Author: Б. Долзодмаа

УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхоролтой ярилцлаа.

---

-Он гарснаас хойш шатахууны үнэ өссөн. Хомсдол бий болсон. Салбар хариуцсан сайд нь гадаад руу олон хоногоор явчихсан байна гэж та шүүмжлэн хэлж байсан. Шатахууны үнэ дахиад нэмэгдэж болзошгүй талаар дуулдаж байна?

-Би УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяа, Г.Тэмүүлэн нарын гишүүдийн хамт Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хандан шатахууны үнэ нэмэгдсэн болон нийлүүлэлтийн хомсдол үүссэн цаг үеийн нөхцөл байдал, цаашид Засгийн газраас баримтлах бодлогын талаар асуулга тавьсан. Засгийн газарт бензин шатахууныг зохицуулах боломж байхад, нийгмийг яагаад ийм бухимдалд хүргэв гэдэгт дүгнэлт хийхийг хэлсэн. Өнөөдөр А-80 бензинээс дэлхий нийт татгалзаж байхад татварыг заавал тэглэх шаардлага байна уу? А-95, бензиний татварыг хэзээ тэглэх вэ. Үнийн асуудлыг Засгийн газраас төгс шийдэж чадаагүй.

А-95 тансаг хэрэглээ биш, хүрээлэн буй орчинд хор багатай талаас нь иргэдэд үнэн зөв ойлголт өгөх хэрэгтэй. Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр дээр Евро 5 стандартын шатахууныг хэрэглэдэг болъё гэсэн санал явж байгаа. Шатахууны нөөцийн асуудал дээр Засгийн газар хайхрамжгүй хандаж болохгүй. Нийгэм бухимдалтай байхад салбарын сайд олон хоногоор гадаадад явж болохгүй гэдгийг л хэлсэн. Нефть импортлогч компаниудын удирдлагатай бид уулзсан. Шатахууны үнийн нэмэгдэл, хомсдол бодит байдал дээр өнөөдрийг болтол бүрэн шийдэгдээгүй. Хомсдол, үнэ, өртөг нэмэгдэх хандлага ч яригдаж байна. Дэлхийн зах зээл дээр үнэ өсч байгаа эгзэгтэй үед менежмэнтээ хэрхэн зөв хийхэд хариуцаж буй сайд нь анхаарч маш сайн ажиллах хэрэгтэй л дээ.

-Өнгөрсөн баасан гаригийн чуулганы хуралдаан дээр Азийн хөгжлийн банкнаас олгогдох зээлээс 38 сая ам.долларыг юунд зарцуулах вэ гэдэг дээр маргаан болж байсан. Хөвсгөл, Хэнтий аймгийн алийг нь аялал жуулчлалын төв болгох вэ гэдэг дээр гишүүд өөрсдийн тойрог аймаг дээрээ авчих санаатай маргалдаад байв уу?

-Аялал жуулчлалын салбар бол хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөө багатай, улс орны экспортыг нэмэгдүүлж, орон нутгийн иргэдэд ажлын байр олноор бий болгодог, соёл, түүх, байгалийн нөөцдөө түшиглэсэн, шавхагдашгүй нөөц бүхий салбар. УИХ-аас баталсан 2030 он хүртэлх Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд “Монгол Улс нүүдлийн соёл-аялал жуулчлалын төв болно” гэж тодорхойлсон. Энэ хүрээнд төвийн бүсэд байгаль,түүх, соёл, тусгай сонирхлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, Улаанбаатарт хурал, зөвлөгөөн, бизнес, спорт, соёл, урлаг, түүх, музей, шашны аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой. Харин баруун бүсэд түүх, соёл, тусгай сонирхол, адал явдалт аялал жуулчлалыг хөгжүүлж, олон үндэстэн, ястны соёлыг илтгэсэн эвент арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах, зүүн бүсэд байгаль, түүх соёл, нутгийн иргэдэд түшиглэсэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, говийн бүсэд байгаль, тусгай сонирхлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлж, палеонтологийн ховор олдворуудад тулгуурласан парк байгуулах зорилтыг тавьсан. Монголд ирсэн гадаадын жуулчдын дунд явуулсан судалгаагаар, нийт жуулчдын 60 гаруй хувь нь “байгалийн гоо үзэсгэлэнг”, 42 орчим хувь нь “нүүдлийн түүх, соёл, уламжлалт зан заншлыг” үзэхээр ирдэг бөгөөд тэдгээрийн 60 гаруй хувь нь манай оронд дахин зочлох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Эрдэмтдийн судалгаагаар, манай орны аялал жуулчлалын голлох бүтээгдэхүүн нь нүүдлийн аялал жуулчлал, Чингис хааны түүх, төрсөн газар, Монголын нууц товчооны түүхтэй холбоотой аяллууд, тусгай сонирхлын аялал жуулчлал байх тул цаашид энэ төрлийн аяллыг түлхүү хөгжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн. Энэ бүхнийг үндэслэн Монгол Улсын Засгийн газрын 142 дугаартай, 2017 оны тавдугаар сарын 10-ны өдөр батлагдсан тогтоолоороо “Хөгжлийн зам” үндэсний хөтөлбөрийг баталсан. Тус хөтөлбөрт “Мянганы суут хүн Их Эзэн Чингис хаан” түүхэн аялал жуулчлалын үндэсний паркыг Хэнтий аймагт байгуулах, Дэлхийн өв-Орхоны хөндийн аялал жуулчлалын үндэсний парк байгуулах, Өгий нуурын экосистемийн тэнцвэрийг хадгалах, хамгаалах аялал жуулчлалын цогцолбор байгуулах, Хөвсгөл аймагт нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгальд ээлтэй аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, аялал жуулчлалын цогцолбор байгуулах гэж заасан. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банк хооронд байгуулсан Санхүүжилтийн ерөнхий хөтөлбөрийн “Тогтвортой аялал жуулчлалыг дэмжих төсөл”-ийн төсвийг зарцуулахаар хуваарилсан байсан юм. Үүнийг өөрчилсөн нь буруу бөгөөд анх төлөвлөсний дагуу төслийн төсвийн хуваарилалтыг хийх нь зүйтэй гэдэг байр суурийг л илэрхийлсэн. Төрийн ажил залгамж чанараараа л явах ёстой.

-УИХ-ын 76 гишүүн Засгийн газрын ажилд болон бүх зүйлд оролцож гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг хумьснаар сөрөг үр дагавар гардаг тухай яригддаг. Үндсэн хуульд энэ тал дээр ямар өөрчлөлтүүд тусгагдах бол?

-Монгол Улс парламентын засаглалтай улс гэж тодорхойлдог. Гэвч манай парламентын тогтолцоо олон оронд байдаг сонгодог парламентын засаглалаас өөр, завсрын шинжтэй байгаа. Товчоор хэлэхэд парламентын засаглалтай орны гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнд байдаг хамгийн чухал эрх мэдэл манай Ерөнхий сайдад байдаггүй. Ерөнхий сайд нь сайд нараа томилж, чөлөөлж, өөрөө Засгийн газраа байгуулах эрхийг нь гүйцэтгэх засаглал Ерөнхий сайдад нь өгчих хэрэгтэй. Энэ бол сонгодог парламентын сонгодог загвар мөн. Гэтэл манайд эрх мэдэл нь бодит байдал дээр УИХ-д байдаг. Өөрөөр хэлбэл хамгийн чухал гүйцэтгэх эрх мэдлийг УИХ нь Засгийн газрын тэргүүнтэйгээ хуваалцдаг болсноор улс төрийн хямралын суурийг тавьж байна. Өнөөдөр хүчтэй, төвлөрсөн гүйцэтгэх засаглалтай, хүчтэй лидер толгойлсон улс орон л хурдтай хөгжөөд байгаа.

Улс орны хөгжилд гүйцэтгэх засаглал маш чухал үүрэгтэйг амьдрал харуулсаар байна. Гэтэл манайд парламентын гишүүд сайд томилж, чөлөөлөхөд оролцдог учраас 76 Ерөнхий сайдтай болчихжээ гэж иргэдийн ярьдаг нь оргүй зүйл биш ээ. Парламент сандал суудлын тэмцлийг даамжруулж, улс төрийг тогтворгүйжүүлдэг гол газар болж байна. Парламент бол хууль, бодлогыг нь батлаад хэрэгжилтийг нь харж хянаж л байх үүрэгтэй шүү дээ. Өнгөрсөн хугацаанд нэг Ерөнхий сайд дунджаар хоёр жилээс бага хугацаанд ажилласан байх жишээтэй. Үүнээс үүдэлтэй улс төрийн хувьд тогтворгүй, төрийн залгамж шинж чанар алдагдаж байгааг бид харж, мэдэрч байгаа. Засаглал хямарч байгаа тухай хүн бүр ярьж, санаа зовж байгаа энэ үед Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулж байж сонгодог парламентын засаглалтай болж гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийн өөрчлөлтийг нэн тэргүүнд хийх ёстой алхам юм.

-Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих гэлээ гэж АН-ынхан мэдэгдэж байсан нь бий. Энэ талаар таны бодлыг сонсъё?

-Үндсэн хуульд “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” гэсэн суурь зарчимтай. Монгол Улсын төрийн тогтолцооны өнөөгийн хүрсэн түвшин, цаашдын төлөв байдлыг харгалзан харьцангуй бие даасан эрх бүхий Ерөнхийлөгчтэй байх саналыг тэр үед бид сонгож авсан. Одоо бид Ерөнхийлөгч хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагааг холбож, тэдний хоорондын харилцаанд үүсч болох зарим ээдрээтэй асуудлыг зохицуулах, тэнцвэржүүлэх, тэнцвэржилтийг яаж хадгалах, эрх мэдлийн хуваарилалтын баланс хаанаа алдагдчихаад байна гэдэг дээр зайлшгүй ярилцаж зөвшилцөлд хүрэхээс аргагүй. Ерөнхийлөгч хууль тогтоох эрхтэй байснаар өнгөрсөн 27 жилд 70 орчим хуулиар өөртөө эрх мэдэл нэмжээ гэж судлаачид үздэг. Анхны Ерөнхийлөгч одоогийн Ерөнхийлөгч хоёрын эрх мэдлийн зөрүүг харж болно. Ерөнхийлөгч парламентын гуравны нэгийн дэмжлэг авахад өөрийн бодлого, чиглэлээ батлуулж байгаа нь хууль санаачлах, тогтоох хангалттай эрх мэдэлтэй байгааг харуулж байна. Ерөнхийлөгчид үндэсний эв нэгдлийг хангах чиглэлээр олон асуудлуудыг шийдвэрлэх боломж, шаардлагууд байгаа. Өнөөдөр эв нэгдлийн тухай улстөрч бүрийн амны уншлага болж, улс төрийн нам бүрийн үзэл баримтлалаас ханхалдаг боловч хэлбэр төдий уриа лоозон мэт л байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бодит эв нэгдэл тогтоох, үндэсний язгуур эрх ашгийг хангах чиглэлээр олон хэлбэрийн ажил санаачлан улстөрчид, улс төрийн намуудын эв нэгдлийг хангаж ажиллахад сайн Ерөнхийлөгч хэмээн түүхэнд үнэлэгдэнэ. Түүнчлэн төрийн байгууламжийн язгуур асуудал болох засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн хуваарилалт, нутгийн захиргааны байгууллагын тогтолцоог “Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж, түүний удирдлага” бие даасан зүйл заалтыг өөрчлөх шаардлага байна. Сүүлийн үед хөдөө орон нутагт сонгуулиас сонгуулийн хооронд амьдардаг болчих гээд байна шүү дээ. Заавал олон сонгууль хийж ард түмнээ хооронд нь талцуулж, хэрэлдүүлж суух зайлшгүй шаардлага байна уу. Тухайлбал, багийн Засаг даргын сонгууль хийхэд хэн олон ах дүүтэй нь багийн Засаг даргаар томилогдож чадаж байна. Сум, дүүрэг, хорооны Засаг дарга маш муу ажиллаж байгаа талаар иргэд ч хэлж ярьдаг. Хариуцлагыг хэрхэн тооцох вэ гэхээр дахиад л сонгуулиар шийдвэрлэх болдог. Төрийн ажлын залгамж шинж чанарыг анхан шатанд нь авч яваа хүмүүс бол орон нутгийн засаг, захиргаа түүний нэгж, удирдлага юм. Үүнийг заавал улстөржүүлэх шаардлагагүй. Ажлаа хийж чадахгүй байгаа хүнийг чөлөөлөх эрх мэдлийг нь гүйцэтгэх засаглалд нь өгч дээд шатны даргад хариуцлага тооцох эрхийг нь өгөх хэрэгтэй. Иргэдийн нийтийн хурлаараа төсөв эрх мэдлийг нь хянадаг байж болно. Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн хурлын хэдэн төлөөлөгчид нийт иргэдээс төлөөлөх эрхийг авсан хэдий ч эргээд гүйцэтгэх засаглалд хариуцлагыг тооцох боломжгүй болчихдог. Үнэндээ Засаг дарга болохын тулд иргэдийн хурлын арав, хорин хүнтэй ажиллахад л болчихож байна. Өнөөдөр нэг дүүргийн 350 мянган сонгогчийн эрх ашиг зөрчигдсөн байхад сонгогдсон Засаг даргад хариуцлагыг шууд тооцож чадахгүй байна. Энэ алдаагаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр одоо засч авмаар байна.

-УИХ-ын гишүүдэд хариуцлага тооцдог байхыг хуульд тусгах тухай саналыг иргэдээс ихээхэн гаргаж байгаа?

-Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн явцад УИХ-ын гишүүдэд ажлын хариуцлага тооцох тухай саналыг оруулах тухай их яригдсан. Ер нь Монголын ард түмэн дөрвөн жилийн дараа УИХ-ын гишүүдтэй хариуцлагыг тооцдог л доо. Би Монголын ард түмний мэргэн сонголтод итгэдэг. УИХ-ын гишүүн байх хүн хэр бэлтгэгдсэн, ямар чадвартай, ямар шалгууртай хүн байх вэ гэдэг дээр иргэд олон санал гаргаж байгаа. УИХ-ын гишүүний нас залуу байна гэсэн шүүмжлэлийг тавьсан. Төр, ард түмний гүүр болж ажиллахаар улс төрд орж ирэхэд хувь хүн өөрөө өөрийгөө эхлээд бэлдэх хэрэгтэй байдаг. Дөнгөж бакалаврын ширээнээс УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод явчихна гэдэг нь хувь хүнийхээ хувьд бүрэн төлөвшөөгүй, ард түмний амьдралаас хол тасархай, ажил амьдралын туршлагагүй. Тийм учраас УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох насны босгыг 35-аас дээш болгоё гэж сонгогчид саналаа хэлж байгаа. Төрийн хар хайрцагны бодлого, төрийн өндөр босгыг харсан ч улс төрд шигшмэл сайн багийг оруулж ирэх ёстой. УИХ-ын гишүүн бол өндөр хариуцлагатай ажил. Эрх мэдэл, хариуцлагыг сүүдэр мэт дагах ёстой зүйл бол хувь хүний болоод улс төрийн өндөр соёл, аливаа асуудлын голчийг олж хандах өндөр мэдрэмж, соргог чанар юм. УИХ-ын гишүүн өөрийн ярьсан хэлсэн зүйлээ “туйлын үнэн” мэт туйлшран хандаж болохгүй. Өөрөөсөө илүү үнэнд ойр, амьдралд ойрхон, шинжлэх ухаанч үзэл баримтлалд ойр дөт үзэл бодлыг дагаж чаддаг, хүлээн зөвшөөрч чаддаг уян хатан чанарт хичээнгүйлэн сурах ёстой. Энэ нь товчхондоо эрх мэдлийн соёлоо өөрчлөхийг нийгэм, цаг үе биднээс шаардаж байна гэсэн үг юм.

-Энэ удаагийн УИХ дахь хамгийн залуу гишүүн хүчингийн хэрэгт холбогдсон. Хуралдаа суудаггүй гишүүдээс эхлээд гишүүдийн хариуцлагын асуудал энэ парламентад хүчтэй яригдаж байгаа?

-Аливаа асуудалд зарчимтай, эрх ашгаа эрэмбэлж чаддаг, шуналаа дарсан, бусдын төлөө цохилох зүрхтэй байж чаддаг хүмүүс УИХ-ын танхимд орж ирээсэй гэж боддог. Үүний тулд тодорхой цаг хугацаанд хат сууж бэлтгэгдэх хэрэгтэй. Улстөрч хүн сэтгэлийн хаттай байж аливаа зүйлд дүн нуруутай байх нь чухал. Одоо бүх зүйл нээлттэй байдаг болсон нь нэг талаасаа дэмжмээр боловч нөгөө талаасаа хэтэрхий их эрсдэл бас дагуулах вий гэж эмзэглэдэг л юм. Зарим нэг хүмүүс сошиалд үнэндээ донтож өвчилчихсөн байна шүү дээ. Хэн дуртай нь юу дуртайгаа бурдаг, зохион байгуулалттай, зорилготой гүтгэж харлуулдаг нь манай өнөөгийн нийгмийн маш бараан сүүдэр юм. Миний хувьд сошиалд янз бүрээр л бичигдэж байдаг. Тэглээ гээд би хүн болгонтой маргалдаж муудалцан өөрийгөө зөвөөр ойлгуулах гээд тайлбар тавиад хайран цаг заваа үрээд баймааргүй байдаг. Би тэдгээр хүмүүст зориулж эргээд олдохгүй үнэт цаг заваа зарна гэдэг нь надад харамсалтай. Хийх ажил өмнө маань хангалттай их байна.

