Author: Гомбын Дашрэнцэн

Төр гэдэг аугаа. Төр гэдэг гүн хүндэтгэл юм. Монгол улс мөнх байсан шиг монгол төр мөнх байсан. Чингис хааны ч, Цэдэнбалын ч. Үе үеийн Монголын төрд өвөг дээдэс минь ноён, цэрэг, ард хийж урт түүхийг туулж ирэв. Монголчуудын хамгийн дээд шүтээн, хамгийн том шашин бол төр “Төрийн сүлд” байсан болов уу. Миний ээж, эмээ бичиг үсэг мэдэхгүй бүдүүлэг улс л даа. Гэхдээ л тэд ганцхан бурхантай. Тэр бурхан нь “Төр” байсан юм. Яаж ч яргалууллаа гэсэн монголчууд төрдөө тэрсэлдэггүй. Гэр бүлийнх нь эр хүйстэй болгоныг баривчлан авч яваад буудчихсан коммунист төрийн үед ч гэсэн “Төрийн сүлд өршөө” гээд л үлдэж байсан гэдэг. Ардчилалд суралцан ядаж яваа Монголд маань төрөө зүхэхгүй хараахгүй, муулахгүй, салаавч өгөхгүй, доромжлохгүй иргэн үгүй болжээ.

Коммунист  төртэй байсан үед харааж зүхэх, буудаж бусниулах байтугай, даргын өөдөөс хуц гэвэл, орос зөвлөхийг дурак гэвэл тэгээд л үхдэг байсан юм. Эдүгээ хэт даврагчид, заналчид, рекетчид, зандалчид Төрийн ордон руу халдаж төрд сонгогдсон төлөөлөгчдийг харааж зүхэж, салаавч гаргах нь битгий хэл гэгээн цагаан өдрөөр буу сум, гар бөмбөг, гранат агсан бужигнуулав. Өнөөгийн Монголын төрийг Бээжин ч, Москва ч томилоогүй монголчууд бид саналаа өгч байгуулсан юм. Цөөнхөд таалагдахгүй хүн, Ц.Мөнхбаяр нарт таалагдахгүй бодлого байж болно. Нэгэнт л ард түмний олонхи нь сонгоод төрөө байгуулчихсан бол тэр төрийг  буу сум агсан айлган заналхийлж, зандалчилж, буу гранат бүслэн төрийн эрхийг  авдаг тэр цаг өнгөрсөн. Ард түмний байгуулсан ардчилсан төрийг дэндүү доромжилж байгаа юм биш үү. Ц.Мөнхбаяр зэрэг мөнгөнд улайрсан, зандалчин, рекетчин хүмүүс “Иргэний хөдөлгөөн”-ий нэр барьж олон жил даварсан даа. Манай хууль цагдаа, тагнуулынхан ч тэдний толгойг нь илж улангасуулсан. Сүүлдээ  “Иргэний хөдөлгөөн”-үүдээр овоглосон дээрэмчид олон болжээ. Тэд Төрийн ордны өмнөх төв талбайг адууны зүчээ гэж андуурсан уу, малын баас болгон дайрчих шахан танхайрсан. Төрийн ордон руу нум сумаар харваж ч байв. Төрийг, төрд сонгогдсон Ерөнхийлөгчийг ч, гишүүдийг ч алуурчин талуурчин гээд хэлэх хэлэхгүй үгээр булна. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүдийг ээлж дараалан рекетлэж, занаж зандалчилж, мөнгө хийж байв. Манай тагнуул, цагдаа хүчний байгууллага мэддэг үү гэвэл мэддэг байсан. Гэсэн ч террор хийхэд бэлтгэсэн зэрлэгүүдээс айгаагүй ч ард нь хамгаалаад байгаа улстөрчдөөс айгаад байсан юм. Монгол төрийн эрхийг хууль бусаар авч ард түмний дунд цус үзүүлэх, буудалцуулах гэсэн гадаадын байгууллага, дотоодын улс төрийн зарим хүчин энэ зандалчдыг хаацайлж турхирч байгаа. Азийн нэг орон, Америкийн нэг байгууллага “Монголын байгалийг хамгаална” гэж ер нь юу байсан юм. Монгол төрийг хорлон сүйтгэх, ард түмнийг нь алалцуулах гэсэн гадаадын байгууллага яахаас ч буцахгүй эрүүгийн элементүүдийг удаа дараа санхүүжүүлж байсан юмдаг. Тэдэнд доллар гэдэг ногоон мөнгөө зуу зуун мянгаар нь өгч, шагнаж урамшуулж төрийнх нь өөдөөс нь буу зэвсэг бариулж чадаж байгаа нь энэ. Эдүгээгийн Монголын төр бол дарануйлагч төр биш. Ард түмэн бидний сонголтоор байгуулагдсан төр. Нэгэнт сонгосон л бол бас хэнд ч доромжлуулахгүй, хэнээс ч айхгүй байх эрхийг сонгогч бид эдлэх эрхтэй биз дээ. Захын нэг нөхөр, Иргэний хөдөлгөөний нэр барьсан хэдэн юмнууд, төр рүү нулимна, салаавч үзүүлнэ. Буу зэвсэг барина. Энэ чинь юу болоод байгаа юм бэ. Ц.Мөнхбаяр нарын зандалчдыг турхирагч эзэд нь одоо УИХ-д гэмгүй царайлан эх орноо хамгаалагчийн дүрд тоглоод зогсч байна. Манай уншигчид санаж байгаа байх. Тэр жилийн зун бөх, моринд дуртай гишүүдийн шар нь тайлагдаагүй долдугаар сарын 16-ны өдөр “Урт нэртэй хууль” гэнэтхэн батлагдсан юм. Тэр өдөр Их хурлын чуулган чуулсан уу даа, үгүй юү мэдэхгүй. Лав л ийм хуулийг дэмжинэ, дэмжихгүй гэсэн тэр үеийн Засгийн газар, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын санал бичиг, судалгаа, байхгүй байсан юмдаг. 

Хөгжил буурай орны уугуул оршин суугчид, хөрөнгө оруулагчдын дунд мөнхийн дайнд хүргэдэг ийм хуулийг улсын наадмаар гэнэт баталсанд хамаг учир нь байгаа юм. Урт нэртэй хууль захиалагчдаа олз авчирсан. Монгол улстөрчид хагарав. Нутгийн индианууд хөрөнгө оруулагчдын хооронд мөргөлдөөн болов. Яваандаа иргэний дайн болно. Гадаадын хөрөнгө оруулагч нарыг хөөсөн баахан эх орончид тодров. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг рекетлэн хөөж туун гишүүн болсон хүн ч нэгээр тогтохгүй бий. Гадаадын хөрөнгө оруулагч, ашигт малтмалын бизнес эрхлэгчидтэй гэрээ хийсэн баахан “урвагч”-аараа дуудуулсан улстөрчид бий болов. “Урт нэртэй гэдэг энэ хууль хэзээ ч хэрэгжих боломжгүй, мөн ч олон Засгийн газрын толгойг авна даа” гэж Ерөнхий сайд хийж байсан томоохон улстөрчийн үг санагдана. Монгол төрийг, ардчилсан сонголтыг доромжилсон нэр бүхий зандалчдыг ямар нам санхүүжүүлдэг, ямар телевиз, сонинууд дэмждэг билээ. Ямар улстөрчид тэднийг үндэсний баатар мэт өргөмжилж сонгуульд гарын үсэг зуран орсон билээ. Манай уншигчид мэдэж байгаа байх. Өөрийнхөө сонгосон төрийг хамгаалах, ямар ч зандалчдаас айхгүй тайван амьдрах эрх ард түмэнд байгаа. Төр нь засаглах шиг засаглаж, заналчид, зандалчдыг дарж байх ёстой. Хар л даа. Иргэний хөдөлгөөнийхөн гэж хар хүний өмнөөс хар хүн болж шар хүний өмнөөс шар хүн болсон хэсэг нөхөд дэндүү их газар авч бүүр сүүлдээ солиорч тэсрэх бөмбөг тэвэрч гүйлээ. Манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч гэсэн жирийн бүтээгч иргэдийг яриулахгүй мөртлөө, иргэний хөдөлгөөний нэр зүүсэн тэднийг хоймортоо залж дэмий үгээр нь тархи угаана. 

Монгол төр гэдэг салаавч гаргаж, занаж зүхэж, буудаж тэсэлж дэлбэлэхийг санаархсан зандалчдын бай биш юмсан.

Монголчууд бүгдээрээ манай сумынхан шиг  ер нь наадамд дуртай улс юм. Энэ зунжингаа л наадлаа даа. Наадам дуусах яагаа ч үгүй зуны наадам эмхэрч намрын найр залгаж байна. Өнгөрсөн зун аймаг, улсын  наадмын дараа сумдын 90 жилийн ой болов. Улсын хэмжээгээр 113 сум 90 жилийнхээ ойг нүсэр тэмдэглэлээ. Манай сумын 90 жилийн ой сайхан болсон. Алс хол аймаг хот, энд тэнд байдаг манай сумынхан болон манай суманд ажиллаж амьдарч байсан хүмүүс хүүхэд шуухад ач гучаа дагуулаад сумынхаа их ойд зорин зорин ирсэн. Манай нутгийн нэг алиа өвгөн байдаг юм. 90 жилийн ой тун хөлтэй өргөн болж байна аа Мягаа гуай гэхэд, “Манай сум  өргөн наадахгүй бол Монголд өөр ямар сум өргөн нааддаг юм. Уугуул суугуул иргэдээ бүгдийг нь уривал манайхан ч өргөн хурна” гээд инээсэн юм. Орос цэрэг ах нар хүртэл уригдана, Мааньтын хориход ял эдэлж байсан хоригдол, бас архины эмчилгээ, галзуугийн больницод байсан өвчтөнүүдийг суугуул иргэдийн тоонд оруулж тэдэнд урилга өгсөн үү хандив авсан уу гэж сумын дарга нараас лавлана гэж Мягаа гуай наргиа болгож байна. Тэдний гэрэл зургийг сумынхаа ойн номонд оруулах юм гэнээ. 

