Author: Б. Долзодмаа

УИХ-ын гишүүн, Зам тээврийн хөгжлийн сайд Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-“МИАТ” ТӨХК-ийн захирлыг өөрчлөх тухай та ярьж байгаа. Хэзээ солих гэж байна вэ?

“МИАТ”ийн захирлын ажиллах хугацаа дуусах нь ирэх тавдугаар сарын 16ны өдөр. Миний хувьд үзэхдээ заавал хугацааг нь хүлээх шаардлагагүйгээр салбарынхаа хөгжлийн бодлогыг эн тэргүүнд тавьж дотоод бүтцийн өөрчлөлтийг хийгээд явъя гэж харж байгаа. Төрийн өмчийн хороонд МИАТ-ийн даргыг солих хүсэлтийг хүргэчихсэн байгаа. ТӨХ өнөөдөр хуралдаж байгаа.

-“МИАТ”-ийн гүйцэтгэх захирал Т.Тамирыг солих гэсэн нь ямар учиртай юм бэ. Захирлыг сольж өөрчлөх гэж байгаатай холбоотойгоор танд энд тэндээс шахалт ирж байх юм уу?

-Салбарыг шинэчилэх, хөгжүүлэх, либериалчлал явуулахад зарим нэг хүмүүсийн эрх ашиг яригдаад эхэлсэн. Шулуухан хэлэхэд энэ салбарт монопольчлогдсон, салбарт зүүгдэж амьдрах гэсэн хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдөх гээд байна л даа. Иргэний нисэхийн либериалчлалыг явуулахын тулд “МИАТ”ийн эрх ашиг хөндөгдөж байна. Өнөөдөр “МИАТ” гэдэг компанийг өргөж тойглож явах нь маш чухал уу, эсвэл тийзний үнийг бууруулах, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нь чухал уу. Үндэсний “МИАТ гэдэг компанитай байх ёстой юу гэвэл байх ёстой. Энэ компанид өөрчлөлт хийх, менежментийг сайжруулах зах зээлийн тогтолцоонд оруулахыг зорьж байна. Өнөөдөр “МИАТ”-ийн төлөөлөгч гэж Берлин, Сөүлд 78 хүн ажиллаж байх жишээтэй. Наад зах нь ийм олон хүн тэнд ажиллах шаардлагагүй. Бас л хэн нэгний шахаас, түлхээсүүд тэнд байгаа шүү дээ. Үнэндээ “МИАТ”ийн зардлыг багасгаад эхлэхээр зардал дээр тоглож байдаг бизнесийн шахаанууд хумигдаж алга болчих гээд байгаа хэрэг. “МИАТ” саяхан түрээсийн гэрээ хийхдээ алдаа гаргаснаас болж гадныханд гурван сая ам.доллар алдсан нь үнэн. Энэ бол буруу гэрээ хийсэн л асуудал. Онгоцоо буцаасан тохиолдолд хэрхэх вэ гэх мэт нөхцөл байдлаа хамгаалсан заалтыг гэрээндээ дутуу тусгасны харгай. Энэ мэт алдаа цөөнгүй гарч ирсэн. “МИАТ”ийн шатахуун нийлүүлэлт дээр гэхэд тендерийн шугамаар өрсөлдөөнийг бий болгож, шатахууны үнийг тодорхой хэмжээгээр буулгах ёстой. Одоогийн байдлаар “Сод Монгол” ХХК литр тутмыг 1100 ам.долларын өртгөөр нийлүүлж байна.

-“МИАТ”-ийн захирлыг солих тухай таны шийдвэрийг Засгийн тэргүүн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх дэмжиж байгаа юу?

-Элдэв янзын бодитой бус мэдээллүүд гарч байна л даа. Ерөнхий сайд энэ салбарт либериалчлал хийхийг харин чиг дэмжиж байгаа. Зүйтэй гэж үзэж байгаа. Зөвхөн Ерөнхий сайд төдийгүй УИХ-ын танхимын гишүүд агаарын тээврийн салбарт шинэчлэл хийх хэрэгтэй гэдгийг хэлж байгаа.

-Энэ хаврын УИХ-ын чуулганаар Засгийн газрын нэр бүхий зургаан сайдыг өөрчлөх яриа сонстох боллоо. Таны нэр дунд нь байна?

-Сайд нарыг солих тухай дам яриа захиалгаар түгээд байгаа юм болов уу гэж би харж байна. Засгийн газар дээрээ шүүмжлээд ажил төрөл нь болохгүй гэх мэт яриа огт явагдаагүй. Энэ бодитой яриа биш. Миний хувьд яахав дээ. Хариулт хэлэхэд, манай салбарт өөрчлөлт шинэчлэлт хийх гэж “зодолдож” байсан сайд өнгөрсөн хугацаанд хичнээн байв. Салбараа сайн мэддэг ажлын туршлагатай нь бас хэд байв. Миний хувьд “МИАТ”-ийн ТУЗ-ийн дарга байхдаа ч асуудлыг дэвшүүлэн тавьдаг байсан. Салбарын шинэчлэлийг ярихтай зэрэгцээд эрх ашиг нь хөндөгдөх гээд байгаа хүмүүсийн дэмий яриа бас гарч л байна.

-“МИАТ” олон жилийн турш өрсөлдөөнгүй, үр ашиг багатай явж ирсэн гэдэг нь үнэн. Агаарын тээвэрт либериалчлалыг хийснээр тийзний үнэ хичнээн хувиар буурах вэ?

-Гол нь энэ салбарт өрсөлдөөнийг л бий болгоно. Манайд хямдхан нислэгүүд орж ирэх бололцоотой. Ачаа багатайгаар, хоол унд заавал өгөхгүйгээр хямдхан нислэг хийдэг газрууд гадны улс орнуудад бий. Би “МИАТ”-тай холбоотойгоор зарим нэг эрх ашгийн тухай ярья л даа. Төрөөс иргэний агаарын тээвэрт баримтлах 2020 он гэсэн бичиг баримтад Сөүл, Бээжин рүү ганцхан тээвэрлэгч ниснэ гээд тусгачихсан байгаа. Энэ заалтыг тухайн үеийн УИХ баталсан. МИАТ-ийг ганцхан явуулах энэ шийдвэр монопольчлол мөн биз дээ. Би үүнийг болиулна. Хоёрдогч, гуравдагч тээвэрлэгч орж ирэх ёстой. Өрсөлдөөн бий болохоор тийзний үнэ буурна. Гэтэл “МИАТ” өнөөдрийг болтол өрсөлдөгч битгий оруулж ирээч, бид унах гээд байна гээд уйлаад гүйгээд байна шүү дээ. “МИАТ”-ийг өрсөлдөгчгүй байлгах нь чухал уу, эсвэл өрсөлдөөн бий болгож тийзний үнийг бууруулах нь хэрэгтэй юу. “МИАТ”-ийг зах зээлийн өрсөлдөөнд оруулахгүй байх гэрээг хэн хийсэн гээч.

-Хэн гэж?

-2013-2014 онд энэ салбарын сайд байсан хүн хийсэн. Сөүл, Бээжин рүү дан ганц нисч буй “МИАТ”-ийн ноёрхлыг нь одоо болиулна. Ийшээ нисэх саналтай компаниуд саналаа ирүүлээд ороод ир. Үүний зэрэгцээгээр авиа компаниуд өрсөлдөөнөөр орж ирэхийг нь дэмжих хэрэгтэй. Одоо манайд “Эйр Чайна”, “Корэйн Эйр”, “Туркиш”, “Эйр Бусан” гэсэн авиа компаниуд нисч байна. Өрсөлдөөн бий болох үед “МИАТ” болон дээрх компаниуд бүгд зардлаа танаж эхэлнэ. Дандаа татаасаар явж ирсэн орон нутгийн онгоцны буудлыг хувийн хэвшлийнхэнд менежментээр яагаад өгч болохгүй гэж. Энэ мэтчилэн либериалчлал нэрийн ард хийгдэх олон ажлууд бидний өмнө хүлээгдэж байна. Төмөр зам, иргэний нисэх гэх мэт салбар болгонд дотоодын эх орныхоо бүтээгдэхүүнийг авч ашиглах сайдын тушаалыг би өмнө нь гаргасан байсан юм. “МИАТ”-ийн хувьд гэхэд чихэр печень, ундаа шүүснээсээ эхлээд дотоодоосоо яагаад хэрэглэж болохгүй гэж. Бодит байдлаас үзэхэд ундаа, шүүснээсээ эхлээд хэн нэгэн нь гаднаас оруулж ирж нийлүүлж байгаа хэрэг шүү дээ.

-Тухайлбал, “Туркиш Эйрлайнз” орж ирэхээр санал тавиад байгаа билүү. Үүний цаана үндэсний тээвэрлэгч компанийг унагах эрсдэл бий талаар бас яригдаж байгаа. Та үүнд ямар хариулт хэлэх вэ?

-Нислэгийн тоо нэмэх санал тавьж байгаа. Үндсэндээ Европын орноос нислэгийн нэг том өрсөлдөөн л бий болно. Саяхан манайд болсон эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцсон аялал жуулчлалын салбарынхан либериалчлалыг хоёр гараа өргөөд дэмжиж байна лээ. Нэг сая жуулчин орж ирж нэг хүн 1000 ам.доллар үлдээнэ гэж тооцоход Монголд наад зах нь нэг тэрбум ам.долларын ашиг орлого орж ирнэ гэсэн тооцоолол гарсан байна. Гэтэл “МИАТ” жилдээ 50-хан тэрбум төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна. Иймд “МИАТ”-ийн эрх ашгийг эхлээд ярих ёстой юм уу эсвэл тэрбум ам.доллар орж ирэх бололцоотой Монгол Улсын эдийн засгийн үр өгөөжийг бодох ёстой юу. Өнөөдөр агаарын тээвэрт либериалчлал хийх гээд байгаагийн цаана улс орны өөрийн эрх ашиг, ард түмний эрх ашиг нэгдүгээрт яригдана. Аялал жуулчлал хөгжихөд гэртээ сууж буй нэг хөгшин ч ганц дээл зарж орлого олог. Нэг рестораны эзэн жуулчдад нэг таваг хоол зараг. Эх орондоо шингэх үр өгөөж ингэж нэмэгдэнэ. Ямартаа ч манай аялал жуулчлалынхан тийзний үнэ буурах аваас жуулчдыг хангалттай авчирч чадна гэдгээ хэлж байна. Иргэд ч гэсэн хямд үнэтэйгээр гадагшаа явах эрхтэй байг. “МИАТ” манай улсын үндэсний ганцхан компани биш шүү дээ. “Хүннү эйр”, “Аэр Монгол” гэх мэт үндэсний хувийн компаниуд бий. Дотооддоо өрсөлдөөнийг шударгаар оруулж ирье. Гаднаас санал тавьж байгааг нь бодлоготойгоо уяж бас дэмжиж өгье. Гадаад урсгал аль болох чөлөөтэй байх ёстой. Аль болох тийзний үнэ хямдхан өртөгтэй байх ёстой. Үүний тулд гадаад, дотооддоо ч үүд хаалгаа нээж өгцгөөе. Алийн болгон “МИАТ” гэдэг компанийн оршин тогтнох тухай санаа зовнисоор салбарыг өрсөлдөөнгүй, үнэ өндөртэй байлгаж явах ёстой гэж.

-Одоо манайх хичнээн улс руу шууд нислэг үйлдэж байна вэ. Гадаад урсгал нэмэгдэх бололцоо бий юу?

