонгогч бид хэзээ ч өгч болохгүй. Би өмнөх сонгуулийн үед М.Энхболд хоёроор ч гарч ирж чадахгүй дээ гэж хэлж байсан. Одоо би нэг л зүйл хэлье. Сонгуулийн улайрал арай хэтэрлээ. Сонгуулиа сэтгэлд сэвгүйгээр шударга явуулъя. Хэн ялж, ялагдах нь чухал биш. Сонгуулиа шударгаар явуулаад араас нь амар амгалан өмнөх ажлаа хийцгээе дээ монголчуудаа.

УИХ-ын гишүүн асан Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

-Та саяхнаас Ардчилсан хүчний холбоог удирдахаар болсон. Юу хийж байна?

-Ардчилсан Хүчний холбоо бол Монгол Улсад олон ТББ байдаг, тэдний нэг нь юм. Цаашид хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, тухайлбал иргэдийг үзэл бодлоор нь ангилж Үндсэн хууль болон бусад хуулийн заалтыг зөрчсөн үйлдэл хавтгайрч байгаатай тэмцэх гээд хийх ажил их байгаа.

-Манай улс Олон улсын Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдсан. Уг хөтөлбөрт хамрагдсанаар ямар үр дүн, ямар сөрөг үр дагавар гарна гэж харж байна?

-АН эрх барьж байхдаа эдийн засаг сайжрахгүй бол ийм хөтөлбөрт хамрагдах талаар ярьж байсан. Энэ он гарсаар тэр үетэй харьцуулахад эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжирч байна. Ер нь бол Монгол Улс уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засагтай орон. Экспортын орлогын 80 гаруй хувь нь ашигт малтмалын түүхий эдийн экспортын орлогоос бүрддэг, энэ түүхий эдийнхээ 90 орчим хувийг өмнөд хөршдөө худалддаг. Тэгээд өнөөгийн байдлаар зэс, нүүрс, төмөр, алтны зах зээлийн үнэ бүгд сайжирч нэмэгдсэн. Нүүрсний үнэ л гэхэд тэр үеэс 2.5 дахин нэмэгдсэн байна. Татвар нэмэгдсэнээр иргэд, аж ахуйн нэгжийн зардльн ачаалал тэр хэмжээгээр нэмэгдэнэ. Ингэснээр амьдралаа өөрсдөө авч яваа, хүмүүст ажлын байр бий болгохын зэрэгцээ татвар төлж арай ядан үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон жижиг, дунд ААН үйл ажиллагаагаа зогсооход хүрнэ. Үр дүнд нь Монгол Улсын дундаж орлоготой иргэдийн тоо цөөрч, ядуурал нэмэгдэж, орлогын түвшний ялгаа ихсэх болно. Угтаа бол эрх баригчид энэ хөтөлбөрт хамрагдах нөхцлийг бүрдүүлэхдээ төрийн эдийн засаг дахь оролцоог багасгах, мөн төр, засгийн урсгал зардлыг бууруулах арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлэх нь зохистой байсан. Гэтэл эрх баригч МАН тэгсэнгүй харин ч тансаглалын гэх урсгал зардлаа нэмэгдүүлснийг АН-ын УИХ дахь цөөнхийн гишүүд шүүмжилсээр байна. Эндээс хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа гол зорилго нь 2008 оноос хойш авсан зээлийг төлөх, дахиж зээл авах гэж харагдаж байна.

-Монголбанкинд аудитын шалгалт хийж үзээд АН засгийн эрхийг барьж байх үед олон тэрбум төгрөгийн алдагдалд оруулсан байна гэж мэдэгдээд байгаа?

-Мэргэжлийн аудитын байгууллага ийм дүгнэлт гаргахгүй байх. Ер нь тэр орны төв банк алдагдалд орсон гэсэн мэдээлэл сонссон хүн байдаг болов уу. Улс орнуудын төв банк бизнесийн үйл ажиллагаанд шууд оролцдоггүй тул алдагдал гэж ярих нь зохисгүй. Аливаа орны төв банк валютын ханшийг тогтвортой байлгах, инфляцийг барих, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг дэмжих замаар ажлын байрыг хадгалах, өрсөлдөх чадвартай зээлийн орчныг бүрдүүлэх зэрэг зорилтыг мөнгөний бодлогын арга хэрэгслүүдээрээ дамжуулан хэрэгжүүлэх үндсэн үүрэгтэй. Төв банк үйл ажиллагаагаа бие дааж хараат бусаар явуулах хуультай. Мөн жил бүр УИХ-аас төв банкнаас явуулах мөнгөний бодлогын хүрээг баталж өгдөг. Өнгөрсөн хугацаанд УИХ-аас баталсан мөнгөний бодлогын дагуу монгол банк үйл ажиллагаа явуулсан гэж ойлгож байна. Тэгэхээр УИХ-ын саяхан гаргасан шийдвэр нь нэг талаасаа шийдвэрүүд нь хоорондоо зөрчилтэй, нөгөө талаасаа сонгуульд чиглэсэн улстөржсөн шийдвэр гэж үзэхээр байна. Үндсэн хууль, Монголбанкны тухай хууль, Улсын нөөцийн тухай болон бусад хууль тогтоомжид Монголбанк, Засгийн газар нь мах, гурил, бензин, цемент зэрэг стратегийн барааны үнийг тогтвортой байлгах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, зохицуулах заалтуудыг суулгаж өгсөн байдаг. Эдгээр гол нэрийн барааны үнэ тогтвортой байснаар иргэдийн амьжиргааны түвшин тогтвортой байх, дээшлэх үндсэн нөхцөл бүрддэг. Тиймээс Монголбанк хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж байсан. Монголбанк эдгээр хуульд заасан үүргээ мөнгөний бодлогоор дамжуулж хэрэгжүүлэхэд зардал гарна. Манай улсад энэ зардлыг хэрхэн тусгах, яаж зохицуулах талаар хууль эрх зүйн орчин тодорхой бус байдаг. Энэ зардлын талаар олон жил ярьж байна. Тухайлбал 2012 оны намраас 2014 оны хооронд шатахууны үнэ тогтворгүй байнга нэмэгдэж байсан тул, төв банк шатахуун импортлогч компаниудад арилжааны банкаар дамжуулан хөнгөлөлттэй зээл олгох бодлогын арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн. Ийм хэлбэрийн бодлогын арга хэмжээний үр дүнд 2012-2016 оны хооронд шатахууны жижиглэнгийн үнэ тогтвортой байгаад зогсохгүй, алслагдсан бүс нутгийн шатахууны үнийг бууруулж байсан. Орон сууцны хөнгөлөлттэй санхүүжилтийн бодлогын арга хэмжээ ч мөн адилхан. Энэ бодлого хэрэгжсэнээр 90 гаруй мянган айл, өрх орон сууцтай болсон гэсэн мэдээлэл байдаг.

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд АН мөнгөтэй байсан. Их хэмжээний өр тавьсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч, эдийн засгийг муутгах алхмыг хийсэн гэгдээд байгаа?

-Үнэнд гүйцэгдэнэ гэж нэг үг байдаг даа. Угаасаа эрдэс баялагийн түүхий эдийн зах зээлийн үнэ хэлбэлзэл ихтэй, байсхийгээд өгсөж урууддаг. Харин хагас боловсруулсан болон бэлэн бүтээгдэхүүний үнэ харьцангуй тогтвортой хэлбэлзэл багатай байдаг нь зах зээлийн зарчим юм. Тиймээс ашигт малтмалын түүхий эдийн үнэ буурахаар энэ нам эсхүл тэр улстөрч бууруулсан, эсрэгээр үнэ өсөхөөр нь манай нам үнийг өсгөчихлөө гэж улс төрждөгөө больчихмоор байгаа юм. Ийм зүй тогтолд нийцээгүй улс төржилт нь монголчууд урагшаа харж үндсэн асуудлаа нэгдсэн бодлогоор шийдэж хөгжихөд садаа болж байна. Хөрөнгө оруулалтанд зах зээлийн байдал, ойлгомжтой, тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай эрх зүйн орчин голлох нөлөөтэй гэдэг. Тэгвэл өнгөрсөн хугацаанд манайд ямар нөхцөл байдал бий болсныг хүмүүс санаж байгаа байх.