Бүгд Найрамдах Энэтхэг улсын Элчин сайдын яамны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга Рави Шанкер Гоелтой Монгол Улс, Энэтхэг улсын эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааны талаар ярилцлаа.

---

-Энэтхэг улс дэлхийн анагаах ухааны салбарт тэргүүлдэг орны нэг. Монгол, Энэтхэг хоёр улсын эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа ямар түвшинд байна вэ?

-Энэтхэг, Монголын эрүүл мэндийн салбар дахь хамтын ажиллагааны талаар ярилцлага өгөх боломж олгосон “Өдрийн сонин”-д юуны өмнө талархлаа илэрхийлье. Таны хэлж байгаачлан Энэтхэг эрүүл мэндийн салбарт тэргүүлэгч улс болсон гэдэг дээр санал нэг байна.

Манай улсын эмч нар их туршлагатай, өндөр боловсролтой сайн эмч нар байдаг. Энэтхэг улсын иргэдээ эмчлэхээс гадна гадаадаас ирсэн иргэдэд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг.

Энэтхэгийн эрүүл мэндийн салбар дэлхийд шилдэгт тооцогддог хэрнээ үнэ өртөг харьцангуй бага байдаг. Энэтхэг улс Монгол Улсын анд найзын хувьд эрүүл мэндийн салбарт, Монголын ард түмэнд туслахдаа бэлэн байна. Хоёр орны эрүүл мэндийн салбарын туршлага, мэдлэгийг харилцан солилцож, монгол эмч нартай хуваалцсанаар аливаа өвчин, эмгэг бууруулах, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх тал дээр хамтран ажиллаж, туслалцаа үзүүлэхэд бэлэн байна. Энэ салбар дахь бидний хамтын ажиллагаа хоёр улсын Засгийн газар хоорондын гэрээ хэлэлцээрээр тогтохгүй эрүүл мэндийн хувийн салбарууд хамтран ажиллаж хөгжих боломжтой юм. Энэтхэг улсад хувийн салбарын шилдэг томоохон олон эмнэлэг байдаг. Эм зүйн компаниуд, эрүүл мэндийн менежментийн хүрээнд өөрсдийн шилдэг туршлагаа солилцоход бэлэн. Мөн чанар сайтай хэрнээ үнэ өртөг боломжийн үнэтэй эм танг ханган нийлүүлэхэд туслалцаа үзүүлж болно. Үүний нэг жишээ нь телемедицин техник технологиор дамжуулж аливаа эмнэлэгт өвчтнүүд шууд зайнаас эмчид үзүүлэх боломжтой болж болох юм.

-Хоёр орны Засгийн газар хооронд хэрэгжиж буй төсөл, хөтөлбөрийн талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юу?

-Өнгөрсөн 2015 оны тавдугаар сард Энэтхэг улсын Ерөнхий сайд Моди Монгол Улсад айлчилсан. Энэ айлчлалын үеэр Монгол Улсын Засгийн газар, Энэтхэг улсын Засгийн газар хоорондын уламжлалт анагаах ухаан, гомеопати буюу эмийн бус эмчилгээний салбарт хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулсан. Энэхүү гэрээ хэлэлцээрийн хүрээнд 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 15-ны өдөр Улсын клиникийн төв нэгдүгээр эмнэлэг дээр Энэтхэгийн ЭСЯ, Монголын ЭМЯ-тай хамтран хоёр орны уламжлалт анагаах ухааны олон улсын хурлыг анх удаагаа амжилттай сайн зохион байгууллаа. Энэ чухал арга хэмжээнд Энэтхэгийн уламжлалт анагаах ухааны салбар хариуцсан Аюуш яамнаас мэргэжилтэн ирж оролцсон. Монголын уламжлалт анагаах ухааны эрдэмтэн, багш, эмч нар илтгэл тавьж, үнэтэй санал оруулж байсан. Хоёр улсын хувьд эрүүл мэндийн салбарт өнө эртнээс хамтран ажиллаж ирсэн арвин түүхтэй. Монголын уламжлалт анагаах ухаан дахь Аюурвед гэх ойлголт Энэтхэгээс үүсэлтэй, Түвдээс лам нараар дамжин Монголд орж ирсэн гэж үздэг. Манай хоёр орны эртний өвөг дээдсийн эрдэм мэдлэгийг шингээсэн энэхүү чухал салбарын хүрээнд хоёр орны уламжлалт анагаах ухааны эмч ажилтнуудыг оролцуулсан бага хурал бидний хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд том алхам болсон гэж бодож байна. Энэхүү хурлаас эрдэмтдийн зөвлөмж гаргасан ба Монгол Улсын ЭМЯ цаашид Энэтхэгийн Аюуш яамтай тус зөвлөмжийн хүрээнд хамтран ажиллана гэж найдаж байна. Мөн Монголын уламжлалт анагаах ухааныг шинэчлэн хөгжүүлэхэд Энэтхэгийн уламжлалт анагаах ухааны салбарынхантай хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна. Манай улсын Ерөнхий сайд Моди Монгол Улсад айлчлах үеэр Энэтхэгийн Засгийн газраас Хавдар судлалын үндэсний төвд хавдрын өвчтөнүүдэд эмчилгээ үзлэг хийх иж бүрэн тоног төхөөрөмжтэй Бабатрон аппарат бэлэглэсэн. Хавдар судлалын үндэсний төвийн эмч, удирдлагуудын зүгээс тус тоног төхөөрөмжийг ажиллуулж эхэлснээр хавдрын өвчтэй хүмүүс эмчилгээнд орохдоо хүлээдэг хугацаа эрс буурсан гэж хэлж байсан. Орчин үеийн анагаах ухаанд улс хоорондын хувийн эмнэлгүүдийн хамтын ажиллагаа маш сайн өрнөж байгаа. Ялангуяа Энэтхэгийн хувийн эмнэлгээс Монголын хавдрын болон элэгний өвчлөлтэй хүмүүст эмчилгээ үзлэг хийх талаар дэмжин ажиллаж байна. Энэ нэгдүгээр сар гэхэд Монголоос 10 хүүхэд зүрхний гажгийн мэс засал хийлгэхээр Энэтхэг улсыг зорьсон. Энэтхэгийн “Ротари” клубээс зохион байгуулж буй эдгээр хагалгааг үнэ төлбөргүй хийж байна. Мөн Монголын дүрс оношилгооны эмч нарыг Энэтхэгийн төрийн өмчийн хамгийн шилдэг эмнэлэг болох “Бүх Энэтхэгийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны институт”-д сургалтад хамруулаад байна. Би дахин хэлэхэд эрүүл мэндийн салбарт хоёр улс хамтын ажиллагаагаа цаашид улам өргөжүүлэх бүрэн боломж бийг дурдъя. Энэтхэг улс Монгол Улсад тусалж хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ дахин хэлье.

-Монголын уламжлалт анагаах ухааны эхлэл, хөгжлийг Энэтхэгийн Аюурведтай холбож үздэг тал бий. Та Аюурведийн талаарх мэдээллийг манай уншигчдад сонирхуулаач?

-Аюурвед бол 5000 жилийн түүхтэй Энэтхэгийн эртний уламжлалт мэдлэг юм. Аюурвед гэдэг үгийг утгачилбал аюур буюу амьдрал, веда буюу шинжлэх ухаан амьдралын тухай шинжлэх ухаан гэж орчуулж болно. Аюурведийн шинжлэх ухааны гол ухагдахуун бол хүний тэнцвэрт байдлыг хадгалах, эрүүл амьдрах амьдралын зөв хэвшлийг зааж сургахад оршдог. Аюурвед бол зөвхөн өвчний шинж тэмдгийг эмчлэх бус өвчний гол эх суурийг үндсээр нь эмчилдэг. Монголын уламжлалт анагаах ухаанд Аюурвед тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн байдаг. Энэтхэгээс Түвд рүү, Түвдээс Монгол руу нэвтрэхдээ буддын шашны лам нараар дамжин аюурвед нэвтэрсэн байдаг. Сүүлийн үед Энэтхэгийн Засгийн газраас өнө эртний үеэс үед дамжиж ирсэн уламжлалт мэдлэгийг хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарал тавин ажиллах болсон. Үүний нэг илрэл нь Эрүүл мэндийн яамнаас тусдаа үйл ажиллагаа явуулдаг зөвхөн уламжлалт анагаах ухааны асуудал хариуцсан Аюуш яам ажилладаг явдал юм. Латинаар А үсэг нь Аюурвед, Y үсэг нь Йог, U үсэг нь Юнани, S үсэг нь Сиддха, H үсэг нь Гомеопати гэсэн үгсийн товчлол буюу AY­USH/Аюуш яам юм. Үүнтэй адил Монгол Улсын Засгийн газраас өнө эртний түүхтэй уламжлалт анагаах ухаанаа орчин үед хөгжүүлэхэд ихээхэн ач холбогдол өгч байгаа гэж ойлгодог. Орчин цагт Монголын уламжлалт анагаах ухааны эрдэмтэн мэргэд Энэтхэгийн уламжлалт анагаах ухааны эрдэмтэдтэй хамтран ажиллаж, хоёр орны уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлж, баяжуулахад хувь нэмрээ оруулаасай гэж хүсч байна. Ялангуяа орчин үед хамтарсан судалгаа нь уламжлалт хуучин хэрнээ одоо оршин буй мэдлэгт шинэ чиглэлийг авчирна. Уламжлалт анагаах ухааны хамтын ажиллагааны хүрээнд Монголоос ялангуяа аюурведийн чиглэлээр суралцах сонирхолтой оюутнуудад тэтгэлэгт хөтөлбөр санал болгож байгаа. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд Аюурведийн чиглэлээр бакалавр, магистр, докторын зэрэгт суралцах боломжтой. Монгол оюутнууд энэ боломжийг ашиглан Энэтхэгт суралцаасай гэж хүсч байна. Одоо дэлхий нийтэд уламжлалт анагаах ухааны үр өгөөжийг бүрэн хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тухайлбал, НҮБ-аас иогийг хүлээн зөвшөөрч жил болгоны зургадугаар сарын 21-ний өдөр дэлхий даяар олон улсын иогийн өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон. Йогоор хичээллэснээр бие махбоди, оюун санаа, сэтгэлийн эв нэгдэл бүрддэг. Эв нэгдэлтэй байвал дэлхийд энх тайван тогтоно гэсэн үг. Иог бол амьдрах хэв маяг, ямар нэгэн шашин шүтлэг, итгэл үнэмшилтэй огт холбоогүй. ЭСЯ-наас Монголын иогоор сонирхон хичээллэгчидтэй хамтран олон улсын иогийн өдрийг жил бүр тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Энэ жилийн хувьд ирэх зургадугаар сарын 21-нд ЭСЯ-наас дөрөв дэх жилдээ Монгол Улсад олон улсын иогийн өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлэх болно.

-Өнөөдөр буюу энэ сарын 26-ны өдөр Энэтхэг улсад Бүгд найрамдах улс тунхагласны баяр тохиож байгаа юм байна. Баярын энэ өдрийг хэрхэн тэмдэглэн өнгөрүүлэх вэ?

-Энэтхэгийн ЭСЯ-наас энэ сарын 26-ны өдөр Энэтхэг улсад Бүгд найрамдах улс тунхагласны 69 жилийн ойн баярыг тэмдэглэнэ. Энэ өдөр маань үндэстний хувьд маш онцгой чухал өдөр. 69 жилийн өмнө энэ өдөр Энэтхэг улс Үндсэн хуультай болсон. Энэ Үндсэн хууль бол олон үндэстэн, олон соёлтой, олон хэлээр ярьдаг энэтхэг хүмүүсийг нэгтгэн засаглах үндсэн тулгуур, эрхэм дээд засаглал юм. Энэ өдрийг тохиолдуулан Энэтхэгийн ЭСЯ-ны байран дээр өглөө туг өргөх хүндэтгэлийн ёслол хийнэ. “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан Монголд байгаа энэтхэг хүмүүс, тэдгээрийн гэр бүл, Энэтхэгийн анд найз нараа ЭСЯ-ны байран дээр хүрэлцэн ирж үндэсний өдрийг хамтдаа тэмдэглэн өнгөрүүлэхийг урьж байна.

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-БНСУ-ын хөнгөлөлттэй 500 сая ам.долларын зээлийг агаарын бохирдлыг бууруулахад зарцуулахаар болсон. Яг юунд зарцуулах вэ гэдэг нь анхаарал татаж байна?

-Агаарын бохирдол бол улс төр, популизм хийдэг сэдэв биш. Улаанбаатар хотод утаа гаргаж байгаа гол хүчин зүйлийг нэрлэхэд түүхий нүүрс түлж буй гэр хорооллын 220 мянган өрх, замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа 350 мянга орчим тээврийн хэрэгсэл, цахилгаан станц, бага оврын уурын зуух гэсэн гол хэдэн эх үүсвэрүүд бий. Хамгийн гол эх үүсвэр бол түүхий нүүрс түлж байгаа явдал байна. Агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд эрдэмтэн, мэргэдийн үгийг сонсч шинжлэх ухаанчаар хандах ёстой. БНСУ-ын хөнгөлөлттэй зээлийг орон сууцжуулах, дэд бүтэц татах чиглэлд зарцуулна гэж хоёр тал харилцан тохиролцсон гэж би ойлгосон. Улаанбаатар хотын 220 мянган өрх айлыг гурван бүлэгт хувааж үзэх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, орон сууцжуулах бүс, хоёрдугаарт 100 хувь цахилгаан эрчим хүчээр халаах бүс, гуравдугаарт, сайжруулсан зуух гэсэн үе шаттайгаар явах нь зүйтэй. Түүнээс нэг дор бүгдийг орон сууцжуулах боломж байхгүй. Эрчим хүчний дамжуулах шугам сүлжээний нөөц боломж ч байхгүй. Хамгийн сүүлийн үеийн технологитой зуухыг тараах, цаашлаад түүхий нүүрс хэрэглэхгүй угаасан нүүрс хэрэглэх замаар гуравдугаар бүс буюу алслагдсан гэр хороолол арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Өнөөдөр зуух тараах тухай ярилаа гээд зарим нэг улстөрчид XXI зуунд зуух ярьдаг чи хэн бэ гэж шүүмжилж байх шиг байна. Сүүлийн үед бид чинь бие биенээ үгүйсгэж туйлшрахдаа хамгийн гаргууд болсон хүмүүс шүү дээ. Гэтэл бид V цахилгаан станцаа барьж чадаагүй арав гаруй жилийг үдсэн. Бид нэг дор бүгдийг орон сууцжууллаа гэхэд эрчим хүчний нөөц хангалттай биш байна. Өнөөдөр нэг зүйлийн тухай огт ярихгүй байна. Улаанбаатар хотын ундны усны нөөц ойрын хэдэн жил болоод дуусахаар аюулын харанга дэлдсэн хэмжээнд байгаа. Орон сууцжуулах төсөлтэй хамт гадаргын ус ашигладаг усан сан байгууламж барих чиглэлээр ажил хийхгүй бол төд удалгүй усгүй хот болох аюул нүүрлэсэн. Тиймээс алслагдсан гэр хороололд түүхий нүүрс биш угаасан нүүрс хэрэглэх нь хамгийн зөв гарцын нэг мөн. Дулаан хангамж, эрчим хүчний хангамж, усны хангамжийг агаарын бохирдлыг бууруулахтай хамт давхар шийдэж явахгүй бол зөвхөн хэдэн орон сууц бариад агаарын бохирдлоос буурчихна гэсэн өрөөсгөл ойлголтоосоо салах ёстой юм.

-Ерөнхийлөгч Сонгинохайрхан дүүргийн иргэдтэй уулзах үеэр асашёорюү Д.Дагвадорж тус дүүрэгт өгсөн хандивын зүйлс алга болсон талаар ярьсан. Та дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байсан хүний нэг?

-Сонгинохайрханчууд, дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрынхан асашёорюү Д.Дагвадоржоос нэг ч төгрөгийн бараа материал аваагүй.

Нэг ч төсөл аваагүй. Дандаа сонгуулийн сурталчилгааны үе шиг амьдарч болохгүй л дээ. Хүмүүсийг гүтгэж гүжирдэж, хийрхэж болохгүй. УИХ-ын гишүүн Д.Сумьяабазарын тойрогт гээд 2013 онд эмнэлгийн хуучин автомашин Японоос авчирч өгсөн гэж би сонссон. Би дүүргийн удирдлагуудаасаа сая дахин дахин тодрууллаа. Өөр ямар ч өгсөн барьсан зүйл байхгүй юм байна. Д.Дагвадорж гэдэг хүн баримттай ярих хэрэгтэй. Ийм хэмжээний бараа материал иргэддээ өгөөрэй гээд Дагвадорж Нямбаатарт өгсөн гэсэн баримтаа гаргаад өгчих. УИХ-ын сонгууль болох үед Д.Дагвадорж намайг дэмжиж, ирж үг хэлж байсан. Би үүнийг надад сайндаа биш циркийн хувьчлалыг хөндөж ярьсан О.Магнайд дургүйдээ өсөрхсөндөө намайг ирж дэмжсэн гэж би ойлгож байгаа.