 Манай сумын 90 жил ёстой  сайхан  болсон. Сийлбэртэй цагаан гэрүүдэд цагаан идээ бялхаж айраг сөгнөөд л, уралдсан морь хүүхэд энх мэнд бороо хуртай сайхан наадав. Түм түжигнэж бум бужигнаж байхад согтуу хүн бараг байхгүй нь манай сумын наадмын шинэчлэл байлаа. Сумын маань 90 жилийн ойгоос угсруулаад л наадам хөвөрсөн. 90 жилийн ой хийснээс хойш хоёр хоногийн дараа алдарт уяачийн наадам болов. Овооны наадам хоёр болов. Улсын наадамд айрагдсан морины наадам болов. Наян тавны найр болов. Тэр бүгдийг үзэж чадаагүй ээ. Энэ том наадмууд арай дуусаагүй байтал намрын сар гарч найр эхэллээ. Саяын өнгөрдөг хагас сайн бар өдөр тохиож бүх айлууд унагаа тамгалав. Тамганы найр хийж байгаа айлууд ямааны боодог хийдэг болсон байна. Намрын тэргүүн сарын шинийн 3-нд тав зургаан хурим дуулдав. Намрын дунд сарын 17 хүртэл буюу жинхэнэ найр хийдэг өдөр хүртэл сар гаруйн зай байна. Тэр өдөр манай Өгөөмөрийн багт гэхэд л дөрвөн айл гэр барих нь ээ. Яг одоо гол усаараа л дунд сарын найранд бэлдэж байна. Д.Пүрэвдорж гуайн ийм нэг шүлэг байдаг даа

Айраг найр хоёроо барж ядсан

Ай даа тэр намрын уртыг хэлэх үү гэж. 

Ийм л сайхан намар болж байна. Би хөдөөнийхнийгөө дэндүү их наадаж байна гэж их шүүмжилдэг юм. Харин өөрөө ус нутагтаа очоод рашаан ус, айраг саам, адуу мал эргүүлж явахад сайхан байна шүү. Ер нь ажил хийхгүй наргиж, наадаад хэрүүл сонсохгүй, дуу хуур болоод, зурагт үзэхгүй амар амгалан явах жаргал биш үү. Манай сум Б.Шинэгэрэл гэж залуухан эмэгтэй даргатай. Энэ даргын аав нь Жамбалдоржийн Биндэръяа гэж сумандаа насаараа намын дарга, сумын дарга байсан хүний охин нь юм. Сумынхан шинэ залуу даргыг 90 жилийн ойг яаж хийнэ дээ гэж их голонгуй байсан. Гэтэл бүсгүй дарга маань их ойгоо ямар ч эрэгтэй даргаас илүү мундаг зохион байгуулсан. Бусад газар, 90 жилийн ойгоо хийсэн бүх сумд цуглуулсан хөрөнгөө бүтээн байгуулалт болгож чадаагүй юм билээ. Засаг дарга маань бүх хандиваа морь, бөх байлаад дуусгасангүй. Цэцэрлэг бариад авчээ. Бас стадион барьчихаж. Сумынхаа хур хогийг цэвэрлэж, цэцэрлэгжүүлээд цэмбийтэл цэвэрлэжээ. Эмэгтэй хүнээр сумын дарга тавьж чадвал ийм л аж ахуйч байдаг юм байна. Хандив овоо цугларсан юм шиг байна билээ. Сумын их ой болно гэж дээд тал нь 250 сая төгрөг доод тал нь тэтгэврийн хөгшин хүртэл нэг сая төгрөг хандивласан байна. Улсын хэмжээгээр 90 жилийн ойгоо хийсэн зуу гаруй сумаас цэцэрлэг сургуультай болсон нь хэд бол доо. Шинэгэрэл дарга цэцэрлэг барина гээд шавыг нь тавьж хөрөнгө нь бэлэн болжээ. Манай суманд ядуу хүн байхгүй болсон гэнэ. Хорин мянган төгрөгөөр хог арилгах хүн байхгүй. Гучин мянган төгрөгөөр ямаа самнах хүн олдохгүй болсон. Сарын хоёр хонь өгнө дөрвөн ханатай гэр барьж өгнө гэхэд туслах малчин хийх хүн надаас өөр хөдөө бараг олдохгүй болжээ. Би зуны нэг хоёр сар өглөө эрт малд явахдаа дуртай төдийгүй, хөдөө байдаг дүү нараа наадам рашаанд явуулчихаад малыг нь хөлсөөр харах дуртай болсон юм. Манай сумын амьдрал сайжирчээ. Ялангуяа сумын Засаг даргаараа эмэгтэй хүн тавьж чадвал төр түмний өгсөн мөнгийг ядаж юм болгоод байна аа. Манай суманд орон нутгийн сонгуульд МАН ялсан юм байна. Гэтэл хурлын төлөөлөгчид нь улс төржилгүй АН-ын харьяалалтай ганц эмэгтэйг Засаг дарга болгоод сонгочихсон гэнэ. Худлаа ч байж магадгүй. Олны ярих нь МАН-ын олон жил болсон  дарга нараас засаг болгочихоор чадалтай хүмүүс байсан ч архи уудгүй нь олддоггүй аж. Ямар намын гишүүн нь хамаа байна ядаж архи уудаггүй удам судар сайтай гээд энэ бүсгүй даргыг  сонгосон гэнэ. Улсын хэмжээгээр ч сайхан л наадсаар.

 Нэг сум 500 сая төгрөгөөр их ойгоо тэмдэглэв. Тэгвэл 110 сум хэдэн төгрөгөөр наадаа бол. Хөдөөгийн нэг суманд цэцэрлэгийн барилга 250 сая төгрөгөөр, сургууль тэрбум төгрөгөөр босч байна. Манай сумын дарга хүүхдийн цэцэрлэгтэй болох гэж зүтгэжээ. Хүүхдин цэцэрлэгийн хөрөнгийг босгожээ. Найр наадамд зориулсан төр түмний хандивын мөнгийг хөдөө сумдын Засаг дарга нар хөрөнгө оруулалт болгож чадаж байвал наадаад байхаас даа. Засгийн газар ч гэсэн анхан шатны нэгж сумдаа байр эзлүүлэхдээ хөрөнгө оруулалт босгож юм хийж чадсан Засаг дарга нарыг урамшуулж баймаар юм. Улсын хэмжээгээр манай сумын Засаг дарга шиг сэтгэж ядахдаа ганц цэцэрлэгтэй болоод авсан бол аштай юу. 100 цэцэрлэг барих мөнгөөр зунжингаа наадлаа даа. Сайхаан сайхан. Наадмын сар дуусч найрын сар эхэллээ.

Монголын ард түмэн ба гадаад Монголын Ардын намын төлөөлөгчдийн бичиг

Монголын ард түмний нэр бүхий төлөөлөгчид бид бүрэн эрхийн дагуу доорхи зүйлийг мэдэгдэж гуйх нь:

Орос улсын цагаан хааны ба түүний Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр Монголын автономит эрхийг тунхаглан зарласан цагаас хойш Оросын Засгийн газрын эзлэн түрэмгийлэх зорилго хийгээд ард иргэдийнхээ нийгэм, эдийн засгийн түвшинг дээшлүүлж эс чадсан феодалын хэмжээгүй эрхт ёсны байгуулал нь Монголын ард түмэнд хөнөөлт шинжтэй болохыг мэдсэн хэсэг хүн монголчуудын дотор байсан билээ. Эл хүмүүс тэр үеийн нөхцөлд өөрсдийгөө ил харуулж чадахгүй байсан бөгөөд гагцхүү Оросын хувьсгалын байлдан ололтын нөлөө, ялангуяа хятадууд Монголын автономит эрхийг устгасны дараа ардчилсан бүгд найрамдах агуулга бүхий улс төрийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулан сэтгэлэг адил хүмүүсээр өөрсдийгөө хүрээлүүлж, ард иргэдийн дунд үндэсний хувьсгалт үзэл санааг дэлгэрүүлж, юуны өмнө Монгол орны бие даасан байдлыг сэргээхэд Зөвлөлт Орос улсаас тусламж эрэхээр шийдсэн билээ. Хуучныг баримтлагч-үндэсний үзэлт ноёдын ба жижиг түшмэдийн нам Хятадын эзэрхэг түрэмгий нарын эсрэг нэгдэн тэмцэх санал тавьсанд Ардын нам үндэсний бие даасан байдлын төлөө тэмцэлдээ амжилт олохын үүднээс дарлагдан зовсон Монголын ард түмэнд чин сэтгэлээр тусалж чадах гагц орон Зөвлөлт улсад хандах болзолтойгоор уг саналыг хүлээн авсан бөлгөө. Ийнхүү тохиролцсоны үр дүн нь Монголын бүх ард түмний нэрийн өмнөөс бүрэн эрх бүхий төлөөлөгчдийг Зөвлөлт Засгийн газарт илгээсэн явдал мөн. Бидний төлөөлөгчдийн зорилго нь Бүгд найрамдах Орос улсын хувьсгалт ард түмэн болон Монголын хооронд бат холбоо тогтоох, зөвлөлт засаг Монголд хэрхэн хандаж буйг тодорхой мэдэх, Монголд идэвхтэй тусламж үзүүлэх боломжийн талаар Оросын төв Засгийн газартай хэлэлцээ хийхэд оршино.

Манай ард түмний хүсэл эорилгыг мэдэгдэхдээ, бидний эрмэлзлэлийг гүйцэлдүүлэхэд бололцоотой бүхнийг хийхээс Та бүгд үл татгалзах буй заа хэмээн найдаж байгаагаа илэрхийлье.

“Монгольский сборник. (Экономика, история и археология. Москва. 1959. 110-111 дэх талаас)

Ардчилсан бүгд найрамдах агуулга бүхий улс төрийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулсан нь

Хуучныг баримтлагч үндэсний үзэлт ноёдын ба жижиг түшмэдийн нам, Хятадын эзэрхэг түрэмгий нарын эсрэг нэгдэн тэмцэх санал тавьсан гэж  бичигдсэнийг та харж байна.