-Монголд гол нь ямар шалтгаанаар хөрөнгө оруулалт буурсан гэж үзэж байна вэ?

-2013 оны байдлаар сүүлийн 21 жилийн хугацаанд Монгол Улсад 14.2 тэрбум долларын гадаадын шинэ хөрөнгө оруулалт орсон байх ба үүний найм орчим тэрбум доллар нь Оюу толгойн төслийн хөрөнгө оруулалт гэсэн судалгаа байдаг. Оюу толгойн төслийн хөрөнгө оруулалт 2010-2013 оны хооронд орсон байдаг. Манай улсын экспортын зэсийн баяжмал, нүүрс, алт, төмрийн хүдэр зэрэг гол нэрийн ашигт малтмалын түүхий эдийн зах зээлийн үнэ 2012-2016 оны хооронд 20 хувиас гурав дахин буурсан. Түүхий эдийн үнэ унахаар уг бизнесийн ашиг, орлого буурдаг, үүнийгээ дагаад тэр салбарт хөрөнгө оруулалт буурах нь мэдээж болов уу.

Эрх зүйн орчныг тогтворгүй болгосон явдал байдаг. 2012 оны тавдугаар сард Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зохицуулах тухай хуулийг баталсан. Энэ хуулиар гадаадын хувийн хэвшлийн ААН уул уурхай, мэдээлэл харилцаа холбоо, банкны салбарт хөрөнгө оруулалт хийхэд Засгийн газраас зөвшөөрөл авахаар хуульчилсан.

Урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх тухай Засгийн газрын тогтоолыг 2012 оны зургадугаар сард УИХ-ын сонгуулийн үеэр гаргасан ба энэ тогтоолоор нийт тусгай зөвшөөрлийн 40 орчим хувь буюу 1440 тусгай зөвшөөрлийн үйлчлэлийг зогсоосон байдаг. Урт нэртэй хуулийг зөрчиж 106 тусгай зөвшөөрөл олгосон нь авлигатай холбогдсон байдаг. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгохыг 2010-2014 оны хооронд таван жил орчим хугацаанд зогсоосон. 2012 оны арваннэгдүгээр сард УИХ-аас Оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрчлөлт оруулах тогтоол гаргаж Засгийн газарт үүрэг болгосон. Энэ тогтоол тухайн үеийн УИХ дахь цөөнхийн бүлгийн гишүүд дээр эрх барьж байсан нам, эвслийн бүлгийн зарим гишүүн нэмэгдсэнээр батлагдсан байдаг. Оюутолгой төслийн ТЭЗҮ болон Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар Ил уурхайн бүтээн байгуулалтын нийт зардал 4 тэрбум доллар нь 2012 оны жилийн эцсийн байдлаар 6.6 тэрбум болж 60 гаруй хувиар хэтэрсэн байдаг. Энэ зардлын хэтрэлтийн хэмжээ нь Монгол Улсын нэг жилийн төсвийн орлоготой тэнцэх хөрөнгө учир Засгийн газар арга буюу шалтгааныг тодруулах ажлын хэсэг байгуулсан.

Энэ бүх асуудлыг 2012-2016 оны УИХ, Засгийн газар шийдвэрлэж, эрсдэл ихтэй хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг Эрдэс баялагийн салбарт урт хугацаанд тогтвортой, ойлгомжтой, өрсөлдөх чадвартай эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн.

-АН-ын Засгийн газрын үед авсан их өр зээлийнхээ талаар бодлоо хуваалцаач. Бондын өр зээл, эргэн төлөлт, одоогийн УИХ, Засгийн газрын авч буй зээлийн тухайд юу хэлэх вэ?

-Түүхий эдийн экспортлогч орон мөртлөөсөө Түүхий эдийн үнэ буурах цикл ирэхэд (2012-2013 он) ямар ч хуримтлалгүйгээр зогсохгүй, төсөвт орох орлогоосоо урьдчилаад ойролцоогоор хоёр тэрбум орчим долларын орлогыг зээлээд хоёр нам хамтарч эрх барьж байх үедээ бэлнээр тараачихсан байсан. АН-ын УИХ дахь олонх, Засгийн газар жингүйдсэн эдийн засгийг шууд унагааж дэлбэлэхгүйн тулд 2.0 орчим тэрбум долларын санхүүжилтийг олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгож ажлын байрыг алдахгүйн тулд дотоод зах зээлээ дэмжиж бүтээн байгуулалт хийсэн.

Энэ нь УИХ дахь хүчтэй цөөнхийн шүүмжлэлийн бай болж АН, Монгол Улсыг дааж давшгүй өрд оруулсан нэр авсан нь 2016 оны УИХ-ын сонгуульд ялагдах гол шалтгаан болсон. Гэвч цаашид 5.5 тэрбум долларын зээл авах болсон талаар мэдээлж байна. Монголын өнөөгийн улс төр ийм байдалтай л байна. Энэ хавар авсан бондын зээлийн тухайд одоогийн эрх баригчид АН-ыг муулж, тэр нь гадна талдаа Монгол Улсыг муухай харагдуулж эхлэхээс өмнө Хөгжлийн банкны бондын санхүүжилтийг бондын зээлээр сольсон бол хүү нь харьцангуй бага тусах байсан болов уу гэж бодож байна.

-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүнг хэрхэн харж байна. Мэдээж АН-аас нэр дэвшигч Х.Баттулгыг дэмжиж байгаа байх. Танай нэр дэвшигчийн талаар иргэд, сонгогч ямар хандлагатай байх шиг байна?

-Мэдээж дэмжиж байгаа. Ер нь олон түмнээс Х.Баттулга нэр дэвшигч маань илт өрсөлдөгчдөөсөө дэмжигч олонтой байгаа нь судалгаагаар ч, хандлагаар ч тодорхой байгаа. Дэмжигч олонтой байгаа гол шалтгааныг дүгнэж хэлвэл энгийн ард түмний амьдралыг сайн мэддэг, улс орноо хөгжүүлэхийн тулд их ажил хийсэн, шударга бус асуудалтай зоригтой тэмцэгч, ямар ч тохиолдолд улс, нийт иргэдийн эрх ашгийн талд найдвартай зогсож чадна гэсэн үзүүлэлтүүд байх шиг байна. Дээр нь Монгол Улс парламентын засаглалтай орон бөгөөд, УИХ-ын 86 хувийг нэг нам дангаараа бүрдүүлж байгаа учир энэ УИХ, Засгийн газар хүссэн шийдвэрээ, тухайлбал мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд ямар ч тээг болох зүйл байхгүй, улс төр ч хангалттай тогтвортой байх нөхцөл аль хэдийн бүрдсэн гэдгийг сайтар ойлгож байх шиг байна. Тэр нь УИХ-ын шийдвэрт Ерөнхийлөгч хориг тавилаа гэхэд нийт гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй нь дэмжсэнээр хориг хүлээн авагддагтай холбоотой байх.