-Хоёрдугаар сарын 1-ний өдөр АН-аас жагсаал хийж Засгийн газрын хуудуутай шийдвэрийг эсэргүүцнэ гэж байгаа. Татвар нэмэгдсэн, шатахууны үнэ өссөн гэх мэтээр энэ Засгийн газрын гаргаж буй шийдвэр иргэдэд дарамт ачааг үүрүүлж байна гэж үзэж байгаа?

-Одоогийн АН-ын нөхдүүд эдийн засгийг элгээр нь мөлхүүлсэн хүмүүс. Эдийн засгийг аврахын тулд тодорхой төрлийн татварыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийг сэхээний тасгаас энгийн тасагт шилжүүлэх процесс өнгөрсөн 1.7 жилийн хугацаанд хийгдлээ. Тэдний тавьсан өрийг дарахын тулд эдийн засагт бүсээ чангалах, Олон улсын Валютын сангийн хөтөлбөрийг авахаас өөр аргагүй зүй ёсны шаардлага тулгарсан. Хэрэв хөтөлбөрт хамрагдаагүй бол бид дампуурчихсан улсын жагсаалтад орчих байсан. Өр тавихыг нь тавьж дампууруулчихаад тэрийг нь засч, аврах гэж буй нөхдүүдийг баалдаг буруу үйлдлээ зогсоогооч. Хоёрдугаар сарын 1-нээс жагсана, цуглана гэж хамгийн их дуугарч буй хүмүүс хамгийн их эдийн засгийг “алсан” хүмүүс шүү. Өнөөдөр Олон улсын Валютын сантай дахин хэлэлцээрт орж зарим төрлийн татварыг буулгах хэлэлцээр үргэлжилж байна. Шатахууны хувьд нэг зүйл хэлэхэд дэлхийн зах зээл дээр нефть бүтээгдэхүүний үнэ 26 ам.доллараас 70 орчим ам.доллар болж өсч байна. Дэлхийн зах зээлд нефть бүтээгдэхүүний үнэ өсөх хандлагатай байна. Дэлхийн зах зээлийг сөрж үнэ барих гэдэг маш хүнд. Тиймээс Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас Онцгой албан татварыг тэглэх байдлаар үнийг зохицуулах бодлогын ажлуудыг хэрээрээ хийж байна. “Роснефть”-ийн төлөөллүүдийг урьж хэлэлцээрийн ширээний ард суух гэж байна. Ер нь дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ өссөн нь энэ Засгийн газрын буруу гэж үзэж байгаа юм уу?

-Шатахуун импортлогчид дэлхийн зах зээлд үнэ унах үед шатахууны үнээ бууруулж байгаагүй. Үнэндээ улстөрчид тэр дотроо МАН-ын нөхдүүд нефть импортлогч нартай хувийн эрх ашгийн холбоотой талаар яригддаг. Манай улс нефтийн үйлдвэрийг өнөөдрийг хүртэл бариагүй нь эрх ашгийн үүднээс гэж харагддаг?

-Нефтийн зах зээлийг аль, аль намынх нь гишүүд барьж байгаа ш дээ. Томоохон импортлогч нарын тоонд “Шунхлай” орно байх. УИХ-ын гишүүн асан Г.Батхүү чинь “Шунхлай” группийн үүсгэн байгуулагч биз дээ. Зах зээлийн үндсэн онолоор үнэ эрэлт дээр тогтдог. Нефть импортлох эрхийг бүх аж ахуйн нэгжүүдэд нээлттэй болгох ёстой юм. Ингэж үнийг нээлттэй байлгаснаар зах зээлийн зарчмаараа шударга өрсөлдөж үнэ буурна. Бид хэт нэг талыг барьж муйхарлаж болохгүй. Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ өсч байхад борлуулж байгаа хүмүүс өссөн үнэтэйгээр авч байгаа учраас зах зээлтэйгээ уялдаж явах ёстой. Буурч байхад адилхан буурах ёстой л доо. Ингэж зах зээлийн зарчмаараа явах ёстой. Төр үнийн бодлогод хэтэрхий их оролцоод байвал тухайн салбар урагшаа явахгүй. Нефтийн үйлдвэр барих ажлыг Засгийн газрын хуралдаанаар шийдвэр гаргаж хоёрдугаар улирал гэхэд барилга угсралтын ажил эхлэхээр болсон. Манай улсын олборлож буй түүхий нефтийн нөөц хангалттай биш байгаа. Нөөцийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр тодорхой ажлууд хийж байгаа.

-УИХ-ын гишүүн Н.Наранхүүг эргүүлэн татахаар Үндсэн хуулийн Цэцэд иргэд гомдол гаргасан байгаа. Та Н.Наранхүү гишүүний хуралдаа суудаггүй байдлыг юу гэж харж байна вэ?

-Зөвхөн энэ удаагийн парламент ч биш хоёр парламент дамжин энэ хүний асуудал яригдаж байгаа. УИХ-ын гишүүн сонгогдсон тойргийнхоо иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж дуу хоолой болж, элч төлөөлөгч болно гэж тангараг өргөж, УИХ-д орж ирдэг. Гэтэл Н.Наранхүү гишүүнийг сонгосон тойргийн гишүүдийн төлөөллийн эрх зөрчигдөөд байна гэдэг агуулгаар иргэд Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан гэж би ойлгосон. УИХ-ын гишүүн төрийн хууль тогтоох байгууллагыг төлөөлж ажиллаж байгаагийн хувьд хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллаж байгаатай яг адилхан гэж хэлж болно. Аль ч газар хөдөлмөрийн гэрээгээ биелүүлээгүй тохиолдолд ажлаас нь халдаг тогтолцоо байдаг. Манай Үндсэн хуулийн суурь бол хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө ижил тэгш эрхтэй гэсэн зарчим үйлчилдэг. Нэг компанийн ажилтан шалтгаангүйгээр ажлаа 3-4 жил таслаад явбал хөдөлмөрийн гэрээ хэвийн үргэлжлээд явах боломжгүй. Яг түүнтэй адил байдлаар хандах байлгүй дээ гэж бодож байна.

2017 он

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа Нийслэлийн Чингэлтэй дүүргийн тавдугаар сургуулийн арван жилийн нэг ангийг онцолж байна. 1984 онд 1Б ангид элсэн орж байсан сурагчид өдгөө салбар бүрт ажил хөдөлмөрөөрөө манлайлан ажиллаж байгааг нь дурдахад таатай байна. Тавдугаар сургуулийн ойролцоох 4-5 байранд ангийнх нь дийлэнх сурагчид амьдардаг гэр ойрхон учраас гудамж метрлэх үедээ Бага тойргийн тэрүүхэн хавьдаа цуглачихна. Черта тоглож, дээс эргүүлж, орцонд гитар “нүдэж”, конькитай гулгаж, бөмбөг хөөж явсан нь тэдний гол тоглоомууд байсан гэнэ. Сайн болсон охиндоо захидал бичдэг байсан үе болохоор захиа зөөлцөж явсан гэгээхэн дурсамжаа ярилцан хэн маань хаана юу хийж байна вэ гэцгээсээр сурагч ахуй үеэсээ хойш анх удаагаа олуулаа саяхан уулзалджээ. Ангийн андуудыг эхнээс нь тоочоод бичье. Нидерландын улсын Гааг хот дахь Олон улсын шүүхийн өмгөөлөгч Н.Орчлон бол тус ангийн хөвгүүдийн нэг. Тэрбээр анх Цагдаагийн дээд сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгсөөд цагдаагийн мөрдөн байцаагчаар ажиллаж байгаад Америкт сургууль төгсч тэндээ өмгөөлөгчийн товчоонд ажиллажээ. Тэгээд сүүлийн арав гаруй жил Голландын Гааг хотын Олон улсын эрүүгийн шүүхэд өмгөөлөгчөөр ажиллан олон улсын хэмжээнд үйлдсэн ноцтой гэмт хэргүүдийг шүүн таслах арга хэмжээнд оролцож байна. Манай улсын бахархал болсон хуульч, өмгөөлөгчдийн нэг түүнийг хобби сонирхлынхоо хүрээнд явуулдаг фэйсбүүк дэх Монголын Үнэртэй усанд дурлагчдын клубын админ гэдгээр нь олон хүн бас андахгүй сайн мэднэ. Ямар сайндаа түүнийг Монголын үнэртэй усны хаан хэмээн нэрийдчихсэн байхав. Эдний ангид хуулийн байгууллагад ажиллагсад нэлээн олон бий. Тухайлбал, Чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн хэлтэс, Тусгай албанд олон жил ажиллаад цэргийн байнгын тэтгэвэртэй гарсан Л.Мишигбаатар. Хөөрхөн охин Сувдаа нотариатчаар ажиллаж байна. Л.Мишигбаатар одоо ч багын хөгжөөнч, шооч зангаа гээгээгүй. Ахлах дэслэгч Ц.Оргил бол Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтсээс ажлын гараагаа эхэлж Улсын мөрдөн байцаах газарт үргэлжлүүлэн ажиллаж байсан бөгөөд өдгөө олон хэрэг дээр амжилттай сайн оролцсон өмгөөллийн хууль зүйн хувийн товчоо ажиллуулж байна. Ц.Оргил их даруу зантай, хэр баргийн зүйлд түрүүлж дуугараад байдаггүй, анзаарагддаггүй хүү байсан бол одоо их сайхан залуу болсон гэлцэх. Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн газарт ажилладаг Ш.Төгсжаргал, Чингэлтэй дүүргийн замын цагдаагийн хэлтэст бүртгэгчээр ажиллаж байгаад одоо Иргэний бүртгэл мэдээллийн төвд улсын бүртгэгчээр ажиллаж буй Дүүрэнжаргал нарыг нэрлэе. Сурагч ахуй үеэсээ эхлэн үерхэж гал голомтоо бадраасан хосын нэг О.Энхбат, Б.Түмэндэлгэр нар эдүгээ гурван сайхан хүүтэй, ангийнхаа уулзалт дээр хөтлөлцөөд ирцгээдэг гэсэн. Өрхийн тэргүүн О.Энхбат нь Европоос манай улсад тахь нутагшуулж, устах аюулд хүрээд байсан тахийн тоо толгойг олшруулахад гар бие оролцож, орчуулагчаар ажиллаж байсан түүхтэй. Гэргий Б.Түмэндэлгэр нь банк санхүүгийн салбарт нэртэй, удам залгасан банкируудын нэг. Банк бус санхүүгийн хувийн бизнестэй. Сонирхолтой нь О.Энхбатын ээж Б.Түмэндэлгэрийн аавтай нь нэг сургуульд суралцаж байсан, бага байхын гэр бүлийн найзуудын хүүхдүүд тул нэгнийхээрээ орж гардаг найзууд байсан гэнэ. Ангийнхан нь тэр хоёрыг төрөхөөсөө эхлэн хоёр биендээ заяагдсан хосууд гэцгээдэг. Дараачийн хос бол Виктор, А.Уянга нар. Сурагч байхдаа хоорондоо төдийлөн таарамжгүй байсан учраас ангийнхан нь тэднийг гэрлэсэн гэдгийг нь сонсоод бяцхан цочролд орсон нь бий. Үнэндээ Виктор хүү багын Уянгаадаа сайн байсан бөгөөд сайн гэдгээ илэрхийлэх арга нь уурлуулж өдөх байсан тухайгаа хуучилсан удаатай. Эднийх бас банк бус санхүүгийн байгууллага ажиллуулдаг бөгөөд бизнесээ өргөжүүлж аяллын болооод ахуйн хэрэглээний газ үйлдвэрлэх бизнес рүү оржээ. Энэ ангид банк бус санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагаа эрхэлдэг дараагийн нэг хүн бол Д.Уянга. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин “хөх чоно” С.Дамдины охин. Багадаа “Уул усны үр сад”, “Алт амилах цагаар” уран сайхны кинонд тоглож, дүр бүтээж байсан. Багын царайлаг, хөөрхөн гэдгээрээ ангийн хөвгүүдийн харцыг булааж явсан нь бий. Ангийн андуудын нэг Баатархүүг хүний сайхан зан чанар бүхнийг тээсэн хүн чанарын жинхэнэ илэрхийлэл юм гэдгийг онцлон хэлж байв. Баатархүү автобус баазад жолоочоор ажиллаж байсан, одоо хувийн бизнес эрхэлж дэлгүүр ажиллуулж байгаа аж. Эх орныхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож инженерээр ажиллаж байгаа залуус олон бий. Шинэ нисэх онгоцны буудалд инженерээр ажиллаж буй Б.Батхүү, цахилгаан угсралтын хувийн компанитай Зоригтбаатар, “Сод Монгол” группт хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хариуцсан инженер Т.Дашжав, ХБНГУ-д микробиологийн чиглэлээр суралцаж байсан, одоо барилгын бизнес эрхэлж буй Л.Батбаяр. Ангийн охин М.Отгонтуул Л.Батбаяр нар хуучны нэрлэдгээр Гал командын нэг байранд амьдардаг бөгөөд хичээлдээ цуг явдаг байжээ. Нэг бүтэн сайн өдөр цүнхээ барьчихсан хоёулаа хөтлөлцчихсөн хичээлдээ явж байхыг нь Д.Уянга гэрийнхээ цонхоор харчихаад “Та хоёр хаачих гэж байгаа юм” гэхэд нь “Хичээлдээ явах гэж байна” гэтэл “Өнөөдөр бүтэн сайн өдөр шүү дээ” гэж хэлж байсан хөгтэй дурсамжаасаа хуваалцав. Зоригтбаатар, Содбаяр нар ангидаа бие томтой, сургуулийнхаа анхаарал татсан хөвгүүд, “атаман”-уудын тоонд багтана. Содбаяр багын спортод дуртай хөл бөмбөг чадамгай сайн тоглодог, багын хоббигоо ажил мэргэжил болгон хөл бөмбөгийн шүүгч, дасгалжуулагчаар ажиллаж Монголын хөл бөмбөгийн спортод өөрийн үнэлшгүй хувь нэмрээ оруулж яваа. Түүний үздэг нэвтрүүлэг нь спортын суваг, эрхэлдэг хувийн бизнес нь спортын барааны дэлгүүр. Зоригтбаатар, Содбаяр хоёрын сурагч үеэс эхэлсэн андын үерхэл өнөөдөр ч бат бөх хэвээр. Гэр бүлийн найзууд болцгоосон бөгөөд гэргий нар нь тэднийг өвдөх үед нь эхнэр шиг нэгэндээ анхаарал халамж тавьчихдаг гэхэв. Гадаадад ажиллаж амьдран суугаа ч ангийнхаа фэйсбүүк группт өдөр болгон мэндчилж мэндээ мэдэлцэж суудаг хүмүүс бас бий. Г.Өлзийбаясгалан, Г.Баянжаргал нар АНУ-д ажиллаж амьдарч байгаа бол Японд Үүрцайх, БНСУ-д Рэгзэнчимэг, Мөнхбаяр нар, Бельгид Л.Дэмбэрэлсүрэн, Отгонцэцэг нар байна. Л.Дэмбэрэлсүрэнг багад нь бие жижигтэй байсан болохоор нь өөдөс гэж хочилно. Нэг удаа ангийн анд нь гэрт нь очоод хаалгыг нь тогшиж Дэмбэрэлсүрэн байна уу гэхэд аав нь байхгүй гэж хэлжээ. Л.Батбаяр буцаж явахдаа нэлээн бодож байгаад дахиад хаалгыг нь тогшиж “Өөдөс байна уу?” гэхэд аав нь “Байгаа” гэж хариулсан гэнэ лээ. Өөдөс гэдэг хочоор нь дуудсаар байгаад аав нь хүртэл хүүгийнхээ бүтэн нэрийг мартахдаа тулсан хөгжилтэй түүхээс сонсов. Анги дотроо битгий хэл сургуульдаа царайлаг гэдгээрээ анхаарал татсан Г.Баянжаргалд ангийн хөвгүүд бүгд сайн болж байсан талтай. Монголын төр, нийгмийн зүтгэлтэн, яруу найраг О.Дашбалбарын охин Д.Мөнгөндалай тус ангид суралцаж байсан. Д.Мөнгөндалай “Өдрийн сонин”-ы Улс төр, гадаад мэдээллийн албаны даргаар ажилладаг. Тус ангийнхан спорт, урлагаар жигдхэн сайн. Бүгд л гитар дарчихна. Урлагт ажиллаж буй хүмүүс бий. Монголын нэртэй балетчдын нэг болох Ганзориг ОХУ-д балетын хот болох Перм хотод суралцаж ажиллаж байсан. АНУ-д бас балетаараа ажиллаж байжээ. Хүүхдийн ордны “Цэцэг-2” хамтлагт бөмбөрчин хийж байсан Наранбат багынхаа сонирхлоо үргэлжлүүлэн хамтлаг байгуулан одоо ч урлагийн салбартаа хөгжмөө тоглосоор яваа. Багын хөдөлгөөнтэй, дүрсгүйдүүхэн Наранбат хог ачдаг машины араас нэг удаа зүүгдчихжээ. Жолооч толиндоо хараад бууж ирээд уурлаад хөөж. Тэгтэл жолоочийн хөл, Наранбатын хөл жолоочийнхтой яг ижил дугуйдуу майга байсан нь хүмүүсийн инээдийг хүргээд авч. Бага тойргийн хүүхдүүд хичээлээ давтахдаа мойл жимс түүж идэнгээ Засгийн газрын ордны сааданд тухалчихдаг байсан аж. Бага ангид Нарантуяа багш тэднийг дааж байсан бол чанга хатуу гэдгээрээ алдартай тооны Сүрэн багш, Норжмаа багш, Саранцэцэг багш нар тухайн ангийг ээлж дараалан дааж авч байжээ. Нэг удаа Зайсан толгойгоос Сүрэн багштайгаа нийлчихсэн уулын уруу руу вагон шиг ар араасаа залгалдаад чарга ч байхгүй бөгсөөрөө гулгаж явсан дурсамжаасаа хуваалцсан. Тухайн үед яасан ч их цас ордог байв, цасаар байлдаж тоглон, окоп ухан нуугдаж тоглодог байсан тухайгаа бас дурссан. Царайлаг охин болох Баянжаргалын байрны орцны үүдэнд сул асгасан хайрга чулуун дотроос анар чулуу түүж тоглодог байсныгаа бас санаж ярив. Ардын сурган хүмүүжүүлэх багшаар ажиллаж буй Д.Хишигжаргал, М.Өлзийжаргал нар байна. М.Өлзийжаргал төгөлдөр хуур их сайн тоглоно. “Шар толгойт” Л.Гансүх хаанаас ч харсан танигдахаар тод алтан шаргал үстэй. Хөвгүүд дүрсгүйтэх үед багш нар нь шар толгойтдоо хэн цуг байсан бэ гэдгийг дор нь илрүүлэн азаартуулчихдаг байсан гэнэ. Ичих үедээ час улаан болчихдог Болормаа “Говь” компанид ажилладаг, багадаа лам болж маань мэгзмийг найзууддаа зааж явсан Ч.Сүхбат одоо төрийн байгууллагад агентлагийн даргаар ажиллаж байгаа юм байна. Отгончимэг багадаа таеквондогоор хичээллэж байгаад хожмоо таеквондогийн багш болжээ. Партизаны сангийн аж ахуйд хувийн фермэр хийж буй Ойжүд, томоохон захуудын жимсний худалдааг атгасан Отгонбаяр, төрийн бус байгууллага ажиллуулдаг Учрал, “UBS” телевизэд багын зураг зурах хоббигоо мэргэжил болгосон Тулга хувиараа эрхлэх аж ахуй эрхэлж буй Н.Баянжаргал, Мөнх-Очир, үнэт эдлэлийн бизнес эрхэлдэг Ичинхорлоо, Нансалмаа, Минжин, Сүхбаатар, Гантулга, Сүмбэр, Баярмагнай, Оюунчимэг, Цогтжаргал, Ундрах, Бат-Эрдэнэ, Энхтуяа нарыг нэрлэе.

