Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор Б.Эрдэнэдалайтай ярилцлаа.

-Нэр дэвших нам, эвслүүд ирэх сарын 15-ны дотор мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүлээлгэж өгнө. Тэгвэл энэ удаагийн сонгуульд мөрийн хөтөлбөртөө чухам юуг оруулж өгвөл ард түмэнд илүү хүрэх вэ?

-Улс төрийн намууд иргэдэд ямар асуудал тулгарч байгаа, түүнийг нь мөрийн хөтөлбөртөө хэрхэн тусгах вэ гэж асууж байх шиг байна. Зүй нь бол улс төрийн шинжлэх ухааны онол ёсоор улс төрийн намууд өөрийн гэсэн үзэл баримтлалтай байх ёстой. Түүнийхээ хүрээнд ард иргэддээ мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, дэвшүүлдэг. Харин манайд болохоор өнгөрсөн бүхий л сонгуулийн үед иргэд юу хүсч байна, олон нийтийн амьдралд юу тулгамдаж байгаа вэ гэдэг дээр тулгуурлаж мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирсэн. Сонгуульд өрсөлдөж байгаа нам бодлогын нам байх ёстой гэсэн үндсэн суурь зарчмаа ойлгох юм бол ажилгүйдэл, ядуурал, агаарын бохирдол, түгжрэл зэрэг асуудлуудыг нэг талаас нь харж ярихгүй. Өнгөрсөн 2004, 2008 онуудад нэг нам нь сая төгрөг амласан бол нөгөө нам нь 1.5 сая төгрөг болгож амлаж байлаа. Мөн нэг нь хүүхдийн мөнгө өгнө гэхэд нөгөөх нь залуу гэр бүлийг дэмжих мөнгө амлаж байсан.

Ингэж иргэдэд тулгамдсан асуудлуудыг хэдэн талаас нь тоглолт болгож ашиглаж ирсэн түүх манайд бий. Харин мөрийн хөтөлбөртөө юу тусгах вэ гэхээр тэр нам анхнаасаа Монгол Улсыг бодлогын хувьд яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ үзэл баримтлал гаргаад, түүнийхээ дагуу ажиллана гэж байгуулагдсан юм. Түүнийхээ дагуу л мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирэх ёстой. Түүнээс биш санал татахын тулд юу оруулж өгвөл дээр вэ гэж нийт дунд нь ярих асуудал огт биш.

-Энэ удаад Сонгуулийн тухай болон Улс төрийн намын тухай хуулиуд өөрчлөгдсөн. Тэгэхээр энэ жил таны хэлж байгаа шиг намууд өөрийн үзэл баримтлалдаа тулгуурласан мөрийн хөтөлбөр боловсруулж чадах болов уу?

-Сонгуулийн тухай хуулиар ямар нэгэн байдлаар мөнгө амлахыг хориглосон. Ер нь сүүлийн жилүүдэд судлаач, экспертүүдийг намынхаа мөрийн хөтөлбөр дээр ажиллуулах, бодлогын чиглэлд хэрхэн мөрийн хөтөлбөр гаргах вэ гэдэг дээр илүү анхаарал хандуулдаг болсон. Ялангуяа энэ байдал сүүлийн хоёр сонгууль дээр нэлээд ажиглагдсан. Дээрээс нь мөрийн хөтөлбөр гэдэг чухал, түүнийг нь уншиж, судалж байж саналаа өгөх юм байна гэдгийг олон нийт ойлгодог болсон. Намуудын гаргасан мөрийн хөтөлбөрийн дагуу мэтгэлцээн зохион байгуулдаг, хэлэлцүүлэг хийдэг соёлыг бий болгох нь энэ сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд маш чухал байгаа. Мөрийн хөтөлбөр чухал гэдгийг манайхан бүгд мэддэг. Гэвч кампанит ажлын үеэр намууд болон нэр дэвшигчдийн хооронд хийх мэтгэлцээнүүд их чухал гэдгийг намууд өөрсдөө хараахан ойлгохгүй, түүнээс айгаад байна. Томоохон бодлогын хүрээнд мэтгэлцээн хийснээр иргэд илүү их мэдээллийг тэндээс авна.