Ер нь АН-аас нэр дэвшигч Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноор хүчтэй эрх баригчдад нийт иргэдийн эрх ашгийн үүднээс хяналт тавих, хурдацтай ажиллахыг шаардах, улс төрийг бага ч гэсэн тэнцвэржүүлэх, бодлого өрсөлдүүлэх зэрэг давуу талууд бүрдэнэ гэж харж байна. Монгол Улс экспортын чиглэлийн боловсруулах аж үйлдвэрийг хөгжүүлснээр дундаж орлоготой иргэд нь нийгмийн олонх болсон хүчирхэг орон болж хөгжинө гэж боддог. Энэ гэхдээ тун амаргүй даваа. Үүнд манлайлал, чирэх хүч хэрэгтэй. Өнөөгийн хэрэглээний буюу импортод түшиглэсэн эдийн засагтай байгаа тохиолдолд, монголчууд хооронд импортын барааны 5-20 хувийн ашиг л эргэлдэж байх шиг байна. Хэрэв боловсруулах аж үйлдвэр хөгжиж, гадаад зах зээл дэх хэрэглэгчийн шаардлагыг хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж экспортолж чадвал нэмүү өртөг, зардлаар импортынхоос 3-4 дахин илүү орлого монголчуудын амьдралд үлдэх болно. Х.Баттулга энэ зорилтыг мөрийн хөтөлбөртөө “Экспортын шинэ эринийг эхлүүлнэ” гэж тодорхойлсон байна. Тэр өнөөг хүртэлх улс төрийн амьдралаа Монгол Улсыг аж үйлдвэржсэн улс болгоход зориулж ирсэн гэхэд хилсдэхгүй байх.

-Одоо уул уурхайн томоохон төслүүдээ хэрхэн яаж урагшлуулах, ямар бодлого баримтлах нь зүйтэй гэж харж байна. Таван толгойн ордоо хөдөлгөх ёстой гэж хүн бүр хүлээж байна?

-Санал нэг байна. Уг нь Эрдэнэс Таван толгой компани нүүрсээ экспортолсоор ирсэн. Хамгийн гол нь Таван толгойн орд Гашуун сухайт хоорондын төмөр замыг хурдан үргэлжлүүлээд дуусгачихмаар байна. Энэ төмөр зам уг нь өнөөгийн байдлаар Монгол Улсад байгаа төслүүд дотор хамгийн ашигтай, хөрөнгө оруулалтаа богино хугацаанд нөхнө гэсэн ТЭЗҮ гарсан байдаг. Тиймээс тэр үеийн Засгийн газрын шийдвэрээр Чингис бондын санхүүжилтээс тодорхой санхүүжилт хийсэн. Гэтэл нэмэлт санхүүжилт байхгүй тул зогсчихсон байдаг. Энэ боомтоор нүүрсний 70 орчим, зэсийн баяжмалын 60 гаруй хувь дамжин өнгөрөх тооцоо гарсан байдаг. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр манай ашигт малтмалыг авах худалдан авагчийн тоо нэмэгдэж өрсөлдөөнөөр зах зээлийн үнэд ойрхон үнээр эрдэс баялагаа борлуулах боломж нэмэгдэх юм.

Эрүүл мэндийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Очирбаттай ярилцлаа.

---

-Удтал шийдэгдэхгүй байсан Түлэнхийн төв эмнэлгийг барих санхүүжилт шийдэгдсэн. Ямар эмнэлэг баригдахаар болж байгаа вэ?

-Түлэнхийн төв эмнэлэг нь орчин үеийн тоног төхөөрөмжтэй олон улсын жишигт хүрсэн эмнэлэг бий болно. Кувейт улсын хөрөнгө оруулалтаар баригдахаар төлөвлөгдсөн. Монгол Улсын Засгийн газар, Кувейтын Засгийн хооронд гэрээ хийгдэж байна. Кувейтууд Монголд биечлэн ирсэн. Урьд нь барилгын ажил гүйцэтгэж байсан “Нутгийн зам”, “Цаст констракшн” гэсэн хоёр компани барилгын ажлыг үргэлжлүүлэн хийж байна. Дараа жил гэхэд барилгын ажил дуусна. Үүн дээр 1.5 тэрбум ам.долларын өртөгтэй тоног төхөөрөмж суурилуулна. Ийм иж бүрэн эмнэлгийг хүлээлгэн өгнө гэсэн сайхан мэдээтэй байна.

-Манай улс үндэсний оношлогооны томоохон төвтэй болох гэж байгаа. Энэ талаарх мэдээллийг хүргээч?

-Нэг үеэ бодвол салбарын ажил харьцангуй урагштай яваа. Жишээ нь, II эмнэлгийн хашаан дотор дэлхийн жишигт нийцсэн “Үндэсний оношлогоо, эмчилгээний төв” байгуулах “мОН-8” төсөл хэрэгжиж эхлээд байна. “8” төслийн хүрээнд БНСУ-ын Засгийн газрын Эдийн засгийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны эрүүл мэндийн сангийн хөнгөлөлттэй зээлээр 49 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтаар үндэсний оношлогоо, эмчилгээний төвийг байгуулна. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжиж, үндэсний оношлогооны төв ашиглалтад орсноор олон нийтэд эрүүл мэндийн чанартай үйлчилгээ, хүртээмжтэй хүрнэ. Ингэснээр гадаадад эмчлүүлэхээр явж буй өвчтөнүүдийн тоо болон эрүүл мэндийн гадагш урсдаг зардал буурна.

-Хэзээ ашиглалтад орох вэ?

-Сая хэд хоногийн өмнө барилгын ажлын явцтай нь танилцлаа. Барилгын суурийн ажил хийгдэж байна. Долоон давхар өндөртэй, гурван талаараа хүзүүвчээр холбогдсон эмнэлэг болно. Бүх тооног төхөөрөмж нь орчин үеийн шаардлага хангасан. Цөмийн хурдасгууртай үзлэг оношлогоог монголд анх удаагаа нэвтрүүлнэ. Энэ нь үйл ажиллагааны функцийг цар хүрээтэй нь оношилно гэсэн үг. Энэ төв байгуулагдсанаар эрүүл мэндийн салбарт эрс шинэчлэл бий болно гэж үзэж байна. Энэ нь юуг хэлж байна вэ гэхээр дэлхийн жишигт нийцсэн циклотроны үйлдвэртэй болно. Мөн изотоп үйлдвэрлэх юм. Энэ төвийг 2018 оны арван хоёрдугаар сарын 1-ний өдрөөс өмнө ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн байна. Ингэснээр орон нутаг дахь бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвүүдэд явуулын автомашинаар үйлчлэхээс гадна интернэтээр холбогдож, хагалгаа, хурал зөвлөгөөнийг удирдах юм. Хагалгааг орон нутагт нь интернэтээр удирдаж хийнэ. Боловсон хүчнээ одооноос бэлдэж эхэллээ. Цацраг туяа, цөмийн мэргэжилтнээр ажиллах таван мэргэжилтэнг Солонгост сургаж байна. 20 гаруй мэс заслын эмч, мэргэжилтнүүдийг Японд сургах гэж байна.

-Сонгинохайрхан дүүрэгт жишиг эмнэлэг баригдаж байгаа. Ажлын явц ямар шатандаа явна?

-Азийн хөгжлийн банкны хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Сонгинохайрхан дүүрэгт дүүргийн жишиг эмнэлэг баригдаж байгаа. Нийслэлийн нэг дүүргийн хүн амыг эрүүлжүүлэх, хэрэгцээ шаардлагыг хангахуйц жишиг эмнэлэг баригдаж байгаа. 24.8 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалттай. Зөвхөн эмнэлгийн газар нь гэхэд 2-3 га газрын хэмжээтэй. Хамгийн орчин үеийн багаж тоног төхөөрөмжөөр хангаж өгнө. Сая тендер зарлагдаж шалгарсан компани барилгын ажлаа эхлүүлсэн байна. Дүүргийн ийм загвар жишиг эмнэлгийг 2018 ондоо Хан-Уул, Чингэлтэйд барихаар төлөвлөсөн.

-Гэмтлийн эмнэлгийн үүдэнд онгоц шууд буудаг болж байгаа гэсэн үү?