1Б-8Б анги хүртлээ нэг ангид тохой залган сууж эрдмийн өргөөнөө номын дууг хамтдаа сонссон 39 сурагчийн амьдралын нэгээхэн дурсамж түүхээс хуваалцлаа. Эдүгээ ид хийж бүтээх идэр насан дээрээ яваа залуус эргээд сурагч ахуй үедээ очиж, амьдралын жаргал, зовлонгоо хуваалцан аль болох уулзалдахыг хичээдэг болжээ гэцгээж байсан юм.

1988 он

1990 он

Банкны тухай хуульд ямар өөрчлөлт орж буй талаар УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлангаас тодрууллаа.

---

-УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг баталлаа. Уг хуульд орсон гол өөрчлөлт юу вэ?

-УИХ банк санхүүгийн системийн үндсэн гол хоёр хууль болох Төв банк, Банкны тухай хуулийг өнөөдөр эцэслэн баталлаа. Өнгөрсөн долоо хоногт Төв банкны тухай хууль батлагдсан бол сая Банкны тухай хууль батлагдан гарч байна. Банкны тухай хуульд орсон хамгийн том гол агуулгын өөрчлөлт бол Төв банкнаас тавих хяналт, шалгалтыг илүү бие даасан, чанартай, чадамжтай болгож өгсөн явдал. Өмнө нь Төв банкны хяналт, шалгалтыг зөвхөн гүйцэтгэл дээр нь хийдэг байсан бол одоо урьдчилсан буюу эрсдэлд суурилсан байхаар хуульчилж байна. Ингэснээр аливаа банкинд ямар нэгэн эрсдэл учрахаас нь өмнө Төв банк илрүүлж, түүнийг нь таслан зогсоох, цаашлаад хувьцаа эзэмшигч болон татвар төлөгчдийн хөрөнгөд эрсдэл учруулахгүй байх зохицуулалтыг хийх чадамжтай болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, банк дампуурах, иргэдэд учрах эрсдэл, улмаар татвар төлөгчдийн мөнгө рүү ч орох эрсдлийг урьдчилан хаахаар болж байна гэж ойлгож болно.

-Банкууд охин компани байгуулахыг хориглосон заалт орсон. Хуучин байгуулсан охин компаниудаа одоо хэрхэх вэ?

-Хараат болон охин компанитай холбоотой хуулийн энэ зохицуулалт хуульд 2010 онд өмнө нь орж ирж байсан. 2009 оны дэлхийн зах зээлийн хямралтай холбоотойгоор санхүүгийн зах зээлд банкуудыг дэмжих зорилгоор энэхүү заалт орж ирж байсан. Найман жилийн хугацаанд үүргээ гүйцэтгэсэн гэж үзэж байна. Банк охин компани байгуулахыг хуулиар хязгаарлаж өгч байгаа юм. Одоо нэгэнт байгуулчихсан бизнесийн загваруудыг огцом эвдэх нь банкинд эрсдэлтэй.

Тиймээс нэг жилийн хугацаа өгч байгаа. 2018 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөр банк охин компаниудыг тасалбар болгож хаана. Банкны байгуулдаг охин компанийг хязгаарлаж байгаа боловч банкны нэгдэл буюу дээд компаниасаа байгуулдаг банктай зэрэгцээ охин компаниудын санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулах эрх нь бол нээлттэй.

-Зээлийн хүүнд хязгаар тогтоох тухай хуулийн заалт унасан талаар яригдаж эхэллээ. Энэ нь банкны эздийн лобби орсон юм биш үү гэсэн хардлага явж байна?

-Энэ удаагийн Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлтөөр 150 гаруй өөрчлөлт нэмэлтээр орж ирж байгаа. Шууд утгаараа уг хуульд банкны хүүтэй холбоотой нэг ч заалт орж ирээгүй. Хууль санаачлагчдын санаачилгаар Банкны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахын зэрэгцээгээр Банк болон хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, төлбөр тооцооны зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуульд Монголбанк зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож болно гэсэн өгүүлбэртэй нэмэлт хууль оруулж ирсэн. УИХ-ын байнгын хороон дээрээс энэ хуулийг хууль санаачлагч нарт нь буцаасан. Үүнд нэмэлт тайлбар зайлшгүй хийх шаардлагатай байна. Ганцхан өгүүлбэр оруулж ирж төр ард түмнийг хуурч болохгүй. Зээлийн хүүг бууруулахыг бүх нийтээрээ хүсч байгаа. Ганцхан өгүүлбэр оруулж өгөөд ард түмний хүлээлтийг дарж аргалчих нь гэж ингэж хуурч болохгүй юм. Монголын төр зээлийн хүү өндөр байгаа оношоо зөв хараад зөв зүйлээ барьж ажиллах ёстой. Түүнээсээ халгаж хуульд ганцхан өгүүлбэр оруулж ирээд одоо зээлийн хүү буурчихлаа гэж хийрхэж болохгүй. Ганцхан өгүүлбэр хуульд оронгуут Монголбанк зээлийн хүүг бууруулчихаж ч чадахгүй. Зээлийн хүү өндөр байгаа нь өнгөрсөн 30 жилийн нийгмийн тусгал юм. Бид ийм өндөр өртөгтэй нийгмийг бий болгочихож. Тэгэхээр эдийн засгийн өртгийг сууриар нь буулгахын төлөө л ажиллах хэрэгтэй. Эхлээд хадгаламжаа бууруулах шаардлагатай. Ингэж байж дараа нь зээлийн хүүг бууруулах асуудлыг ярих хэрэгтэй.

-Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг баталж, гаргаснаар банк дампуурахгүй байх эрсдэл хэдэн хувиар буурах вэ?

-Өмнө нь аливаа банк татан буугдсан тохиолдолд банкинд байсан олон нийтийн мөнгөн хөрөнгийн ихэнх хувийг төсвөөс буюу татвар төлөгчдийн хөрөнгөөс төлдөг. Өөрөөр хэлбэл, хамаг л ачааг татвар төлөгчид үүрдэг байсан. Үүнийг аль болох багасгах, банкны эрсдлийн менежментийг нь сайжруулснаар банкийг дампуурахаас нь өмнө бүтцийн өөрчлөлт хийх замаар эрүүлжүүлэх, тогтвортой үйл ажиллагааг нь хангах зорилготой хууль юм. Энэ ч утгаараа суурь эрсдэл нь буурна, Ингэснээр зээлийн хүүгээ бууруулах боломж банкиудад бүрдэнэ. Шууд бус замаар зээлийн хүүг бууруулах таатай орчинг бий болгох эцсийн зорилго оршиж байгаа ч гэж хэлж болно. Банкны тухай хууль ирэх дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжинэ.

-Банк хаалгаа барихад хохирлыг нь татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс гаргаж, төлдөг байсан. Хууль батлагдсанаар банк хаалгаа барилаа гэхэд хохирлыг нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлөхгүй байх боломжтой болно гэдгийг та дээр хэллээ. Тэгэхээр хохирол үүсэхэд хэн хариуцах вэ?

-Өмнө нь банкууд татан буугдахад уг банкинд хадгалагдаж байсан иргэдийн хадгаламжийн ихэнх хэсгийг төсвөөс буюу татвар төлөгчийн мөнгөнөөс төлж барагдуулдаг байсан. Тэрхүү доголдлыг аль болох багасгах, банкны эрсдлийн менежментийг сайжруулснаар дампуурлын өмнөх шатанд бүтцийн өөрчлөлт хийх замаар эрүүлжүүлэх, дунд болон урт хугацаанд банкны үйл ажиллагааг тогтворжуулахад хууль чиглэж байгаа юм. 2008-2009 оны үед хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг төрөөс бүрэн хариуцахаар хуульчилж байсан. Тэр хуулийн үйлчлэл 2013 онд зогссон. Түүнээс хойш хадгаламжийн даатгалын тогтолцоотой болсон. Тэрхүү тогтолцооны дагуу хууль нь ч гарсан.

Одоо Хадгаламжийн даатгалын корпораци гэдэг нь банкны систем, хадгаламж эзэмшигчдийн гал хамгаалагч болоод байна. Хэрэв цаашид эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалж банкны үйл ажиллагаа хүндэрсэн тохиолдолд Хадгаламжийн даатгалын корпораци нийт ард иргэдийнхээ мөнгөн хадгаламжийг бүрэн хариуцаж байгаа учраас нөхөн төлөлтийг хийх бололцоотой. Үүнийг сайжруулах зорилгоор Засгийн газраас хууль өргөн барьсан байна билээ. Хуулиар банкны ТУЗ-д хяналт шаардлага тавьж, мэргэжлийн хүн байхыг шаардах ёстой. Түүнээс банкны хөрөнгө оруулагчдыг хянах шаардлагагүй. Учир нь хөрөнгө оруулагч өв залгамжлалын хуулиар нэг настай хүүхэд ч байж болдог.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд, Монголын Энхтайван, найрамдлын байгууллагын ерөнхийлөгч Д.Загджавтай ярилцлаа.

---

-Та өнөөдөр (өчигдөр) “Рио Тинто” компанитай холбоотой хэвлэлийн хурал хийнэ гэж байсан. Хэвлэлийн хурал яагаад хойшлогдох болов?

-Хэвлэлийн хурал хийгдэнэ. Цаг үеийн асуудлаас хамаараад хэвлэлийн хурал хойшилсон.

-Саяхан Засгийн газрын хуралдааны үеэр “Оюу толгойн” үйл ажиллагааг зогсоох ёстой гэдэг зүйлийг та хэлсэн. Яагаад ингэж хэлэх болов. Та ямар эрх ашгийн үүднээс “Оюу толгой”-той холбоотой асуудлыг хөндөн ярих болов?

-Тэвчээрт хязгаар бас бий. Оны өмнөхөн болсон Засгийн газрын хуралдаан дээр “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Тавантолгой”, “Эрдэнэс Оюутолгой” компаниудын үйл ажиллагааны тайланг авч хэлэлцэж Засгийн газрын гишүүд асууж санал бодлоо хэлсэн. Алдаа, оноо аль аль нь байгаа байх. Тухайлбал, манай үндэсний компаниуд эх орон, ард түмнийхээ өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж баялагтаа эзэн болж байгаа нь харагдсан. Тэр ч утгаараа Тавантолгойн нүүрснээс олсон ашгаас Чалкогийн өрийг хамгийн эхний ээлжинд төлж барагдууллаа. Гэтэл бид хамгийн том баялгаа Рио Тинтод өгчихөөд юу олж байгаа билээ гэхээр учир дутагдалтай байна. Энэ талаар ч иргэд, нийгмийн сэтгэлзүй ч шаардаж байгаа. Дүгнэлт хийхэд улс оронд нөлөөлөх нөлөөллийг тооцохоор чамлалттай байна. Тэр утгаараа ярихаас аргагүй байдалд хүрлээ. Би тэдний өмнөөс Рио Тинто компанийг Монголын ард түмний эдийн засгийн хөгжилд дорвитой хувь нэмэр оруулахыг хүсч дараахь зүйлийг яримаар байна. Рио Тинто буюу түүний охин компани (Tur­quoise HillLtd) монголоор бол “Оюу толгой” ХХК хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр хүлээсэн хэд хэдэн үүргээ биелүүлэхгүй байна. Тэд эхний ээлжинд зам тээврийн асуудлыг шийдэх ёстой байсан. Авто болон төмөр замын аль ч хэлбэрээр. Гэтэл өнөөдөр манай монголчуудын чадан ядан барьж байгуулсан авто замаар чихэлдэж давуу эрх эдлэн тээвэрлэлт хийж тэнд манай монгол иргэд олон мянган жолооч тээвэрчид зуу зуун километрийн урт дараалалд саатаж чирэгдэл үүсэж байна. Мөн Монгол Улсад Цахилгаан станц барьж байгуулах ёстой байсан. Үүнийгээ хийж хэрэгжүүлэхгүй гаднаас жил бүр 140-150 сая ам.долларын цахилгаан эрчим хүч импортоор авч ашигласаар байна. Цааш нь яривал нөгөө зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах яасан. Нийт 3 сая гаруй тонн баяжмалыг концентраци хэлбэрээр нь гаргасан хэвээр л байна. Түүнчлэн Монголын ард түмний баялгийг олборлон борлуулж хангалттай ашиг олж байгаа энэ компани нийгмийн хариуцлагын хүрээнд яагаад санаачлагатай ажиллахгүй байгаа гэдэг анхаарал татна. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд одоо байгаа засаг захиргааны нэгжийг суурилан Оюу толгойн баялагт түшиглэсэн Ханбогд хотыг ч байгуулах боломжтой. Ингэж жижиг ч болсон жудаг гаргаж баялгийн эзэн манай ард түмнийг жаахан ч гэсэн баярлуулмаар байна.

-Уул уурхайн томоохон төсөл хөдөлж байж улс мөнгөтэй, эдийн засаг урагштай байна. Манай улс томоохон төслүүдээ хэрэгжүүлнэ гэж олон жил ярьж буй ч “Оюу толгой”-гоос өөр томоохон төсөл хэрэгжээгүй гэж хэлж болно. “Оюу толгой” өнөөдөр ажлын байрнаас эхлээд эдийн засагт бодитой хувь нэмэр болж байгаа талаар яригддаг. Ганц хөдөлж байгаа ордоо бас буруу хэлэмгүй байна л даа?

-Монгол Улс Засгийн газрын нэрийг барьж манай баялгаар том том хэмжээний арилжаа хийж хөрөнгө босгож тэрбум, тэрбум долларын санхүүжилт олж байгаа. Энэ олсон ашгаа манай орон руу оруулахгүй байгаа нь бидний тэвчээр алдрах нэг шалтгаан боллоо. Жишээ нь, би дээр хэлсэнчлэн 5,4-6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгоод тэрбум гаруйхныг нь “Оюу толгой” төсөлд оруулж бусдыг нь гадна тараасан байгаа юм. Та бүхэн өөрийнх нь сайт руу ороод (www.turguoisehill.com 2015-12-14) хэвлэлийн мэдээг хараарай. Ер нь энэ Рио Тинто гэдэг компанийн дэлхийн зах зээлийн өөрийнх нь ханш 60 орчим тэрбум ам.доллар, манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 10 тэрбум ам.доллар тэгэхээр одоогоор манай улсаас зургаа дахин том харагдаж байгаа боловч манай улс, тусгаар тогтнол, ард түмэнтэйгээ газар нутаг, мал сүрэг, байгалийн баялагтайгаа хэдэн 10 дахин том, дээрээс нь хоёр том хөрштэйгөө нэмбэл олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд ч жижигдэнэ шүү дээ. Өнгөрсөн 2012 оноос унаж эхэлсэн зэсийн үнийн уналт 2016 оны эхээр 4400 ам.доллар байсан бол одоо 7200 ам.доллар болж 2018 ондоо 8000 ам.доллар ч хүрэх төлөвтэй байна. Үүнээс манай улсад юу олдож байна. Улс орны өрийн данс нэмэгдсээр, зээл, зээлийн хүү төлөх хугацаанд шахагдсаар, иргэдийн амьдрал ч төдийлөн сайжирдаггүй цалин, тэтгэвэр тэтгэмж нэмэхийг хүссээр, хойч үедээ ч юу үлдээх нь тодорхойгүй, нийгмийн халамж, хамгааллын тулгамдсан асуудлууд, авто замын хөдөлгөөний түгжрэл, агаар орчны бохирдол, ажилгүйдэл ядуурал гээд буман асуудал шийдлээ хүлээсээр байна.