-Таны бодлоор энэ удаагийн сонгууль амлалтын, мөнгөнийх болохгүй гэж байна уу?

-Мөнгөний уралдаан бүхий сонгууль болно шүү дээ. Яагаад гэхээр томсгосон тойрогтой болчихсон. Нийтдээ 2-4 аймгийг нэг тойрог болгосон учраас нэг нэр дэвшигч бүх сонгогчдоо хүрч ажиллахын тулд маш их хэмжээний мөнгө шаардлагатай болно. Үндэсний аудитын газрын гаргаснаар өмнө нь нэг тойрогт ойролцоогоор нэг нэр дэвшигч 500-600 сая төгрөг байсан бол энэ тоо улам нэмэгдэнэ.

-Сонгуулийн хуулийг баталж байхдаа эрх баригчид нэр дэвшигчээс гардаг зардлыг бууруулсан хууль болсон гээд байсан шүү дээ. Гэтэл таныхаар хувь нэр дэвшигчээс гарах зардал нэмэгдэхээр болчихоод байна?

-Сонгуулийн болон Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэхэд судлаачдын зүгээс зардлыг бууруулах нь чухал. Бодлогын л өрсөлдөөн хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Сонгуулийн тухай хууль батлагдахад нэгдсэн самбартай болгох, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ижил тэнцүү зай талбай, цаг гаргаж өгнө зэрэг заалтууд орсон. Гэхдээ уг хуулиар сонгуулийн тойргийг батлаагүй. Харин УИХ тойргийнхоо саналыг гаргаад баталдаг заалт байсан нь Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай холбоотойгоор бүсчилсэн сонгуулийн тойргийг гаргаж ирсэн. Энэ нь эргээд яалт ч үгүй их мөнгө зарцуулах байдалд хүргэж байгаа юм.

-Сонгууль холимог тогтолцоогоор явна. Харин намын жагсаалтад бичигдэхийн тулд нэлээд их мөнгөний асуудал яригдаж байна гэх мэдээлэл яваад эхэлсэн. Тэгэхээр намууд жагсаалтдаа ямар бодлого барих хэрэгтэй вэ?

-Зарим намууд нэр дэвшигчдээсээ сонгуулийн өмнө дэнчин авдаг байсан. Үүнийг Улс төрийн намын тухай хуулиар хориглож өгсөн. Мэдээж дэнчин авахгүй байх нь сонгууль шударга явагдах гэсэн ардчиллын суурь зарчмыг дэмжиж байгаа хэрэг. Манай улс төрийн намуудын дотоод ардчилал харьцангуй сул байдаг. Одоо бол намууд дээр хэн жагсаалтад орох, хэн тойрогт нэр дэвших вэ гэдэг асуудал ид яригдаж байгаа. Үүний цаана их өрсөлдөөн бий. Нам гэдэг чинь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд хэвтээ байх ёстой ч манай намуудын хувьд яг эсрэгээрээ. Нам доторх сонгуульд нэр дэвших өрсөлдөөн хэр шударга явагддаг вэ гэдэг нь “Улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын индекс” судалгаагаар нэлээд хангалтгүй дүнтэй гарсан байдаг.

-Холимог тогтолцоогоор явах учраас жижиг буюу нэг хүний намуудаас ганц, хоёр хүн сонгогдох магадлалтай гэж харах өнцөг байна?

-Намынхаа жагсаалтад хэн, хэн орсныг намууд ил тод зарлах хэрэгтэй. Үүнийг нь сонгогчид ч харж байж сонголтоо хийх ёстой. Нөгөө талдаа намуудыг саналын хуудас дээр байгуулагдсан огноогоор нь жагсаадаг байдал жаахан өрөөсгөл. Гадны улсуудад шууд ингэж жагсаадаггүй.

-Тэгвэл яаж жагсаадаг юм бэ?