Марксист түүхчид 1919-1920 онд дан ганц Ардын нам байгуулагдсан, тэд л 1921 оны хувьсгалыг хийсэн гэж өдий хүртэл номлосоор ирсэн. Тэгвэл тэр үеийн Монголд олон нам байсан байна. Ноёдын ба түшмэдийн нам гэж байсан. Ноёд түшмэдийн нам Ардын намд Зөвлөлт Оросоос тусламж гуйх  хүсэлт тавьсан улаан Орос тусламж өгсөн байна гэж ойлгож болмоор. Ийм  учраас 1921 онд байгуулагдсан Ардын намын анхны Засгийн газар буюу Бодоогийн Засгийн газар бол яах аргагүй ноёдын нам, түшмэдийн намд зохих суудал өгсөн, Ардын намаас Ерөнхий сайд тавьсан эвслийн Засгийн газар байж гэж дүгнэж болохоор.

Цаг хугацааны хувьд авч үзвэл Бодоо энэ бичгийг коминтернд өгүүтээ тун удалгүй хүрээ рүү эргэсэн гэж Х.Чойбалсан бичсэн байна. Бодоо намын нөхөдтэйгөө цуг байх үедээ МАН-ын бүх бичиг баримтыг боловсруулдаг байсан. Түүндээ эрдээд ч юм уу, бусдыгаа дарангуйлдаг байсан талаар намын нөхөд нь тэмдэглэн үлдээжээ. 

Ардын намынхан Эрхүүд байхдаа хоорондоо санал зөрөлдөн муудалцсан. Бие биетэйгээ дуугарахгүй болж, нэг гудамжны хоёр талаар явсан тухайгаа Х.Чойбалсан нарын номонд тэмдэглэн үлдсэн байдаг. Богдын тамгатай бичгийн талаарх маргаан дээр Данзангаас  Бодоогийн зан харьцааны талаар ийм үг хэлсэн байна. 

Данзангаас Бодоод хандан их л уурсангүйгээр энэ үгийг хэлжээ. “Ер нь Бодоо бол хэзээнээс Консулын дэнж дээр анги бүлэг болж, Орос талаар ийм тийм хэмээн бидэнтэй нийлж хамтрахыг бодохгүй ДЭЭРЭНГҮЙЛЭН, МЭДЭЭРХЭЖ явдаг шүү” хэмээн уурсахад,

Бодоогоос: -Юу гэнэ ээ. Ер чи хүрээнд анги бүлгийн чанартай сууж, хэрэг ажлын эцсийн бүтээлт чанарыг хянахгүй, тус ангид үл бүтэх этгээдийг авч байсан учраас, гүн Нямжав урваж Хятадад ажлыг хийж байгаа шүү. Энэ үгийг танай нам нь түшмэдийн нам шүү гэж ойлгож болмоор доо гэж Бодоо уурсчээ.  

Марксизм, Ленинизмын түүх бичлэгийн арга барилаар зохиогдсон Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид нарын бичсэн Монголын үндэсний хувьсгалын анх үүсч байгуулагдсан товч түүх номоос үзэхэд Бодоо, Данзан нар хүрээнд байхдаа л зөрчилдөж эхэлсэн гэж болохоор. Данзан Бодоог нөхдөдөө дээрэлхүү гэдгийг мэддэг, Бодоогийн сээрдүү зантай үндэсний үзэлтэйг оросууд ч ажиглаж байжээ. Шумяцкий Бодоогоос болгоомжилж “Бодоо гэдэг чинь хашир чоно” гэж байсан баримт байна. Үнэхээр Бодоог улаан Оросын талаар “тийм ийм” гэж анхнаас нь дүгнэн ярьж явсныг коминтерн мэдэж, бас түшмэдийн намын толгойлогч Данзан, Ардын намын толгойлогч Бодоо хоёрын хоорондын зөрчлийг ашиглахаа Оросын чекистүүд тооцож суусан байж магадгүй. Тэгээд коминтерн Бодоо, Данзан нараас жийрхэж мэдлэг, боловсрол нимгэнтэй, залуу халуун зүрх зоригтой Х.Чойбалсан, Д.Сүхбаатар нарыг олзлон авсан байх магадлалтай. Оросууд Бодоог Кремльд аваачих гэж хэд хэд ятгасан. Мөн Орос явах бололцоо Бодоод олдсоор байхад  яаж ийгээд мултарч үлдээд байсан  нь их сонин. 

Оросууд коминтерний III их хуралд Бодоог онцлон оролцуулахаар урьжээ. Бодоо бас л хойш суужээ.

Бас нэг ийм бичиг МАХН-ын төв архив. Ф-4, Д-1. 69 дэх талд хадгалагдаж байх юм.

Монгол Ардын Засгийн хэргийг бүгд түр захиран шийтгэх газрын 13 дугаар хурлын бичиг 

“…Коминтерний III хуралдаанд Бодоо, Бегзеев /Цэвээн Жамсрановын орос нэр Г.Д/нарыг намын Төв хорооноос төлөөлөгчид тохоон тавьж, томилон гаргах ажаамуу хэмээн Эрхүүгийн Шумяцкийгээс тавдугаар сарын 7-ны өдөр 355 тоот цахилгаан мэдээ ирснийг байцаан үзээд, одоо цаг чухал бөгөөд улсын албан хэрэг үлэмжхэн тул Москва хотод дарга Бодоогийн оронд Хорлоог, Түшмэл Бегзеев нарыг Монгол ардын засгаас бүрэн эрх олгож, томилон гаргахаар тогтов.

Засгийн газрын дарга Бодоо 

Олноо өргөгдсөний 11 дүгээр он. таван сарын 3” гэжээ.

Ингээд Бодоо Москва явахаас хоёр удаа  мултран үлдсэн баримт энэ. Гурав дахь удаагаа бол Данзан тэргүүтэй төлөөлөгчид Москва явж Ленинтэй уулзсан домогт уулзалтыг Монголын түүх их л тодорхой өгүүлдэг.  Гэхдээ төлөөлөгчдийн ахлагч нь Д.Сүхбаатар байсан мэтээр түүхийг гуйвуулдаг юм. Коминтерний тооцоолсноор Монголын төлөөлөгчдийг Ерөнхий сайд нь ахалж очих ёстой байлаа. Тэгээд Лениндээ хувьсгалыг Монголд ингэж хийсэн гэж ажлын тайлангаа тавих цаг үе.  Гэтэл Монголын Ерөнхий сайд Бодоо ажилтай гэж Москвад очихоос өөрөө татгалзсан байна.

Харин Алс дорнодын Монгол, Хятадыг хариуц­сан комин­терний төлөө­лөгч Кремльд Мон­голын төлөөлөгчдийн бүрэл­дэхүүнийг танилцуулахдаа Д.Сүхбаатарыг Монголын Ардын намын Засгийн газрын Ерөнхий сайд гэж “зориудаар андууран”, Данзанг Сангийн сайд гэж танилцуулсан байдаг. Орос гэлтгүй Монголын түүх бичигчид энэ үеийн Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн, Ерөнхий сайд Д.Сүхбаатар ч байсан юм шиг, Ерөнхий сайд Д.Сүхбаатар Орост айлчилж, Ленинтэй уулзсан юм шиг болгон кино, ном, шүлэг, найраглал бүтээчихсэн. Социализмын үеийнхэн Д.Сүхбаатар Москваг зорьж, Ленинтэй уулзсан Д.Сүхбаатар Ерөнхий сайд байсан гэсэн ойлголттой үлдсэн. Эрхүүд суурьшсан коминтернийхэн Д.Сүхбаатарыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн гэж танилцуулж, Ленинтэй уулзуулсан гэж бичиж байна. Ленин Д.Сүхбаатар хоёр уулзсан уулзаагүй гэж олон түүхчид маргалддаг. Харин Ленин Д.Сүхбаатар хоёр уулзсан бол Ленин Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн Данзанг хүлээн авч уулзсан баймаар. Харин Шумяцкий өөрийнхөө бичсэн номонд Д.Сүхбаатар Ленинтэй уулзаад дараа нь “Монголчууд “Ерөнхий сайд Бодоогоо Орост суух элчин сайд болгоод өгөөч” гэж хүсэлт тавьсан гэж тэмдэглэжээ. Орос явах төлөөлөгчдийг Ерөнхий сайд Бодоогоор ахлуулж, ирүүл гэсэн цахилгаан утасны ха­риуд Бодоо “Төрийн ажил барагдахгүй тул эрхбиш Сан­гийн сайд, цэргийн сайд нар Москва явах буй за. Өчүүхэн би шинэ тулгар төрийн их ажлыг та нарыг иртэл амжуулж ява­хыг хичээсүгэй” гэж байжээ. Ямар ч байсан Бодоо Москва явахгүй мултарч үлдсээр нэгэн биеийг дуусгасан нь ямар учиртайг хэн ч үл тайлна. Тэр үеийн Москвад улаантны аллага ид гаарч байлаа. Коминтернд элссэн хэн боловч коминтерний үзэл суртлыг дагаж, нийтийн дайсны эсрэг тэмцэнэ. Эс биелүүлбэл буудан хорооно. Эсвэл баривчлан цэргийн гэмт хэрэгтэн болгон Москвад аваачин шүүнэ гэдэг хууль үйлчилж байв. Москва аллагын газар, Эрхүү хавь цөллөгийн газар болж оросууд хоорондоо орос хэлээр биш гар буугаар ярьж байсан хэцүү цаг.

Аллагын яг ийм механизм коминтерний туршлагаар Монголд хэрэгжиж байсан баримт оллоо. Албан бичгийн журмыг чандлах тухай Засгийн газрын Ерөнхий дарга Бодоогийн гэсэн нэг ийм бичиг МАН-ын архивт үлджээ. Уг бичигт “Энэхүү өдрөөс эхлэн ардын хэргийг мөчийн төдий саатуулан боогдуулах явдал гаргагчид байх ахул коминтерн буюу бусад нэгэн аргаар Москва хотын хорооноо мэдэгдэн шийтгүүлэх арга хэрэглэнэ. 

Засгийн газрын Ерөнхий дарга Бодоо

Нарийн бичгийн дарга Батхаан” гэжээ.