-Уул уурхайн салбарт энэ жил ямар томоохон төслүүдээ хөдөлгөх вэ. Засгийн газраас энэ жил томоохон төслүүдээ хөдөлгөхөөр Ажлын хэсэг ажиллаж байгаа гэсэн?

-Монгол Улс томоохон төслүүдээ хөдөлгөж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байж эдийн засгийн хямралт байдлыг богино хугацаанд даван туулна. Үүний тулд Засгийн газраас тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Тухайлбал, энэ онд Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэл /ТЭЗҮ/-ийг боловсруулж, барилга угсралтын ажлын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах ажил хийгдэнэ. Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эрчимжүүлж, “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн хувьцаа эзэмшигчдийн бүртгэлийг нарийвчлан гаргах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эхлүүлэх зэрэг ажлууд хийгдэнэ. Багануурын уурхайг түшиглэн барих “Нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх үйлдвэр”-ийн нарийвчилсан ТЭЗҮ-ийг үндэслэн Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээг 2018 онд дуусгаж, төслийн ажлыг эхлүүлнэ. Мөн Гацууртын алтны үндсэн ордыг ашиглах ТЭЗҮ, Байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээг дуусгаж, Орд ашиглах гэрээ, Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах замаар төслийн үйл ажиллагааг эхлүүлнэ. Дэлхийн банкны дэмжлэгтэйгээр “Дархан-Сэлэнгийн бүс нутагт хар төмөрлөгийн цогцолборыг дэд бүтцийн хамт байгуулах төсөл”-ийн техник, эдийн засгийн үндэслэл, Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг гүйцэтгэсэн. Төслийн хүрээнд Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр жилд 500 мянган тонн шууд ангижруулсан төмөр, 350 мянган тонн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ажлыг 2018-2012 онд хийж гүйцэтгэхээр ажиллаж байна. Ингэснээр дотоодын ган бүтээгдэхүүний хэрэгцээний ихэнх хувийг хангаж, импортын хэмжээг бууруулах боломж бүрдэх юм. Зэс хайлах үйлдвэр байгуулж, таваарын зэс үйлдвэрлэх, хүнд үйлдвэрийн томоохон асуудлыг шийдэх зорилт тавин ажиллаж байгаа.

-Та шатахуун импортлогчдын үнийн зөвлөлийн даргын хувьд шатахууны үнийн асуудлаар асуух асуулт байна. Шатахууны онцгой албан татвар нэмэгдсэн ч жижиглэнгийн үнэ нэмэгдэхгүй байх боломжтой талаар оны өмнө албаны хүмүүс мэдээлж байсан?

-Сүүлийн саруудад шатахууны жижиглэнгийн үнэд шууд нөлөөлдөг дэлхийн зах зээл дээр тосны үнэ нэмэгдэж байгаа тул түүнийг дагаад импортын үнэ өсч байна. Мөн онцгой албан татвар долдугаар сараас хойш тонн тутамд 200 гаруй мянган төгрөгөөр нэмэгдсэн. Гэсэн хэдий ч шатахууны жижиглэнгийн үнийг нэмэгдүүлэхгүй байх арга хэмжээг авч ирсэн. Цаашид тодорхой хэмжээнд үнэ өсөх нөхцөл бүрдээд байна. Үнийн огцом өсөлт гаргахгүйгээр Засгийн газраас тодорхой арга хэмжээг авах талаар хэлэлцэж байна.

-Үнийн зөвлөлийнхөн хуралдана гэж байсан. Хуралдсан уу. Шатахууны үнэ нэмэгдэх нь тодорхой байна гэж байна?

-Үнийн зөвлөл өнөөдөр хуралдана. Үүссэн нөхцөл байдлыг төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагууд тал талаас нь хэлэлцээд тодорхой зөвлөмж чиглэл гаргана.

-Цаашид нефть боловсруулах үйлдвэр барих, дотоодоос нөөцөө хангах талаар ямар бодлогын арга хэмжээ авах вэ?

-УИХ-аас дотоодын түүхий тосыг ашиглан газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих, санхүүжилтийг Энэтхэг улсын хөнгөлөлттэй зээлээр шийдвэрлэн, Засгийн газраас холбогдох тогтоол шийдвэр гарч төслийг хэрэгжүүлэх төрийн өмчит компанийг байгуулан ажиллаж байна. Энэхүү чухал төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай бүхий л арга хэмжээг авч дэмжиж ажиллана.

УИХ-ын гишүүн Н.Учралтай ярилцлаа.

-Манай улсын боловсролын салбарын нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Боловсролын салбарын бодит нөхцөл байдлыг харахад нэгдсэн бодлого байхгүй, учраа олохгүй байгаа байдал харагдаж байна. Бодлогоо ойлгохгүй байна, хамтын ажиллагаа, багийн зохион байгуулалт алга. Дэлхийн боловсролын байгууллагууд индексийг гаргадаг. Бага сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд ороход нь шалгалт авдаг. Тэнд ямар дүн үзүүлсэн бэ гэдгээр нь боловсролынхоо үнэлгээг гаргадаг юм. Ерөнхий боловсролын сургуульд нэг ангийн онц сайн сурдаг ганц нэг хүүхдээр үнэлгээгээр гаргах биш нийт хүүхдийн сурлагын дунджаар дундачлалыг гаргах ёстой юм. Манай боловсролын салбарт ганц нэг сайн үнэлгээ тоон үзүүлэлт болгож ашигладаг тал бий. Боловсролын дундажийг гаргаж, манай улсын боловсролын салбар ийм байна гэдгийг зарлаж, үүний дараа монгол хүүхдийн генетикийн судалгаан дээр үндэслэсэн хөтөлбөрийг улс орон даяар хэрэгжүүлэх ёстой. Финланд, Шведэд гэхэд бага боловсрол, цэцэрлэгийн багш нарт хамгийн өндөр цалинг олгодог. Суурийг сайн тавьж боловсрол хөгжинө гэж үзэж байна. Гэтэл манай улсад сургуулийн хүртээмжийн байдал хүнд хэвээрээ л байгаа. Өнөөдөр сургуулийн хүртээмж 18 хувиар өссөн байгаа ч боловсролын салбарт ямар бодлого, хичээлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь тодорхой биш байна шүү дээ. Гаднаас сургалтын хөтөлбөрийг шууд хуулбарлах биш монгол хүүхдийн генетикийн судалгааг юуны өмнө гаргах ёстой. Үүндээ суурилсан хөтөлбөр боловсруулах ёстой. Их, дээд сургуулиуд судалгааны байгууллага болъё гэсэн зорилт дэвшүүлээд яваа нь мөн л хоцрогдсон арга. Судалгааны сургууль болъё гэж уриа дэвшүүлэх биш судалгаагаа яаж дэмжих вэ, мэдлэгийг хэрхэн бий болгож байна вэ гэдэг нь чухал. Дээд боловсролын салбарт шинэ мэдлэгийг хэрхэн бий болгож байна вэ, баялгийг хэрхэн бүтээж байна вэ гэдэг үндсэн хоёр үзүүлэлтээр улс орны хөгжлийн үндсийг өнөөдөр тодорхойлдог болчихсон. Их сургууль бол шинжлэх ухааны технологийн мэдлэг, аж үйлдвэрийн мэдлэгийг бүтээдэг. Шинжлэх ухааны технологийн мэдлэг гэхээрээ олон улсын сэтгүүлд хичнээн өгүүлэл бичив, шинэ нээлтүүд юу хийв гэх мэтийг тоон үзүүлэлтээр авч үзэхийг хэлнэ. Аж үйлдвэрийн мэдлэг гэхээрээ гарааны хичнээн компани байгуулагдав, зах зээлд гарч хичнээн хүнийг орлоготой болгов гэх мэт үзүүлэлтүүдээр тооцно. Манай их, дээд сургуулиудад дээрх тоон үзүүлэлтээр авч үзвэл шалгуурт тэнцэх нэг ч сургууль байхгүй. Манай улс аж үйлдвэрийн мэдлэг олгох юм уу эсвэл судлаач нар бэлдэж байгаа юм уу. Үүнийг эхлээд тодорхойлчих ёстой. Ер нь манай боловсролын салбарт нэгдсэн бодлого алга, ямар хөтөлбөрөөр явах гэдэг нь суралцагчдад нээлттэй тодорхой биш байна.

-Боловсролын салбарт шинэ сайд ирэх тоолондоо эсвэл нам, засаг солигдох тоолонд сургалтын агуулга, хөтөлбөр өөрчлөгдөөд байдаг. Үүнд та ямар сууринаас ханддаг вэ?

-Боловсролын салбарынхнаас би ганцхан асуултыг асуудаг юм. Монголын боловсролын үндсэн хөгжлийн хөтөлбөр гэж юу вэ гэдгийг асуудаг. Суралцагч нар эхлээд ямар хөтөлбөрөөр, ямар бодлоготой байх вэ гэдгээ мэдэх хэрэгтэй. Үүнийг нь сургуулиас нь зарлах ёстой. Их, дээд сургууль, дунд сургууль, цэцэрлэгт ийм хөтөлбөрөөр энэ мэдлэг, мэдээллийг олж авах юм байна гэдгээ хоёр талаасаа танилцаж мэдсэн байх ёстой. Одоо бол ерөнхий боловсролын байгууллага цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд байх шиг байгаа юм. Сурах бичиг нь гэхэд есдүгээр сарын 1-ний өдөр сурагчдын гар дээр ирэхээ байсан завхрал гардаг болсон байна лээ. Бараг арванхоёрдугаар сар хүргэж байж сурагчдын гар дээр сурах бичиг нь ирж байх жишээний. Сурах бичгийнхээ агуулга дээр ажиллаж амждаггүй гэсэн тайлбарыг өгч байна. Манай улсад боловсрол соёл шинжлэх ухааны салбар нь хэзээ ч улстөржиж болохгүй салбарын нэг. Аль нам нь хамаа байхгүй, нэгдэж суугаад боловсролын салбарт хөгжлийн үндсэн энэ хөтөлбөрийг барих юм байна гэдгээ салбарт ажиллагсад тодорхойлчих хэрэгтэй. Тэгээд үүний цаана хэрэгжилтийг хийх хэрэгтэй.

-Та салбарын сайд Цогзолмаагаас хэр их үр дүн хүлээж байна?

-Цаг хугацааны хувьд одоо урт биш хугацаа үлдлээ. Би тоо ярь гэж хэлдэг. Хичнээн багш, оюутнууд судалгааны өгүүллээ нийтлүүлэв, хичнээн гарааны компани байгуулагдаж хичнээн төгрөг олов, их сургуулиуд төсөвт хичнээн төгрөгийн орлого оруулав гэх мэтээр тоон чанараар энэ салбарын бодит үнэлгээг харна шүү гэдгийг хэлж байгаа. Өнөөдөр их дээд сургуулиуд гэхээрээ улсын төсвөөс дандаа мөнгө авдаг биш эргээд мөнгө оруулдаг байхаар ажиллах боломж хүртэл байна.

-Цалингаа нэмүүлнэ гээд жагсаад байсан багш нар эцсийн ямар шийдэлд хүрсэн бэ?

-Багш нарынхаа асуудлыг цогцоор нь шийдэхгүй бол нэг удаагийн гал унтраах маягаар шийдэх ч юм биш л дээ. Миний санаачилсан Багшийн хөгжлийг дэмжих тухай хуулийн төсөлтэй Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны ажлын хэсгийнхэн уншиж танилцаж байгаа гэсэн. Уг нь энэ хууль батлагдчихвал багш нарын асуудал системээрээ зөв болно. Боловсролын салбарт багшийн чанарыг сайжруулах нь нэн түрүүний хийгдэх гол ажлын нэг. Багшийн хөгжлийг дэмжиж, нийгэмд багшийн нэр хүндийг өсгөж байж багш болох сонирхлыг нийгэмд өдөөж өгнө. Ингэж чадвал мэдлэг боловсролтой сайн залуус багшийн мэргэжлийг сонгоно.

-Ойрын үед агаарын бохирдол ихэссээр байна. Агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд ямар ажлууд хийгдэх ёстой вэ. Таны сонгогдсон тойрог болох Сонгинохайрхан дүүрэг бол утааны гол голомт байдаг газрын нэг?

-Би Сонгинохайрхан дүүрэгтээ өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд ажиллалаа. Утааны асуудал маш хүнд байгаа. Улаанбаатар хотод дүүргээр нь бүсчлэх шаардлагатай. Би урьд нь утааны асуудал дээр бодитой хэд хэдэн ажлуудыг хийж, ярьж байсан. Өмнөх Засгийн газрын үед Шинжлэх ухааны академи хүрээлэнгээр хийлгэсэн бодитой санаачилгууд танилцуулж байсан. Шөнийн тарифийг тэглэсэнтэй холбоотойгоор өдөр нь дулаанаа барьдаг зуух утаа гаргахгүй технологи бий. Шаардлагатай бол энэ зуухыг авч ажиллуулж үзмээр байна. Ерөнхий боловсролын сургуулиудад агаар шүүгч тавилаа гээд агаарын бохирдол шийдэгдэхгүй. Гал унтраах төдий ажил болчихоод байна. Манай тойрог дээр гурван айл дээр хэрэгжүүлж байгаа лагаар гааз гаргадаг технологийг бас туршиж хэрэглэмээр байна. Төв аймагт утаагүй зуух туршигдаад Зуун-Мод сум утаагүй болчихсон байна гэнэ. Шинэ дэвшилттэй технологийг эрэлхийлж, эх оронч худалдан авалтыг дэмжчихвэл утааг бууруулах тодорхой алхам болох юм. Одоогийн байдлаар агаарын бохирдлыг бууруулах 16 тэрбум төгрөг байна. Нүхэн жорлонг шийдэхээр Азийн хөгжлийн банкны гурван сая ам.доллар Байгаль, орчин ногоон хөгжлийн яаманд байна. Зөв оновчтой шийдлээ сонгох тухай болохоос биш төсөв мөнгө байхгүй гэдэг бол шалтаг. Цаашид утааг бууруулахын тулд дагуул хотуудаа хөгжүүлэх, дэд бүтцийг хөгжүүлэх шаардлагатай. Нийслэл хотын удирдлагууд жил бүр 560 сая төгрөгөөр шатахууны зардал гэж авдаг юм байна лээ. Монголчууд өөрсдөө цахилгаан автомашин үйлдвэрлээд эхэлсэн байна. Хэрвээ цахилгаан автомашинаар нийслэлийн дарга нар явах юм бол 560 сая төгрөгөөс жилдээ 56 сая төгрөгийг л түлшинд зарцуулж цаана нь мөнгө хэмнэнэ. Хэмнэлттэй, агаарын бохирдлыг бууруулахад нэмэр болох ажлуудыг төсвийн байгууллагуудаас санаачилга гаргаж хийх хэрэгтэй байна. Агаарын бохирдлоос шалтгаалаад ханиад томууны өвчлөл маш хүнд байгаа. Ирэх нэгдүгээр сард ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдыг нэг сарын хугацаатайгаар амраах шийдвэр гарсан нь зөв шийдвэр юм. Дэлхийн улс орнууд утаанаасаа салсан арга нь ядуурлыг зогсоож хүмүүсээ ажилтай болгож, эх оронч худалдан авалтыг дэмжсэн байдаг. Жишээ нь цахилгаан автобусыг сургуулиудад явуулах хэрэгтэй. Агаар шүүгч авах гэж байгаа бол Монголд үйлдвэрлэсэн компаниудаасаа авчих хэрэгтэй. Ажил орлоготой болсон хүмүүс нүүрс түлэхээс өөр шийдлийг бас хайж эхэлдэг юм байна лээ. Дан ганц утаатай тэмцэх биш ядууралтай хамтдаа тэмцэж байж агаарын бохирдлын тухай асуудлыг шийднэ.

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай болон Малын генетик нөөцийн тухай хууль батлагдсантай холбогдуулан ярилцлаа.

---

-Хууль батлагдсанаар хөдөө аж ахуйн салбар, малчдад ямар ахиц дэвшил гарах вэ?