-Хамаагүй байдлаар энд тэнд нь оруулдаг. Тэгэхээр сонгогч мөрийн хөтөлбөрийг нь хараад сонголтоо хийдэг, сонгох гэж байгаа нам нь хаана ч байж магадгүй учраас хариуцлагатайгаар уншдаг. Гэтэл манайд шууд дараалуулчихаар манай сонгогчид төдийлөн хариуцлагатай байж чадахгүй байгаа нөхцөлд эхнээс нь дугуйлах магадлалтай. Тиймээс л жагсаалтын эхэнд бичигддэг намуудын жагсаалтын дээгүүр бичигдвэл баталгаатай гишүүн болно гэсэн ойлголттойгоор сонгуульд орж байгаа хэрэг.

-Судалгаагаар намууд нийлээд сонгогчдынхоо 50 хувийн дэмжлэгийг ч авч чадахгүй байна гэж гарсан байна лээ. Энэ чухам юуг илэрхийлж байна вэ. Иргэд намд итгэхгүй байна гэсэн үг үү. Үгүй бол бие даагчдад илүү боломж байна гэж харах ёстой юу?

-Улс төрийн намууд, төрийн байгууллагуудад иргэдийн итгэх итгэл 1990 оноос хойш унасаар ирсэн. Ер нь намд итгэх итгэл угаасаа буурч байгаа. Гэтэл яагаад сонгуулиар нэг, хоёрхон нам нь олонх болоод байдаг вэ гэхээр бидний сонгуулиа явуулж байсан тогтолцоотой холбоотой. Мажоратор тогтолцоо нь хоёр хүртэлх намыг л парламентад олонх болгодог. Тийм ч учраас үүнийг өөрчлөх шаардлага үүссэн. Харин гуравдагч хүчин, бие даагчдад ашигтай юм шиг судалгааны үр дүн байгаа боловч бүсчилсэн том тойрогт эдгээр хүмүүс гарч ирэхэд хэцүү. Ялангуяа бие даагчдад маш хүндрэлтэй тогтолцоо болсон. Сонгуулийн сурталчилгааны 17 хоногт өөрийгөө таниулж, сурталчилгаагаа хийнэ гэдэг хүндрэлтэй.

-Таны хувьд энэ сонгуулийн үр дүнг хэрхэн харж байна вэ. Нэг нам нь олонх болж чадах уу. Эсвэл хамтарсан засаг байгуулаад явах хэмжээнд хүрэх болов уу?

-Мэдээж хэрэг засаг захиргааны нэгж бүрд анхан шатны нэгжүүдтэй том намуудад нэлээд ашигтай сонгууль болно. Мөн одоо байгаа гишүүдийн сонгуулийн сурталчилгаа аль хэзээний эхэлчихсэн явж байна. Цагаан сарын өмнө шагнал гардуулаад баахан явсан бол саяхнаас зуд болсонтой холбоотойгоор бас орон нутгаараа явлаа. Энэ бүхэн чинь сурталчилгаа хийж байгаа юм шиг хэрэг болж байна. Тэгэхээр эдгээр хүмүүстэй бие даагчид, шинээр гарч ирж байгаа залуу боловсон хүчин, сүүлд байгуулагдсан жижиг намууд өрсөлдөнө гэдэг хэцүү. Нэг үгээр сонгуульд өрсөлдөх гарааны тэгш байдал алдагдчихсан. Гэвч одоо сонгуулийн үр дүнг шууд таамаглаад хэлэхэд эрт байна.