-Тийм ээ. Цаашдаа эмнэлгүүдийн үүдэнд нисдэг тэрэг буудаг болгоно. Замын түгжрэлтэй үед ч тэр хөдөө орон нутгаас ч тэр эрүүл мэндийн үйлчилгээг шуурхай хүргэнэ. Цаашлаад I, II, III эмнэлгийн үүдэнд нисдэг тэрэг буух боломжтой талбайг судлан үзэж байна.

-Өрх, дүүргийн эмнэлгээр үйлчлүүлэх хүмүүсийн тоог нэмэгдүүлж, Эх нялхас, Гэмтэл, I II III эмнэлгийн ачааллыг бууруулах бодлого барин ажиллаж байгаа гэж сонслоо. Үүнд яамнаас ямар чиглэлтэй ажиллаж байгаа вэ?

-Би УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байхдаа Эрүүл мэндийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг батлалцаж байсан. Энэ хуулийн гол үзэл баримтлал нь эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг анхан шатнаас нь эхлэн анхаарч, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн мэдээлэлтэй байлгахад чиглэсэн хууль юм. Гэтэл амьдрал дээр өрхийн эмнэлгээ тэр болгон тоодоггүй. Заавал гурав дахь шатлалын эмнэлэгт танил талаараа яриулж ор хүлээж хэвтэх гэсэн байдал ажиглагддаг. Энэ нь эрүүл мэндийн урсгалыг харахад дээшээгээ данхайчихсан доошоогоо нарийсчихсан нь харагдана. Одоо хоёр дахь шатлалын гэж нэрлэгддэг аймаг, дүүргийн эмнэлгүүдэд нарийн мэргэжлийн үзлэг оношилгоог 9-11 төрөл болгон нэмэгдүүлж байна. Өрхийн эмнэлэг буюу эрүүл мэндийн салбарын анхан шатанд ажиллаж байгаа эмч, сувилагчдыг чадавхжуулж, нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр үзлэг оношилгоо хийх, урьдчилан сэргийлэх сурталчилгаанд дадлагажуулах цөм сургалт, ойлголт, мэдлэг зайлшгүй хэрэгтэй байгаа. Эрүүл мэндийн яам энэ оныг “Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил” болгон зарласан. Үүнтэй уялдуулан өвчнөөс аль болох урьдчилан сэргийлэх сургалт сурталчилгааг хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Хүн эрүүл байх ёстой. Улмаар эрүүл байгаа иргэдийг төрөөс дэмжих учиртай. Эрүүл мэндийн даатгал төлдөг, гэр бүлийнхэн нь ч мөн эрүүл мэндийн даатгал төлдөг ч эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмчилгээ авдаггүй хувь хүн, иргэн олон бий. Иймээс тэдгээрийг дэмжиж эрүүл мэндийн даатгалаар нь агаар салхинд амрах, сувилалд явах, фитнес иогоор хичээллэх боломжуудыг нь нээж өгөх хэрэгтэй санагддаг.

-Та энэ салбарын мэргэжлийн хүн учраас салбарынхаа алдаа дутагдлыг гярхай сайн анзаарч харж байгаа байх. Та ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Би арван жилийн сургуулиа төгсөөд III эмнэлэгт нэг жил асрагчийн ажил хийж байлаа. Үүний дараагаар Анагаахын сургуульд суралцаж төгсөөд эрүүл мэндийн байгууллагад жил гаруй ажилласан. Тэгээд хувийн эмнэлэг, хувийн эмийн сан дөнгөж байгуулагдаж байх үетэй холбоотойгоор Чингэлтэй дүүргийн Засаг даргын Тамгын газарт эрүүл мэндийг хариуцсан зохион байгуулагчаар ажилд орсон доо. Тэгээд дүүргийн Засаг дарга, УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж хууль тогтоолцож явсны хувьд салбарынхаа алдаа оноог илүү сайн мэдрэлгүй яахав. Юуны өмнө эрүүл мэндийн салбарын зохион байгуулалтын асуудалд түлхүү анхаарч ажиллаж байна. ТҮЦ, хүнсний дэлгүүр шиг эл дол болсон хувийн эмнэлгүүдийн стандарт шаардлагыг хангуулж ажиллуулахаар болж байна. Гурван сая хүн амтай мөртлөө 5000 гаруй хувийн эмнэлэгтэй байна. Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг чанартай явуулахад яамнаас анхаарахгүй бол хэтэрхий дур зоргоороо задгай явж ирсэн нь харагдаж байна. Эмийн бодлого гэж байхгүй болсон. Хил гаалиар оруулж ирж буй хамгийн ашигтай бизнес эмийн бизнес болчихож. Энэ бүгдийг цэгцэлж байж иргэнд хүрэх тусламж үйлчилгээ сайжирна.

-Эмнэлгүүдэд тоног төхөөрөмж нийлүүлдэг “Сетунари” ХХК-ийн охин компани болох “Вона Бета” улсын эмнэлгүүдэд урвалж нийлүүлдэг. Мөн улсын эмнэлэг дотор хувийнхаа оношлогооны төвийг нээсэн гэх мэт зөрчил гарсан. Үүнд ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Төрийн эмнэлгийн лаборатори нь өөрийн үйл ажиллагаагаа явуулахгүйгээр хувийн хэвшилдээ өгдөг. Тэгээд бүр улсын эмнэлэг дотор хувийн оношлогооны төв байрладаг. Ийм хэл ам маш их гардаг. Хувь хувьсгал нь ч ялгаагүй оношлогоо эмчилгээг хамгийн сайн түвшинд хийх ёстой. Бид үүнийг анхаарна. Улсын ажлын өмнүүр орж хувийн хэвшил мөнгө олохын төлөө ажиллаж буйтай арга хэмжээ авч хариуцлага тооцно.

-Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогын баримт бичиг энэ оны эхэнд батлагдсан. Эрүүл мэндийн салбарын ойрын 10 жилийн төлөвлөгөө цаасан дээр буусан байна гэж ойлгож болох уу?

-Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогын баримт бичгийг Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030 болон Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хууль, Монгол Улсын Хүн амын хөгжлийн талаар төрөөс баримтлах бодлого, Монгол Улсын Засгийн газрын 2016- 2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр зэрэг баримт бичигт тулгуурлан боловсруулж, УИХ-аар хэлэлцүүлж батлуулсан. Ингэснээр эрүүл мэндийн салбарын ирэх 10 жилийн хөгжлийн ерөнхий зураглал тодорхой боллоо. Ингэснээр хүн амд үзүүлэх эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг тэдний эрэлт хэрэгцээнд тулгуурлан аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, нотолгоонд суурилсан оношилгоо, эмчилгээний шинэ технологийг нэвтрүүлэх, үйлчлүүлэгчийг дагасан зохистой санхүүжилтийн тогтолцоог бүрдүүлэх замаар тусламж, үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулснаар дундаж наслалтыг уртасгах зорилтын эхлэл тавигдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, бид том бодлогынхоо хэмжээгээр ажлаа төлөвлөж, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, тоног төхөөрөмж, санхүүжилт зэрэг олон асуудлыг шийдэхийн тулд урдаа барих бодлогын бичиг баримттай боллоо гэж үзэж болно.

-“Нярай хүүхдийн хоол тэжээлийн тухай” хууль шинээр батлагдсан. Салбар хариуцсан сайд нь олон нийтэд хандан ташаа мэдээлэл хийсэн гэх асуудал гарч байсан?

-Манай сайд буруу өнцгөөс нь ойлголт муутайгаар ярилцлага өгчихсөн хэрэг гарсан л даа. Эхийн сүүг дэмжих тухай хууль батлагдсан. Үнэндээ эхийн сүү орлуулагчийг хязгаарлах нь зүйтэй. Түүнээс хуулиар шууд хүчээр хаагаад хориглочихож байгаа зүйл байхгүй юм шүү.