-Нийт ажиллах хүчний 30 хувь нь мал аж ахуйн салбарт ажиллаж байна. Аймаг, орон нутгийн 85 хувь нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд суурилсан. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн тулгуур салбарын нэг яахын аргагүй хөдөө аж ахуйн салбар тэр дундаа мал аж ахуйн салбар. Энэ салбарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл гэхэд одоогийн байдлаар 3.5 их наяд төгрөгт хүрсэн байна. Манай улсын нийт экспортын 10 орчим хувийг энэ салбарын бүтээгдэхүүн эзэлдэг гол салбар юм. Нэгэнт дотоод, гадаад зах зээл байгаа учраас хөдөө аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүний бүтээмжийг дээшлүүлэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх шаардлага өнөөдөр тулгарч байна. Энэ салбарын бодлогын шинэчлэл болох гол хоёр том хуулийг шинэчлэн батлан гаргалаа. Жил гаруй хугацаанд хуулийн төсөл дээр ажлын хэсэг ажиллаж, салбарын эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын эрх ашгийг хангасан олон заалтуудыг тусгасан. Засгийн газрын зүгээс мал, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг экспортлоё гэж яриад байдаг ч хүссэн хэмжээндээ гадагшаа гаргаж чадахгүй байна. Олон улсын хэмжээнд тухайн мал, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг экспортлоход тавигддаг гол үндсэн шалгуур, шаардлага бол тухайн бүтээгдэхүүний гарал үүслийн баталгаа бүртгэлжүүлэлт, эрүүл ахуйн аюулгүй байдал, чанарын баталгаажуулалт байдаг. Монгол малыг эрүүлжүүлэх, түүхий эд, бүтээгдэхүүний гарал үүсэл нь тодорхой бүртгэлтэй байх, малын ашиг шим чанарыг эрс дээшлүүлэхэд энэ хууль тустай юм. Эрчимжсэн фермийн аргаар өсгөж буй малтай бэлчээрийн малын ашиг шим, өрсөлдөх чадвар нэгэнт байхгүй. Иймд бэлчээрийн малын давуу талыг хөгжүүлье. Тухайлбал, олон төрлийн эмийн ургамал идэж буй мал фермийн аж ахуйгаас илүү органик, эко байна. Үүнд суурилсан зах зээлийг бий болгох хэрэгтэй. Өнөөдөр малын үүлдэр угсааг сайжруулах, сүргийн бүтцийн байдал алдагдаж байгаа байдал ажиглагдаж байна. Малын тоо толгойноос илүү малын чанарт анхаарах хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэд нийт малчдын маань 55 хувь нь 200-с доош цөөн тооны малтай байна. Нийтлэг малчдынхаа эрх ашгийг бодож байгаа бол мал аж ахуйн салбарт бид эдийн засгийн өгөөж, ашиг шим ярихгүй бол дэндүү хоцорч байна.

-Мал эмнэлгийн үйл ажиллагааг хэрхэн сайжруулахаар болж байгаа вэ?

-Мал эмнэлгийг босоо тогтолцоонд оруулж байна. Улсын мал эмнэлэг, аймаг бүрт мал эмнэлгийн алба, суманд тасаг байгуулна. Нэг суманд доод тал нь 2-3 малын эмч ажиллахаар болж байна. Одоо ажиллаж буй хувийн мал эмнэлгийнхний хариуцлагыг нэлээн өндөрсгөж байгаа. Малчин хүнд тавигдах шаардлага бас өндөрссөн. Мөн сум, аймгийн хөдөө аж ахуйн тасагт заавал мал зүйчтэй байх мэргэжлийн шаардлагыг тавьж байгаа.

-Малын бүтээгдэхүүнийг гадагшаа экспортод гаргахад малын гарал үүсэл нь тодорхойгүй байгаагаас олон улсын зах зээлд гарч чадахгүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор ямар бодлого хэрэгжих вэ?

-Газар дээрх баялаг болсон мал сүргээ бүртгэлжүүлэх, үнэлгээжүүлэх, үнэлгээг нь нэмэгдүүлэх, ашиг шимийг нь дээшлүүлэх, тухайн баялгаа зах зээлд саадгүй тогтмол нийлүүлдэг болох нь энэ хуулийн гол үндсэн зорилго нь юм. Монгол Улс өнөөдөр газар доорх баялгаа бүгдийг нь гэрчилгээжүүлж, бүртгэлжүүлсэн байна, гэтэл түүнээс дутахгүй газар дээрх 60 сая баялгаа зах зээлийн харилцаанд оруулахын тулд бүртгэлжүүлсэн, үнэлгээжүүлсэн зүйл огт алга. Өөрөөр хэлбэл, бид бүхэн газар дээрх баялгаа бүртгэх Монгол малын нэгдсэн бүртгэл, мэдээллийн сантай болох хэрэгтэй байна. 60 сая малаа хамгийн багаар үнэлэхэд 8.8 их наяд төгрөг болно. Монгол Улсын бараг жилийн төсөвтэй тэнцэж байна. Энэ баялгийг бүртгэлжүүлж, үнэлгээжүүлж, зах зээлийн харилцаанд ороход бэлэн болгож байж хөдөө аж ахуй хөгжинө. Олон улсын байгууллагаар дэлхийн түвшинд аль ч улс орон руу гарахад бүртгэл хэрэгтэй байдаг. Монгол Улсын хэмжээнд 2011 оноос хойш найман сая гаруй малыг бүртгэсэн гэсэн тоо байна. Одоо бүртгэхдээ орчин үеийн техник технологийг ашиглан чиптэй ээмгийг зүүж өгнө.

Хууль гарахаас өмнө бүртгэлийн чипийг хоёр сарын хугацаанд бид туршиж үзсэн. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан, Тариат, Их тамир сумдын 1000 малыг “Мах маркет”-д нийлүүлсэн. Малын эмч гурван сарын хугацаанд хяналтад байлгаж Хархорин, 22-ын постоор оруулахад техник технологийг ашиглаад тэвшин дээр байгаа малыг скайнераар уншуулж ямар малчны мал хэдэн тоо толгойгоор орж ирэв гэдгийг хяначихаж байгаа юм. Малын бар код 10-20 метрийн наанаас мал тус бүрээрээ бүртгэгдчихэж байна. Энэ бүх мэдээлэл Цагдаагийн газар, Мэргэжлийн хяналтын газарт давхар очно. 22-ын товчоогоор малчин Дондогийн мал ороод ирлээ гэхэд он сартайгаа шууд бүртгэгдчихнэ. Чипгүй ээмэгтэй байхад бүх малын чихийг татаж үзэж тоо толгойг гаргаж байсан. Энэ бол амьдрал дээр хэрэгждэггүй практик болж байсан. Одоо тэгвэл тухайн малын гаралтай бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдийн гар дээр хүрэхдээ махны гарал үүсэл нь тодорхой учраас хэрэглэгч гар утсаараа бар кодыг уншуулахад аль аймгийн хэн гэдэг малчны мах, вакцинд хэзээ хамрагдсан эсэх хэн гэдэг эмч баталгаажуулсан, аль товчоогоор хэдний өдөр орсон гэх мэт мэдээллийг шууд авна. Мөн бид нар өөрсдийн мал аж ахуйн салбарын давуу тал болох бэлчээрийн төлөв байдлын тухай мэдээллийг тухайн бар кодод оруулаад өгчихнө. Өнөөдөр органик бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээл энэ жил гэхэд 80 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна. Иймэрхүү давуу талаа бид дөвийлгөж өгвөл органик бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлд гарахад асар том давуу тал бидэнд бий болно.

-Мал бүрийг чипжүүлэх зардал ямар үнэтэй тусах вэ. Мөн малын бүртгэлжүүлэх төсөв мөнгийг малчдаас нь гаргуулж болох уу?

-2018 оны төсөв батлагдсаны дараа энэ хууль батлагдан гарч байна. Одоо байгаа төсөв дээр бэлтгэл ажлыг хангах гэсэн нэг тэрбум төгрөг батлагдсан байна лээ. Төсвийн тодотгол дээр мөнгө нэмж суулгахыг хичээнэ. Ер нь Монголын бүх малыг бүртгэлжүүлье гэвэл нэг чип 1000-1500 төгрөгийн үнэтэй гэхээр 60 сая малаар тооцох юм бол 65 тэрбум төгрөгийн тооцоо гарна. Ойрын хэдэн жилдээ бүх малаа бүртгэлжүүлэх нэгэнт эдийн засгийн шууд боломж байхгүй хэдий ч бог малыг тэр дотроо үржлийн болоод таваарын малаа эхлээд бүртгэлжүүлье гэж зорих юм. Ирэх 2020 он хүртэл бог малынхаа 80 хувийг бүртгэлжүүлчихэд л хүнсний зах зээл, махны үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг махны эрүүл стандарт, аюулгүй байдал хангагдана. Зөвхөн малын тухай ярьж байгаа юм биш, хүн эрүүл хүнс хэрэглэх, хүний эрүүл мэнд сайн байхыг шийдэх юм. Ингэхээр эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой. Одоо зөвхөн урд хөрш рүү гэхэд мах экспортлох зах зээл маш өргөн бий. БНХАУ 2017 онд 90 сая үхрийг хүнсний хэрэглээнд хэрэглэсэн гэсэн тоо баримт байна. Монгол Улс нийт дөрөвхөн сая үхэртэй. Энэ нь асар том зах зээл байгааг харуулж байгаа боловч бид эдийн засгийн зах зээлийн харилцаанд ороход бэлэн биш байна. Цаашид мал сүргийн бүтцийг зөв зохистой байлгах, үр ашигтай малын тоо толгойг нэмэгдүүлэх асуудал яригдаж байна. Малчдын хувьд малынхаа толгойн тоог өсгөх нь хөрөнгө, орлогоо нэмэгдүүлэх хамгийн хямд, биед амар арга гэдэг өнөөгийн эрх зүйн орчин, эдийн засгийн хөшүүргүүдийг эхний ээлжинд төр, засгийн зүгээс өөрчлөнө.

-Сайн чанарын хээлтүүлэгч малыг тусгайлан үнэлж, бүртгэх, гадаадаас авч байгаа мал, үрийг хянах зохицуулалтыг хийдэг болж байгаа гэв үү?

-Малын генетик нөөцийн тухай хуульд анх удаа үржлийн малд удам зүйн үнэлгээг хийж, үржилд ашиглаж болно гэдгийг баталгаажуулж байх, тухайн үржлийн малын үнэт чанарыг үнэлж ангилал тогтоох, гойд ашиг шимт малыг үнэлэх системтэй болох зохицуулалт орж ирж байгаа. Ингэснээр сайн чанарын гэж яригддаг мал маань удам зүйн хувьд үнэхээр сайжруулагч мөн үү гэдгийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр нотолж, баталгаажуулдаг болно. Төрөөс эхний ээлжинд бог мал дээрээ анхааръя гэж байгаа. Сум болгон дээрээ хуц, ухнын эцэг малын цөм сүргийг бий болгоё гэж байна. Ноосны, арьс ширний, сүүний чиглэл гэх мэтээр бүс нутгийн онцлогт нь таарсан эцэг малыг улсаас нийлүүлж сум болгонд цөм сүргийн аж ахуйтэй болгох юм. Мал үржлийн технологийн нэгжийг сум болондоо бий болгож хувийн хэвшлийнхэн дээрээ суурилуулаад маллуулъя, үржлийн ажлыг хийлгэе гэж байгаа. Цаашид тухайн малчин сүргээсээ эцэг малыг дураараа тавьдгийг зогсооно. Үржил селекцийг малчид дураараа хийдгийг болиулна гэж байгаа юм. Ер нь эцэг малаар дамжиж тухайн малын чанар муудаж, давжаардаг асуудал үүсдэг. Энэ байдал нийт малын тоон дээр харагдаж байна.

-Шүлхий зэрэг өвчин гарах үед малыг устгалд оруулж, малчдад нөхөн төлбөр олгодог. Үүнийг хуулиар хориглож болдоггүй юм уу. Яагаад вэ гэвэл малчид төрөөс мөнгө авчихна гэсэн сэтгэлгээ бас байна?

-Энэ жил 90 мянган мал устгалд орсон ч төсөв дээр энэ мөнгө нь суугдаагүй гээд хэрүүл зарга болж байгаа харагдана лээ. Тухайн малчин, мал эмнэлгийн нэгжүүд, мал зүйчдэд хариуцлагын асуудал яригдана. Хөдөө аж ахуйн салбарын анхаарах асуудал бол анхан шатанд үйлдвэрлэлийг дэмжих, үйлдвэрлэл эрхлэгч, хувийн хэвшлийг дэмжих бодлого үгүйлэгдэж байна. Манай улсад малын гаралтай бүтээгдэхүүн анхан шатны байдлаараа буюу түүхий эдээрээ зах зээлд гарч байна. Анхан шат, дунд шатанд боловсруулж нэмүү өртөг шингээж чадахгүй байна. Тиймээс анхан шатанд нь түүхий эдийг үйлдвэрлэгчдийг дэмжих бодлогыг хийж, тухайн малчин өрхийг, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчийг дэмжиж байж хөдөө аж ахуйн салбар хөгжинө. Малын генетик нөөцийн тухай хуулиар малчдад мэргэжлийн үнэмлэх олгохоос гадна малчин өрхийг үндэсний үйлдвэрлэл эрхлэгчээр бүртгэж, гэрчилгээ, баталгааны тэмдэг олгохтой холбоотой харилцааг хуульчлан тусгасан. Ингэснээр Монголын малчид үндэсний өв соёлоо тээж яваа, олон арван арга ухааныг эзэмшсэн гэдэг талаасаа үндэсний хэмжээнд мэргэжлийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн “мэргэжил”-ийн үнэмлэхийг тодорхой журмын дагуу авах боломж нээгдэж байгаа юм. Малчдад мэргэжлийн үнэмлэх олгосноор малчдыг мэдлэгжүүлэх, чадавхжуулах ажлууд хийгддэг болох юм. Энэ салбарт шинжлэх ухаанчаар хандахгүй бол хөгжихгүй гэдэг нь тодорхой болсон. Малчдад маань уламжлалт мэдлэг байгаа ч шинжлэх ухааны шинэ технологиудыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй болсон. Жишээ нь хурга ишгийг хөнгөлөхдөө уламжлалт аргаар шууд зүсээд хийдэг бол Японд төөнүүрийн аргаар бөгжилж хөнгөлж байна. Ингэж хөнгөлсөн хурганы ялгааг үзэхэд амьдын жингээрээ 30-40 хувийн ялгаатай байна. Ерөөсөө мал аж ахуйн салбарт шинжлэх ухаанчаар хандаж үр бүтээмжийг сайжруулж ашиг шимийг сайжуурлах хэрэгтэй учраас малчдыг мэдлэгжүүлэх чадавхжуулах хэрэгтэй болж байгаа юм. Бүтээмжтэй холбоотой өөр нэг энгийн жишээ малыг сүүний, махны, ноосны, ноолуурын, уналгын, уралдааны гэж хөгжүүлдэг байсан. Тэр үед улсын дунджаар 1961 онд борлуулсан үхрийн амьдын жин 250 орчим кг, нэг үнээнээс үйлдвэрлэх сүү 350 орчим литр байсан бол одоо хэд болж буурсаныг хүн болгон тойм төдий багцаалдаж байгаа биз. Учир нь 90 оноос хойш бид малынхаа ашиг шимийг тоож хэмжихээ ч байсан. Ямааны мах нь хүртэл 1-3 дугаар зэрэгтэй байсан. Өнөөдөр гэтэл 100 хонины арьс үйлдвэрт орж ирлээ гэхэд 70 нь шаардлага хангахгүй түвшинд байна. Тэгэхээр цаашид бид малын ашиг шим, бүтээмжийг хэмжих, түүхий эд бүтээгдэхүүн, сүү мах, арьс ширийнх нь чанарыг магадлаж байх, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах лабораторийг сум болгонд байгуулах шаардлагатай байна.

-Малын хөлийн татварыг авах тухай хуульд тусгагдаагүй. Энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манай улсын нийт бэлчээрийн даац хэтэрч, 65 хувь нь доройтолд орчихсон байна. Дахиад 10 жил болоход нийт газар нутаг эргээд сэргээгдэхээргүй болох эрсдэлд бэлэн байна. Нөгөө талаасаа бэлчээрийн мал аж ахуйн малын онцлог буюу бэлчээрээр идээшилж, дундуур идэш хоолтой байх хугацаа нь ойролцоогоор жилд 240 хоног байдаг. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд бэлчээр муудаж байна, жил тутам буух хур тунадасны хэмжээ 90 оноос хойш 20 орчим хувиар буурчихлаа. Бэлчээрийн ургац 40 жилд 2-3 дахин буурсан гэсэн тоо гарсан байсан. Эсрэгээрээ бог малын тоо сүүлийн зургаан жилийн дотор огцом өслөө. Ийм учраас бид бэлчээр, байгаль экологио хадгалж хамгаалах, малынхаа тоо толгойнд биш малын чанарт анхаарсан харилцаанд манай улс орохоос аргагүй. Малчдын хувьд амьжиргааны гол эх үүсвэр болсон мал болон малын түүхий эд, бүтээгдэхүүний үнэ бага, худалдан борлуулах зах зээл, нийлүүлэлтийн сүлжээ муу байгаагаас орлого муу байна. Үүний улмаас малдаа хангалттай хадлан, тэжээлээ бэлтгэж чадахгүй ган, зудад хохирол их амсч байна. Малын бэлчээрийн даац хэтэрч, нийтдээ газрын үржил шим муудаж байгаа зэрэг нь нэлээд эмзэг асуудал болж байна. Ийм тохиолдолд бид малын хөлийн татвартай байх уу эсвэл бэлчээрийн тухай харилцааг зохицуулсан эрх зүйн зохицуулалттай болох уу гэдэг асуудал цаашид яригдаж таарна.