Бүх шийтгэлийг коминтерн оногдуулна. Коминтерн юу гэнэ тэр бол хууль. Улаан оросын нэгэн адил Ардын засгийн явдлыг эсэргүүцсэн хэнтэй ч буугаар ярьдаг ярга­лал эхэлж байсан эрх зүйн баримт Бодоогийн нэрээр гарчээ. 

Иймэрхүү бичгийг Ерөнхий сайд Бодоо үйлдээд зогсож байлаа гэж үү гэж гайхмаар.  Ер нь Бодоо, Чагдаржав нарыг баривчилж, буудан алсны дараа гэзэг үс хяргах, өмч хөрөнгө хураах зэрэг төр засгийн хамаг муу муухай, соёлгүй бүдүүлэг хэт хувьсгалжсан, зүүнтэн болгох ажлыг Бодоо нарын хийсэн жүжиг болгон тавьжээ. Архивт байгаа Бодоогийн цуглуулга баримт бичигт Бодоо гэгч нь ядаж Ерөнхий сайдынхаа албан тушаалыг ч нэг янзаар бичиж чаддаггүй хүн гэж ойлгогдохоор янз бүрийн бичгүүд Бодоогийн нэртэй үлджээ. 

Жишээлбэл: Шавь сайд Бодоо, Засгийн газрын Ерөнхий дарга Бодоо, Засгийн газрын дарга Бодоо, Ерөнхий Гадаад яамны тэргүүн сайд Бодоо, Ерөнхийлөн шийтгэх бөгөөд Гадаад яамны сайд Бодоо, Монгол ардын засгийн хэргийг бүгдэд  захиран шийтгэх газрын ерөнхий дарга Бодоо, МАН-ын төв хорооны бошгыг халах тэргүүлэх дарга Бодоо, Засгийн газрын гишүүн Бодоо гээд ганц албан тушаалыг хичнээн янзаар бичжээ. Аль нь ч түүхэн баримт аль нь зассан, хассан, нэмсэн баримт гэдэг нь мэдэгдэхээ больжээ.  

Бодоо Чагдаржав нар 1922 оны есдүгээр сард алагдсан. Зарим түүхч наймдугаар сард алагдсан гэж мэдээлдэг. Алуулсан сар, өдрийг нь хүртэл олон янзаар бичиж үлдээжээ. 1935 оноос МАН-ын түүхийг марксист ёсоор анх оросууд бичиж өгсөн. Түүнээс хойш түүхийг монголчууд бичсэн боловч бүгдийг оросууд, Зөвлөлт холбоот улсын коммунист нам зөвлөж, МАХН үзэл сурталдаа зориулж засч, редакторлаж хэвлүүлдэг байсан. МАХН-ын түүхийн архивыг үзэхэд бүх сайн сайхныг Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар хийсэн гэж мандуулахын тулд Бодоог гол дайснаар тодруулж түүхэн баримт бичгийг хүртэл энэхүү үзэл сурталдаа зориулан бэлтгэсэн гэлтэй. 

Бодоогийн тухай түүхэн баримтын цуглуулга гэгчид ядаж он сарын хувьд дэндүү ал­даатай, улс төрийн үйл явдлын дараалалгүй болго­жээ. Ерөнхий сайд Бодоог  бие муу учир ажлаас чө­лөөлж өгнө үү гэж намын төв байгууллагадаа, Засгийн газартаа өргөдлөө гаргаагүй байхад коминтерн Бодоогийн Ерөнхий сайдын ажлыг өөрчилж, Зөвлөлт Орост суух элчин сайдаар томилчихсон инээдэмт түүх байна.  Бодоо тэр үед Ерөнхий сайдын ажлаа үнэнч хийж байсан.

Ленин тэргүүтэй большевикууд “Монголд хувьсгалд хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг Оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн, Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өмнөд Монголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. 

Мөн Монгол Ардын намыг Өмнөд Монголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. 1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долдугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долдугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай.

Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан.  Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. 

Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримынх нь нэрийг дурдваас: 

И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг  мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. 

И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. 

Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. 

Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч.

И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш.

Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн.

Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. 

Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй.

-К.А.Найман цэргийн тагнуул.

-Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх

-Э.Ринчино намын даргын зөвлөх

-П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч

-В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх

-Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх

-Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч

-В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч

-А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын алан хядагчдын нэрс цааш үргэлжилнэ. 

Зөвлөлт Орос улс 1919-1920 оны үед дундад Ази, Туркмен зэрэг улсад залхаан цээрлэл, аллага хядлага явуулж гарамгай гавьяа байгуулсан голдуу дотоод яам цэргийн шугамаар бэлтгэгдсэн алан хядагч нараа Монгол мэт чухал газар томилж байжээ. Мөн тэр Эрхүү хот дахь цэргийн 2-6 сарын курст алан хядагч бэлтгэх дотоод яамны курст байсан байна. Тус курсийг сайн төгссөн хэн боловч улаан арми, коминтернд алба хаах цалин авах төдийгүй буу зэвсгээр хангагдана. Мөн коминтерний хуулиар шийтгэгдэнэ. 

Коминтерний хууль гэдэг нь коминтерн дэлхийн хувьсгалын төлөө байгууллага учраас энэ хувьсгалын төлөө амь биеэ зориулна. Хэрвээ урвасан тохиолдолд аль улсын иргэн хэн байх нь хамаагүй нэг хуулиар шийтгүүлнэ. Коминтернд элсэхэд тангараг өргөж байжээ. Эрхүүд байдаг цэргийн ийм сургуулийг Монголын хувьсгалчдаас Х.Чойбалсан, Д.Сүхбаатар нар төгсч тангараг өргөн, цалинтай ажилд орсон Оросын алан хядагчид Монголд ажиллахдаа яргаллыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд Бодоо, Монгол Улсын тэргүүн шадар сайд Чагдаржав нараар эхэлсэн байдаг юм.