-“Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөр улс орон даяар хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ талаар мэдээллийг хүргэхгүй юу?

-“Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөрийн нээлттэй өдөрлөг өнгөрсөн тавдугаар сарын 5-ны өдөр улс орон даяар нээлтээ хийсэн. Энэ хөтөлбөрийг бүх хөдөө орон нутгаар танилцуулж байгаа. Би Баянхонгор, Төв аймагт очиж ажиллаад ирлээ. Баянхонгор аймагт гэхэд 1800 гаруй хүнд эрүүл мэндийн анхан шатны үзлэг хийж, элэгний В, С вирусыг илрүүлэх үзлэг оношлогоо дөрвөн экогоор үзсэн байна. Эрүүл мэндийн даатгалтай 40-65 насны хүмүүс эрүүл мэндийн даатгалаараа элэгний В, С вирусыг илрүүлэх үзлэг оношлогоог үнэ төлбөргүй хийж байгаа. 65-аас дээш насны болон 18-39 насны хүмүүс ирэх 2018 онд эрүүл мэндийн даатгалаараа үнэ төлбөргүй энэхүү үзлэгт орно. В, С вирусыг илрүүлдэг оношилгооны аппарат техник тоног төхөөрөмжийг хөдөө орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагуудад хүргэж байгаа. “Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөр бол зөвхөн элэг гэдэг эрхтэнийг хамгаалж эмчлэх ойлголт биш. Монголчууд элэг бүтэн өвчин зовлонгүй амьдарч олуулаа хамтдаа байна гэсэн утгаар ойлгох хэрэгтэй.

Хөдөө орон нутагт бүх сумдынхаа эмч нар, эрүүл мэндийн ажилтнуудад эрүүл мэндийн сургалт зохион байгуулж байна. Эрүүл мэндийн яамнаас энэ 2017 онд хөрөнгө оруулалтаар шийдэгдсэн туулах чадвар сайтай автомашин, тоног төхөөрөмжийг аймаг болгонд хүлээлгэн өгч байна. Эрүүл мэндийн яамны удирдлагууд орон нутагт ажиллахдаа эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ хэр хүрч байгааг газар дээр нь очиж харж, эмнэлгийн байгууллагын ажилтнуудад сургалт зөвлөгөө өгч нэгдсэн бодлоготойгоор ажиллах болж байгаа байгаа нь маш давуу тал юм.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.06-ны Мягмар гаригийн №126(5693) дугаараас авч нийтлэв.

Нийслэлийн АН-ын дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч Д.Баттулгатай ярилцлаа.

---

-Нийслэлийн АН-ын даргаар сонгогдсоноос хойш анхны ярилцлагыг авч байна. намын даргаар томилогдсоноос хойшхи хугацаанд ямар ажлыг хийв. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ямар бэлтгэлтэйгээр оролцох гэж байна вэ?

-Нийслэлийн намын даргын ажлыг аваад хоёр сарын хугацаа болж байна. Энэ хугацаанд дүүргийн намын удирдлагуудтайгаа энэ ондоо хийх ажлын төлөвлөгөөгөө гаргаж, 2020 он хүртэлх намын барих стратеги бодлогыг тодорхойлоод явж байна. Намын дэргэдэх ахмадын, эмэгтэйчүүдийн, залуучуудын гэх мэт байгууллагуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэн цэгцэлсэн гэж хэлж болно. Яг энэ үед Ерөнхийлөгчийн сонгууль эхлэх гэж байна. Х.Баттулга маань намын нийт гишүүдийн олонхийн саналыг авч Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөөр болсон. Манай Ардчилсан нам үе үеийн сонгуульд оролцож, ялж ялагдаж ирсэн арвин туршлагатай. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сүүлийн найман жил ялалт байгуулсан туршлага бидэнд байна. Одоо Нийслэлийн АН сонгуульд оролцох бэлтгэлээ бүрэн хангаад явж байна.

-Ан дотоод сонгуулиараа бүтцийн нэлээн их өөрчлөлт хийсэн. Яг энэ үетэй давхцаад сонгууль болох гэж байгаа учраас дотоод зохион байгуулалтаа танай нам цэгцэлж амжсан уу?

-АН намынхаа сонгуульт албан тушаалтаныг сонгохдоо бүх гишүүдээсээ асуудаг болж байгаа нь эргээд дарга нарын хариуцлагыг нэмэгдүүлж байгаа юм. Дүүрэг, үүрийн дарга нарын хувьд шинэчлэгдсэн хүмүүс бий. Гэхдээ дандаа хуучин ажиллаж байсан, нам дотроо олон жил болсон, сонгуулийн туршлагатай хүмүүс. Тийм болохоор санаа зоволтгүй гэж хэлье.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд та хотын намын даргын хувьд эргээд ямар нэгэн хариуцлага хүлээх үү?

-Намын дүрмийн дагуу би Нийслэлийн 2020 оны сонгуулийн хариуцлагыг хүлээнэ. УИХ-ын 2020 оны сонгуулийн хариуцлагыг төв намын дарга хүлээнэ. Дүүргийн Иргэдийн хурлын сонгуулийг дүүргийн намын дарга нар хүлээнэ гэх мэтчилэнгээр тус тус тодорхой заасан байгаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар бүх шатны намын байгууллагууд хичээл зүтгэл гаргаж ажиллана. Сонгуулийн дараагаар Үндэсний бодлогын хорооны хурлаар сайн, муу ажилласан гэдэг үнэлгээг өгөх ёстой. Хариуцлага огт хүлээхгүй гэсэн үг биш юм.

-Та НИТХ-ын даргаар ажиллаж байсан. Одоо та НИТХ-ын төлөөлөгчдийн нэг. Хотын бодлого залгамж халаа, хэр уялдаа холбоотой үргэлжилж байна вэ?

-Хүмүүс хэдийнэ харьцуулаад эхэлчихсэн байна лээ. Өнгөрсөн 2012-2016 онд хийж байсан ажлуудыг одоогийн хотын удирдлагуудын хийж буй ажилтай харьцуулж байна. Нэгэнт жилийн хугацаа өнгөрсөн учраас ямар бүтээн байгуулалт хийгдэж байна, ямар зам засав, ногоон байгууламж тохижилтын ажил хэр хийгдэж байна вэ гэдгийг харж, хүлээж байна. Гэтэл одоо хотод яг ямар ажил хийгдэж байгаа нь тодорхойгүй байна. Төлөөлөгчийн хувьд би хуралд сууж байхад хот ийм чиглэл бодлого барьж ажиллана, өмнөх удирдлагуудын барьж байсан ажлынх нь үүнийг нь үргэлжлүүлнэ гэх зэрэг бодлогын уялдаа холбоо илт дутагдаж байгаа нь харагддаг. Ер нь хийх юмаа мэддэггүй хүнд хоёр зовлон байдаг. Нэг нь өмнөхөө их шүүмжилдэг. Байнга шүүмжлээд байхаар хүмүүс бас уйдчихна шүү дээ. Хоёрдугаарт баахан зовлон тоочоод эхэлдэг. Хотын өмнөх удирдлагуудыг шүүмжилсэн нь одоо болтол тасраагүй байх шиг байна. Одоо тэгсэн баахан зовлон тоочиж, ажил хийхгүй цаг хугацаа аваад л байна.

-Саяхан хот төсвийн тодотголоо баталсан. Тухайн үед өмнөх хотын удирдлагууд үр дүнгүй хөрөнгө мөнгө зарцуулж байсан тухай яригдсан?