Европын холбооноос манай улсыг хар жагсаалтад оруулсантай холбогдуулан Гадаад харилцааны яамнаас хар жагсаалтаас гарахаар тодорхой алхмууд хийж ажиллаж эхэлсэн билээ. Энэ талаар тус яамнаас томилогдсон тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайд Б.Мандахбилэгтэй ярилцлаа.

-Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайдаар Та өчигдөр томилогджээ. Яг ямар ажил хариуцах вэ?

-Брюссель хотноо 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд болсон Европын Холбооны гишүүн орнуудын Сангийн сайд нарын хурлаас Монгол Улсыг болон өөр 16 улсыг татварын асуудлаар Европын холбоотой хамтран ажиллах шалгууруудыг хангахгүй, хамтран ажиллах эрмэлзэлгүй орнуудын “хар жагсаалтанд” оруулж, олон нийтэд зарласныг та дуулсан байх. Энэ “хар жагсаалтаас” Монгол Улсыг аль болох хурдан гаргах ажлыг би хариуцна гэсэн үг. Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар энэ ажилд том ач холбогдол өгч намайг Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайдаар өнөөдөр томиллоо.

-Энэ “хар жагсаалтаас” Монгол Улс гарах бололцоо хэр өндөр магадлалтай вэ? Та ажлаа юунаас эхлэх үү?

-Бэрхшээлтэй ажилд ч би оптимист байдлаар ханддаг. Энэ найдлагын өөр чухал үндэслэл нь угаасаа сайн харилцаатай, хамтын ажиллагаатай түнш Европын холбоотой, манай чухал “гуравдагч хөрш”-тэй бид харилцан ойлголцож, хамтран ажиллаж чадна гэдэгт оршиж байгаа.

Монгол Улс 2011 онд Гадаад бодлогын үзэл баримтлалдаа Европын Холбоог “гуравдагч хөрш” хэмээн тунхагласан.

Иймээс бид Европын Холбоо, түүний гишүүн улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг боломжтой бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлж ирсэн, Европын Холбооны 10 гаруй улсад манай улсын ЭСЯ-д ажиллаж байна. 2017 онд л гэхэд энэ хамтын ажиллагаанд ахиц, амжилт гарсан.

Улаанбаатар хотод Европын холбооны ЭСЯ нээгдсэн, 2013 онд гарын үсэг зурсан “Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээр”саяхан хүчин төгөлдөр болсон.

-“Хар жагсаалтаас” Монгол Улс гарахын тулд ямар ажлууд хийгдэх ёстой вэ?

-Таны асуултанд хариулахад манай улсын Засгийн газар өчигдрөөс энэ ажлыг эхлүүлсэн, Засгийн газрын зохих шийдвэр гарч буй талаар Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар хэвлэл мэдээллийнхэнд танилцуулсан. Тэрбээр мэдээлэхдээ Европын холбоо болон Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын (OECD) санаачилсан“Татварын зорилгоор ил тод байдал, мэдээлэл солилцооны дэлхийн форум”, “Татварын суурийг багасгах, ашиг шилжүүлэх”-ийн эсрэг хөтөлбөрт тус тус нэгдэх, зарим олон талт хэлэлцээрт нэгдэн орох, банк-санхүүгийн байгууллагын харилцагчдын мэдээллийг зөвхөн татварын зорилгоор мэдээлэл харилцан солилцох эрх зүйн орчин бүрдүүлэх зэрэг ажлууд хийгдэх учиртайг дурдсан. Монгол Улсын Сангийн яам, Засгийн газраас авч хэрэгжүүлэх энэ ажлуудыг Европын холбоонд болон гишүүн орнуудад мэдээлэх, зөв тайлбарлан ойлгуулах зэргээс миний ажил эхэлнэ дээ. Гадаад харилцааны яаман дээр мөн ажлын хэсэг байгуулагдаж нарийвчилсан төлөвлөгөөний дагуу бид ажиллах болно. Энэ ажлын хэсэгт Европын Холбооны улсуудад суугаа манай Элчин сайд нар орж байгаа. Тэднийхээ саналыг бас авна.

-Манай улсыг Европын холбоо “хар жагсаалтандаа” яагаад оруулсан бэ? Сангийн дэд сайд Х.Булгантуяа захидал бичснээс болсон гэж эрх бүхий албан тушаалтан мэдээлж байсан. Ер нь нийт хичнээн орон энэ жагсаалтанд орсон бэ?

-Европын холбоо анх удаа ийм “хар жагсаалт” гаргасан юм байна лээ. Урьд нь гишүүн орнууд тус тусдаа ийм жагсаалт хөтөлдөг байсан бололтой юм. Европын холбооны Зөвлөлийн дэргэдэх гишүүн орнуудын татварын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн Ёс зүйн дүрмийн /Бизнест албан татвар ноогдуулах/ бүлэг нь гуравдагч орнуудыг татварын тогтолцоонд үнэлгээ хийхэд манайх тавигдсан шалгуурыг хангаагүй гэсэн дүн авсан. Эдгээр шалгуур нь “Татварын асуудлаарх ил тод байдал болон мэдээлэл солилцооны тухай Дэлхийн форумд” нэгдэж орох, “ЭЗХАХБ-ын Татварын асуудлаар харилцан туслалцаа үзүүлэх тухай олон талт конвенцид” нэгдэн орох, “ЭЗХАХБ-ын Base erosion and profit shifting /BEPS/ (“Татварын суурийг багасгах, ашиг шилжүүлэхийн эсрэг хөтөлбөр”-ийн)стандартуудыг хангах зэрэг гурван шалгуурыг хөгжиж буй орны хувьд 2019 онд багтаан хангах үүрэг манай улс хүлээх ёстой байжээ. Дэд сайд Х.Булгантуяагийн захидлын талаар би ямар нэгэн тайлбар хэлмээргүй байна. Уучлаарай. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар цаашид Европын холбооны шалгууруудыг манай улс хангах чиглэлээр хэрхэн ажиллах гэж байгаа талаар өчигдөр мэдэгдсэнийг танд түрүүн хэлсэн.

Европын холбоо ны “хар жагсаалтанд” нийт 17 орон орсон. Манай улсаас гадна Өмнөд Солонгос, Арабын Нэгдсэн Эмират, Бахрейн, Тунис, Намиби, Панам болон бусад.

-Энэ “хар жагсаалт” манайд ямар сөрөг үр дагавартай вэ?

-Манай улсын гадаад нэр хүндэд таагүй нөлөөлж буй нь ойлгомжтой. Эдийн засаг, санхүүгийн үр дагаврын хувьд энэ “хар жагсаалт”-аас болж European Fund for Sustain­able Development (EFSD), the European Fund for Strate­gic Investment (EFSI), Exter­nal Lending Mandate (ELM) зэрэг Европын Холбооны сангуудын санхүүжилтийг авах боломж хаагдаж буй. Түүнчлэн Европын Комиссын зүгээс гишүүн орнуудыг уг жагсаалтад багтсан орнуудын эсрэг үндэснийхээ хэмжээнд тодорхой арга хэмжээ авахыг уриалсан байна лээ. Тухайлбал гишүүн орнууд жагсаалтад багтсан орнуудтай харилцахдаа татварын асуудлаарх мониторинг, аудитын шалгалт, татварын баримт бичгийн хяналтыг чангатгах юм шиг байна лээ.Харин энэ “хар жагсаалт” хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт буюу манай улсад хэрэгжүүлж буй хөгжлийн хамтын ажиллагааны төслийн санхүүжилтэд шууд нөлөөлөхгүй.Зарчмын хувьд энэ “хар жагсаалт”-аас эртхэн гарах нь зөв юм.

-Ямар хугацаанд Монгол Улс “хар жагсаалт”-аас гарч чадах бол?

-Бид аль болох богино хугацаанд л “хар жагсаалт”-аас гарахыг эрмэлзэж ажиллана. Гадаад харилцааны яамны Ажлын хэсэг Сангийн яамтай хүчээ нийлүүлж, бид зорилгодоо хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

“Шинэ Монгол” бүрэн дунд сургуулийн үүсгэн байгуулагч, “Шинэ Монголын эрдмийн хүрээлэн”-гийн ерөнхийлөгч Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

---

ХҮҮХДИЙГ ӨӨРИЙГ НЬ ӨӨРТЭЙ НЬ ӨРСӨЛДҮҮЛЖ САЙН БОЛГОДОГ

-Таны ажлын нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

-Би өглөө 09 цагт ажилдаа ирдэг. Сургуулийн захирлаар ажиллаж байхдаа 07.30-д ирчихсэн хүүхдүүд хичээлдээ ороход нь угтан авч мэндчилдэг байсан. Манайх чинь цэцэрлэг, бүрэн дунд сургууль, дээд сургууль, коллеж гээд хэд хэдэн салбартай болсон байна. Өглөө ирээд салбар сургуулийн шуурхай хурал байвал тэндээ сууна. Мэйлээ шалгах, гадаад харилцааны ажилтнуудаа дуудаж ажиллах нь элбэг. Уулзалт, шийдэх ёстой ажлууддаа үдээс өмнө төвлөрдөг. Үдээс хойш бол гадуурх ажил хөөцөлдөж таардаг. Ирэх жилийн есдүгээр сард нээлтээ хийхээр төлөвлөж буй “Шинэ Монгол Харумафүжи” дунд сургуулийн барилгын ажил эхэлсэн. Барилгын гүйцэтгэгч компанийг сонгох гэх мэт ажлуудад ойрын үед төвлөрч байна. Гадуур ажлаа хөөцөлдчихөөд буцан ирж бичих, төвлөрч суух ажилд цаг гарган ихэнхдээ 20 цаг өнгөрөөгөөд гэртээ харьдаг даа. Японы хоёр ч дээд сургуульд лекц унших гэж байгаа болохоор одоо лекцээ бэлдэж сууна. Амралтын өдрүүдэд тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдсан хүүхдүүдтэйгээ уулзахаас эхлээд ихэнхдээ уулзалт төлөвлөдөг. Уг нь бүтэн сайн өдөр ууланд алхчихдаг байсан ч амжихгүй талдаа болчихоод л байна.

-Одоо танайх нийт хичнээн салбар сургуультай байна вэ?

-2000 онд анх бие даасан ахлах сургууль байгуулсан. Тухайн үед ахлах сургууль 9, 10 дугаар анги гэж байсан ч манайх 11 дүгээр ангийг анхлан нээж байсан. Ингэж манай сургууль Монголдоо анхны загвар ахлах сургууль болж байсан. 2004 онд дунд сургуулиа байгуулсан. 2008 онд бага сургууль байгуулсан. Ингээд 2012 онд бүрэн дунд сургууль болж, захирлын ажлаасаа би чөлөөлөгдөж П.Наранбаяр гэдэг шинэ захиралтай болсон. Би дараагийн захирлаа бэлдэхийн тулд анх П.Наранбаяр захиралтайгаа нэг өрөөнд цуг суудаг байлаа. Хөндлөнгөөс нь ажиглаад яваад байна гэсэн үг л дээ. Жилийн хугацаанд цуг суух болов уу гэж бодож байтал манай хүн маш хурдан сурч, гурван сар болов уу үгүй юу би ширээгээ аваад захирлын өрөөнөөс гарсан. Би захирлын ажлаа өгчихөөд гэртээ оффислож, дараагийн төсөл рүүгээ орсон. 2014 онд “Шинэ Монгол Технологийн дээд сургууль “New MIT” нэртэй сургуулиа байгуулсан. Дэлхийн номер нэг MIT буюу Массачусетсийн Технологийн их сургуулийг загвараа болгосон. Энэ сургуультайгаа хамт “Шинэ Монгол Технологийн коллеж” буюу Японы КООСЭН загвараар коллежээ байгуулсан. Бүрэн дунд сургууль, дээд сургууль, коллежээ нийлүүлээд “Шинэ Монгол эрдмийн хүрээлэн” байгуулж би одоо ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. Манай анхны төгсөгч хоёр охин Японд суралцаж ирээд цэцэрлэг байгуулах тухай саналыг гаргаснаар “Бяцхан Монгол” цэцэрлэгийг 2016 онд байгуулсан. 2000 оноос эхлэлтэй миний бүтээн байгуулалтын ажил 2016 оныг хүртэл үргэлжилжээ.

-Их аварга Харумафүжи Д.Бямбадорж боловсролын салбарт хөрөнгө оруулж, “Шинэ Монгол 2” сургуулийг барихаар боллоо гэсэн мэдээлэл гарч байсан. Таны дараачийн бүтээн байгуулалтын ажил хэдийнээ эхэлчихжээ дээ?

-Харумафүжи маань сая асуудал болоод зодгоо тайлчихлаа, би гайхаад л сууж байна. Асуудал нь бүрэн шийдэгдээгүй байх шиг байна. Өнгөрсөн жил Харумафүжи Д.Бямбадорж “Багшаа би Япон орны ачийг хариулж, эх орондоо сайн зүйл хийе гэж бодохоор яг тан шиг сургууль байгуулах ёстой юм байна” гэж хэлж санал тавьж байсан. Д.Бямбадоржийн маань гэргий манай “Шинэ Монгол” сургуулийн анхны төгсөгчдийн нэг. Бид их ойр дотнын харилцаатай улсууд. 2011 онд хуримаа хийхэд Харумафүжигийн талаас дэвжээний эзэн нь үг хэлж байсан бол би охины талаас төлөөлж үг хэлж байсан түүхтэй.. Тэр хоёр маань намайг аавын дайтай гэж үздэг. Анх Харумафүжи боловсролд хөрөнгө оруулах тухай саналыг тавихад нь багш нь өмнөх ажлаа хийж барахгүй их байна, чамд сайхан зөвлөөд өгье хэмээн гурван ч удаа хүсэлтийг буцаасан л даа. Монгол хүнд ийм зүйл дутаад байгаа юм байна, хүний хүмүүжил төлөвшилд яг танай сургалтын арга барилаар явах нь зүйтэй юм байна гэсэн санаагаа удаа дараа ярьж ятгаснаар би яах аргагүй зөвшөөрөхөд хүрсэн. Хүн чинь байгуулж буй юмандаа итгэл үнэмшилтэй байж амжилтад хүрнэ. Д.Бямбадоржийнхоо идэвх, сэтгэлийг хараад ойлгосон л доо. Энэ жил сургуулийн барилгынхаа карказаа бариад эхэлчихсэн, ирэх жил ашиглалтад орно.

-Танай сургуульд оруулах гэсэн эцэг, эхчүүдийн хүсэлт маш их байдаг. Нэгэнт эрэлт их байхад танайх үйл ажиллагаагаа улам өргөжүүлэх бололцоо хэр байдаг вэ?

-Би 2000 онд сургуулиа байгуулснаас хойш өр, зээлтэй 10 гаруй жил явсаар одоо л гайгүй болж байна. Урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөж, шантармаар олон зүйлтэй тулгарсан. Сургууль гэдэг амаргүй ажил. Багшаа бэлдэхээс эхлээд нэг ангийн хүүхдийн тоог стандартаар барих ёстой зэрэг анхаарах олон асуудал бий. Зарим хүмүүс нэгэнт эрэлт байхад салбараа хурдан байгуулаад явчих тухай ярьдаг л даа. Миний хувьд өөрийнхөө чадах хэмжээндээ юмаа хийнэ. Манайх бол яг өөрийнхөө үндсэн хүүхдийг гаргаж авахыг чухалчлан анхаардаг.

-Сургуулийн гол баримталдаг зарчмыг юу гэх вэ?

-Манай хөтөлбөрийн дагуу суралцахын зэрэгцээ спорт, урлаг соёлын арга хэмжээнд зайлшгүй хамруулдаг. Хүүхдийг өөрөө бие дааж суралцах арга барил, багаар ажиллах аргуудыг нэлээн хэрэглэдэг. Номын ах, эгч нараас нь номын дүү нартаа зориулан нэгийг бодогдуулахаар яриа лекц явуулдаг. Хүүхдийг мэргэжлийн чиг баримжаатай сургах нь чухал юм. Ахлах ангид ороод ирэхээр нь байгалийн, нийгмийн анги гэж салгаж ямар мэргэжил эзэмших вэ гэдгийг таниулан мэдүүлэх ажлыг карьер төвөөрөө дамжуулан хийдэг. Хүүхэд өөрөө юунд сонирхолтой аль чиглэлд түлхүү сонирхолтой вэ гэдгийг нь таниулснаар төгсөхдөө яг мэргэжлээ сонгочихсон, орох сургуулиа бүр шийдчихсэн байдаг. Дунд ангид бол шинжлэх ухааны мэдлэгийг сайн олгохыг чармайдаг. Бага ангид нь хүн болох талаас нь анхаардаг. Даалгавар бараг өгдөггүй. Хичээл хийнэ гэдгийг дургүй хэцүү зүйл болгож болохгүй, анхлан суралцагсдад дуртай сонирхолтой талаас нь заахыг эрмэлздэг.

-Бусад сургуулиас ялгаатай тал нь хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд их анхаардаг гэгддэг. Та бүхэн ямар хүүхэд төлөвшүүлэхийг зорьдог вэ?