-Одоо Берлин, Москва, Сөүл, Бээжин, Япон, Хонгконк, Бусан руу шууд нислэг хийж байна. Банкокийн нислэг хаагдахдаа тулсан. Одоо Турк, Казакстан руу нисэх саналууд ирж байна. Нислэгийн чиглэлийн тоог нэмэх ёстой нь үнэн. Өнгөрсөн хугацаанд “МИАТ” дампуурчихна гэсэн үндэслэл дүгнэлтээс болж зарим нэг нислэгүүд хаалттай байсан нь үнэн.

-Шинэ Нисэх буудал ирэх арваннэгдүгээр сард ашиглалтад орно. Ямар цар хүрээтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулах вэ?

-Шинэ Нисэх буудлыг энэ оны арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдөр ашиглалтад өгнө гэж тооцож байгаа. Шинэ нисэх буудлын менежментийг концессын гэрээний дагуу менемжентийг манай улс Японы талтай хамтарч авч явна. Японы тал 51 хувь, Монголын тал 49 хувийг эзэмшинэ. Одоо Японы талаас гаргасан байгаа 500 гаруй сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг 30 жилийн хугацаанд төлсөн байхуйц үр ашигтай ажилласан байх гэсэн гол болзлыг тавьж байгаа. Одоогийн тооцооллоор шинэ нисэх буудал дээр хураамж багахан хэмжээгээр нэмэгдэх төлөвтэй байгаа. Хуучин нисэх буудлыг манайхан дотооддоо нисэх буудлаар ашиглах эсвэл сургалтын төв байдлаар ашиглах тухай ярьж байна. Гэхдээ ямар байдлаар ашиглах вэ гэдэг дээр судалгаа хийгдэж оновчтойг нь сонгоно.

-Салбарт барьж буй гол бодлогуудыг асууя. Монголын төмөр замд ямар бодлого барьж байна вэ?

-Анх Монголын төмөр замыг барихдаа аливаа хөрөнгө оруулалтыг дотооддоо шингээхийн тулд үндэсний компанитай болъё гэж зорьж “Монголын төмөр зам” ХХК-ийг байгуулсан. “Улаанбаатар Төмөр зам”-ын хувьд оросуудтай санал зөрөлдөх зүйл гарвал гэх байдлаар үндэсний компанийг тусдаа байгуулсан хэрэг. Өнөөдөр бидний барьж буй гол бодлого бол дотооддоо хэрхэн үр ашигтайгаар шийдвэрлэх вэ гэдгийг барьж байна. Удахгүй хуульд нэгэн өөрчлөлтийг оруулахаар төлөвлөж байгаа. Олон улсын зарчмаар төмөр зам нь нэг тусдаа өмч байдаг, зам дээр гүйж байгаа хөдлөх бүрэлдэхүүнүүд бас тусдаа өөр компанийн өмч байдаг. Ингэж суурь бүтэц, хөдлөх бүрэлдэхүүн хоёрыг тус тусад нь салгаж үздэг. Одоо бол хоёулаа “Улаанбаатар Төмөр зам”-ын өмч байгаа. Яваандаа ингэж салах ёстой. Төмөр зам дээр хэний ачаа явж байна вэ гэдгээс шалтгаалж төмөр зам барих асуудал яригдана. Таван толгойгоос гарч буй нүүрс “Эрдэнэс Таван толгойн” өмч. Зүй нь “Эрдэнэс Таван толгой” нүүрсээ гадагшаа зөөхийн тулд мөнгөө гаргаж төмөр замаа барих ёстой. Бид улсаас 200 гаруй сая ам.доллар гаргаад төмөр зам барьчихсан байгаа ч дахин нэмж 300-400 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг өөрсдөө хийж байж ашиглалтад оруулна. Нэмж хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй байгаа бол нүүрс авч буй тал төмөр замыг үргэлжлүүлэн барьж болно. Тэгэхээр нэг бол одоо нүүрс экспортолж байгаа компаниуд нэгдэж замаа бариад нүүрсээ зөөх, эсвэл нүүрс худалдаж авах хэн нэгэн хөрөнгө оруулалт хийж зам тавиулаад түүгээрээ нүүрсээ зөөж таарна. Засгийн газраас тун удахгүй Таван толгойг хэрхэн ямар байдлаар яаж ашиглах, дэд бүтцийн гэх мэт гол бодлого шийдвэрийг гаргахаар зэхэж байна.

-Хоёр хөрш оронтой дамжин өнгөрөх тээврийн тарифын асуудлаар зөвшилцөлд бүрэн хүрсэн гэж байгаа. Энэ талаар…?

-Дамжин өнгөрөх тээврийн тарифын асуудлаар хоёр хөрштэйгөө тарифын хэлэлцээр хийж байгаа. ОХУ-тай 2009 оноос хойш хэлэлцсээр сая шийдэлд хүрлээ. Монголоос Ванина, Владивосток боомт хүрэх үнэ, урдуур Тяньжин хүртэл нүүрс тээвэрлэх үнэтэй өрсөлдөхүйц, ижил байна. Урд үнэ хямд байвал бид оросуудтай ярилцаж тэр хямд үнийг баримтлах л том тохиролцоонд есөн жилийн дараа хүрлээ. Тяньжин руу болон Ванинагаар дамжин Влидивостокоор далайд гарах нэгжийн үнэ адилхан байх ёстой. Үүнийг Оросын талтай тохирсон. Энэ гэрээ ирэх тавдугаар сард албан ёсоор гарын үсэг зурагдаж баталгаажина гэж ойлгож байгаа. БНХАУ-ын талд саналуудаа өгсөн байгаа. Энэ нь мэдээж геополитекийн өргөн хүрээнд харж шийдэгдэх асуудал. Ямартаа ч хоёр хөрштэйгөө гарын үсэг зурж буй зорилго нь далайн боомтод хүрэх ижил тэгш харилцааг бий болгохыг зорьж байгаа юм.

Монголын анхны нефть боловсруулалтын инженер, доктор, профессор Цагаанхүүгийн Багмидыг урьж ярилцлаа. Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цол тэмдгээр саяхан энгэрээ мялаасан Ц.Багмид гуай нефтийн үйлдвэрийн талаар иж бүрэн судалсан, социализмын үед Монголын анхны нефтийн үйлдвэрийн даргаар ажиллаж байсан хүн билээ.

---

-Та Монголын анхны нефтийн үйлдвэр болох Зүүнбаянд ажиллаж байсан тухайгаа ярихгүй юу?

-Монголоос ЗХУ-ын Москва хотын Губкины нэрэмжит Нефтийн дээд сургуульд очиж суралцсан анхны дөрвөн хүний нэг байлаа. 1960 онд сургуулиа төгсөж ирээд Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрт ажиллаж эхэлсэн. Би эхлээд хоёр сар орчим оператороор ажиллаад ерөнхий инженер болж 27 насандаа үйлдвэрийн дарга болсон. Уг нефтийн үйлдвэр 200 гаруй ажилтантай байсан. Улсад Налайхын дараа ордог том үйлдвэр байлаа. Тухайн үед Зүүнбаянд нефтийн үйлдвэрийг Монголын тал мэдэлдээ авчихсан байсан юм. Уг нь 1949 онд Зүүнбаянгийн үйлдвэрийг Оросын Засгийн газар байгуулсан юм. Нефть олборлодог, боловсруулдаг, хайгуул хийдэг гурван хэсэгтэй үйлдвэр байсныг 1957 онд оросууд манайд үнэгүй шилжүүлсэн юм. Мөн Сайншандад нефтийн баазтай байлаа. Энэ нефтийн үйлдвэр хаагдах болсон шалтгаан нь түүхий эд нь байхгүй болсон. Мөн газар дороос гардаг газрын тосны ил харагдах нөөц ч багассан. Зүүнбаянд тэр үед тогтоогдсон нөөц нь хоёр сая тонн байсан. Түүнээс бид 600 мянган тонныг нь аваад шууд ундарч гарч ирэхгүй болсноос цаашаагаа авч чадаагүй. Тухайн үед өнөөгийнх шиг техник технологи ч байсангүй.

-Тухайн үед манай улс нефтиэ боловсруулаад, шатахуунаа үйлдвэрлэдэг байсан биз дээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Бид газрын гүнээс нефтиэ аваад, гурван дамжлагаар боловсруулаад, бензин, дизель түлш, мазот, кокс гэсэн дөрвөн төрлийн бүтээгдэхүүн гаргадаг байсан. Коксыг нүүрсний оронд түлдэг байлаа. Нүүрсийг бодвол 4-5 дахин илчлэгтэй түлш шүү дээ. Тухайн үедээ Дорноговь аймгийн хэмжээнд л түлшинд ашиглаж байсан. Мазутыг нь нэгдүгээр цахилгаан станцад хэрэглэдэг байлаа. Бензин, дизелиэр говийн хэдэн аймгийг хангадаг байсан үйлдвэр юм. 1962 оны үед бол Монгол Улсын шатахууны 30 орчим хувийг хангаж байсан. Ийм л хүчин чадалтай үйлдвэр байсан. Тухайн үйлдвэр 1950 онд ашиглалтад орсон гэж үзвэл 15-20 жилийн дараа тоног төхөөрөмжийг нь солих ёстой байсан. Шинэчлэл хийх асуудлыг 1968 онд Л.И.Брежнев манай улсад айлчлах үеэр ярьсан юм билээ. Л.И.Брежнев “Танайх үүнийг шинэчлээд хэрэггүй. Манай Ангарскт дэх үйлдвэр танай жилийн хэрэгцээг долоо хоногийн дотор л гаргана. Эндээс танайхыг хангаж өгнө” гэсэн зөвлөмж өгсөн шиг байгаа юм. Бид өөрсдөө шинэчлэх боломж байгаагүй тэгээд үйлдвэр хаагдсан.

-Манай улс нефтийн үйлдвэртэй болохоор олон жил яригдаж буй ч үйлдвэрээ барьж чадаагүй л байна. Нефтийн үйлдвэр барих санал санаачилга улсын хэмжээнд нийт хичнээн удаа яригдаж байсан бэ?