Хүйтний уур орж, шөнөдөө хасах хэм болж, анхны цас унаж зудын гамшгийн тухай яриа эхэлж байна. Яг энэ үеэс л наадам цөөрч найр эхэлнэ. Өнөөдөр намрын дунд сарын 17 буюу албан ёсны их найр хуримын өдөр. Энэ зунжингаа Монгол даяараа  нүсэр их наадлаа.Яг л эртний туульсын ялсан баатрууд наадаж наргиж байгаа юм шиг наадав. Унасан морио гундтал, өмссөн дээлээ гандтал,торх торхоор сархад зооглож, үхэр үхрээр мах чанаж , жар хоног жаргаж нэгэн наадав. Ная хоног наргиж нэгэн наадав. Ер нь цас ороогүй бол наадаад л баймаараа. Ямар ямар наадмууд болоод өнгөрөв өө. Тоолохын ч аргагүй дээ. Харин энэ их хөлгүй цэнгэлд үрэгдэж байгаа хөрөнгө мөнгийг мэргэн уншигч нар минь  багцаагаар тооцоод үзээрэй. Тоймтойгоос нь: Хамгийн том наадам Улсын их баяр наадам, Ардын хувьсгалын яруу алдарт ой Улаанбаатарт болов.  Нийслэлийн төсвөөс 600 сая төгрөг гаргав.  Засгийн газраас гарсан мөнгийг тооцохын арга үгүй. Дараа нь их хурд наадам боллоо. Ёстой нэг баярхаж өгөв. Зуун сая төгрөгийн ланд машинаар байлав. Дараа нь аймгуудын наадмууд болов. Албан ёсны мэдээгээр бол нэг аймаг 150-280 сая төгрөгөнд наадмаа багтаасан гэж байна. Гэхдээ энэ өчүүхэн бага төсөв хүрэлцэхгүй болохоор ирэх жил нэг аймаг 500 сая төгрөгөөр наадахаа эрхэм гишүүдээрээ дамжуулан төр засагтаа уламжлав. Дараа нь сумуудын наадам болов оо. Төсөв нь 60-100 сая төгрөг гэж байгаа боловч сумын наадамдаа өгөх хандив тус­ламж, гуйсан түүсэнтэйгээ нийлээд 200 сая гарсан тухай  бүх сумууд мэдээлсэн   байна. 21 аймаг,  Эрдэнэт, Дархан хот, хо­тын дүүргүүд, 360 сумтай гэж тооцохоо мартав. “Эр­дэнэт үйлдвэр” ёстой юмтай газар шиг наадмын зарлагын ханшийг суга өсгөлөө.  Дээд адгуусанд 10 сая төгрөг, дунд адгуусанд таван сая төгрөг, адгийн адгуусанд нэг сая төгрөг шидэж, уулыг тал болтол талыг там болтол хүлэг сайн морио уралдуулж хүчит сайн эрсээ барилдуулж  нэгэн наадлаа. Тоонд сайн уншигч нар минь үржүүлээд байгаарай. Баруун ,зүүн, урд, хойд, төвийн бүсийн их хурд наадмууд болов. Бүсийн хурд наадам хэмжээ цараа зарсан хөрөнгө мөнгөөрөө улсын наадмаас агуу гэнэв. Их хурд наадам битгий хэл бүсийн хурд наадмын түрүү морь бөхийн шагнал улсын наадмын шагналыг 100 дахин нэмсэнтэй тэнцдэг ажгуу . Өөр ямар наадмууд боллоо доо. Өө тийм Баруун зүүн Монгол, Ойрд халхаараа хуваагдан өрсөлдөн, тэмцэлдэн, хурд хүчээ сорин тэмцэлдэн наадав. Ястан үндэстэн, овог аймгаараа ялгарч баахан наадав. Буриадууд наадав. Өөлдүүд наадав. Дүрвэдүүд наадав, Баядууд наадав.Хасагууд наадав, Боржигонууд наадав. Баргууд наадав. Зарсан хөрөнгө, зартай томчуудаараа гайхуулан нэгэн наадав. Хүний хүч хүлгийн хурд, мэргэн харваачаараа гайхуулж нэгэн наадав. Архинд халуурсан наадамчдын цөс нь хөөрөхдөө ойр тойрондоо байгаа овог аймгууд руу дайлаар мордох нь холгүй юм болж наадав. Инээдтэй жишээ ч их гарав гэнэ. Халхын наадамд түрүүлсэн тэр  муу өөлдийн бөхийг тэнгэр харуулах юмсан гэж нэгэн  монгол баатрын дүртэй дарга агсагнасныг хэвлэлд тэмдэглэжээ. Өөлдийн наадамд түрүүлсэн тэр муу халхын адсаганы шөрмөсийг огтлох юмсан гэж нэг  хүлэг баатрын хувцаст гишүүн  хутга гарган дүвчигнэсэн гэнэв. Эдгээр хөлгүй их баяр цэнгэл наадмуудаас  хамгийн лут нь МАХН-ын дарга, Ерөнхий сайд асан С.Баярыг төрүүлсэн нутаг Хөвсгөл аймагт хот­гойдын Чингүнжавын наадам болов. Эл их наадамд Мон­гол Улсын Засгийн газраас нэг тэрбум төгрөг гарган өгч баярхав. Оролцсон төлөө­лөгчид нь гэвэл улсын Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд, сайдуудаас эхлээд аймгуудын хурлын болон засаг ноёд хаа байгаа газраасаа эрх тушаал ямбаны унаа унаштайгаа морилон очиж өгсөн бэлэг, өмссөн зүүснээрээ уралдацгаав. Эрхэм дарга, хошуу ноёдууд Хөвсгөлийн наадмаас эргэж нутагтаа ирээд, нутгаасаа төрж гарсан хошуу ноён хийгээд өдгөө УИХ-ын гишүүн болсон   томчуудынхаа наадмыг  хийцгээв. УИХ-ын гишүүдийн хамгийн жул наадам нь УИХ-ын гишүүн Бямбацогттой хамт Ховд аймгийн Мянгад суманд бага сургуулийн хоёроос дөрөвдүгээр  ангид хамт сурч байсан  ангийн хүүхдүүдийн нь зохион байгуулсан нэрэмжит наадам болсон байна.Сониноор бичигдсэнгүй, зурагтаар гарсангүй. УИХ-ын хэвлэл мэдээллийн албанаас” Бямбацогт гишүүн наадам хийсэн ангийнхандаа баярлалаа” гэсэн цагаан мэдээ тараагаад өнгөрөв.   УИХ-ын гишүүн томчуудаас наадмаа хамгийн нүнжигтэй зохион байгуулсан нь их аварга гишүүн Бат-Эрдэнэ болов.  УИХ-ын гишүүн Хууль зүйн байнгын хорооны дарга их аварга Б.Бат-Эрдэнэ  манлайлан Хэнтий аймагт 108 суварга босгож морь бөхийн бурхан бүтээж, нүсэр их наадам хийж хутга тавилгүй мах идэж хундага тавилгүй архи уув гэж албан бусаар мэдээлэв. (108 суварганд орсон хөрөнгө хэмээвээс тус бүр нь нэг сая төгрөгийн суврага 100,  тус бүр нь 10 сая төгрөгийн суварга наймыг босгож нэг метрийн өндөртэй Дамдинчойжоо нэртэй морины бурхан бүтээж залав гэнэ. Харин бөхийн бурхан залаагүй.Яагаад гэвэл бөхийн амьд бурхан нь Хэнтий нутгийг ивээж, Монголын хуулийг даргалж байгаа нь  их учиртай гэв. (Нэг суварганд дунджаар 1-25 сая төгрөгийн цемент, туйпуй, ном орно гэж суварганы бизнес эрхэлдэг лам ярив Г.Д) Их аварга гишүүний манлайлан бүтээсэн суварга, наадмаас илүү гарах гэж аархан баярхаж, УИХ-ын гишүүн Сангийн сайд Баярцогт, Монгол банкны Ерөнхийлөгч асан Чулуунбат, Ашигт малмалын хэрэг эрхлэх газрын дарга Батхуяг, иргэн Далай нар ивээн тэтгэж олон сая доллор хаян Сэлэнгэ аймагт гэрэлт цагаан суварга босгон түүхэн том наадам хийлээ. Төр засгийн хууль, банк, санхүүг атгасан эрхэм гишүүдийн цуглуулж наадсан энэ их хөрөнгө зудад малаа үхүүлсэн сумынхан болон ядмагхан зарим гишүүнээ хөлдөө чирэх нь байна. Саяхан намайг сумандаа очиход манай сумынхан 108 суварга босгож чаддаггүй юм гэхэд ганц суварга босгож  Дондог гишүүнийхээ наадмыг хийе гээд хандив мандив болж байлаа. Тэгээд шүтлэгт Баян уулан дээрээ өнчин суварга босгож морь уралдуулж санаа амрав. Уул овоо, гишүүн, морь бөх, суварга тахилгын наадмууд үргэлжилнэ. Уудам  Монгол нутгийн хичнээн овоог ч тахиж наадсан юм бүү мэд. Манай суманд л лав энэ хавар, зун, намар овоо тахилгын  наадам таван удаа болов. Нэг сумын нутагт дунджаар гурван овоо тахисан гэж бодоход 2000 наадам болоод өнгөрч дээ. Мартах шахлаа. Энэ бүх наадмуудад түрүүлж айрагдсан морь бөхийн мялаалгын наадмууд зун намрын зургаан сардаа багтах шинжгүй байна. Албан газруудын 30, 40, 50, 60, 70, 80 жилийн ойн наадмуудыг хэн тоолж барах вэ. Адаглаад л сургуулиудын 80 жилийн ойн нүсэр наадмууд болоод өнгөрөв. Манай сургуулийн 80 жилийн ойн баяр наадам болж зургаан настай энэ жил сургуульд орсон хүүхдээс эхлээд 60 гарсан буурлууд уулзаж учирч ангиараа нийлж хонь ямаа боож,айраг архи  зооглож морь уралдуулж бөх барилдуулж маш сайхан наадав. Монголчууд даяараа сайхан наадлаа. Манай нийгмийг ерөөсөө л наадам зохицуулдаг юм шиг болжээ.  УИХ-аа завсарлуулж байгаад, Засгийн газруудын байгууллагуудаа хааж байгаад, сургуулиудаа амрааж байгаад наадаж байна. Хууль хяналтын байгууллагууд ч гэсэн байцааж байгаа хүмүүсээ гурван сар цоожилж байгаад л амарч нааддаг. Эдийн засгийн хохирол хэдэн тэрбум доллар найр наадамд үрэгддэгийг хэнч мэддэггүй. Лав л зудын гамшгаас арай илүү мөнгө эдгээр  эх захгүй наадмын гамшигт үрэгдэж байна. Тэхээр өвөл нь зудын гамшиг зун нь наадмын гамшиг хоёр гамшгийн хооронд бид хэзээ ч дэвжихгүйнээ. Суврага барьснаас сургууль барьсан нь хамаагүй дээр. Бид найр наадам, морь бөх, дуу хуур,хуушуур боодог,бурхан, тахилга, бөө тамлага,айраг архинд хөрөнгөө  үрж байдгаа барснаас ганц үйлдвэр барьсан нь илүү гэдгийг хорин хэддүгээр зуунд ойлгох юм бол бүү мэд. Нацагдорж зохиолч үнэн хэлжээ. “Амьд явбал наадам үзнэ” гэж.  Иргэд ядуу явах нь хамаагүй наадам үзэхийн тулд амьд л явах хэрэгтэй юм шив дээ. Анхны цас орлоо. Наадмын гамшиг татарч зудын гамшиг эхэллээ. Амьд явбал ахиад л хойтон жил сонгуулийн урьд жил бүүр хөрөнгө мөнгийг ус шиг цацсан хөлгүй том наадмууд үзнэ.

 Одоогоос олон мянган жилийн өмнө, ойрхи дорнодын хавьд хоёр голын сав газарт, давсны их баялагтай, тэр давсыг нь арабууд дарсаар сольж тэмээгээр зөөж авдаг  нэг их баян хаант улс байжээ.  Хаан эхэлж найр наадам хийгээд жаргаад байжээ. Дараа нь ард олноороо найрлан жаргадаг болжээ. Энэ улс орон одоо түүхэнд ч байхгүй болтлоо мөхсөн байна. Газар хөдлөлт, гадны дайсан довтолгоон, боолчуудын бослого, эдийн засгийн уналтаар сүйрээгүй харин эх захгүй зугаа цэнгэл, “найр наадмын гамшиг”т сүйрсэн тухай  гайхамшигтай номыг би уншиж дууслаа.

 2008 он есдүгээр сар

Монголчууд 1911 онд олж авсан үндэснийхээ тусгаар тогтнолыг өөрсдийн зохиосон Үндсэн хуулиар баталгаажуулж чадалгүй явсаар 1921 онтой золгосон нь өөрийн шалтгаантай. Богд хаант Монгол Улс Үндсэн хуультай улс орон болох талаар гар хумхин суусангүй.Дэлхийн улс орнуудын Үндсэн хуулийг сайтар судалсан баримт олон байсныг эрдэмтэд нотолдог. Монгол төрийн томоохон зүтгэлтнүүд ч сайн Үндсэн хууль  жижиг улс орны хувьд тусгаар тогтнолын баталгаа мөн гэдгийг түүхэн сургамж, яс махаараа ойлгож байсан. Гэвч Орос, Хятад хоёр Монголын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрөхгүй. Автономит улс орон, өөртөө засах улс, хараат улс гэж нэрлэн бүх гэрээ хэлцлүүдэд их гүрний дээрэнгүй зан гаргаад,Үндсэн хуулийг батлах ажил удаашраад байлаа. Япон мөн л наашаа санаархаж, алсын Америк жижиг Монголыг биш Хятадыг дэмжиж байв.Эрдэмтэн С.Отгонжаргалын мэдээлснээр Богд хаант монгол Улсын Үндсэн хуулийн төсөл 1914 онд бэлэн болжээ. Богд хаант Монгол Улсын эрдэмтэд уг хуулийг боловсруулахдаа Англи, Америк, Япон, Норвеги, Швейцарь улсуудын Үндсэн хуулиудыг орчуулан бэлэн болгосон байна. Богд хаант Монгол Улсын Үндсэн хуулийн төсөлд:

Улсын дээд, доод хурлын эрх үүргийг тодорхой заасан байна. Монгол Улс хаантай. Хааны эрхийг дээд хурлаас хянах. Дээд хурал самуурах аваас хаан дээд хурлыг тараах хүртэл эрхтэй байхаар Үндсэн хуулийн төсөлд оруулж байжээ. Тодруулбал, Монгол Улс хэмжээт цаазат засаг төртэй байхыг тодорхой тусгажээ. Уг Үндсэн хуулийн төслийн нэгэн зүйлд “Улсын дээд эрхийг эзэрхэгчид хэн билээ хэмээвээс, нэгд болбоос улсын эзэн хаан, хоёрт улсын хурал, гуравт улсын яамдын тэргүүн сайдууд болой. Хэрэв энэ гурав нийлж үнэнч шударгаар улсыг засваас улс мандахад бэрхгүй. Хэрэв энэ гурав хэргийг мэргэнээр шийтгэхгүй ба үл хичээх болбоос хүчирхэг улс буурай болж мөхөхөд хялбар“ гэж Үндсэн хуулиа тайлбарлажээ. Богд хаант Монгол Улсын боловсруулсан Үндсэн хуулийн төсөлд хувийн өмчийг хамгаалах, олон ардад үг хэлэх эрх чөлөө, нэр нийлж хоршоо, нам, хороо байгуулах эрх, хүн бүрт аливаа хэргийг цугларан хэлэлцэх, шүүмжлэх, сонгох сонгогдох эрхийг бүрнээ олгосон ардчилсан шинжтэй Үндсэн хуулийн төсөл байв гэж эрдэмтэн С.Отгонжаргал бичжээ.  