-2017 оны хотын төсөв 2016 оны төсвөөс 88.5 тэрбум төгрөгөөр илүү байна. Хөрөнгө оруулалтын зардал нь урьд нь 116.3 тэрбум төгрөг байсан бол 162 тэрбум төгрөгөөр батлагдсан. Энэ нь 40 хувиар илүү гэсэн үг. Гэтэл өмнөх удирдлагууд маш их төсөвтэй байсан, бид нар төсөв мөнгөгүй хэцүү байгаа тухай зовлон тоочоод байгаа шүү дээ. Тэгэхээр юу дутаж байна вэ гэвэл сэтгэл дутаж байна. Бид 2015 онд гэхэд хотын төсвийн хажуугаар хувийн аж ахуйн нэгжүүдийг шахаж шаардсаар 45 тэрбум төгрөгийн тохижилтыг хийлгэж байлаа. Цэцэг тарилаа гээд биднийг шүүмжилж байсан, одоо цэцэг тарихаа больсон. Харин хотын тохижилт гээд уулнаас баахан мод буулгаж авчраад тарьчихаж байна. Хотын төсөвт аудитын шалгалт явуулахад 39 тэрбум төгрөгийн зөрчил илэрсэн гэгдээд байгаа. Аудитын газрын дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдрийн албан дүгнэлтээр хот зөрчилгүй гэдгийг гаргасан. Харин зарим дүүргүүд санхүүгийн бичилтээ буруу зөв биччихсэн гэх мэтээр албан бичиг хөтлөлтийн алдааг шамшигдуулсан юм шиг ойлголтоор яриад байж болохгүй л дээ. Үнэндээ байгаа онохгүй худлаа үнэн шүүмжлээд яахав дээ.

-Концессээр хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдэд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа?

-Концессыг цааш үргэлжүүлэх үү үгүй юу гэдэг дээр сая маргаж байсан. Хотод хувийн хэвшлийн түншлэл байх хэрэгтэй. Концессыг батлахдаа төсөвт дарамт учруулахгүйгээр хийж байсан. Хотын төсөв 400, 500 тэрбум төгрөг байхад 20-30 тэрбум төгрөгөөс хэтрэлгүйгээр концессыг хийж байсан. Бодлогын хэмжээнд концессыг явуулах нь зүйтэй. Аль ч улсад хийгддэг. Нийслэлээс хийгдэж байсан, иргэдэд хүлээлт үүсгэсэн амин чухал олон ажил тодорхойгүй болчихлоо л доо. Ахмадын орон сууцны хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэх үү үгүй юу гэдэг тодорхойгүй болсон. Орлого багатай иргэдийн хэрэгцээнд нийцсэн түрээсийн орон сууцны асуудлыг ярьж байсан. Хүмүүсийн хүлээж байсан энэ зүйл бүдгэрчихлээ. Багш, эмч нарын үйл ажиллагааг нь индексээр үнэлж урамшууллын системийг бий болгосон. Багш, эмч нарт хүртээмжтэй энэ дэмжлэгийг таслан зогсоочихлоо. Нийслэлийн 72 байршилд бага сургууль, цэцэрлэгийн цогцолбор барина гээд 30 гаруй газрын асуудлыг шийдээд бэлэн болгосон байсан. Энэ ажил хаана явж байгаа нь мэдэгдэхгүй болчихлоо. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөөр нэлээн ажил хийгдсэн. Дахин төлөвлөлтийг гурван фронтоор явуулъя гэж төлөвлөж байсан. Айлуудын газрын орон сууцаар солих, дараагийнх нь айлууд газраараа нийлж тодорхой хөрөнгө босгон амьдрах орчноо сайжруулах. Есөн ч газар дээр айлууд нь нэгдчихсэн төсөл нь бэлэн болчихсон байсан. Гурав дахь нь сайн хашаа хөтөлбөр байсан. Дахин төлөвлөлтийг цааш үргэлжлүүлэн явуулах уу гэж асуухад зөв төлөвлөлттэй гэсэн нэршлээр явуулна гэсэн.

Ямар ч нэртэй байсан хамаа алга, ажил урагшаа явах ёстой. Гэтэл нэр солиод зовлон тоочоод суугаад байж болохгүй. Эцэст нь хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн санаачлагаар хууль гаргаж баталсан шилэн дансыг байхгүй болгочихлоо.

-Шилэн дансыг байхгүй болгоогүй, хэвийн хөтлөөд явуулж байгаа гэдэг тайлбарыг өгч байгаа л даа?

-Хэн нэгэн дарга нь шилэн данс явж байгаа гэж хэлээд байгаа бол, намайг худлаа ярьсан эсэхийг хүмүүс хаягаар нь орж хараад шалгачих. Нэг дүүргийн Засаг даргын Иргэдийн хурлаас тодорхой хэмжээний зардал гаргалаа гэхэд үүнийгээ ил тайлагначихад сэтгүүлч та нараас эхлээд олон хүн шууд харчих боломжтой байсан. Энэ талаар шилэн Цогоо гээд байсан нөхөр өнөөдөр дуугарч байна уу.

-Хогны уутанд хэдэн тэрбумаар нь мөнгө зарцуулсан гэсэн шүүмжлэл байгаа. Энэ үнэхээр үр дүнтэй байсан гэж үү?

-2012 онд хотын гудамжаар хог хийсдэг байсан. Хог гэдэг цуглуулах, тээвэрлэх, булшлах гэсэн гурван үндсэн шатлалтай явагддаг.

Манайхан хогоо цуглуулж чаддаггүй, шууд асгадаг байсан. Нийслэлээ хоггүй байлгахын тулд айл өрх, аж ахуйн нэгжээс гарч буй хогийг уутанд хийж цуглуулдаг соёл хэвшилд сургаж чадсан. Бусад улс оронд ч ийм туршлага байдаг.

-Цахим газар өмчлөл одоо явагдаж байгаа юу?

-Цахим газар өмчлөлийг цааш үргэлжлүүлэх эсэхийг одоо яриад л байна. 2012 онд биднийг ажил хүлээж авахад газрын мафийг таслан зогсоогоорой гэдгийг иргэд захиж хэлж байсан. 2016 онд тэр яриа байхгүй болсон. Сургуулийн хүүхдийн талбай, орон сууцнуудын дундах ахмадуудын нарладаг хүүхдийн талбай гаргахын тулд зөрчилтэй 200 гаруй газрыг нийтийн талбай болгож байсан. Үнэндээ өмнө нь газар хувьчлал бараг явагдаагүй. Гэр хорооллын иргэд л газраа өмчилж авснаас өөр хийгдсэн ажил байгаагүй. Хотын газар бол хэмжээтэй. Өргөдлийн хэмжээгээр танил талаараа өгч байдгийг таслан зогсоохын тулд иргэддээ хүртээмжтэй болгохын тулд ил тод шударга явуулахын тулд газар өмчлөлийг цахимаар өгье гэж шийдвэрлэсэн. Улс орны шилдэг 10 арга хэмжээний нэгд Монголын цахим газар өмчлөл нэгдүгээрт явж байсан. Мөн газрын дуудлага худалдааг жинхэнэ ёсоор нь зохион байгуулсан. Засгийн газрын ордны хажуу талын алга дарам хэвлэх үйлдвэрийн газар гэхэд 24 тэрбум төгрөг хүрсэн. Тэгэхээр ордон тойроод хичнээн газар өгсөн байгаа билээ. Нэг нь ч дуудлага худалдаагаар аваагүй. Хэрэв дуудлага худалдаагаар зарсан бол ямар их хэмжээний мөнгө улсын төсөвт орох байсныг бод доо. Хотын даргын гарын үсэг зурдаг захирамж ямар үнэ өртөгтэй байсан нь үүнээс харагдаж байгаа биз.

-Одоогийн хотын удирдлагууд ажлаа аваад жилийн хугацаа болж байгаа. Тэгэхээр үнэлэлт дүгнэлт өгөх хугацаа арай болоогүй гэж харах нь бий?