-Ерөнхий сайд асан Д.Содном гуай 1979 онд үйлдвэр байгуулах талаар санаачилга гаргаж, техник эдийн засгийн үндэслэлийг нь боловсруулж Орос руу захидал бичиж байсан ч дэмжигдээгүй. 1990 оноос хойш хайгуул хөгжиж эхэлсэн. Миний хувьд 1994, 1995 оноос хойш яригдаж байсан бараг бүх төслүүдийн техник эдийн засгийн үндэслэлтэй нь танилцаж заримд нь шинжээч хийж байлаа. 50 мянган тоннын бага хэмжээний үйлдвэрийн 10-аад төсөл бий. 1998 онд “Оюуны ундраа” компани Налайхад нэг сая 500 мянган тонны үйлдвэр барья гэсэн төслийг хийсэн нь боломжийн гайгүй төсөл байсан. Хөрөнгө оруулалт нь бүрэн хэмжээгээр хятадынх байсан болохоор дэмжигдээгүй гэж ойлгосон. Жижиг үйлдвэрүүдээс нэрлэвэл “Сүмбэр ойл” компани Зүүнбаянд жилийн 50 мянган тоннын хүчин чадалтай үйлдвэр байгуулах гэж нэг хэсэг явсан. Багануурт гэхэд одоогийн УИХ-ын дарга М.Энхболд шав тавьж байна л гэсэн. Багахангайд бас шав тавьсан гэх мэтчилэнгээр шав тавьсан газар бол олон байдаг. 2000 оны сүүлээр “Сод Монгол” компани Сайншандад үйлдвэр барина гэсэн. Энэ бүхнээс хамгийн гайгүй боловсруулсан төсөл нь 2000 онд “Алтан Дорнод” компанийн захирал Паушокийн 61-ийн гарам дээрх Рашаантад үйлдвэр барих төсөл. Орос талаас ч тэр манай талаас ч тэр энэ төслийг дэмжээгүй. Дараачийн яригдсан төсөл Дархан-Уул аймаг дахь үйлдвэр. 2008 онд “Тоёото” компанийн инженерээр техник эдийн засгийн үндэслэлийг хийлгэсэн. Бараг зураг төсөл нь бэлэн болчихсон. Гол асуудал нь хоёр сая тоннын хүчин чадалтай үйлдвэрийн түүхий эд нь заавал өөрийн улсын түүхий эд байх ёстой гэсэн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тогтоол гарчихсан байсан. Хэрвээ импортын түүхий эд хэрэглэх болвол гаднаас оруулж ирж байгаа шиг ялгаагүй импортоос хамааралтай хэвээрээ байна гэж үзсэн учраас дэмжигдээгүй. Дараа нь Аж үйлдвэрийн яам байгуулагдаж Бор-Өндөрт үйлдвэр барихаар техникийн үндэслэлийг хийж шав тавьсан. Одоо тэгээд Засгийн газар солигдоод Дорноговьд Энэтхэгийн зээл тусламжаар үйлдвэр барина гэж байх шиг байна.

-Хамгийн сүүлд шийдэгдсэн байгаа Дорноговь аймагт нефтийн үйлдвэр барих болсон төслийг та хэр сайн төсөл гэж харж байна вэ?

-Ерөнхийдөө бололцоотой газар. Гэвч аймгийн төвөөс 20 км зайтай газарт заавал хийх хэрэг байсан ч юм бил үү. Манай улс газрын тосоо Дорнодоос авч таарна. Тэгэхийн тулд 600 км газарт шугам зайлшгүй татна. Дорнодын талд газрын тос олборлож буй “Петро Чайна Дачин Тамсаг” компанийн нефть нэмэх 23 градуст царцдаг. Ийм газрын тосыг хоолойгоор шахахын тулд тусгай технологи хийх ёстой ч өртөг өндөрсөнө. Тамсагаас олборлож байгаа тосны 24 орчим хувийг л Монголын тал авах мэдэлтэй. Цаад үлдсэн 76 орчим хувь нь Хятадын Засгийн газар эсвэл хятадын компанийн мэдлийнх гэсэн үг. Тийм учраас газрын тосыг манай хүссэн хэмжээгээр өгөх үү, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй. Энэ нь улсын бодлоготой холбоотой асуудал. Үйлдвэр байгуулсан нөхцөлд эхний ээлжинд манай талд өгнө гэж гэрээнд туссан заалт бас бий. Эхний ээлжинд өгнө гэдэгт ямар хугацаанд ямар хэмжээгээр гэсэн тодорхой тоо хэмжээ заагаагүй. Тамсагийнхан тэндээс тосыг дэлхийн зах зээлийн үнээр өгнө гэж байгаа. Дэлхийн зах зээлийн үнээр царцамтгай тос заавал авах нь хэрэгтэй ч юм уу. Хэрэв Оросоос түүхий эдийг авах болвол Ангарскаас л зөөнө. Энэ нь мөн оросын бодлоготой холбоотой болно. Тийм учраас бид үйлдвэр барихдаа улсын хэмжээнд бие даасан бодлого гаргаад явна гэвэл учир дутагдалтай. Тал талын ашиг сонирхлуудыг нэгтгэж хоёр том хөрштэйгөө бодлогоо уялдуулахгүй бол бид дангаараа шийдээд явбал нэг өдөр л ажил зогсоно. Ер нь боловсруулах үйлдвэрийн 84 хувь нь түүхий тосны үнэ шингэсэн байдаг гэж үздэг. 100 ам.доллар гэж үзвэл 84 доллар нь түүхий тосны үнэ байх нь. Тэгээд 84 ам.доллараар газрын тосыг дэлхийн зах зээлийн үнээр авчихаад дараа нь учиргүй хямдхан бензин үйлдвэрлэнэ гэдэг бас эргэлзээтэй.

-Манай улсад одоо нэмж газрын тосны нөөц илрэх болов уу?

-Дорнодын Тамсагаас өөр Зүүнбаянд 70 мянган тонныг олборлож байна. Тамсагийнх жилдээ нэг сая 500 мянган тоннын нөөцтэйгөөр олборлож байгаа. Үүнээс өөр газрын тос олборлож байгаа газар байхгүй. Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат гуай 1996 онд дээлийнхээ энгэрийг газрын тосоор мялааж байсан тэр цагаас хойш 20 гаруй жил өнгөрсөн ч нэмж нөөц олоогүй л байна. Одоогоор нийт 20 гаруй газарт газрын тос байж болзошгүй гэж ихэвчлэн гадны хөрөнгө оруулалтаар хайгуулын ажил хийгдэж байна. Үнэхээр газрын тос байхгүй бол гадаадын компаниуд орж ирнэ гэж байхгүй. Байгаа нөөцийг илрүүлэхэд тодорхой хугацаа шаардагдаж байна. Дуулдаж байгаагаар Өмнөговь аймгийн Ханбогд суманд хятадын нэг компанийн эзэмшлийн талбайд нефть илэрсэн гэж дуулдсан. Илэрнэ гэдэг чинь байж ч магадгүй байхгүй ч байж мэднэ гэсэн үг. Дорнод аймагт бас илрэл гарсан л гэсэн. Манай улсад газрын тос Арабынх шиг ч юм уу хэт том орд илрэхгүй гэж геологичид үздэг.

-Нефтийн үйлдвэр барих гэсээр байтал дэлхий нийтэд орлуулах дэвшилтэт технологи гараад ирсэн. Манай Монголын нөхцөлд тухайлбал, байгалийн хийг ашиглах, нөөц байх бололцоотой юу?

-Манайд байгалийн хий байхгүй болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ энэ бол геологичдийн мэдэх асуудал л даа. Байгалийн хий байгаа тохиолдолд ашиглахад болно л доо. Гэхдээ хий чинь бас зохих хэмжээгээр боловсруулагддаг эд. Миний бичсэн “Шатахуун орлуулах алтернатив түлш” нэртэй нэг ном бий. Байгалийн хий, нүүрснээс шингэн түлш гаргах нүүрсний метан гэж бий. Дулаан орнуудад спирт хэрэглэж шатахуун гаргаж байна. Бразильд бидний уудаг спиртэд шатахууныг холиод хэрэглэдэг. Манай нөхцөлд газар тариалангийн ургац тогтвортой биш болохоор спиртээр орлуулах нь тохиромжгүй. Харин нүүрсээр шатахуун үйлдвэрлэх боломжтой. Их олон техник эдийн засгийн үндэслэлийг манайхан гаргасан байсан. Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр шатахууны үйлдвэр барих техник эдийн засгийн үндэслэлийг хятадын компаниуд хийсэн байна. Жижиг, том маш олон төсөл байдаг ч одоогоор хэрэгжсэн юм байхгүй байна даа. Ер нь эрдэмтдийн үзэж байгаагаар 2050, 2060 оны үед шатахууныг орлуулсан түлшээр хийнэ. Устөрөгчийг хэрэглэнэ гэж үздэг. Одоо устөрөгчөөр явдаг автомашиныг түрүүчээсээ хийгээд эхэллээ.

-Манайх улс нефтийн үйлдвэртэй болоогүй шалтгааныг хоёр улсын бодлого болон манай улстөрчдийн хамаарлаас үүдэлтэй гэж бас үздэг. Өнгөрсөн хугацаанд үйлдвэртэй болох боломж үнэхээр байгаагүй хэрэг үү?

-Хардалт хэлж байх шиг байна. Манайх нефтийн үйлдвэртэй болчихвол гадны хамаарал багасна л даа. Валютын мөнгөн урсгал дотооддоо шингэнэ. Нефтийн үйлдвэрээ барьчихвал бид дотроо тодорхой зохицуулалтыг хийж болно. Хэрэглэгч нарт хямдхан гаргах уу, тухайн үйлдвэрт татаасыг нь өгөх үү, төсөвт импортоос орж ирдэг татварыг хэрхэх вэ гэх мэт зохицуулалтыг хийж болно. Хэрвээ нефтийн үйлдвэрээ барьчихвал хайгуулын ажил маш их идэвхжинэ. Манайхан үйлдвэр барьснаар ажлын байр нэмэгдэнэ гэж яриад байгаатай би санал нийлдэггүй. Миний үзэж байгаагаар үйлдвэрт үндсэн 300 гаруй хүн л ажиллана. Нефтийн үйлдвэр ихэнх нь автомат тохируулгатай учраас ажлын байр ихээр гардаггүй. Манай улсад олон жижиг үйлдвэр хэрэггүй дээ. Жижиг үйлдвэрээс чанартай бүтээгдэхүүн гардаггүй. Евро стандартад хүрдэггүй. Нефтийн үйлдвэр барих нь огт ашиггүй байна гэж байхгүй. Заавал ашигтай байх нь мэдээж. Уг нь нефть импортлогч нар бүгдээрээ нийлж нэгдвэл томоохон нэг үйлдвэр элбэг барьж байгуулчихна даа. Нэгдэх сонирхол байдаггүй шиг байгаа юм.

-Манай улсын нутаг дэвсгэрийн хоёр ч газар газрын тос олборлон гаргаж байгаа хэрнээ гадны компаниудад эрх мэдлийг өгчихсөн байгаа. Одоо нефтийн үйлдвэртэй болох тухай яригдаад эхлэхээр манайх дотоодоосоо дэлхийн зах зээлийн үнээр худалдаж авах нөхцөлтэй тулж байна. Та энэхүү гэрээг Монголын талд хэр үр дүнтэй болсон гэж үздэг вэ?

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр гадны компанид ихээхэн эрх мэдлийг өгчихсөн нь үнэн. Тухайн үед гадны хөрөнгө оруулалтад дэмжлэг хөнгөлөлт үзүүлэх ид сонирхолтой байсан үе. Уг нь бол Дорнодын Тамсаг дээр рояалти татварыг авах ёстой байсан. Өмнөх хуулинд рояалти татвар авна гэсэн заалт байсан. Манай гэрээ байгуулсан нөхдүүд мэдлэг, мэдээлэл дутуу байсан учраас рояалти татварыг аваагүй, шууд зардлөө нөхнө утгаар гэрээг хийсэн. Дорнодын гэрээ 1997 оноос эхлээд 2031 онд дуусгавар болно. Тэр үед Тамсагийн нөөц эрс буурна. Үнэндээ манай төр засгийн эрхмүүд үндэснийхээ мэргэжилтнүүдийг үгийг дуулахгүй гадны нэг нөхөр үг хэлбэл тэрийг нь дагаж хуйлрах байдал одоо хүртэл хэвээрээ байна. Одоо Дорноговь аймагт баригдах үйлдвэрийг заавал төмөр замаас 20 км зайтайгаар хийх шаардлага байсан гэж үү. Гурван км зайтай хийж болох байсан. Говь нутагт хаана ч тэгш тал олдоно. 20 км-ийг нөхөх авто зам, төмөр зам гээд л наад зах нь 200, 300 тэрбум төгрөг бас шаардагдах байх. Үүний цаана яг ямар ашиг сонирхол яваад байгааг нь хэлж мэдэхгүй юм. Зарим нь ундны усанд ойрхон хийхгүй гэж үзсэн гэсэн тайлбарыг хэлэх л байх. Олон км зам дэд бүтэц барьснаас ганц усны турба тавих нь өртөг хамаагүй хямд тусна. Манайхан хаана үйлдвэр барих вэ гэдгээ бараг сэтгэлийн хөөрлөөр шийдчихдэг шиг бололтой юм. Эсвэл Монголын талаас гарах мөнгөнөөс шомбодох гэж зориуд өртөг өндөртэй байхаар болгодог ч юм уу хэн мэдэхэв.