1919 онд Хятадын цэ­рэг Монголын Нийслэл Хүрээг эзэлсэн. Дээд, доод хурлыг тарааж, Богд хааныг шоронд хорив. Харин Барон Унгерн Богд хаантай холбоотон болон хүрээнд орж ирж хятад цэргийг бут цохилоо. 1921 оны долдугаар сард Оросын улаан цэрэг Ардын намынхнаар замчлуулан Хүрээг дахиад л эзлэв. Үнэндээ улаан цэрэг Хүрээг эзлэх шалтгаан үгүй болсон байлаа. Нийслэл хүрээнд гамин цэрэг байгаагүй. 

Барон Унгерн ба Богд хааны хамтарсан цэргийн хүчинд бут цохигдоод Хүрээг орхин зугтаасан. Цагаан цэргүүд нийслэл хүрээнээс гараад явчихсан нийслэл хүрээ гадаадын цэргээс чөлөөлөгдчихсөн үе. Ардын намынхны дагуулж ирсэн улаан Оросын цэргүүд гамин цэргүүдтэй тэртэй тэргүй байлдахгүй байв. Эрхүүд байгаа коминтерний удирдагчид Барон Унгерн, Богд хаан хоёрын цэрэгт бут цохигдсон гамин цэргийг хойд хил дээр найрсгаар угтан эх оронд нь Манжуураар дамжуулан буцааж байлаа. Ийм учраас л улаан намын Орос цэрэг Нийслэл хүрээг эзлэх нь илүүцбайсан. Улаан цэрэг хүрээг эзэлж, улаан Оросын гар хөл болсон Ардын намынхан засгийн газрыг тэргүүлэх болов. Ерөнхий сайдаар Ардын намыг үүсгэн байгуулагч Богд ламын шавь Бодоо лам тохоон томилогдсоныг та бид мэдэж байгаа. Богд лам болон түүний шавь Бодоогийн хамгийн түрүү хийх ажил бол Монгол Улсыг Үндсэн хуультай болгох явдал байв. Үндсэн хууль боловсруулах комиссын даргаар Ерөнхий сайд Бодоо өөрөө ажиллалаа.

БОДООГИЙН БОЛОВСРУУЛСАН ҮНДСЭН ХУУЛИАС

Хоёрдугаар бүлэг: Ардын эрх ба үүргийн тухай

Аравдугаар зүйл:

Монгол ард хэн болов хуучин эрх чөлөө, заншлаа эдлэхээс гадна, сонгон хэрэглэгдэхүйд нийлэлдэх эрдэм явдал буй бөгөөд бичиг цэргийн их тушаал ба бусад ямарч албанд орж болно.

Бодоогийн Үндсэн хуулийн чухал заалт энэ бөгөөд хуучин цагийн хамжлагат ёсонд зөвхөн алтан ургийнхан, хаад ноёдын удам төрийн албанд илүү эрхтэйгээр орж ажилладаг байсныг халсан ардчилсан олон заалтын нэг гэж судлаачид үздэг.

Мөн ард гэдэг үгэнд дээд дорд эрхтэн дархтан лам хар ялгаалгүй цөм ард ба хөрөнгө чинээнээс үл хамаармой гэсэн заалт хийсэн байна. Сонгон хэрэглэгдэхүйд нийлэлдэх эрдэм явдал гэдэг нь төрийн албанд тохирсон эрдэм чадалтайд тооцогдвоос хэн ч төрийн албанд орж болохыг өгүүлж, хамжлагат угсаа залгамжилдаг ёсыг халсан ардчилсан Үндсэн хуулийн эх сурвалж нь Бодоогийн Үндсэн хууль гэж эрдэмтэд одооноос эхлэн сонирхож байна. 

Арванхоёрдугаар зүйл 

Монгол ард өөрийн хөдлөх ба хөдлөхгүй хөрөнгийг эдлэх эрх буй. Гагцхүү улсын хууль зөрчих ба захиргаанаас тогтоож үл болно.

Арвангуравдугаар зүйл

Монгол ард гагцаар буюу олноор нэр нийлж, өөр өөрийн эрх ашгийг дэлгэрүүлэх бодлого гаргаж дээд газар өргөн мэдүүлэх эрх буй. Гагцхүү улсын хууль зөрчих ба захиргаанаас  тогтоож үл болно.

Арвантавдугаар зүйл

Монгол ардуудыг хуулийн гадна зоримгоор барьж хорих ба гянданд хийх, орон нутгаас үлдэн хөөх хийгээд нэрийг нь гутаан доромжилбоос үл болно.

Арванзургаадугаар зүйл

Монгол ард хэн боловч улс төрийн хэргийг сайжруулах зэргийн санал гаргаж, цугларан хэлэлцэх ба нам, хоршоо байгуулах эрх буй гэжээ.

Богд хааны Засгийн газраас эхлэн Бодоогийн боловсруулсан Үндсэн хуульд  олон намын тогтолцоотой, хувийн өмчийг хуулиар зөвшөөрсөн хөрөнгөлөг улс орныг байгуулах ардчилсан Үндсэн хуулийн бүх заалтууд байсан байжээ.

-Марксист лениннист үзэл сурталгүй түүхэн тэмдэглэл-

Улсын төрийн түүхэнд дөрөвхөн сар ажиллаад асар ихийг бүтээж түүхэн хүн болсон зүтгэлтэн байхад дөрвөн жил ажиллаад, дөчин жил улираад юу ч хийж, юугаар ч гийгүүлж чадаагүй нэгэн бас байдаг. Намын тогтолцоотой болсон Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхий сайд Бодоо үүрэгт ажлаа өгөхдөө “Мөхөс би таван сар ажиллах хугацаандаа энэ төрд хар буруу санасангүй, анх Ардын нам, ардын засгийг байгуулах гэж санал сэдлийг олсон тэр үеэс эхлээд эдүгээ хүртэл чөмгөө дундартал зүтгэж явлаа” гэж мэдүүлсэн байдаг. Бодоо Ерөнхий сайд болон Гадаад хэргийн сайдаар дөрвөн сар гаран ажиллах хугацаандаа ямар ажил хийж бүтээсэн талаар архивын баримтаар тоймлон хүргэе.

-Үндсэн хууль боловсруулж, Улсын хурлаар батлуулах ажлын хэсгийн ахлагч

Ерөнхий сайд Бодоо уг ажлын хэсгийг ахалж, комиссын бүрэлдэхүүнд эрдэмт түшмэл Жамсрангийн Цэвээн, Жамъян, Бат-Очир, Чагдаржав, Данзан, Жалханз хутагт, яамдын сайд нар оржээ.

-Бодоогийн Засгийн газар хүн амын тооллогыг 1922 онд багтаан явуулах шийдвэр гаргав.

Хүн амын тооллогод овог, отго, хошуу, яс, үндэс, гарал үүсэл, лам, хар аль нь болох, угсаа залгамжилсан тайж мөн эсэх, хөрөнгө чинээ, эр эм, нас хүйсийг тодорхой бичихийг шаарджээ. Монгол Улсын хэмжээнд хамгийн нарийвчлалтай хийгдсэн, хүн амын анхны тооллого гэж үздэг. Уг тооллогын дүн, архивын баримт одоо ч ач холбогдлоо алдаагүй төдийгүй улам үнэд орж монголчуудын овог удмаа тогтооход ач тусаа өгсөөр байгаа юм.

-Бодоогийн Засгийн газар гадаад орнуудтай худалдааны болон дипломат гэрээ байгуулсан

Бодоо Зөвлөлт Орос улстай төлөөлөгч солилцож, улс төр болон эдийн засаг худалдааны гэрээ байгуулсан. Мөн Хятад улстай худалдааны гэрээ байгуулахад Америк, Зөвлөлт Орос улсыг зуучлах талаар нот илгээж хүсэлт тавьсан байдаг. Түүнчлэн Америкийн нэгдсэн улстай худалдааны болон түншлэлийн гэрээ байгуулах тухайгаа албан нот илгээж, Хятадад суугаа консултай олонтаа уулзсан. Америкт айлчлах бэлтгэл хийж байсан. Алс Дорнодын Бүгд найрамдах улстай дипломат харилцаа тогтоосон. Япон улстай дипломат харилцаа тогтоох нот явуулж, төлөөлөгч илгээсэн. Төвд улстай найрамдалт харилцааны уламжлалаа үргэлжлүүлэх нот явуулснаас үзэхэд олон улстай харилцаа холбоотой байхыг илүүд үзсэн нь илт харагддаг.