-Зудтай холбоотойгоор сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихсэн гэдгийг сая та ч хэллээ. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс малчдад тусалж явснаараа Сонгуулийн тухай хууль зөрчсөн асуудалд орох вий гэсэн болгоомжлол байна. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Одоогийн парламент, Засгийн газарт байгаа хүмүүс өөрийнхөө ажлаа хийж байгаа юм шиг харагдаад байгаа юм. Гэтэл энэ чинь сонгогчийн сэтгэхүйд “Мундаг хүн байна”, “Хэдэн боодол өвс өгсөн” гэж бууна. Тэр ойлголт нь гарахгүй явсаар сонгуульд орвол түүгээрээ дугуйлах магадлалтай. Харин горилогчдын хувьд сонгуулийн жил эхэлснээс хойш аливаа санал худалдан авах үйл ажиллагааг хийж болохгүй гэсэн хуулийн заалт бий. Тэгэхээр хуулиа л сайн судалж, барих хэрэгтэй. Гэхдээ манайд чинь нутгийн зөвлөл, энэ тэндхийн холбоо, төрийн бус байгууллага гээд явахаараа болоод байх шиг байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Эх орны хөгжил дэвшилд хэрэг болчихоор, гялайж гялтайх төсөл хөтөлбөрүүдийг манайхан уг нь зайлуул их л санаачилдаг юм. Харамсалтай нь ямар нэг байдлаар аль нэг нь зогсоодог. Мэдээж гадны явуулга байхыг үгүйсгэхгүй ч тэдний үгээр хөдөлдөг манай эрх баригчдын балаг юм. Ингэж хардах үндэс бүрэн бий. Сүүлийн үед улам ч нэмэгдсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Тавдугаар цахилгаан станцыг барьж байгуулах тухай яриад хэдэн жил болов. Дээрээс нь Франц улстай хамтран хэрэгжүүлэхээр болсон 1.6 тэрбум ам.долларын төсөвт өртөгтэй ураны асуудал өнөөдөр хэрхэх нь мэдэгдэхгүй ацан шалаанд орчихоод байна. Эдгээр төслүүдийг хэнээс ч айлгүй, хараат бусаар шийдчихсэн бол бид өдийд эрчим хүчний гачигдлаас бүрэн ангижраад өдгөө үйлдвэржсэн орон болчих байлаа. Мөн аль жилийн өмнө өргөн барьсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын асуудал ч өнөөдөр мухардмал болж, парламентынх нь дарга гарч ирээд урьд хожид байгаагүй зүйл ярьж байна. Ингэж хөмөрсөн тогоон дотроо эргэлдэж, өөр хоорондоо уралдсаар байтал хорвоо ертөнц биднийг үүд хаалгаа хэр хэмжээнд нээх нь вэ гэдгийг чих тавин харж сууна. Даанч гэрэл цухуйх төдий онгойлгосон болчихоод хөрөнгө оруулагч нарт газраа эзэмшүүлэх ч үгүй, ашиглуулах ч үгүй гээд суухаар тэдний итгэл алсарч байна. Нэг үгээр бид дэлхий нийтийн өмнө худалч, хоёр нүүртэй гэсэн нэг нэр, хоёр хочтой болчихлоо. Тэр нь ч тав алхахгүй илэрч, баригдаж байна. Учир нь бид дэлхийн бараг бүхий л томчуудыг урин залж ирээд “Гуравдагч хөрш” гэсэн сайхан нэр зүүж өгөөд, газрын ховор элемент, уран, зэс гээд тэдний сонирхдог бүхий л төслүүд дээрээ хамтарч ажиллахаа нотлон баталдаг.

Дарга нар маань ч ээлж дараагаар гадны оронд очиж улиг болсон энэ үгээ тоть шиг давтсаар ирдэг. Даанч өдий болтол бид нэгийг нь ч бодит ажил болгож хэрэгжүүлсэнгүй. Одоо дэлхий бараг биднээс цөхөрч байх шиг байна. Хэрэгжиж байгаа ганц нэгэн төслөө бараг л нуух шахам сөөм, сөөмөөр урагшлуулж байгаа нь маргашгүй үнэн. Мэдээж хойд хөршөөсөө л тас нууж байгаа хэрэг байлгүй дээ. Ер нь манай эрх баригчдын “Сайн дүү” байх гэсэн хичээл зүтгэл бараг л цусанд нь шингэчихсэн байдаг бололтой. Гэхдээ энэ ойлголт нэгэн цагт халаасаар нь дамжиж ирсэн нь ойлгомжтой. Нам нь сонгуулийн санхүүжилтээ авдаг байх. Мөн өөрсдөө ч хувь хүн танил талаараа санхүүжилт авдаг биз. Одоо ч тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн элдэв булай муухайг нь мэддэг, баримтжуулсан байдаг байлгүй. Түүндээ л барьцаалагдчихаад байдаг байлгүй дээ хөөрхий гэсэн олны үг ортой ч юм бил үү. Тийм болохоор л ард түмнийхээ өмнө бас гадаад улс гүрний өмнө гарч том ярьчихаад, хойд хөршийн бараа харагдангуут л сүү долоосон гөлөг шиг болдог биз. Одоо сүүлдээ зөвхөн ард түмэндээ худлаа ярьдаг байснаа шат ахиад дэлхийг хулхиддаг болчихоод байна.