-Та өнгөрсөн хугацаанд хаана ажиллаж байв. Эрдэмтэн, судлаач таны туршлага, мэдлэгийг залуучууд ашиглая, хамтран ажиллая гэх саналыг тавьж байв уу?

-Би Монголын анхны нефтийн үйлдвэрийн даргаар ажиллаж байгаад дараа нь Төлөвлөгөөний комисст ажилласан. Хангамжийн хороонд ажиллалаа. Эрхүүд худалдааны төлөөлөгч, яамны харьяа газрын эрдэм шинжилгээний захирлаар ажилласан. 1990 оноос хойш НИК ХК-д ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Тэтгэвэрт гарснаасаа хойш ШУТИС-д багш, зөвлөх багшаар ажиллалаа. Мэргэжлийн чиглэлийн 10 гаруй ном гаргалаа. Өнгөрсөн хугацаанд миний үгийг дуулахаар ирж байсан хүн байхгүй ээ. Би Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай уулзах хүсэлт гаргаад уулзаж чадаагүй. Ерөнхий сайд Сү.Батболдтой уулзах гээд бас чадаагүй. Яахав анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбаттай хааяа уулзаж санал зөвлөлдөх юм даа. Намайг үйлдвэрийн дарга байхад Д.Очирбат Шарын голд ерөнхий инженерээр ирж байсан хуучны танилууд л даа. Одоо харж байх нь ээ Ашигт малтмал, газрын тосны газар гэх мэт мэргэжлийн яамд газруудад яг мэргэжлийн улсууд маш их цөөрсөн байна. Бараг байхгүй ч гэж хэлж болохоор. Байсан мэргэжлийн хүмүүсээ засаг солигдохоор халаад хөөгөөд явуулчихсан. Манайх шиг жижиг зах зээлтэй улсын хувьд нефтийн салбарын харьяа бүх газрууд нь хоорондоо маш уялдаа холбоотой ажиллаж чадвал гараас арай дөнгүүр ажил гарчихаар.

– “ЭРДЭНЭТ” ҮЙЛДВЭРИЙН 51 ХУВЬ ДЭЭР МАН, 49 ХУВЬ ДЭЭР МАНАН БҮЛЭГЛЭЛ ОРОЛЦСОН –

МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Тулгатай ярилцлаа.

---

-МАХН-аар сонин сайхан юу байна. Та намынхаа генсекээр томилогдоод ямар ажилд анхаарлаа хандуулав?

-МАХН XXI зууны хоёрдугаар Их чуулганаа саяхан хийсэн. Энэ хурлаар намын удирдлагуудад өөрчлөлт орж, МАХН-ын ерөнхий нарын бичгийн даргын үүрэгт албыг надад оноолоо. Манай хоёрдугаар их чуулганы үеэр яригдсан гол асуудал бол Монгол Улсын өнөөгийн хямралт байдлаас хэрхэн гарах ямар арга зам байна вэ. Үүнийг хийх ямар шийдлүүд байна вэ гэдэг дээр нэлээн сууж бичиг цаасны ажил хийгдэж байна. Өнөөгийн гарч буй хямрал, улс төрийн хариуцлагагүй байдлаас гарах гарц арга зам нь Монголын шинэ дээд Үндсэн хууль юм гэдгийг олж харж байна. Монголын төрд хэн нь түрүүлж луйвардаж ард түмний өмчийг өөрсдөдөө ашигтайгаар авах вэ гэдэг уралдаан болчихлоо. Төрийн дээрэм тонуул завхарлыг хийж байгаа улстөрчдөд хариуцлагыг хэрхэн тооцох ёстой юм. Цаашдаа улс хөгжихөд чухам юу хийх ёстой байна вэ гэдгийг манай намаас ярилцаж шийдлийг гаргасан. МАХН-аас энэ гуравдугаар сарын 1-ний өдөр буюу Монголд улс төрийн нам анх байгуулагдсан өдөр тодорхой арга хэмжээ зохион байгууллаа. 1911 онд МАХН–ын тухайн үед гаргаж байсан мөрийн хөтөлбөрүүдийг сая Их чуулганаа хийхтэй холбогдуулан нэлээн уншиж сөхөж үзлээ. Тухайн үед гадны улс дамжсан худалдааны пүүсүүд болон хаад ноёд хуйвалдаж улсын баялгийг хувьдаа эзэмших, ард түмнээс татвар хураамж авч мөнгө хүүлэх байдал давамгайлах шинжтэй байсан учир ийм орчинд нөхцөлд хүн хэвийн амьдарч эрүүл байх үндэсгүй юм байна гэж үзээд үүнээс гарах зорилтоо томьёолж байсан юм билээ. Гэтэл өнөөдөр бараг 100 жилийн дараа эргээд харахад өнөө л ард түмнийг шулж, нуруун дээр нь ачаа үүрүүлсэн байдал харагдаж байна. Өнөөдөр Монгол Улс хамгийн их баялагтай гэдэг мөртлөө хөгжлөөрөө хамгийн сүүлд явж байгаа нь эмгэнэл. Сүүлдээ монголчууд өөрөө өөрсдөдөө итгэх итгэл алдарч, гаднаас хэн нэгэн ирж аврах юм шиг ярьдаг болчихлоо. Бид өнөөгийн Үндсэн хуульд байгаа хариуцлагын тогтолцоотой холбоотой зүйл заалтаа сайжруулж авахгүй бол өнөөдөр үүсээд байгаа төрийн завхрал үргэлжилсээр л байх болно. Гэхдээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж алдаа завхарлыг засах процессыг хийхдээ ард түмэн бид өөрөө өөрсдөдөө найдахгүй бол сайд, дарга нарт найдаж сайн зүйлийг хүлээж болохгүй нь батлагдсан. Тиймээс Монголын гурван сая нэг зүгт анхаарлаа хандуулах цаг иржээ.

-УИХ-ын гишүүн Д.Гантулгыг эргүүлэн татаж Хэнтий аймагт нөхөн сонгууль явагдах талаар яригдаад эхэллээ. Нөхөн сонгуульд МАХН-аас хэрхэн оролцох вэ. Намаасаа хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ?

-Улс төрийн намын хувьд сонгуульд оролцож, өмнөө тавьсан зорилгоо нэг, нэг алхмаар ч хамаагүй ахиулж, төрийн бодлого болгох үүднээс идэвхтэй оролцоно. Энэ нь зөвхөн Хэнтий аймгийн хувьд биш Баян-Өлгий аймагт Д.Мурат гишүүн, Орхон аймгаас сонгогдсон О.Баасанхүү гишүүн нарт ч хамаарч нөхөн сонгууль явагдаж болзошгүй нөхцөл байдал үүсэхийг үгүйсгэхгүй юм. Ер нь УИХ-ын гишүүн гэдэг бол амласнаа хэрэгжүүлдэг, өмнөө тавьсан зорилгоо хийхийн төлөө тасралтгүй явдаг байх ёстой. Түүнээс биш нөхцөл байдал өөрчлөгдөнгүүт зорьж, амлаж байсныхаа эсрэг явж байгаа бол эрхэм үүрэгт ажлаа хүлээлгэн өгөх ёстой. Өнөөдөр төрийн бодлого гаргаж байгаа хүн хэдийнэ төлөвшсөн байх ёстой. Төлөвшсөн байна дотор маш олон зүйлийг хэлж болно шүү дээ. Энэ бүхэнд шалгуураа өндөрсгөх цаг хэдийнэ болчихжээ. Улаан цайм бидний нүдэн дээр гэмт хэрэг, хууль бус зүйл хийгээд байгаа нөхдүүдтэй хариуцлага тооцох цаг болсон. Манай МАХН-аас хариуцлага тооцуулахын төлөө явна. Тэгэхээр бид ганцхан тойргийн хувьд нөхөн сонгууль болно гэж харахгүй байна. Бид сонгууль болгонд оролцож ялалт байгуулахын төлөө, иргэдийн амьдралыг сайжруулахын төлөө явна.

-МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг Хэнтий аймагт бууриа хэдийнээ засаад байна гэсэн мэдээлэл өмнө нь сонстож байсан. Нөхөн сонгуульд бэлтгэж байгаа юм уу?

-Н.Энхбаяр даргын талаар манай хэвлэлийнхэн таамаг тавьж бичиж байгаа байх л даа. Үүнийг буруутгахгүй. Сая бид их чуулганаа хийсэн. Дараа нь бага чуулганаа хийлээ. Намынхаа дотоод зохион байгуулалт, бүтэц, дүрмээ шинэчилж баталлаа. Одоо орон нутгаар явж шинэ Үндсэн дээд хуулийнхаа төслийг танилцуулж, иргэдээс санал асуулгыг авч байна. Энэ бүх зүйлд Н.Энхбаяр дарга өдөр тутам оролцож байгаа. Зөвхөн Хэнтий аймаг гэлтгүй бүх аймгаар явж Үндсэн хуулийн шинэчлэлийг танилцуулж яваа.

-Сүүлийн үеийн шуугиан тариад байгаа ноцтой хэргийн талаар асууя. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьцаанд тавьж гадны банкнаас зээл авсан нөхдүүдийн харгайгаар өнөөдөр Монгол Улс “Эрдэнэт” үйлдвэргүй болох ч эрсдэл үүсээд байгаа. Та бүхний хувьд энэ луйврын хэргийг юу гэж харж байна вэ?