-Бодоогийн Засгийн газар Монгол орноос цагаантны цэргийг хөөн гаргах томоохон операци зохион байгуулав

Энэ ажлыг амжуулахын тулд ЗХУ-аас хоёрдугаар ээлжийн орос цэргийг Монголд оруулсан байдаг. Ерөнхий сайд Бодоо ЗХУ-ын ардын комиссарт “Цэргийн тусламж үзүүлнэ үү” гэсэн бичиг явуулжээ. Монголын Засгийн газрын бичгийн хариуд ЗХУ цэрэг, зэвсгийн тусламж ирүүлжээ. Бодоо сайд баруун Монголыг цагаан цэргээс цэвэрлэх операцийг Хатанбаатар Магсаржаваар удирдуулжээ.  

-Бодоогийн Засгийн газар гадаадын өрийг дур мэдэн төлөхийг хориглосон

Засгийн газрын хурлаар эдийн засгийн бодлогын тухай авч хэлэлцэн, аймаг хошуудын ноёдын тавьсан гадаадын өрийг дур мэдэн төлөхийг хориглов. Орос, Хятадын пүүст тавьсан өрийн судалгааг хошууд тус бүрээр гаргаж, Сангийн яаманд ирүүлэхийг тушаасан байдаг.

-Тариалангийн газрыг гадаадын иргэдэд түрээслүүлэв

Мөн гадаад иргэдэд тариалангийн газар түрээслэн тариа тарихад авах татварын хэмжээг шинэчлэн тогтоохыг Сангийн сайд Данзанд Засгийн газрын хуралдаанаас үүрэг болгожээ.

-Хуучин засаг ба засаг бус ноёдод Сангийн яамнаас олгодог цол, зэрэг дэвний мөнгийг хасав

Бодоогийн Засгийн газрын зоригтой хийсэн том арга хэмжээ бол хуучин засаг ба засаг бус ноёдын цол зэрэг дэвний мөнгийг Засгаас олгодгийг зогсоожээ. Үүгээр их мөнгө хэмнэж чадсан боловч удам дамжсан ноёд, түшмэдийн томоохон эсэргүүцэлтэй тулсан байна. Сэцэн хаан, Түшээт хан аймгийн урд талын хошуудын нэр бүхий ноёд харьяат ардаа аваад дундад улс руу нүүх хөдөлгөөн хүртэл өрнөж байжээ.

-Бодоогийн Засгийн газар Сангийн яамнаа 100 дугаартай телефон аппарат ашиглалтад оруулах үүрэг өгөв

Засгийн газар Оросын утасны хорооноос 100 хэрэглэгч холбогддог станц худалдан авах. Уг утасны зардлыг төлөгч иргэд гадаадын пүүсүүдэд тавиулах ба нэн тэргүүнд Засгийн газар Богд хааныг утастай болгох арга хэмжээ авчээ. Дэлхийн боловсон улсын нэгэн адил телефон утастай болж утасны хороо байгуулах үүргийг Сангийн яаманд өгчээ.

-Төрийн ямар ч өндөр албан тушаалтан лам, ноёд нар энгийн ардыг “чи” гэж хэлэхийг зогсоох шийдвэр гаргав

Бодоогийн Засгийн газар тэр үед ёс зүйн хэм хэмжээ, соёлын талаар олон асуудал хэлэлцэж байсны дотор нэг сонин шийдвэр бол төрийн ямар ч өндөр албан тушаалтан энгийн ардыг эс хүндлэн доорд үзэж “чи” гэж чичихийг зогсоосон явдал байлаа. Ямар ч албан тушаалтан эгэл ардыг чи гэлгүй “та” гэж хүндлэн харьцахыг үүрэг болгосон байна. Монгол төрд ёс суртахууны томоохон өөрчлөлт авчирсан энэ арга хэмжээг ард түмэн сайнаар хүлээн авч хэв хэмжээ болсон байна.

-Бодоогийн Засгийн газар намын байгууллага захиргааны ажилд оролцохгүй нь дээр гэсэн шийдвэр гаргав

Цорж лам Санжаажамц Ардын намын төв хорооны тушаалаар нэр бүхий хэдэн хошуунд ардын намын үүр байгуулан дэлгэрүүлэхээр урьд томилогдон гараад хараахан түшээт вангийн хошуу өөртөө намын үүр байгуулсан явдлыг мэдээгүй бөгөөд анги тусгаар үүр байгуулсан буй заа. Ер нь аливаа хошууны ардууд өөрсдөө эрхлэн байгуулсан хошуу тамгын газраас зөвшөөрсөн намын үүрүүд хүчинтэй бөгөөд энэ ажилд намын байгууллагыг давхар оролцохыг зогсоох хэрэгтэй гэжээ. Намын төв хорооны шийдвэрээр болон Цорж лам Санжаажамцын байгуулсан намын үүрийг хүчингүй хэмээн тооцов. Энэ мэтчилэн олон ажилд хошууны тамгын газар нэгэнт шийдсэн бол намын байгууллагыг хажуунаас давхар ажил явуулахыг зогсоож, Цорж лам Санжаажамц нарын байгуулсан үүрийг татан буулгаж үүнийг мэдтүгэй гэж олон хошуу чуулган дарга нарт Ерөнхий сайд бичиг явуулжээ.

Бодоогийн Засгийн газар үндсэндээ дөрвөн сар гаран болсон боловч иймэрхүү олон ажил амжуулжээ.  

-Марксист ленинист үзэл сурталгүй түүхэн тэмдэглэл-

Аливаа улс орнууд хөгжлийнхөө явцад туулж үзээгүй зам мөр гэж үгүй. Улс төржилт, дайн самуун, үзэл бодлын хуваагдал, эдийн засгийн хямрал, хөрөнгө мөнгөний гачигдал гээд урт жагсаалтыг сийрүүлж болно. Манай улс эдгээр элдэв замыг тойрох бус дайрч байна. Тэгшитгэлийн коммунист нийгмээс салснаас хойш эдийн засгийн хүндрэл, дэлхийн эдийн засгийн хямрал гэдэг үг ч нэгэнтээ танил болж, бүсээ чангалах гэдэг ойлголтыг хүн бүр мэддэг болоод тэвчээртэй хүлээдэг, туулдаг болсон. Ардын хувьсгалын үеэр ч бүсээ чангалах шийдвэрийг засаг цөөнгүй гаргаж байжээ.

Бодоог Ерөнхий сайд болоход улс орон мөнгөгүй, эдийн засаг хүнд нөхцөл байдалд байв. Ерөнхий сайд Бодоо шаазан тавцан дээр гарч ард олныхоо өмнө “доклад” хийжээ. /Үг хэлэхийг доклад хийх гэж тэр үед ярьдаг байсан гэнэ Г.Д/  Тэрээр “Манжийн төр уначихаад байхад Манжийн хааны шагнасан, ноёдын зэрэг дэв жинс отгыг зүүсэн ноёд олон байна. Цэргүүд гэзэгтэй байна гэдэг нь гагцхүү Манжийн заншил. Цэргүүд тав гэзэгтэй байгаа нь дайн тулааны үед дайсандаа үсдүүлэх, үс гэзэг нь бөөс, хуурсны үүр болж байна. Ардын намын Засгийн газар сургууль соёл нээх мөнгөгүй ядаж байхад хуучин засаг ба засаг бус ноёдын хатад, авгай хүүхнүүд далавчин үсэндээ “сургууль байгуулах хэмжээний алт мөнгө шүр сувд зүүгээд баярхан” явцгаана. Цэргүүдийн тав гэзгийг авч, эхнэр хүүхнүүдийн гэзгийг тайрвал боловсон ёсонд нийцэх нь зүй. Ноёд хатад хэт хээнцэрлэн, пүүст өр тавьж байж, үнэтэй ёслолын хувцас өмсөх нь шинэ төрийн ёс биш Манжийн ёс. Дэлхийн орнуудын боловсон ёсыг эрхбиш дагах цаг болсон. Хэт хээнцэрлэлгүй алт мөнгө эдлэх хэмжээг заасан Богд хааныхаа лүндэнг биелүүлэхгүй явна. Богд хаан зүүдлээгүй би өөрийн биеэр энэ тухай танилцуулсан” гэж ирээд ухуулах, ухааруулахыг урьтал болгосон байдаг.

 Бодоо сайд Хүрээнийхнийг цуглуулж ингэж хэлсэн нь тэр үеийн баяд ноёдын том эсэргүүцэлтэй тулгарчээ. Харин ардууд ажил хэрэгч ноёд эхнэр үс, элдэв хээнцэрлэхийг устгах нь зүйтэй гэж үзэж байв. Ерөнхий сайд Бодоо хэт хээнцэрлэж болохгүй, эхнэр хүүхнүүдийн толгойн хэрэгсэл зүүх, Манжийн үеийн тогосын отго, үнэт чулуун жинс зүүх, хоргой магнаг хүрэм, шүр сувдан гутал хэрэглэхийг халах хүрэм, тухай бодлого боловсруулж, Засгийн газрын хуралдаанаар оруулжээ. 

Дэлхийн боловсон ёсыг дагах тухай бодлогоо Богд хаанд учрыг тайлбарлан олон удаа бичиг явуулсан байна. Богд хаан Засгийн газрын энэ бодлогын зарим зүйлтэй нь санал зөрж байсан байна. Бодоо бас бошгыг халах залуучуудын эвлэл хариуцсан Ерөнхий сайдын хувьд эмэгтэйчүүд нь үс гэзгээ тайрч халимаг үстэй болох, эрэгтэйчүүд нь нэг их далбайсан нударгаа авч мухар ханцуйтай дээл өмсч, боловсон ёсоор хувцаслахад бошгыг халах залуус урд нь явж манлайлах үүргийг өгчээ. Ийм үйл ажил болсон байна. Харин Бодоогийн тухай “Өглөө” кинонд юу гэж өгүүлдгийг бид мэднэ. Харин Бодоо сайд  бичиг үсэгтэй тулдаа, Засгийн газраас эхнэр үс, хэмжээгүй хээнцэрлэлийг зогсоох, ёслолын хувцасны тухай өгүүлсэн бичгээ Богд хаанд явуулж санал солилцож байжээ. Монголын тэр үеийн бүдүүлэг байдлыг гадаадынхан шоолж байна гэдгийг ч тодорхой бичиж үлдээжээ. 