Уг нь манай хэдийн үнэнч байдлыг болиулж, барьцаалагдсан байдлаас нь гаргах гэж бусад орны удирдагч, сайд, дарга нар худалч хүнд сардаа нэг ирж байгаа. Даанч манайхны цусанд нь шингэсэн өнөөх үнэнч зан хувиршгүй аж. Хойд хөршдөө үнэнч байх гэснээс саяхан манай нэг дарга өнгөрсөн зууны 60-аад онд армид авсан ачааны ямбий машиныг нь гарын хүчээр асааж байгаа бичлэг олон нийтэд цацагдсан даа. Бас тэрүүгээрээ бахархаад байгаа юм уу хаашаа юм гэж харахаар зүйл болж өнгөрөв. Уул нь ичмээр зүйл л дээ, ганц түлхүүр мушгиад юм уу товч дараад л асаачихдаг болоод удаж байгаа, дэлхийд бол.

Байгалийн өмнө хүчин мөхөсдөж буй хэдэн малчиндаа туслахаар явж байгаа нь сайн хэрэг ч ийм үед ашиглах сүүлийн үеийн хүчин чадалтай техник, тоног төхөөрөмж авах бүрэн боломж байсан. Даанч дарга нар маань үүнийг хүсээгүй. Үүгээрээ тэд “ах” нартаа үнэнчээ илтгэж, одоо хүртэл та нарынхаа өгсөн зэвсэг, тэргийг хадгалсаар байгаа шүү гэж хэлээд байх шиг. Тийм машинаар эх орноо хамгаалах юм гэнэ. Асаах гэж ноцолдсоор байгаад шатаад дуусах байлгүй дээ. Дээрээс нь далайсан газар нь далд орно шүү гэдгээ нотлоод ч байх шиг. Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж, төрийн хүндэт харуулаа зогсоосноос ч ингэж хардаж болно. Одоо бүр байтлаа хэлмэгдэгсэд, 1930-аад оны их хядлагын тухай ярьж хэлсэн Их хурлын гишүүнд хойд хөршийн Элчин сайдын яамнаас нь албан бичиг ирдэг болсон гэх юм билээ. Тэр нь явж, явж наадах чинь манай орны нэр хүндтэй холбогдож байна гэсэн утгатай гэж байгаа. Даанч үүнийг нь олон нийтэд дэлгээд, бодит байдлыг нь хэлчих эр зориг тэр нөхөрт дутагдсан байна. Тиймдээ ч хаалга үүд рүүгээ хялам хийх зуураа хүнд шивнэсэн гэсэн яриа гарах вэ дээ. Ер нь Оросоос айх, тахин шүтэх, даган дуурайх үзэл хорт хавдар мэт улам нэмэгдсээр байгаа.

Манай одоогийн дарга нар оросуудад саймширч байгаагийн бас нэг илрэл нь шатахуун, түлшний асуудал. Нөгөөдүүл нь байсхийгээд л шатахуунаа өгөхгүй хэмээн дарамталж, өөрсдийн дур хүслээ хангаж байна. Ингээд байхад л манай дарга нар өөр газраас шатахуун, түлшээ авах оролдлого огт хийдэггүй. Бусдаас авахаар оролдлого хийхээр хойд хөрш цахилгааны хязгаарлалт хийх гээд байна. Хэрэв тэгвэл бид лаа, шүдэнзээ бэлдэхээс өөр аргагүй гэсэн ухуулгыг ч хийсэн. Нэмээд энэ асуудлыг шийдэхэд нэлээд нэмэр болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ч чухам юу болж байгаа нь бүдгэрч, алсарсаар байна. Улмаар өдгөө 20-иод жил ярьж байгаа дээрх төслүүд шиг болох ч магадлалтай. Энэ хугацаанд уг нь улс юм бол улс шиг байх цаг хугацаа өнгөрлөө. Улс гүрний хоорондын харилцаанд мянган сайн ах, сайн дүү гэж байдаггүйг өнгөрсөн цаг хугацаа бидэнд хангалттай харууллаа.