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн асуудал бол тухайн үеийн төр засгийг удирдаж байсан хүмүүстэй шууд холбоотой. Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга, Ерөнхий сайд нар “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хэрэг дээр салшгүй шууд холбоотой. Яагаад вэ гэвэл “Эрдэнэт” үйлдвэр Монгол Улсын нийт төсвийн ихэнх хувийг нуруундаа үүрч байсан үе бий. Тиймээс “Эрдэнэт” үйлдвэр төрийн анхаарлаас гадуур яваад барьцаанд тавигдаад, гадны банкнаас авсан зээл нь сунжирч сунгагдаад явж байхад Ерөнхий сайд, Хэрэг эрхлэх газрын дарга нар нь огт мэдэхгүй, таг дүлий сонсоогүй байна гэж байхгүй юм. Тиймээс энэ хэрэгт хамгаас холбоотой тэр үед Ерөнхий сайд байсан С.Баяр, Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.Хүрэлбаатар нар “Эрдэнэт” үйлдвэрийн барьцаанд тавигдсан энэ асуудалд өөрсдийн байр сууриа илэрхийлж үгээ хэлэх ёстой. Хэрвээ энэ хүмүүс “Би мэдэхгүй” гэж хариулах гэж байгаа бол Монголын баялагийг гадны барьцаанд тавьсныг мэдээгүй байсныхаа төлөө бас хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Энэ бол төрийн эрх барьж буй хүмүүсийн улаан цайм дээрэм юм. Бидний хэлээд яриад байдаг бүлэглэл гэгч төрд гарахын тулд ард түмэндээ сайхан гоё амалж гарчихаад дараа нь өөрөө өөрсдөдөө зориулж асар их хэмжээний Монголын баялагийг завшиж байна. Монголын баялаг гэдэг чинь Монголын ард түмний татвараар бий болсон, Монголын өвөг дээдсийн үлдээсэн байгалийн баялаг. Ард түмний баялагийг хадгалж хамгаалж, өсгөж үржүүлэх нь төр засагт байгаа хүмүүсийн хамгийн гол үүрэг юм. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн асуудал бол маш ойлгомжтой тодорхой юм. Олон жилийн турш нууж байсан булхай луйвар өнөөдөр ил гараад эхэлсэн. Магадгүй бүхэл бүтэн бүлэглэлийн оролцоотой энэ хэрэг дээр ганц нэг хүнийг өмнөөсөө золиосонд явуулаад дуусгана гэж бодож байгаа бол ард түмэн тэнэг биш шүү гэдгийг хэлмээр байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн барьцаанд тавьж зээл авсан гэх “Жаст”-ын Ш.Батхүү гэдэг хүний амь насыг өнөөдөр төр хамгаалалтад аваасай гэж хүсэж байна. Ш.Батхүү ч гэсэн ганцхан өөрийгөө золиосонд явуулахгүй гэж бодож байгаа бол өөрөө бүх зүйлийг үнэнээр нь дэлгэж зарлах ёстой. Ш.Батхүү бүгдийг зарлачих л даа.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг 2013 оноос хойш хуулийн байгууллагаас шалгаж байгаа боловч өнөөдрийг болтол тодорхой шийдвэрийг гаргаагүй. Хэрвээ манай хуулийн байгууллага ажлаа хийж чадсан бол өнөөдөр 100 гаруй сая ам.долларын өрөнд “Эрдэнэт” уначихгүй байсан болов уу?

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн хэргийг хууль хяналтын байгууллагаас маш удаан шалгаж байгаа. Сая МАН-ын нэр бүхий хэсэг залуучууд хэвлэлийн хурал хийж, энэ хэрэг дээр үнэнийг дэлгэхийг уриалсанд маш их талархалтай хандаж байна. УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхан, Л.Оюун-Эрдэнэ, Б.Энхболд, Х.Нямбаатар, Ж.Энхбаяр нарын залуучуудад би баярлалаа гэж хэлье. Үндсэндээ “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн хэрэг бол МАН-ын дотоод асуудал юм. МАН төр барьж байх үед байсан хүмүүс одоо ч төрд нөлөө бүхий албан тушаал хашсан хэвээр байна. Энэ булхайтай хүмүүсийн эсрэг нам дотроо зоригтойгоор босож чадаж байгааг хараад МАН дотор бас ч гэж өөрчлөлт гарч зөв чиглэл рүү явах гээд байна уу даа гэж би харж байгаа. Мөн “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төр буцаад авсан шийдвэрийг сайшааж байна. Одоогийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд баярлалаа гэж хэлмээр байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувь бол Монголын төрийн өмч байх ёстой. Монголын төр “Эрдэнэт”-ийг ямар хувийн компанид шилжүүлэх вэ гэдгээ олон нийтэд ил тодоор зарлаж шударгаар шийдэх ёстой байсан. Гэтэл хэн нэгэн хувийн компанид стратегийн орд гэж бичигдсэн ордыг сэмхэн нууцаар хулгайлж өгч болохгүй. Эндээс дүгнээд хэлэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн асуудал бол МАН-ын дотоод гэмт хэрэг бол “Эрдэнэт”-ийн 49 хувь МАНАН бүлэглэлийн хийсэн хэрэг. Яагаад вэ гэвэл МАН, АН хоёр нам хамтарч засаг барьж байх үе буюу Ерөнхий сайд, Сангийн сайд нь дээрх хоёр намаас томилогдон ажиллаж байх үед нийлж хийсэн хэрэг юм. Энэ үед манай нам Засагт орсны гавьяа бас гарсан. МАНАН-гийн булхайг тухайн үедээ илчилж манай төр засгийн бүлэглэл улсын нууц гэсэн нэрийн дор “Эрдэнэт”-ийн 40 хувийг хувийн компанид өгсөн байна гэдгийг анх зарласан. Тухайн үед төр засагт орж ажиллаж байсан Оюунбаатар, Баянсэлэнгэ нар зоригтойгоор задалж олон нийтэд мэдээлсэн. Хэрвээ тухайн үед задлаагүй бол хичнээн ч жил 49 хувийн асуудал дарагдаж явах байсныг бид мэдэхгүй.

-Төрд өндөр албан тушаал хашиж буй хүмүүс нь өөрсдөө ингэж хуйвалдаад төрийн өмчийг шамшигдуулж болдог юм уу?

-Энэ бол нөгөө л дээр ярьсан системийн алдаа. Өнөөдөр төрийн эрх мэдэлд гарчихвал шүүх засаглалыг гартаа авчихаж болж байгааг бид харж байгаа. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд шүүхээр хүссэн шийдвэрээ гаргуулж чадаж байна. Жишээ дурдаж нэрлээд байвал маш олон хэргийг нэрлэхээр байна. Шүүх өнөөдөр шударга бус шийдвэр гаргадаг гэдэг нь илэрхий болчихлоо. Буруутай хүнийг буруугүй гээд гаргачихаж чадаж байна. Эсвэл огт буруугүй зарим хүмүүсийг буруутай гээд шоронд хийчихэж байна. Шүүх, прокурор ингэж улстөрчдийн хармаанд орчихсон. Энэ бүгдийг засах, шүүхийг хараат бус болгож, Ерөнхийлөгчөөс эсвэл хэн нэгэн хүнээс хамааралтай байдлыг засах ёстой юм. Үүний гарц нь шинэ Үндсэн дээд хууль юм.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн хэргийг нуун дарагдуулж шийдээгүй хуулийн байгууллагын дарга нар өнөөдөр хариуцлага хүлээх ёстой юу?

-МАНАН бүлэглэлийн хүмүүсийн гар хөл болсон шат шатны хууль хүчний байгууллагынхан энэ хэргийг зориуд шийдвэрлэхгүй, дарж байсан нь илэрхий. Хэдий болтол ингэж шударга бус байдлын гар хөл эрэг шураг нь болж явах вэ. Боловсролтой, эх орноо гэсэн залуучууд олон байна. Тэд шударга бус байдлыг үзэн ядаж, залхаж байна. Бүлэглэлийн маск нэгэнт хууларчихлаа, одоо “Эрдэнэт” үйлдвэр дээр шударга шийдвэр гаргахыг ард түмэн хүлээж байна.

-Тухайн үед төр засгийн өндөр албан тушаалд байсан Ерөнхий сайдаасаа эхлээд бид үүнийг огт мэдээгүй, бидэнд хамаагүй гэх өнгө аястай байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн захирал удирдлагууд баталгаа гаргаж гарын үсэг зураагүй гэдгийг хэлээд байгаа шүү дээ?

-Эхлээд тэгж л ярьж байсан. Нэр бүхий УИХ-ын залуу гишүүдээс хийсэн мэдээллээс үзэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн данс руу яахаараа хэд хэдэн удаа мөнгө орчихсон байх уу. Ядаж л дансанд ямар мөнгө орж гарч байгааг мэдэхгүй дарга гэж байхгүй биз дээ. Баталгаа гаргаад залилан хийсэн энэ хэрэг дээр тэр холбогдох дарга нар нь үгээ хэлж, хариултаа өгөөч. Илэрхий залилан луйврын хэрэг дээр хууль хүчний байгууллагаас шалгаж яаралтай шийдвэрээ гарга. Ажлаа хий. Хууль хүчний байгууллагын дунд шударга төрийн албан хаагчид олон бий. Ажлаасаа халагдчих болов уу гэж айх хэрэггүй. Эх оронч бай л даа. Ер нь ийм хууль бус төрийн томоохон луйвар дээр зөв шийдсэнийхээ төлөө ажлаасаа халагдсан ч яадаг юм бэ. Одоо ийм эр зориг гаргах цаг болчихоод байна. Тэгэхгүй бол өнөөдөр энэхүү бохир системийн эрэг шураг болж яваа хүмүүс хэзээ нэгэн цагт өөрсдөө буруутан болно. Эргээд өөрсдийнхөө үр хүүхдийн ирээдүйг энэ байтугай заваан намаг руу шигдүүлж байна гэдгээ ойлго.

-Одоогийн эрх барьж буй намын төрийн өндөр албан тушаалд байгаа хүмүүс зоригтойгоор шударга хандчихвал энэ хэргийн утас цааш хөвөрч ил гарч ирэх нь үү?

-Энэ асуудлыг хэн нэгэн хүн шийдээсэй гэж та бүхэн битгий хоосон найд. Хүн болгон дор бүрнээ эх оронч байх нь чухал болохоос биш дээрээс Ерөнхий сайд шахсанаар бүх зүйл шударгаар шийдэгдэнэ гэж байхгүй. Ядаж л “Эрдэнэт”-ийн хэрэг дээр ажиллаж байгаа цагдаа, хариуцаж байгаа прокурор, шүүх яг бодит үнэнээр нь шийдчихэд л болчих асуудал. Дансаар нь мөнгө орсон уу үгүй юу, Арбитрийн шүүхээс баталгаа гаргасан гарын үсгийг хуурамч биш гэж үзээд шийдвэр гаргасан л байлгүй. Энэ мэт баримтан дээр тулгуурлаад шийдвэрээ гарга л даа. Энэ хэргийн цаад захиалагч нь хэн юм гэдгийг Ш.Батхүү илчил. Энэ мөнгөнөөс хэн нь ямар хэмжээний мөнгө аваад ямар байдлаар хөрөнгө болгож авлига авсан гэдгийг нь зарла. Мэдээж энэ мөнгө Монголд шингээгүй. Оффшор руу явсан нь тодорхой байх. Одоо оффшороос тэр мөнгийг олж ирэх ёстой. Шинэ Засгийн газар санаачилгатай зоригтой ажиллах ёстой. Хариуцлагаа үүрээд амлалт өгөөд гарсан албан тушаалтнууд яг ийм л төрийн тонуулын хэрэг дээр шударга ажиллахгүй бол ард түмэн бүх зүйлийг хэдийнэ, ойлгочихсон хүлээгээд сууж байна. Ганцхан “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хэрэг ч биш, Монголын төмөр замаас эхлээд төрийн өмчийг луйвардаж ашиглах байдал хаа сайгүй байна. Үүнийг засах механизмыг бий болгоё. Улс хөгжих зам бол хэн нэгэн цөөн хэд нь түрүүлж хөгжөөд нөгөө хэдээ татна гэдэг ойлголт худлаа гэдэг нь манайд батлагдаж харагдлаа. Манай МАХН орон даяар шинэ Үндсэн дээд хуулийнхаа хэлэлцүүлгийг өрнүүлж байгаа. Үүнд иргэд та бүхэн оролцож өөрийн санаа бодлоо тусгаач ээ. Ингэж хамтын хүчээр өнөөгийн нийгмийн завхралыг тэр дотроо улстөрчдийн хариуцлагагүй, төрөөс мөнгө хулгай хийдэг гажуудлыг засаж чадна.