Ц.Дамдинсүрэн гуай, Г.Дэлэг багш нар энэ тухай “Наад түүхэн кино чинь   худлаа. Ардын намын анхны Ерөнхий сайд Бодоог хэлмэгдүүлж байна” гэж зүрхлэн бичиж, чанга дуугарч чадаагүй ч гэсэн Бодоо эхнэр хүүхний гэзэг огтолсон нь худлаа гэдгийг хэлсэн баримт үлдээж чаджээ. 

Бодоо Ерөнхий сайд байхдаа улс төрийн зүтгэлтэн нэг гадаад хүнтэй уулзсан гэнэ. Бодоо сайд ингэж асуужээ. “Сургууль байгуулъя гэхэд Ардын засаг мөнгөгүй байна. Төрийн сан хоосон шахуу байна” гэхэд гадаадын хүн “Танай улс их баялаг шүү дээ. Нэг эхнэрийн толгойн чимэг нь нэг сургууль байгуулахад хүрэх мөнгө байна” гэжээ. “Эмэгтэй хүний толгойн дунд зэргийн чимэг 100-150 алтан рубль хүрдэг байхад том ноёдын эхнэрийн толгойн чимэг хэдэн зуу мянган алтан рублийн үнэ хүрнэ” гэж Майский бичиж үлдээжээ. Эхнэр үсийг халах, хэт хээнцэрлэлийг болиулах, цэргийг гэзэггүй болгох зэрэгтэй холбогдсон түүхийн баримт гурван бичиг архивт үлджээ.

Марксист түүхчид Ерөнхий сайд Бодоогийн дэлхийн жишигт нийцсэн соёлтой  хувцаслалт,  Монголын бүдүүлэг байдлыг халах гэсэн Засгийн газрын энэхүү дэс дараалсан арга хэмжээг “Өглөө” киноны  сэдэв болгон авчээ. Тэгээд л Бодоо сайд гэгч нь эхнэр хүүхдийн гэзэг тайрч, эрчүүдийн нударга огтолсон ухаангүй нэгэн. Бодоо гэгч нь зэр зэвсэг цуглуулж Ардын нам, ардын Засгийг устгах гэсэн нэг асман лам мэтээр түүхэнд үлдээсэн. Харин үнэн түүхийн эх сурвалж нь харин ийн ажгуу. 

Өдгөө ч Засгийн газрын хээнцэрлэлийг хэмжээлэх шийдвэр нь тэр бүр хүний санаанд нийцэхгүй таарахгүй байх нь олонтаа. Гэсэн хэдий ч ардчиллын замыг сонгосон манай улсын хувьд олонхийн шийдвэрээ хүндэтгэн хүлээн зөвшөөрдөг жишиг нэгэнтээ тогтоод байгаа билээ.

Төрийн өмчийн “Эрдэнэс таван толгой” компани үнэхээр сайн ажиллаж байгаа. Одоо дансандаа доллартай болсон. Биднүүсийн аль зургаан жилийн өмнө  зээлээр аваад идчихсэн  мөнгийг, хүн болгоны нэг сая төгрөгийн өрөндөө  нүүрс нийлүүлэн төлж дуусч байна. Таван толгойд итгэх ард түмний итгэл 1072 хувьцааны горьдлого дахин нэмэгдлээ. “Таван толгой” бол миний, бас таны компани. Тийм учраас би байн байн бичиж чих тавьж ажлыг нь шалгаж дүгнээд байгаа юм. Учир нь миний 1072 ширхэг хувьцаа энэ компанид байдаг. Хүн юм болсон хойно хурдхан шиг хувьцаандаа ногдох ашгийн мөнгийг авч амьдрах, үнэ нь өсөх юм бол хувьцаагаа зарж саятан болохыг санаархалгүй яахав. 

Урьд зээлээр аваад идчихсэн мөнгөнийхөө өрийг өгч дуусгана гэдэг бол энэ Засгийн газрын ч, “Эрдэнэс таван толгой” компанийн захирал Я.Батсуурийн том гавьяа. Бидний  1072 хувьцаа хурдхан шиг өсөж мөнгө болох аргууд олон бий. Таван толгойнхоо нүүрсийг газар дээр нь зарж мөнгө босгох, гадаадын нэр хүндтэй оператор компани оруулах, эсвэл  үндэсний томоохон компанийг дэмжиж удирдлагыг нь өгөх зэрэг. Улс төрийн хүрээнийхэн ярилцаж, хэлэлцэж байна. Харин тэд гурав дахь замыг нь сонгожээ.  “Таван толгой”-н ордоос нүүрс ашиглахыг удирдах эрхийг “Эм Си Эс” компанид өгөх  төсөл  их л болгоомжтой яригдаж эхлэв. Удахгүй Засгийн газрын хурлаар орно. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын хийсэн хамгийн зөв шийдвэр энэ байж болно.  Монголчууд бид уул уурхайгаараа улстөржиж цаг хугацаа алдаж, хэрэлдэж, уралцаж муудаж ханавал ханах болсон. Манайхан чинь  нарийн бүдүүн төмөр зам тавина гээд найман жил хэрэлддэг улс даа. Тэр үед Монголын “Таван толгой” нөөцөө задалчихаад дэлхий гайхаж Монгол руу валют урсаж байхад сураггүй байсан Орос, Казахстан улсын  коксжих нүүрсний  ордууд олборлолтоо хийж Хятад руу экспортлоод эхэлжээ. Гэтэл бид хэрэлдсээр чи олигархи, энэ хулгайч гээд л заамдалцаад зогсч байгаа. Уул уурхай эрчим хүчээр мэргэшсэн  үндэсний томоохон нэг, хоёр  компаниа дэмжсэн шиг дэмжиж дэлхийн том компаниудын тоонд бодлогоор хүргэх нь Монгол Улсын хөгжилд нэмэртэй. Тэгвэл Таван толгойн нүүрсний бассейныг “Эм Си Эс” компанид менежментээр өгөх хувилбар бол хамгийн сайн нь байх. Уул уурхай, эрчим хүчний салбарт “Эм Си Эс” Монголдоо толгой цохих бүтээн байгуулалт хийж чаддагаа харуулсан компани. Ядаж хүний нөөцөө бэлтгэчихсэн, гэрээ хийгээд сурчихсан манай урдаа барьдаг компани.  Таван толгойг “Эм Си Эс”-д өгнө гэхээр зэрэг л коммунист сэтгэлгээний хорсол буцалж, иргэний хөдөлгөөнүүд  эсэргүүцээд занаж зүхээд гарна даа гэж бодож байлаа. Ард түмний сэтгэлгээ өөр болжээ. Хөрөнгөт нийгэм байгуулахад, төрийн бодлогоор дэмжиж томруулсан, дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх чадвартай  компаниуд л улсыг авч явж чадна гэдгийг  сэхээтнүүд ойлгосон байна. Твиттерт улс төр, эдийн засаг  сонирхдог, айхтар зөв сэтгэлгээтэй хүмүүс байдаг юм. Тэдний санал бодлыг сонсох санаатай ”Таван толгойг “Эм Си Эс”-д өгөхөөр талууд ярилцаж байна. Зөв үү, буруу юу гэж бичсэн юм. Твиттерийнхэн за муусайн олигархиуд хувааж идлээ гээд л зүхэж гарах байх гэж санасан юм. Гэтэл манай хүмүүсийн сэтгэлгээ шал өөр болжээ. Нийт 69 жиргээч дэмжиж саналаа бичсэн байна. Хоёр нөхөр эсэргүүцжээ. Өөрөөр хэлбэл, “Эм Си Эс” компани түүний удирдлагын багийг ард түмний Таван толгойг аваад явна гэдэгт итгэж байна. Хэдэн жилийн өмнө бол муусайн олигархиуд Хятадтай нийлж Таван толгойг минь хулгай хийлээ гээд л хараал тэмцэл болох байсан юм. Хөрөнгөтөн нийгэм байгуулахад ард иргэд бэлэн болжээ гэж дүгнэж болно. Жиргээчид үнэтэй санал хэлж байна. “Эм Си Эс” аваад явж чадна. Өөрийн хөрөнгөөр тавьсан хар зам, нүүрс коксжуулах үйлдвэр, цахилгаан станц ч бий, ядаж л тохилог сууринтай.  Шууд ашиг хувааж чадах компани гэж итгэж байна. Ийм итгэл гэдэг бол улс төрийн шийдвэр гаргагчдад урам, бурам л гэсэн үг. Харин компанийн засаглалыг хамгийн ил тод байх, төрийн оролцоог хязгаарлах, хувьцаа эзэмшигч бидний оролцоог нэмэгдүүлэх зэрэг гэрээгээ нарийн хийх хэрэгтэй гэж жиргээчид зөвлөж байна.   Харин “Эм Си Эс”-ийн удирдлагууд бүх ард түмний хувьцаа эзэмшсэн компанийг ав гэвэл бөөн дараа яршиг гэж хэлэх юм биш байгаа. Таван толгойг “Эм Си Эс”-д өгөхөд улс төрийн шийд гаргахаар ярилцаж байна. Энэ компанийн хувьцааг АН, МАН-ын томоохон улстөрчид эзэмшдэг. Ер нь хаант засгаас авахуулаад ардчилсан төр засагтай улс орнууд ч гэсэн нефть, алт, зэс, нүүрс зэрэг улс орныхоо  баялгаас толгой улстөрчид нь хувь эзэмшдэг нь дэлхийн жишиг. Уншигч танд “Эм Си Эс”-д манай улстөрчдийн эзэмшсэн хувийг хөрөнгө оруулалтын мэдүүлгээс нь толилуулъя.  Улстөрчдийн тухайд МАН-аас УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан 3 хувь, Сү.Батболд, гишүүн асан Ц.Мөнх-Оргил, АН-аас ЗГХЭГ-ын дарга УИХ-ын гишүүн Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт, Г.Батхүү, Д.Зоригт нар тодорхой хувь эзэмшдэг байна. Би ч гэсэн 1072 хувьцаагаа өсгөхийг “Эм Си Эс”-д  даалгаж баяжмаар байна шүү.