Түүнээс биш улс нийтээрээ “Цүнх баригч” маягтай явсаар бид юу ч хожсонгүй. Угаас “цүнх баригч” нар олигтой хожилд хүрч, өөдөлж дэвшсэн түүх ч байхгүйг манай намууд, түүнийг дагасан долдой нарын түүх бэлэн гэрчилнэ. Тиймээс бид одоо нэг талдаа бүрэн гарах хэрэгтэй байна. Нэг бол улс шиг улс болон хөгжөөд, дэлхийн бусад улс оронтой ижил тэнцүү харилцаж, өөрийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавиад, хөдөлгөж болох бүхий л төсөл хөтөлбөрүүдээ зоригтойхон хөдөлгөх хэрэгтэй. Аль юм болгонд хойд хөршөөсөө айж, эсвэл тэдэнд саймширч гаргасан бодлого бүрээ эргэн харж, ухраан засаж явах вэ, дарга нар аа. Үгүй бол “Сайн ах” нарынхаа дагаар орох гэсэн хоёр л сонголт байна. Саяхан даа, Орос, Украины дайн эхэлсэн өдрийг тохиолдуулан АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас дайныг эсэргүүцэгчдийн талд орооч ээ, байр сууриа тодорхой болгооч ээ гэсэн утгатай уриалга гаргасан нь ч бидний өнөөгийн байгаа байдлыг хэлээд байгаа хэрэг.

Ерөөс эх баригчид минь, эх орноо сайн сайхнаар удирдан чиглүүлнэ гэж бодож яваа бол удирдсан шиг удирдаад бусдын дарамт, халаас хоёрт ормооргүй байна. Үнэхээр чадахааргүй бол чадах хүмүүст нь хүлээлгэж өгөөд санаа амар хөлөө жийж суух хэрэгтэй шүү дээ. Энэ цаг үед Монгол Улс өөрийн биеэ даах эрмэлзэлтэй болж, түүндээ хүрэх эр зоригтой, ард түмэндээ ч тийм хүсэл тэмүүллийг суулгаж өгмөөр байх юм. Ард түмэн ч ингэж чадах зоригтой зоримог удирдагчдыг сонгож гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. Бид 1989 оны ардчилсан хувьсгалыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гарахын тулд л хийсэн гэдгийг одоо бүгд мартчихаад байх шиг санагдах юм.

Т.Дарханхөвсгөл

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-УИХ-аас “Ногоон автобус”-ны асуудлаар Хянан, шалгах түр хороог хэзээ байгуулсан бэ. Яагаад энэхүү хороог байгуулах болов?

-Ардчилсан намын гаргасан санаачилга шүү дээ. Ингэхдээ ногоон автобусны худалдан авалтын талаар сонсгол явуулъя гэсэн. Тээврийн хүний хувьд тэрхүү санаачилга дээр нь би гарын үсэг зурсан. Манай намаас ч 10 гаруй гишүүн дэмжсэн. Ингээд энэхүү түр хороог байгуулах шийдвэр нэгдүгээр сарын 17-ны өдөр гарсан. УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн өдөр байсан юм. Ингээд түр хорооны гишүүд хуралдаад намайг даргаар нь томилсон.

-Таныг даргаар сонгосон анхны хурал хэзээ болсон бэ?

-Түр хорооны гишүүдийг 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй баталсан. Тэр өдрийн чуулганы хуралдааны дараа анхны хурлаа хийж намайг дэмжсэн.