Сар шинийн баярыг тохиолдуулан тухайн жилд амжилт бүтээлээр манлайлсан хүмүүсийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч одон, цол тэмдгээр шагнадаг уламжлал хэдийнээ тогтсон билээ. Сая сар шинийн баярын урьд өдөр Монгол Улсын гавьяат багш хэмээх эрхэм цол, тэмдгээр энгэрээ мялаасан МУБИС-ийн ахмад багш П.Бямбадоржийнд энэ удаа өнжсөн юм. П.Бямбадорж багш сургуулийн өмнөх бага боловсрол буюу цэцэрлэгийн үүсэл хөгжилтэй салшгүй холбоотой ба Монгол Улсын бага боловсролд оруулсан түүний хувь нэмэр арвин их юм. Хотын төвд байрлах гэрт нь яваад очиход П.Бямбадорж гуайнх сар шинэ хуучирч буй хэдий ч тавгийн идээгээ бүрэн хураагаагүй нь шавь нараас нь эхлээд зочид тасрахгүй ирдэг нь илэрхий байв. П.Бямбадорж гуай Орост Багшийн их сургуулийг сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн сурган хүмүүжүүлэх зүй, сэтгэл судлалыг багшийн мэргэжлээр суралцаж төгсөж ирж байсан тэртээх 1962 оноос хойш тасралтгүй 50 гаруй жилийн турш энэ л салбартаа ажиллахдаа шинэ залуу багшийг бэлтгэхэд голлон ажиллажээ. Түүний төрж өссөн нутаг болох Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд долдугаар ангиа төгсөх үед эжий нь бурхан болсон учраас хот руу төрсөн эгчийндээ шилжин иржээ.

Ингээд I сургуульд суралцаж аравдугаар ангиа төгсөх үед сургуулийнх нь захирал Сундуй, хичээлийн эрхлэгч Намсрайжав нар “Чи сурган хүмүүжүүлэгч болох уу?” гэж асуухад сурган хүмүүжүүлэгч гэхээрээ яг юу хийдэг ажил юм бол гэж гайхан асууж байсан П.Бямбадорж Монголоос Ж.Алтанцэцэгийн хамт ЗХУ руу суралцахаар явжээ. Тэднийг дөрвөн жил сургуулиа амжилттай сайн төгсөөд ирэхэд Гэгээрлийн яамны дарга нар хүлээн авч уулзан “Та хоёр их сургуулиа төгсөөд ирсэн энэ үед Монгол Улс маань цэцэрлэгийн техникумтай болж та хоёрт бэлэг барьж байна” гэж хэлээд Ж.Алтанцэцэгийг цэцэрлэгийн техникумд багшаар томилж, П.Бямбадоржийг Гэгээрлийн яаманд цэцэрлэг хариуцсан байцаагчаар томилжээ. Одоогийн мэргэжилтэн гэх хэллэгийг тухайн үед байцаагч гэж нэрлэж байв. Тухайн үед манай улс нийт 200 орчим цэцэрлэгтэй одоогийн 1000 хол давсан цэцэрлэгийн үетэй харьцуулахад бага насны боловсролыг хэрхэн олгох вэ гэдэг цоо шинэ зүйл байв. Орост сургууль төгссөний хувьд П.Бямбадорж гадаадад төгсөж ирсэн мэргэжлийн анхны шахуу хүний нэгд орж байсан бөгөөд цэцэрлэгийн сургалтын бүхий л хөтөлбөр дээр гардан ажиллах болжээ. Гэгээрлийн яаманд ажиллах хугацаандаа Монгол Улсын сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын үйл ажиллагаатай холбогдсон төр засгийн тогтоол, шийдвэрийн биелэлтэд хяналт тавих, тухайн үед цэцэрлэгт мөрдөж байсан сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэн сайжруулах төсөл хөтөлбөрийг биечлэн хийж байсан байна. Тухайн үед цэцэрлэгийн сургалт ерөнхий боловсролын сургуулийнх шиг байсныг өөрчлөн хүүхдийг хөгжүүлэх арга барилыг шинэчлэн тогтоож, тоглоомын аргаар сургах гэх мэт шинэ аргыг нэвтрүүлэн ажиллах нь түүхэн цаг үеийн шаардлага байсан гэнэ. Тухайн үед цэцэрлэгүүдэд хүүхдийн тоглоом ч их дутмаг.

Хүүхдийн тоглоомын дэлгүүр нэг ширхэг байхгүй. Улсаас хуваарилагдан ирдэг хэдхэн тоглоомтой. Мебель үйлдвэрийн дэргэд хүүхдийн тоглоомын үйлдвэр ажиллаж эхэлсэн ч ганц нэг модон машин, модон тэрэг хийхээс хэтрэхгүй байсаар энэ үйлдвэр хаагджээ. Цэцэрлэгийн техникум буюу одоогийн нэршлээр МУБИС-ийн Сургуулийн өмнөх боловсролын сургуульдаа багш, сургалтын албаны дарга, хичээлийн эрхлэгч, орлогч захирал гэх мэтээр анхан шатнаас нь эхлэн бүхий л шатанд 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллахдаа үүнээс 30 гаруй жилийг нь хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж өнгөрөөжээ. П.Бямбадорж багшийн уран бүтээлийн сан хөмрөг арвин их бөгөөд 60 гаруй сурах бичиг, гарын авлага, ном, зөвлөмж бичжээ. Энэ нь багш, оюутнуудад сургалтын гарын авлага болон одоог хүртэл ашиглагдсаар байна.

Сүүлийн жилүүдэд үе үеийн багш нартай хамтарсан баг бүрдүүлэн “Цэцэрлэгийн багшийн сургууль”, “Сургуулийн өмнөх боловсролын сургууль”, “Үсэг нүдэлж, уншиж сурцгаая”, “Хамтдаа тоглоцгооё” гэх мэт ном бичиж хэвлүүлжээ. Түүхээс бичихэд 1962-2000 оны хооронд цэцэрлэгийн сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэхэд П.Бямбадорж гуай таван удаа оролцож, уг ажлыг хэрэгжүүлэх ажлаар улсын хэмжээнд багш нарын дунд сургалт, семинар зохион байгуулж багш нарын боловсролыг дээшлүүлэхэд анхаарч ажиллажээ. Нам засгийн ажлын хүрээнд Монголын эмэгтэйчүүдийн хорооны тэргүүлэгчээр ажиллаж байсан. Тус хорооны даргаар Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Удвал ажиллаж байсан ба эмэгтэйчүүдийг дагуулаад хөдөө орон нутгаар явж соён гэгээрүүлэх ажлыг хийдэг байсан гэнэ. Өдөр нь ажлаа хийчихээд орой нь С.Удвал гуай бидэнд үлгэр ярьж өгдөгсөн. Маш олон үлгэрийг цээжээр мэднэ. Бид ч тойрч суугаад үлгэрийг шимтэн сонсдог байлаа хэмээн П.Бямбадорж гуай дурсамжаасаа хуваалцсан. Тухайн үеийн эмэгтэйчүүдийг соёлжуулах ажлыг ид хийж байх үед “Соёлын довтолгоон”-ы хүрээнд эмэгтэйчүүдэд хоол хийх аргыг заах, ариун цэвэр сахиулах, ном уншуулах гэх мэт ажлыг зохион явуулдаг байсан аж. П.Бямбадорж гуайн хань Д.Цэрэндагва Монголын анхны геологичдын нэг. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн орд газрын нөөцийг тогтоох, үйлдвэр байгуулах ажилд гар бие оролцсон анхны инженерүүдийн нэг юм. Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд төрж өссөн Д.Цэрэндагва Праг хотын Карлын нэрэмжит их сургуулийг геологич Мягмар, Сандуйжав нартай хамт төгсөж ирээд манай улсын геологийн салбарт алдар нэрээ дуурсган ажиллаж иржээ. Тухайн үед Уул уурхайн сайдаар ажиллаж байсан Б.Хурц гуай “Д.Цэрэндагва гуай дэргэд минь зөвлөж, түшиг болдог байлаа. Дүү хүний хувиар мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ байнга асуудаг байсан” гэж дурсан ярьсан байдаг юм. Эднийх гурван хүүтэй. Аав шигээ гурван хүү нь гурвуулаа инежнер мэргэжлийг эзэмшсэн. Том хүү Ц.Энхжаргал геологийн инженер бол дунд хүү Ц.Энхбаяр нисэхийн инженер, харин бага хүү Ц.Энхтүвшин барилгын инженер мэргэжилтэй. Д.Цэрэндавга гуай “Геологийн есөн эрхэм”-ийн нэгд орсон байдаг бөгөөд маш олон талын авьяас чадвартай хүн байсан талаар П.Бямбадорж гуай дурсан ярьсан юм. Анх ажлын гараагаа багшийн мэргэжлээр эхэлсэн хань Д.Цэрэндагва маань сайн геологичоос гадна олон төрлийн авьяастай хүн байсан.

Шүлэг бичнэ, фото зураг авна, зураг зурж тэмдэглэл хөтөлдөг. Бага хүүгээ төрөхөд хүүгийнхээ нэрний эхний үсгээр шүлэг зохион бичиж үлдээснийг хожмоо хүүдээ өгсөн. Өвчний улмаас нэлээн эрт бурхан болсон юм” гэж ярив. П.Бямбадорж гуай нас эртдүүхэн ханиасаа өнчирч нялх бага гурван хүүтэйгээ үлдсэн үеэ дурсан ярихдаа “Сайн ах дүү, сайн найз нөхөд, ажлын буян дэмжлэгээр газардаагүй ээ. Их ч завгүй ажиллана. Өглөө ажилдаа гарахдаа хүүхдүүддээ захидал бичиж үлдээгээд явдаг байлаа” гэж дурссан. Бага хүү Ц.Энхтүвшин ярихдаа “Миний бага нас цэцэрлэгийн техникумын сургууль дотор өнгөрсөн. Ээжийгээ дагаад сургууль дотор гүйж явдаг. “Ээж ээ хэзээ дэвтэрнүүдээ засах вэ” гэж асуугаад л. Бидний яриа дандаа л сургуулийнхаа тухай байсан” гэж хуучлав. Тэтгэвэртээ гарч 80 насыг дөхөж яваа ч П.Бямбадорж гуай одоо гэртээ зүгээр сууна гэж байхгүй.

Ахмад, залуу багш нартаа зөвлөгөө өгөх, курс, дипломын ажил хамгаалж буй оюутнуудад зөвлөмж өгөхийг хичээдэг байна. “Тоглоомоор хүүхдийг хөгжүүлэх нь” багш нарт зориулсан гарын авлагаа одоо бичээд дуусч байгаа гэнэ. Цаг үргэлж ажиллаж, бага боловсролын талаар анхаарч санаа зовнидгийн хувьд цэцэрлэгийн багш нартай холбоотой сэтгэл зовнисон мэдээллүүдийг сонсохоороо хямардаг гэж ярив. Мэргэжлийн хүмүүс энэ салбарт маш чухал. Хүүхдэд хайртай, ажилдаа дуртай хүн хамгийн сайн ажиллаж чадна. Хүн гэдэг сэтгэлээсээ бүхнийг хийхэд л ажил, амьдрал нь өөдрөг явдаг юм даа гэж ярив. Өдгөө Д.Цэрэндагвын гурван хүү нь бүл нэмж өнөр өтгөн болж есөн ач, зээтэй болжээ.