-Хотын даргын ажлыг аваад Э.Бат-Үүл “Өмнөх удирдлагууд хотод хоноцын сэтгэлээр хандаж байсан юм байна” гэдэг ганц үгийг хэлж байсан. Тэр хүн одооных шиг учир зүггүй шүүмжлэх гэж хэлээгүй. Арга ядаад л хэлсэн. Бид шууд ажилдаа орсон. Долдугаар сард ажил хүлээн авчихаад нийтийн тээврийн талаарх авах зарим арга хэмжээ гэсэн тогтоолыг наймдугаар сард гаргаж байсан. Ингээд нэгдүгээр эгнээгээр явах, дугаарын хязгаарлалтыг явуулах арга хэмжээг сарын дотор л хийсэн. Есдүгээр сард зөрчилтэй 160 гаруй барилгын үйл ажиллагааг таслан зогсоож байсан. Газрын шударга биш олголтыг зогсоох ажлыг эхлүүлсэн. Цаг хугацаатай өрсөлдөж томоохон шийдвэрүүдийг Засаг даргыг 100 хоногт хийж байсан. Гэтэл одоогийн Засаг даргын 100 хоногт “Та юу хийв” гэж асуухад Асемыг зохион байгууллаа гэж хариулж байна лээ. Асемын зохион байгуулалтыг хоёр жилийн өмнөөс хийж ирсэн шүү дээ.

-Өнгөрсөн УИХ-ын 2016 оны сонгуулийн өмнө орон нутгийн сонгуулийг удирдаж байсан хүмүүс 60 тэрбум төгрөгийн хандивыг албан тушаал наймаалцаж босгосон талаарх бичлэг олон нийтэд цацагдсан. Та бүхэн сонгуулийн зардлаа хэрхэн босгож байсан юм бэ?

-Бичлэгийг нь сонсоход ахлах мэргэжилтэнгүүдээс эхлээд албан тушаалыг зарчихсан байсан биз дээ. Чухам тэр нь юу болсон талаархыг хуулийн байгууллагаас шалгах ёстой байх. Нийслэлийн сонгуульд АН хуулийн дагуу сонгуулийн зардлыг босгож оролцсон. Төсвөөс юм уу төрийн үйл ажиллагаанаас зарцуулсан зүйл огт байхгүй.

-Сонгуулийн өмнө “хөгжмөө” захиалсан хүмүүс одоо албан тушаалд очиж байгаа байдал ажиглагдаж байна уу, үгүй юу?

-Би нэг зүйлд харамсч байна. Бид тухайн үед хэлтэс, газрын дарга нарын хувьд тодорхой хэмжээгээр сольж тавьж байсан ч бүгдийг нь солиогүй. Гэтэл одоо АН-тай хамт ажиллаж л байсан бол мэргэжилтэнгүүдийг хүртэл халж байна. Энэ нь буруу жишиг юм. Төрийн ой санамж алдагдана. Тухайн хүнийг халж хохирол учруулж байгаагийн ард төрийн ой санамжийг арчиж буй нь эмгэнэл. Магадгүй оронд нь ажилд хүн авахдаа нөгөө 60 тэрбум төгрөгийн хүмүүсээсээ авч ч байгаа юм бил үү. Үүнийг шалгах ёстой.

-Долоон төрлийн татвар нэмэгдэж байгаа. Иргэдэд хэрхэн тусах вэ?

-Манай улсын эдийн засаг бүр хасах руугаа орчихоогүй, өсөлт нь удааширчихсан яваа. Эдийн засгийн хүндрэлийг татвар нэмж давдаггүй юм. Татвараа нэмнэ гэдэг нь татварынхаа баазыг устгаж байгаа хэрэг. Орж ирэх татвараа алсдаа багасгана. Төр нь зардлаа хэмнэж байж эдийн засгийн хүндрэлийг давдаг. Гэтэл төр нь зардлаа нэмчихлээ. Төр өөрөө данхайж, иргэдээсээ авах татвараа нэмчихээр эдийн засгийн хүндрэлийг улам гүнзгийрүүлнэ.

УИХ-ын гишүүн асан Д.Батцогттой ярилцлаа.

---

-Танаар сонин сайхан юу байна. Та юу хийж байна?

-Би чинь нэг их олон төрийн бус байгууллагын тэргүүн шүү дээ. Тиймээс өрөө түрээслээд чиглэл чиглэлээр нь үйл ажиллагааг нь хэвийн явуулах, өргөжүүлэх гээд бас хэрэндээ л ажилтай.

-Та хувийн бизнес эрхэлдэг үү?

-Надад хувийн бизнес гээд байх юм байхгүй. Намын ажил, ТББ-ын гээд төлөвлөж байгаа ажлууд байна. Ер нь нэг л мэдэхэд ажлаар дарагдчихсан явж байдаг, зүгээр суух “одгүй” хүн байх аа, би.

-Таны төрсөн нутаг, уиХ-ын гишүүний хувьд тойрог чинь байсан Ховд аймгаар сонин сайхан юутай вэ. Та Ховд руу хэр их ирж очиж байна?

-Нутагт маань өнтэй сайхан өвөл болсон, одоо сайхан зун болох шинжтэй. Нутаг явалгүй яахав. Сонгуулиас хойш таван ч удаа очлоо. Ер нь зав л гарвал нутаг давхичих гээд байдаг.

-Сая Төрийн ордонд болсон Ан-ын Үндэсний бодлогын хороо (ҮБХ)-ны хуралд та оролцож байгаа харагдсан. Ан өнгөрсөн сонгуулиас хойш дотооддоо шинэчлэл явуулж байгаа гэгдэж байгаа?

-Намынхаа ҮБХ-нд Ховд аймгаас сонгогдсон. Их хурлын сонгуулиас хойш манай намынхан өнгөрсөн дөрвөн жилийн алдаа оноогоо шүүн ярилцаж намаа шинэчлэх ажлыг эрчимтэй явуулж байна. Намын шинэчлэлийн асуудал гишүүдийн хүсч байснаар эрчтэй явагдаж байна. Монголын улс төрийн хүчнүүдээс анх удаа намын даргаа бүх гишүүдээсээ сонголоо. Анхан, дунд шатны намын дарга нар ҮБХ-ны гишүүдээ бүх гишүүдээсээ сонголоо. аН одоо жирийн гишүүд дээрээ суурилсан нам болж өөрчлөгдөх процедур явагдаж байна. Та бүхэн ч харж байгаа байх. Гишүүд маань нь ч сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсээр байна. Үндэсний зөвлөлдөх хороог Үндэсний бодлогын хороо болгож өөрчилсөн. Иймээс манай нам фракцлан хэдэн хэсэгт хуваагдах биш цуглаж суугаад олон ургальч санаануудаа нэгтгэн бодлого гаргадаг, төлөвлөдөг нам болж өөрчлөгдөж байна. Намын шинэ удирдлага ч ийнхүү олон ургальч байдлаар илүү бодлогын түвшинд асуудалд хандахын төлөө ажиллаж байгаа. аН-ын шинэчлэл ингээд дуусчихаж байгаа юм биш цаашдаа ч шинэчлэгдсээр байх болно. Аливаа бүхэн цаг үе, нөхцөл байдлаа дагаад үргэлж сайжран өргөжиж байдаг ийм л жишгээр манай намын бодлого өнгөлөгдөж явах болно. Энэ Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ ялуулахын төлөө намын гишүүн бүр сэтгэл гарган нэг зүгт харан ажиллана.

-АН-ын дотоод сонгуулийг тэр дундаа намын гишүүдийн сонгуульт ажлыг будлиантай болсон. “Шонхор” фракцийнхан өөрсдийн хүмүүсээ голлон байрлууллаа гэсэн яриа бас гарсан. Та намынхаа шинэ удирдлага, бодлогод ямар байр суурьтай байна вэ?