-Шинэ Монгол соёл гэж бий. Ахлах сургууль, сургуулийн соёл төлөвшүүлэх асуудлаар би өөрөө докторын зэрэг хамгаалсан. Сургуулийн соёлыг таниулж үйлийн судалгааг хийсэн. Хүн үйлдэл хийдэг, хийсэн үйлдлээ судлаад гаргаж ирсэн нь миний докторын гол сэдэв. Японд хүнд сайн тал, муу тал аль аль нь бий. Японд хүнд ажилсаг, нямбай хянуур чанарыг монгол хүний задгай сэтгэж байгаа байдал, шийдвэрийг хурдан гаргаж чаддаг зэрэг чадвартай хослуулан монгол хүнд таарах зохицох чадварыг тавьж өгдөг нь буруу биш гэж үздэг. Тухайлбал, хүнтэй бөхийгөөд мэндчилчихдэг, орж ирээд гутлаа солиод өмсчихдөг хэвшлийг бий болгохдоо ач холбогдол талаас нь сайн тайлбарлаж хэлж өгдөг. Манай шинэ монголын хүүхдэд өглөөний хоолоо заавал идсэн байх ёстой гэх мэт зарчмыг сургадаг. Хүүхдийг өөрийг нь өөртэй нь өрсөлдүүлж сайн болгодог. Хүүхдийн өөрийн хүлээн авах чадвар, эцэг эхээс заяасан ген зэргээс шалтгаалж хүүхэд бүр ялгаатай байх нь мэдээж. Хүүхэд бүрийг ижил 100 хувь сайн болгох тухай гэхээс илүүтэй байгаа хэмжээнээс нь ахиулах тухай юм. Тийм ч учраас манайх сурагчдынхаа дүнг нууцлалтай тавьдаг. Бага сургуульд бол дүн тавьдаггүй. Бүх хүүхдээ сургана шүү гэсэн зорилготойгоор ажилладаг.

-Эцэг эхчүүдэд та юу гэж зөвлөх вэ. Танай сургуульд оруулах хүсэлтэй хүмүүс олон бий?

-Манай сургуульд элсэн орохоор 900 гаруй хүүхэд ирдгээс 72 хүүхэд авдаг. Өрсөлдөөн ихтэй болохоор яалт ч үгүй шалгаж авдаг. Ингэхдээ хүүхдийн төрмөл буюу амьдралын ухааныг нь шалгадаг. Түүнээс тоо бодуулж, цээж бичиг бичүүлэх гэх мэтээр сурмал ухааныг нь чухалчилдаггүй. Бид өмнөө лидер бэлтгэх зорилго тавьсан байгаа болохоор шударга, зарчимтай явна гэдэг шаардлагыг эхнээсээ тавьдаг. Ирэх жилээс “Шинэ Монгол 2” сургууль нээгдэх болохоор харьцангуй эрэлт гайгүй болох байх аа.

10 МЯНГАН ТОРГОН ЦЭРЭГ БЭЛДЭЭД ӨГЧИХ ЮМСАН ГЭЖ МӨРӨӨДДӨГ

-Таны үндсэн мэргэжил багш. Та 2000 онд сургуулиа нээхээсээ өмнө хаана ажиллаж байв. Таны хувийн намтраас сонирхъё?

-Би Улаанхуарангийн гэр хорооллын сургуульд ерөнхий боловсролын сургуулиа төгссөн. Математикийн сайн багш болох н.Батдорж багшийгаа хараад ирээдүйд математикийн багш болно гэж шийдэж байсан. Их сургуулийг физикийн багшаар төгссөн. Ажлын гараагаа Төв аймагт багшлахаас эхэлсэн. Хөдөө Аж ахуйн дээд сургуульд багш, Боловсролын Хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан дараа нь 84 дүгээр сургуульд дэд захирлаар гээд боловсролынхоо салбарын олон шатны байгууллагад ажилласан нь их завшаан юм. Тэгээд шалгалт өгч Япон руу мэргэжил дээшлүүлэхээр явж байсан.

-Японд хичнээн жил суралцав?

-Долоон жил сурсан. Эхлээд 1.5 жил Японы Засгийн газрын тэтгэлгээр сурчихаад үргэлжлүүлээд хоёр жил мастерт сурсан. Түүний дараа докторт сурч байсан ч тэнд зэргээ хамгаалж чадаагүй. Учир нь Монголдоо сургуулиа нээчихсэн учраас нэгийг нь сонгохоос аргагүйд хүрсэн..

-Сургууль анх байгуулсан түүхээсээ яриач. Хүнд бэрхийг даван туулж байж өнөөдрийн амжилтад хүрсэн гэдэг юм билээ?

-Би гэр бүлээ Японд аваачсан байсан учраас Японд суралцахынхаа хажуугаар гурван ажлыг давхар хийдэг байлаа. Ротари тэтгэлгээс надад тэтгэлэг олгож, сард 1500 ам.долларын тэтгэлгийг жилийн хугацаанд авсан. Нэгэнт амьдарч болж байгаа юм чинь гээд тэтгэлгээ хав дарж хадгалчихсан. 18 мянган ам.доллартай их л баян хүн болчихлоо. Ротари клубынхандаа маш их баярласан сэтгэгдлээ илэрхийлэхдээ “Та нарынхаа ачийг хариулна. Би мөрөөдлөө биелүүлж ачийг хариулна. Миний мөрөөдөл бол монгол орондоо сургууль байгуулах юм” гэж дотоод итгэл, үнэмшлээрээ хэлж байсан. Манай клубынхан нэг удаа дуудаж уулзахдаа чи докторт олон жил суралцах нь. Чиний яриад байсан нөгөө мөрөөдөл чинь яасан бэ гэж асуудаг юм байна. Би оюутан байхдаа ч байгуулж болно ш дээ гэж хариулахад чи монгол руу очоод судлаад ирээрэй гэсэн үг миний сэтгэлд гэрэл асаачихсан хэрэг. Тэр зуныхаа амралтаар Монголдоо ирж Нийслэлийн боловсролын газраар орсон чинь манай сургууль байгуулсан газрыг дуудлага худалдаагаар зарласан байхтай яг таарлаа. Буцах хугацаа дөхсөн учраас аавыгаа өмнөөсөө оруулж иргэн Жанчивын нэр дээр сургуулийнхаа газрыг авсан. Гурван давхар барилгын зураг гаргачихаад нөгөө хүмүүс дээр эргээд очив оо. Сургууль барих тооцоо 300 мянган ам.доллар гарчихсан. Тэр их мөнгийг хаанаас олохоо мэдэхгүй ч би нэг зүйлийг бодсон бол дотроо төсөөлж бүр дүр зургийг нь гаргачихсан их л итгэл үнэмшилтэй гүйж явсан юмдаг. Ингээд Багана нэгийн холбоо байгуулж сургууль байгуулахад туслах хөдөлгөөнийг ротарийнхан маань гаргаж гурван жилийн хугацаанд 100 мянган ам.доллар цуглуулж чадсан. Аав, ээж ар гэрийнхний дэмжлэг, энд тэндээс бага хүүтэй зээл авснаар сургуулиа босгосон доо. Анх хөрөнгө оруулагч олох тухай ч мэдэхгүй гүйж явлаа. 10 жилийн дараа буцааж өгөх хөрөнгө оруулалтыг ямар нэгэн хүүгүйгээр Японы сайхан сэтгэлтэй зарим нэг хүмүүс өгч байсан. Би сургуулиа Японы хөрөнгө оруулалттай сургууль гэж ярьдаг. Юунд хөрөнгө оруулдаг вэ гэвэл төгссөн хүүхдүүдэд маань тэтгэлэг олгож, хөрөнгө оруулдаг. Одоо Япон руу манайх 370 гаруй хүүхэд тэтгэлгээр сургуульд явуулсны 170 гаруй нь Япон улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр явсан байна. 200 гаруй хүүхдийг намайг дэмжин ажилладаг, ивээн тэтгэгч, тэтгэлгийн сангууд сургалтын тэтгэлгийг өгчээ. Нэг хүүхдэд дөрвөн жил сурахад багцаагаар 50 мянган ам.доллар гэхээр есөн сая ам.долларын тэтгэлэг олгосон гэсэн тоо гарч байгаа юм. Би сая одон авч үг хэлэхдээ “Дунд сургуулийн жирийн багшийн гарын үсгээр есөн сая ам.долларыг Монголын боловсролд хөрөнгө оруулалт хийжээ” гэж хэлсэн нь бий. Хамгийн гол нь тэтгэлгээр сурч ирж буй хүүхдийн үнэ цэн хамгаас чухал юм даа.

-Танд баяр хүргэх нь зүйтэй байх. Японы Эзэн хааны мандах нарны одон хэмээх эрхэм хүндэт шагналыг хүртсэн нь хоёр орны дунд гүүр болж, боловсролын салбарт оруулж буй хувь нэмрийг үнэлсэн шагнал болсон болов уу?

-Баярлалаа. Би Японд их хайртай. Их сайхан улсуудтай таарсан ч юм билээ. Япон орны эерэг бодол надад байдаг учраас би амжилтад хүрсэн. Тийм учраас миний хүүхдүүд очсон газраа талархаж, сайн талаас нь харж яваарай гэдгийг шавь нартаа захих дуртай. Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэдэгчлэн аливаа зүйлийг сайн талаас нь харж хүлээж авах нь зүйтэй гэж санагддаг. Би билэгшээж явдаг нэг зүйлийн тухайд ярихад би дөрвөн охинтой хүн. Японоос ирж сургуулиа байгуулах үеэр хэнз хүүтэй болсон юм. Хүү маань Японы Эзэн хааны төрсөн өдрөөр буюу арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр төрсөн. Би энэ жил одон авлаа. Их билэгшээж байна.

-Японтой холбоотой дурсамж таны амьдралд төдийгүй Монголын боловсролын салбарт тодоор үлдэх нь гарцаагүй юм. Та өөрийгөө Японтой ямар сэжмээр холбож ойлгодог вэ?

-Би анх Япон явахад аав маань миний хүү Номхон далай, Фүжи ууланд өргөөрэй гэж надад сэржим /архи/ өгч явуулж далайн бурханд өргөдөг юм шүү гэж хэлж байсан. Би анх удаа нүд алдам далайг үзэж үнэхээр бахдасан. Цаг орчим бясалгал хийж залбирч суусан. Одоо бодоод байх нь ээ би зөв хөл дээрээ Японд буусан юм уу даа.

-Таны аав, ээж ямар мэргэжилтэй хүмүүс байв?

-Аав малын эмч, ээж дэлгүүрийн худалдагч. Аав, ээж маань их бурханлаг сайхан хүмүүс байсан. Аав маань хүний ачийг их бодож явах ёстой шүү гэж сургадаг. Манайх эцэг эхээс есүүлээ, олуулаа бужигнаж өссөн. Сайхан хайран дунд өснө гэдэг их сайхан юм шүү.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Миний хань сувилагч мэргэжилтэй. Арван жил хамт сурч байсан. Анх 19 насандаа аав, ээж болж байлаа. Том охин Жайка, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт реферэнт, Хууль зүйн яаманд ажиллаж байгаад энэ жил Японд мастераа хамгаалчихаад ирсэн. Одоо охин маань эрдмийн хүрээлэнд СЕО гүйцэтгэх захирлын ажлыг хийж байна. Дараагийн охин Японы Суруга компанид ажиллаж байсан, эдийн засагч мэргэжилтэй. Дараагийн охин Японы их сургуульд суралцсан, Нагояагийн их сургуульд мастераар гэр бүлийн хүний хамт суралцаж байна. Бага охин маань боловсролын чиглэлээр мөн Японд их сургууль төгссөн, хувиараа бизнес эрхэлдэг. Бага хүү маань ахлах ангийн сурагч.

-Манай улсын боловсролын салбарт барьж байгаа бодлогыг та юу гэж хардаг вэ. Төрөөс юунд голлон анхаарах ёстой вэ?

-Би загвар болгож бүрэн дунд сургууль байгуулсан хүн. Боловсролын системд ажилладгийн хувьд хэлэхэд нэг сайд ирээд хичээлийн хөтөлбөр, бүтцийг судалгаагүйгээр нааш цааш нь их хөдөлгөдөгт нь сайнаар ханддаггүй. Миний хувьд боловсролыг тогтвортой байлгах ёстой гэж үздэг. Манайхан чинь шинэчлэнэ гэх л юм. Шинэчлэл хийхийн тулд багш нар маань хэр бэлтгэгдсэн байгаа зэрэг бааз сууриа харж тооцох хэрэгтэй. Ер нь стандарт барих гэдгийг тогтвортой байлгамаар л байна. Манай сургууль гэхэд 2000 оноос хойш тогтсон хөтөлбөрөө нэг ч өөрчлөөгүй, шинэчилж ирсэн. Би өнгөрсөн жил Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилттэй “Ахлах сургуульд хөдөлмөрийн ур чадвар олгох нь” гэсэн нэртэй төсөл дээр зөвлөхөөр ажиллахаар болов оо. Үндэсний зөвлөх нь төслийнхөө дизайныг хийнэ гэж бодоод орсон чинь бэлэн хийсэн төсөл санал болгосон. Дараа нь миний хийсэн төсөл болох учраас эргээд би бантан хутгадаг юм байна гэсэн муу нэр зүүх болно биз дээ. Нэгэнт өөрийн зорьсноор ажиллаж чадахгүй юм чинь гээд өөрийн хүсэлтээр татгалзсан.

-Таны цаашдын зорилго, дараагийн мөрөөдөл юу байна вэ?

-Одоо би шинээр барилга барихгүй. Би Харумафүжитэйгээ сургуулиа байгуулчихаад “Шинэ Монгол” сургуулиасаа олсон туршлага дээрээ үндэслэн ерөнхий боловсролын орон нутгийн сургуульд ч юм уу менежмэнт хийж ажиллая гэсэн бодол бас бий. Одон авчихаад баяраа сая тэмдэглэх үеэр манай сургуулийн зөвлөх Төрийн шагналт зохиолч Дарамын Батбаяр гуай “Монголын боловсролыг дэлхийд харуулах ёстой шүү. Дараагийн сургуулийг Японд байгуул” гэж хэлсэн нь надад бас нэгийг бодогдуулсан. Урьд нь Япон хүмүүс сургуулийнхаа менежмэнтэд орж ажиллаад өгөөч гэдэг санал удаа дараа тавьж байсан нь бий.

-Тантай ярилцахад их том мөрөөдөлтэй, түүндээ хүрч чаддаг тууштай хөдөлмөрч занг олж харж байна. Таны амжилтад хүрсэн гол нууцыг юу гэж хэлэх вэ?

-Сургуулиа байгуулаад анхны төгсөгч нараа гаргасны дараа эргээд харахаар энэ хүүхдүүд маань Монголын ирээдүйг нуруун дээрээ үүрч явах юм байна гэдэг итгэл үнэмшил надад бүрэн дүүрэн байдаг. Улсыг хөгжүүлье гэвэл хүнээ хөгжүүлье гэж бид нар их сайхан ярьдаг даа. Би бол өөрийн чадах хэмжээнд л хийж байна шүү дээ. Гурван сая хүн ам дотор 10 мянган торгон цэрэг бэлдээд өгчих юмсан гэж мөрөөддөг. Манай сургууль шиг төгсөгчдийн тоо 10 мянга хүрсэн үед нийгмийг хөдөлгөгч манлайлагчид болох юм гэж хардаг. Брэнд бий болгож, бүтээгдэхүүн гаргахад хувь нэмэр болохоор бас нэгэн ажил хийгээд эхэлсэн байгаа. “Монгол Мабучи” сангаас тэтгэлгийн сан байгуулж гурав дахь жилдээ тэтгэлэг олгож байна. Жил болгон 30 хүүхдэд тус бүр нь 1500 ам.долларын тэтгэлэг олгох ажлыг төгсөгчидтэйгээ хамт хийдэг. Дотоодын их дээд сургуульд дөрвөн жил суралцаж төгсөөд нэг жилийн дараагаар цалингаасаа буцааж төлөх эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй зээл юм. Энэ бол тухайн суралцаж буй хүүхдэд маш их урам өгч, зорилготой болгодог. Манай КООСЭН коллеж жилдээ 120 төгсөгч, дээд сургууль маань 120 төгсөгч, ахлах сургууль маань 140 хүүхэд төгсгөж байна. Энэ тоо улам өссөөр арав, хорин жилийн дараагаар нийгмийн манлайлагчдыг төрүүлнэ. Бид дэлхийн хэмжээнд эхний шилдэг зууд багтдаг дээд сургуулийг Монголоосоо гаргая гэсэн том зорилго тавьсан. Би төгсөгч нартаа итгэдэг. Хүүхдүүд урдаа тавьсан том зорилгынхоо араас явж байгааг би өнөөдөр өөрийн нүдээр хардаг, бахдадаг. Бид нийгэмдээ ирээдүйд сайн өөрчлөлт авчрах хүнийг өөрсдийн хүчин чадлын хэмжээнд бэлдэж байгаа. Хүүхдийг өөрийг нь өөртэй нь өрсөлдүүлж сайн болгодог. Надад туршлага байна. Цаашдаа өөрийн олсон туршлагыг улсынхаа бодлогын шинжтэй өөрчлөлтөд гар бие оролцож, юм хийх юмсан гэж боддог.