Д.Цэрэндагва гуайн өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн бурхан тахилыг ихэд хүндлэн залдаг аж. Үүнээс дутуугүй бас нэг “бурхан” бий. Тэр нь аавынхаа зургийг гурван хүү нь бурхан мэт шүтэж, хөдөө гадаа хол ойр явах үедээ аавынхаа зургийн өмнө заавал ирж мөргөчихөөд явдаг тухайгаа ярив. Амьдралын жаргал, зовлонг үүрч хатуу хөтүүг туулж ирэхдээ олон сайхан шавь нараараа хүрээлүүлсэн Монгол Улсын гавьяат багш Пүрэвжавын Бямбадорж гуайн гэрт нь нэг өдөр зочилж аж төрлийн намтар түүхээс цухасхан хуваалцсан нь энэ билээ.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын чуулган сар шинийн өмнөхөн хаалтаа хийсэн. Намрын чуулганаар ямар гол хуулиудыг батлав. Анхаарал татсан ямар хуулиуд хэлэлцэв. Энэ УИХ ямар үр дүнтэй ажиллав?

-УИХ намрын ээлжит чуулганаараа бие даасан 18 хууль баталсан бол нийт 95 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, УИХ-ын 54 тогтоол баталсан. Төсвийн эмх замбараагүй байдлыг засаж залруулан, эдийн засгийн өсөлт зогссон 2015-2016 онд үргэлжилсэн эдийн засгийн хүндрэлтэй нөхцөлд засгийн эрхийг авсан УИХ, Засгийн газар ОУВС-тай хамтран “Өргөтгөсөн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхэн эдийн засгийн эерэг өөрчлөлтүүд гарч байна. Агаарын бохирдлыг бууруулах асуудалд онцгой анхаарал хандуулан ажилласан. Нийгмийн халамжийн “Цалинтай ээж”, ахмад настны насны хишиг зэрэг шийдвэрээс гадна Монголбанкны, төрийн албаны гээд олон чиглэлээр хууль эрх зүйн орчин сайжирсан. Хариуцлагатай уул уурхайг дэмжих лобби бүлгийг ахлан идэвитэй ажиллалаа. Төсөв, уул уурхай геологийн салбартай холбогдуулан Ерөнхий сайдад тавьсан асуулгын хариуг хэлэлцэн намрын чуулган өндөрлөсөн.

-Та саяхан Тогтвортой хөгжлийн дэд хорооны даргаар томилогдсон. Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд манай улсын хувьд ямар түвшинд биелэлттэй байна вэ?

-“Тогтвортой хөгжил -2030 хөтөлбөр”-ийг анх 2012 онд Рио Де Жанейро хотод улс орнуудын төрийн тэргүүнүүд НҮБ-ын хурлын хүрээнд хамтран санаачилсан. Тогтвортой хөгжлийн зорилгууд нь 2015 онд хэрэгжилтийн хугацаа нь дуусгавар болсон “Мянганы хөгжлийн зорилтууд”-ын үргэлжлэл юм. 2015 онд НҮБ-ын Ерөнхий Асамблейн чуулганаар 17 зорилго, 169 зорилтыг баталж, 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс “Тогтвортой хөгжлийн зорилго” (ТХЗ) албан ёсоор дэлхий нийтээр хэрэгжиж эхлээд байна. Манай улс өөрийн нөхцөл байдалдаа тохируулан УИХ-аас “Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-ыг 2016 онд баталсан.

Дэлхийн тогтвортой хөгжлийн зорилгын 17 зорилго, манай улсын хөгжлийн бодлого дөрвөн бүлэг, 44 зорилттой тодорхой хэмжээнд уялдаж байгаа. УИХ-ын Тогтвортой хөгжлийн дэд хороо эдгээр зорилгын хэрэгжилт, ажлын явцын талаар холбогдох яамдуудаас мэдээлэл сонсох, нэгтгэн дүгнэх, НҮБ-д Дээд түвшний танилцуулга хийх шаардагатай байгаа. Ахиц дэвшиц их байгаа ч салбар хоорондын уялдаа, үр дүн, биелэлт харилцан адилгүй байна.

-Тогтвортой хөгжил, эдийн засгийн хөгжил гэхээр уул уурхайд тулгуурлана гэж олон хүн ярьдаг. Та УИХ дахь хариуцлагатай уул уурхайг дэмжих лобби бүлгийн ахлагч. Манай улс уул уурхайд түшиглэж хөгжих ёстой гэдэг. Ойрын хугацаанд хөгжлийн гол бодлогыг та юу гэж харж байна вэ?

-Уул уурхайн салбар эдийн засагт голлох үүрэгтэй хэвээр байна. Ганцхан жишээ дурдахад гадаад валютын 10 ам.доллар тутмын найм нь эрдэс баялгийн салбараас орж байна. Харин байгалийн баялгийн зохистой хэрэглээ, усны асуудал, бэлчээрийн менежмент, мал аж ахуйн салбарын бодлого боловсруулах үйлдвэр гээд хөгжих тухай ярихад салгаж авч үзэх боломжгүй, нэг нь нөгөөгөөсөө хамааралтай, уялдаатай авч үзэх шаардлагатай байна. Нөгөө талдаа, эдийн засгаа солонгоруулна, мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийг хөгжүүлнэ гэж ярьдаг ч шинжлэх ухаан, инженерийн боловсрол, бизнесийн бүтээлч сэтгэлгээ, оюуны хөдөлмөрийг дэмжих дэмжлэг сул явж ирлээ. Хөгжлөөрөө тэргүүлж буй бүх л улс орнууд ирээдүйг шинжлэх ухаан, технологи гэж үзэж, зарцуулах хөрөнгө, санхүүжилтээ нэмэгдүүлж, хоорондоо уралдаж байна. Бид улам хол хоцрохгүйн тулд мэргэжилтэн, судлаачдыг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй байна. Миний хувьд “Идэр оюуны ундраа” аяныг зарлаж МУИС дээр эхлүүлсэн байгаа. “Идэр оюун” гэсэн нэрийг математикийн олимпиадад дасгалжуулдаг байсан П.Ганболд багш минь өгсөн юм. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр суралцаж буй оюутнуудын тоо жилээс жилд буурч, 1990-ээд оны өмнөх үетэй харьцуулбал суурь шинжлэх ухаанаар суралцагсдын тоо цөөрч, шинжлэх ухааныг дэмжих төрийн бодлого сул явж ирсэн. Шинжлэх ухаан байхгүйгээр технологийн хөгжил ярих боломжгүй. Тиймээс байгалийн шинжлэх ухаанаар суралцаж буй оюутнуудад бодит дэмжлэг үзүүлж тэдний бүтээлч үйл ажиллагааг дэмжихээс гадна оюуны хөдөлмөрийн үнэ цэн, ач холбогдлыг онцлох, оюунлаг залуусыг дэмжих зорилгоор энэхүү тэтгэлэгт хөтөлбөрийг санаачлан эхлүүлээд байна. Цаашид “Идэр оюуны ундраа” аяны хүрээнд шинжлэх ухаан, технологи, инженерийн чиглэлээр суралцаж байгаа оюутнуудыг дэмжих төр болон хувь хүн, албан байгууллагуудтай хамтран ажиллаж тэтгэлгийн хүрээг жилээс жилд тэлнэ гэсэн зорилготой байна. Эрдмийг эрхэмлэдэг, оюун номыг дээдэлдэг хүмүүсийг хамтраасай гэж уриалж байна. Хүмүүс холбогдож дэмжихээ илэрхийлж байгаад баяртай байна.

-Тэтгэлэгт хандах оюутнууд юуг анхаарах ёстой вэ. Гадаадын тэтгэлэг ижил шаардлагатай байдаг уу. Та Станфордын их сургуульд багшилж байсан хүн. Тэр том сургууль тэтгэлэгт юуг шаарддаг вэ?

-Сурлагын дүн хэдийгээр чухал үзүүлэлт ч шинжлэх ухаанаар суралцаж буй оюутнуудын хувьд судалгааны арга зүйг эзэмшсэн, тэвчээртэй, тууштай байх чухал. Мөн бага курстээ сайн суралцаж чадаагүй ч дээшлээд ахиц гаргасан байх чухал гэж би боддог. Хүний амьдралд ямар ч асуудал гарч болно. Жишээлбэл, хөдөөнөөс хотод ирж суралцаж буй оюутнуудын хувьд шинэ орчинд дасах, эсвэл хичээлийн хажуугаар ажиллах орлого олох зэргээс хамаарч сурлагын дүнд нөлөөлөх хандлага байдаг. Аливаа тэтгэлэгт материалаа илгээхдээ өөрийн зорилгыг зөв тодорхойлж бичих нь чухал. Илэн далангүй, өөрийнхөө зорилгыг тодорхой бичиж байхыг зөвлөж байна. Дандаа онц сурсан гэдэг үзүүлэлтээс илүү ахиц дэвшил гаргасан, өөрийгөө дайчилж ирсэн замнал их чухал байдаг. Зорилго тодорхой бол зам шулуун.

-Залуучууд суралцахаас гадна технологийн ч юм уу, IT бизнес эрхлэх сонирхол их байна?

-Бид хөгжлийн түлхүүрийг холоос хайх хэрэггүй. Бидний хажууд өөрсдөд минь байгаа. Юм хийж байгаа, санаачилгатай нэгнээ дэмжих, бүтээлч байдлыг урамшуулах, хийж буй ажлаа сайн хийх түлхүүр гэж боддог. Энтрепренер сэтгэлгээ гэж хэлдэг. Бүтээлч сэтгэлгээ. Саяхны “Анд Глобал”-ын залуучууд хийсэн ленд.мн жишээ бол нэг баталгаа нь. Улам олон ийм залуустай болохын тулд бодлогын дэмжлэг хэрэгтэй байгаа юм.

Сар шинийн баяраар “Гацуурт” ХХК-ийн захирал Л.Чинбатынх баярын ширээн дээрээ ууц, хэвийн боов тавьсан эсэх талаар сошиал дээр баахан мэтгэлцээн өрнөв. Транс тосонд чанасан ул боов, хоногийн дараа нян үрждэг болсон махнаас татгалзсан байна. Эрүүлээр шинэлцгээе гэсэн сэтгэгдлийн зэрэгцээгээр үндэснийхээ баяраар бэлгэдлээр зайлшгүй тавьдаг ууц, ул боовноос татгалзах нь буруу юм гэсэн эсрэг тэсрэг байр сууринаас олон хүн мэдээлэл бичсэн байсан юм. Гэтэл бодит үнэн нь Л.Чинбатынх ширээн дээрээ ууц, хэвийн боов тавьсан байсан бөгөөд тавьсан ширээнийх нь зураг нь дараагаар ил гарч ирж хүмүүс бодит бус мэдээлэлд хангалттай их цаг, нервээ барсан болж таарсан. Ер нь сошиалыг мэдээлэл олж авах хэрэгслийн нэг гэж үздэг боловч сошиалын сөрөг тал нь аливаа зүйлд баримтгүйгээр өнгөцхөн дүгнэж олон нийтийн тархийг угаадаг нь өдрөөс өдөрт нотлогдсоор байна. Бас ойрын нэгэн жишээ дурдахад, Пёнчаны олимпт монголоос оролцож буй тамирчдыг дарга нар дэргэдээ зогсоож байгаад загналаа гэх сэтгэгдэл хүчтэй өрнөж байна. Үнэхээр загнасан уу, эсвэл амжилт хүсч байсан эсэхийг хэн ч таашгүй ч сошиалд орж ирсэн хүмүүс өөр өөрсдийнхөөрөө цэц булаалдаж сайлж муулан бүр дүгнэлт гаргачихсан байгаа нь өнөө л баримтгүй аливаа зүйлд голгүй ханддагийг бас харуулж байна. Амыг нь татаж болохгүй хамжааргагүй морь шиг сошиалыг бид дагаж давхих нь эргээд бидний амьдрал дээр сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Улмаар сошиал нь хүний сэтгэх чадварыг бууруулж байна.