-АН аливаа зүйлийг шийдэхдээ бүх гишүүдээсээ асуудаг болсон. Энэ бол ардчиллын суурь зарчим. Ардчиллын зарчмаараа нийт жирийн гишүүдийнхээ олонхийн саналаар авсан болохоор тэр энэ фракц тэглээ ингэлээ гэсэн асуудал одоо яриад хэрэггүй л дээ. Нийт гишүүдийн сонголтын араас матрын нулимс унагах нь хэнд хэрэгтэй байгааг би ойлгохгүй байна. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй гэсэн зарчмаараа болсон. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд зургаан хүн өрсөлдөж Х.Баттулга олонхийн санал авсан. Олонхийн дэмжлэг авсан гишүүнээ намаараа тэр энэ гэхгүй дэмжээд л явах учиртай. Энэ бол АН-ын бүх гишүүдийн л шийдсэн асуудал. Одоо галт тэрэг нэгэнт хөдөлсөн, түүний зүтгүүр нь болон урагшаа зүтгэх үүрэг л үлдлээ бидэнд.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд АН-аас нэр дэвшигч Х.Баттулгыг та хувьдаа дэмжиж байгаа юу. АН зөв хүнээ, гол нь МАН-ын М.Энхболдтой хүч үзэх хүнээ явуулж чадсан уу?

-Намын доторхи сонгуульд гишүүд дэмждэг хүнээ тус тусдаа дэмжсэн. АН-аас Ерөнхийлөгчид өрсөлдөх нэр дэвшигч тодорсон. Х.Баттулгаа дэмжилгүй яахав. Манайхан эв нэгдэлтэй атгасан гар шиг ажиллаж чадна гэдэгт эргэлзэх зүйл огт алга. Зарим улс төрийн хүчнээс биднийг хагаралтай байгаа юм шиг харагдуулахыг хичээж байна. Дахин хэлье эргэлзэх зүйлгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бид өөр өөрийнхөө дааж авсан ажлаа гүйцэтгэл сайтай хийж дэмжинэ. Нам дээрээ ажлуудаа хуваарилж аваад л сонгуулийн сунгаандаа гарна даа.

-Та улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байна. Манай улс Олон улсын Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдахаар болчихлоо?

-Сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг хүнд байгаа нь үнэн. Энэ хүндрэл бэрхшээлийг даван туулахын тулд бид ч зүтгэсэн. Бидэнд алдсан нь ч, оносон нь ч байгаа л байх. Гэхдээ алдаанаасаа оноо нь илүү байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Сонгуулиас хойш эрх баригчид маань бүтэн жил Ардчилсан намыг муулахыг л үзлээ. Харин нэг ч хадаас хадахыг нь харсангүй. МАН маш олон зүйлийг амлаж сонгуульд ялсан. Одоо бүгдийг нь эсрэгээр нь хийж байна. Бид тэвчээртэй л харж байгаа. Ард түмэн ялгааг нь олоод харж байгаа биз дээ. Олон улсын Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдаж байгааг би хувьдаа дэмжиж байгаа. Ингэснээрээ банк санхүүгийн салбараа эрүүлжүүлэх байх гэж найдаж байна.

-Улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдал АН-ын засаглаж байсан үетэй, АН-тай холбоотой гэдэг мэдээллийг одоогийн УИХ өгдөг. Тухайлбал, сая УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсэг Монголбанкны 2012-2016 онд явуулсан үйл ажиллагаанд шалгалт хийсэн. Дүгнэлтийг сонсч байхад Монголбанкыг АН-ынхан хуу цөлмөчихсөн тухай ил далд яриад эхэллээ. Та УИХ-ын гишүүн, байнгын хорооны дарга байсан хүний хувьд үүнд юу хэлмээр байна?

-Монголбанкны шалгалтын дүнг өнгөрсөн долоо хоногт эрх баригчид ирэх сонгуулийн л хөзөр болгон хараар будаж ориллоо. Үнэндээ нөхцөл байдал ямар байгааг хүн бүхэн гадарлаж л байгаа шүү дээ. Монголбанк Засгийн газрын хамтарсан хөтөлбөрөөс олон эерэг зүйл хийгдсэнийг олон нийт мартаагүй л байгаа шүү дээ. Наад зах нь 80 мянган айл орон сууцтай болсон. Эдийн засгийн энэ хүнд үед гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийг хязгаарлаж чадсан. Эрх баригчид өнөөдөр л гэнэтхэн эдийн засагт эерэг дохио ирлээ, өөр юу юу билээ гоё гоё юм ярьцгааж байна. Энэ бүх хөтөлбөрүүд бүхнийг наашаа эргэхэд нөлөөлж байгаа. Юмыг харлуулах амархан. Үнэхээр дундуур нь зувчуулсан юм байвал сайн шалгах хэрэгтэй. Сайн юмны хажуугаар саар зүйл бишгүй л байдаг. Энэ дөрвөн жил нэг сайн шалгуулаад авахаас айхгүй байгаа шүү. Мэдээж улс төрийн нам болохоор МАН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд төрийн бүх ажлыг чиглүүлэн хар цагаанаар будаж байна, үүнийг ч сонгууль өгөөд сурчихсан олон нийт нь ялгаж салгаад харж л байна.

-Та бүхэн 2012 онд эдийн засгийн ямар нөхцөл байдалтай хүлээн авч байсан юм бэ?

-2012 онд нэг их сайхан өөдлөн дэвжсэн эдийн засаг хүлээгээд авчихаагүй шүү. Эрх баригчид олон нийтийг санах ойгүй мэт сэтгэдгээ л больчих хэрэгтэй байгаа юм. Тухайн үед нам ялаад эд нар шиг ийм тийм нөхцөл байдал хүлээж авлаа гээд хараар будаад суугаагүй, шууд л ажил хийх гээд зүтгэсэн. Хэн нэгнийг муулж суух зав байгаагүй. Хийх ажил нь тодорхой байсан.

-Та УИХ-ын 2016 оны сонгуульд баз хүргэн С.Бямбацогттой нэг тойрогт өрсөлдөж байсан. Сонгуулийн явц ямархуу болж өнгөрсөн бэ. Сонгууль гэдэг ялахын тулд бүхий л хүч, аргаа дайчлан гаргадаг. Эсвэл хэн нь ч гарсан яахав дээ гэх маягаар тойргоо тавиад өгөх байдал байсан уу?

-Өмнөх дөрвөн жил хоёр баз гишүүн болчихлоо гээд л эвэртэй туулай үзсэн юм шиг байлаа. Тиймээ, бид хоёр өөр намаас өрсөлдсөн, ширүүхэн ч өрсөлдсөн. Сонгуульд ялагдах гэж өрсөлддөггүй юм. Үнэндээ тухайн үедээ таатай байгаагүй. Бид чинь базууд ч гэлээ тус тусдаа амьдралтай, өөр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, өөр хүмүүс. Тэгээд ч өнгөрсөн сонгуулиар сонгогчид нэр дэвшиж байгаа хүнээ сонгоогүй, нам сонгосон.

-Үндсэн хуульд томоохон өөрчлөлтийг оруулахаар хэлэлцэж байна. Та ямар байр суурьтай байна вэ. Ямар өөрчлөлтийг нь дэмжиж байна?

-Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулахыг хувьдаа дэмждэг. Гэхдээ бид асуудалд хянамгай болгоомжтой хандах учиртай. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлох вий гэж болгоомжилдог. Эцэг хуульдаа гар хүрэх нь улс орны хувь заяанд гар хүрч байгаа л гэсэн шууд утгатай юм шүү дээ. Иймээс нэг нам дангаараа ноёрхож байгаа үед бүр ч болгоомжлох хэрэгтэй. Миний хувь хүний үзэл бодол бол өнөөгийн тогтолцоогоо боловсронгуй болгох шаардлагатай гэж боддог. Ерөнхийлөгчийн засаглал манайд тохирохгүй гэж боддог.