Оюутан ахуй цаг

Их сургуулийн босгыг алхан орсон 18 настай охид өдгөө 40 жилийн намрыг үдэж буй ч бие биенээ үгүйлэн санаж амьдралын жаргал, зовлонгоо хуваалцсаар л явна. МУИС-ийн Худалдаа эдийн засгийн факультетийн Бараа судлалын ангид 1978 онд элсэн ороод 1982 онд төгссөн ангийнхныг өнөөдрийнхөө зочдоор урьж оролцуулсан юм. ОХУ-ын Плехановийн их сургуулийн эдийн засгийн ангийг төгсч ирсэн Ж.Сүхбаатар багш оюутнуудаасаа ялгагдахгүй шахам хэдхэн насаар ахмад анхныхаа ангийг дааж авч байсан байна. Ингэхдээ анги даасан Оролмаа багшаас хоёрдугаар курсын 26 оюутныг хүлээн авчээ. Нэг хөвгүүнтэй, 25 охинтой худалдааны ангийнхан сургууль дотроо цовоо цолгиун, сурлага, спорт, урлагаараа магнайлж явжээ. Улс төрийн дуу дуулдаг “Нарлаг” охидын хамтлагийнхан баярын бичиг, хүндэт жуухад дарагдчихдаг байсан гэнэ. Ангийн дарга Н.Оюунчимэг насаар арай эгч, урьд нь худалдааны байгууллагад ажиллаж байгаад ирсэн бөгөөд их сургуулиа төгсөөд сүлжмэлийн үйлдвэрт хуваарилагдан ажиллах болжээ. Ангийн Эвлэлийн үүрийн дарга Г.Буянхүү Завхан аймгийн худалдааны барааны ахлах мэргэжилтнээр ажилласан. Энэ мэтээр худалдааны анги учраас их сургуулиа төгсөөд 21 аймаг, Улаанбаатарт хуваарилагдаж худалдааны томоохон мэргэжилтэн, хэлтсийн даргаар тус тус ажилласан байдаг. Тухайн цаг социализмын үе учраас хувийн худалдаа эрхлэгчид гэж байхгүй, хүнс бараа гээд бүхий л бүтээгдэхүүнүүд улсын дэлгүүрүүдэд тоо ширхэгтэйгээр ижилхэн хуваарилагдан очдог байв. Худалдааны мэргэжилтэн гэдэг бол хамгийн эрэлттэй мэргэжлийн нэг, эрх мэдэл нэлээн өндөртэй ажлын нэг байсан нь мэдээж. Төгсөгч нар Монголын хамгийн томоохон дэлгүүрүүдэд барааны мэргэжилтнүүдээр ажиллаж эхлээд удаагүй байтал 1990-ээд оны эхээр аж үйлдвэрийн худалдааны нэгтгэлүүд задарч эхнээсээ хувьчлагдаж эхэлжээ. Энэ үеэс зарим нь хувиараа ажил эрхэлсэн бөгөөд өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад дийлэнх нь худалдааныхаа мэргэжлээрээ ажиллаж, эхнээсээ гавьяаныхаа амралтад гарцгааж байна. Ардчилал гарч хувийн бизнес, худалдаа цэцэглэж эхлэх үед манай улсад анхны бөөний барааны төвийн үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах үүрэг тэдэнд хувь тохиолоор ирж байсан ба одоо хувийн бөөний төвийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг хүмүүс нэлээн хэд бий. Тухайлбал, О.Энхтунгалаг Хэнтий аймагтаа “Цэнэ трейд” ХХК бөөний худалдааны төв болон зочид буудал, дэлгүүрийг эрхлэн ажиллуулж байна. О.Содномцэрэн “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ГОК-д хангамжийн мэргэжилтнээр насаараа ажилласан бол Д.Бодь хотын худалдааны дөрвөн контороос ажлаа эхлэн хожмоо “Наран трейд”, Ханбүргэдэй, Улаанбаатар шуудан ХХК-д худалдааны мэргэжлээрээ ажиллажээ. Г.Буянхүү ажлын гараагаа Завхан аймгийн худалдааны нэгтгэлээс эхэлж хожмоо “Даян” бөөний хувийн төв ажиллуулж байгаад өдгөө Хан-Уул дүүрэгт мэргэжилтнээр ажиллаж байна. Ц.Цэрэндомбо хотын худалдааны удирдах газар мэргэжилтнээр ажиллаж дараа нь ХИД-1 дэлгүүрийн эрхлэгчээр ажиллажээ. “Нарлаг” хамтлагийн охидын нэг болох З.Буян-Дэлгэр Дархан-Уул аймгийн Шарын голд худалдааны байгууллагад мэргэжилтэн, дэлгүүрийн эрхлэгчээр ажиллаж байв. Тэрээр Японд нүүрний иог заах олон улсын эрхтэй багшаар төгссөн ба “Дэлгэрэх” нэртэй нүүрний иогийн төв нээн ажиллуулж байна. Их сургуулиа улаан дипломтай онц төгссөн Б.Наранцэцэг аж үйлдвэрийн материал хангамжийн ерөнхий газарт Чанарын хэлтсийн даргаар шууд томилогдон ажилд орж байсан бол хожмоо “Авто чанар” хувийн бөөний төвийг эрхэлж байв.

Манай улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих үндсэн нөхцөл бол хувийн бөөний барааны төв байгуулагдсан явдал гэж үздэг. Монголчууд ганзагын наймаанаас дотоодын үйлдвэрлэл үйлчилгээний сүлжээтэй болж чадсан. Энэ бүхэнд энэ ангийнхан томоохон хувь нэмрээ оруулсан юм. Ангийнхан баяр, жаргалтай өдрүүдээ хуваалцан одоог хүртэл байнга уулзалддаг. Өнгөрсөн жил гэхэд ангийн багш Ж.Сүхбаатар багшийгаа урьж ангиараа “Улаан-Үүд”-д амраад ирсэн аж. Хөдөө орон нутагт байгаа ангийн охины ээж нь нас барахад ч ангийнхан очсон гэх. Он цаг улиран өнгөрсөн ч оюутан цагийн алтан сайхан нөхөрлөлөөрөө бат гагнагдсан тус ангийнхны анги даасан багш боловсролын ухааны доктор, профессор Ж.Сүхбаатар өдгөө боловсролын салбартаа буюу СЭЗИС-ийн Эрдэм судлал хамтын ажиллагаа хөгжлийн дэд захирлаар ажиллаж байгаа аж. Оюутнууд ангийнхаа хоёр багшийн тухай дурсахдаа “Анхны багш болох Оролмаа багш маань биднийг маш эв нэгдэлтэй, нэгнээ гэх сэтгэлийг бий болгож чадсан аугаа багш юм. Анги төгсгөсөн багш болох Ж.Сүхбаатар багш маань Орост сургуулиа төгсөөд ирсэн залуухан багш байсан. Биднээс хэдэн насны ах. Манай ангийн охид заримдаа багшийгаа ичээчихнэ. Нүүр нь улайгаад л явчихдаг байж билээ. Одоо бид багштайгаа цуг нас нэмсээр явна даа” гэж ярьсан юм. Соц үеийн “бүтээгдэхүүн”-үүд болохоор жилдээ хавар, намартаа сангийн аж ахуйд ажилладаг мартагдашгүй нандин дурсамж тэдний зүрх сэтгэлд хадгалаастай байна. Нэгэн удаа Жаргалантын сангийн аж ахуйд төмс хураах үеэр үтрэмийн машины тэвш ангийн охин Буянхүүгийн толгойг шүргэн багагүй сандралдаж байсан гэнэ. Ногоо хураах ажлаа дуусаад оройдоо зав гарвал гитар нүдэж дуулалдаад суучихдагсан. Ангийн охин Г.Бадам гарын ур дүйтэй их сайхан юм оёно. Ангидаа загвар мода дэлгэрүүлдэг Бадамын үс засалт, хувцаслалтыг анги төдийгүй сургуулиараа дуурайх нь олонтаа. Юм ховор цагт нэг ижил загвартай цамц худалдаанд гарлаа гэхэд сургууль дотор ижлийг нь өмссөн олон охинтой таарах нь энүүхэнд. Сээгий малгай, үнэгэн захтай пальто үнэхээр мода байлаа шүү дээ гэх мэтчилэн тухайн цаг үеийг санагалзуулсан сонирхолтой дурсамжаасаа хуваалцсан. Ангийн охин Энхтунгалаг нэг удаа үнэгэн захтай пальто бараг ганцаараа өмсөөгүй байна гэж ээждээ тунихад аймгийн намын хорооны дарга ажилтай ээж нь “Миний охин гаднах байдлаар гоёх яахав. Толгой доторх оюун ухаанаа гоёх нь чухал” гэж хэлж байсан талаар олоон жилийн дараа өндөр настай болсон ээж дээр нь ангийнхан эргэж очихдоо дурсан ярьж баахан инээлдсэн гэнэ. МУИС-ийн охид дотроо царай зүс, цоглог байдлаараа харааг булаасан 25 охин Цэргийн их сургуулийн танкийн ангийн сонсогч нартай тухайн үеийн жишгээр шефийн харилцаа тогтоож байжээ. Сонирхолтой нь одоог болтол шеф ангийн хөвгүүдтэйгээ буюу хурандаа цолтой цэргийн найзуудтайгаа уулзалдаж бага залуу насны хөгжилтэй үеэ дурсдаг юм байна лээ. Цэргийн сургуулийн залуухан сонсогч нар Их сургуулийн шинэ жилийн үдэшлэгт оролцож чөлөө авсан цагаасаа хоцорч очин гадаа “нүцгэн” зогсох сахилгын шийтгэл хүртэж. Үүнийг нь мэдсэн их сургуулийн охид цэргийн даргад захиа бичиж “Бидний буруу” гэж анд найзуудаа хамгаалахыг хичээж байсан гэнэн томоогүй насны хөгжилтэй дурсамж тэдэнд бий. Шеф ангиас хоёр ч хос төрөн гарчээ. Сүхээ, Цэрэнчимэд болон Энхтөр, Ганболд нар өдгөө олон сайхан хүүхдүүдийн аав ээж болж, ангийнхаа шефийн уулзалтад хамтдаа хөтлөлцөөд очдог гэсэн. Ангийн ганц хүү болох Ц.Баасансүрэн аялал жуулчлалын чиглэлээр хувийн бизнес эрхэлдэг. Өдгөө ангийн даргаар томилогдсон Т.Соёлмаа ГЕГ-ын ахлах байцаагчаар, Хорлоо “Марс” худалдааны төвд зохион байгуулагчаар гэх мэт тус тусын ажил хөдөлмөрийг хийж, эхнээсээ тэтгэвэртээ гарцгааж байна. Ангид нэг орос оюутан суралцаж байсан бөгөөд Климова Людмила төгсөөд нутаг руугаа буцжээ. Ийн зах зээлийн нийгэмд шилжих үед худалдааны салбарыг хөл дээрээ бат зогсоход хувь нэмрээ оруулсан Бараа судлалын ангийнхантай уулзаж, социалиаст худалдаанаас зах зээлд шилжсэн үеийн намтар түүхийг эргэн нэг дурсах завшаан тохиосон юм.