-Ногоон автобусны худалдан авалтыг хэрхэн шалгах юм бэ. Одоо ажил ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Нэгдсэн чуулганы хуралдаан завсарлаад гишүүд маань нэлээд ажилтай байлаа. Тиймээс бид ирэх долоо хоногийн даваа гаригт хуралдаанаа хийхээр болж байгаа. Үүгээр түр хороо шинжээчдээ томилно. Мөн шинжээч ямар хүрээнд, яаж ажиллах вэ гэсэн дүрмийг батална. Хоёрдугаарт, хянан шалгагч нараа ч мөн томилно. Ингээд нийслэл болон зохих байгууллагуудаас материалаа авна. Харин шинжээчдийг аудитын байгууллага, Төрийн өмчийн хороо, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам зэрэг газруудаас авна. Хянан шалгагчдын хувьд хуульчид, Төрийн худалдан авах газар зэргээс томилно. Тэдгээр хүмүүс маань материалуудтай танилцаад долоо хоног орчим ажиллах болов уу гэж харж байгаа. Одоо бол зөвхөн ногоон автобусны асуудал дээр ажиллах учраас нэг их хугацаа орохгүй байх. Ер нь бол дөрөвдүгээр сард хурлаа зарлаад 2-3 хоногийн дотор асуудлыг дуусгана гэж бодож байна.

-Энэ хэрэгтэй холбогдуулан хувийн хоёр компанийн захирлыг буруутгаад нэгийг нь хорьчихсон байгаа. Тэгвэл энэ хоёр хүн хуйвалдаад ийм хэрэг хийнэ гэдэгт хүмүүс тэр бүр итгэхгүй байна. Үүнд төрийн өндөр албан тушаалтан, эрх мэдэлтнүүд оролцсон байх боломжтой юу?

-Яг үүн дээр би одоо хариулж чадахгүй. Холбогдох материалуудыг бүгдийг нь цуглуулна. Бүгдийг нь үзээд шинжээчид дүгнэлт гаргана. Уг дүгнэлтээр бүх асуудал тодорхой болно. Компанийн оролцоо ямар байсан, сонгон шалгаруулалтыг нь яаж явуулсан, хөндлөнгийн нөлөөлөл нь юу байв, бичиг баримтууд нь яаж гарсан байна вэ гээд олон асуудал тодорно.

 -Түгжрэлийг бууруулах үндэсний хорооны даргаар ажиллаж байсан УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатарыг энэ хэрэгтэй холбогдуулан яллагдагчаар татсан гэдэг үнэн үү?

-Надад энэ талаар ямар ч мэдээлэл алга.

-Та саяхан өвөлжилт, хаваржилттай холбоотой пост оруулсан нь нэлээд хэл ам дагуулсан. Ер нь энэ жилийн зуднаар малчид маань өөрсдийн өмч болсон мал сүргээ бүрэн бүтэн авч үлдэх тал дээр юу хэлмээр байна вэ?

-Тухайн үед машин угаалгаж байх хоорондоо бодлоо цахим орчинд бичиж оруулсан. Хоёрдугаарт, би чинь хэдийгээр авто инженер ч гэсэн хөдөө орон нутаг, мал сүрэг, малчдаа дэмжих дээр 2017 оноос эхлэн тасралтгүй ажиллаж байна. Дээрээс нь орон нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд хүссэн хүсээгүй хөдөөгийн амьдралыг сайжруулах асуудлыг бодох ёстой. Гишүүн болохоосоо өмнө Булган аймагтаа би хоёр жил амьдарсан. Бидний хийсэн сургууль, цэцэрлэг, зам дагаж хөгжил гээд олон километр зам тавиад байдаг. Гэтэл эцсийн эцэст ард иргэдийн амьдрал дээшилсэн үү. Бахь байдгаараа байгаа нь үнэн шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар УИХ-аас гарч байгаа бодлого чинь дэд бүтэц, нийгмийн хөрөнгө оруулалтыг л бодож байгаа болохоос биш ард иргэдэд хөрөнгө оруулалт хийхгүй байна. Үе, үеийн Сангийн сайд нараас би чуулганы хуралдаан дээр яг ямар хөрөнгө оруулалтыг ард иргэдийн амьжиргаа, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй сайжирч, хөл дээрээ босохын төлөө оруулж байгаа гэж асуудаг.

-Тэгэхээр ямар хариулт өгдөг вэ?

-Тэд энэ бол хувийн хэвшил. Мал чинь хувийн өмч. Хувийн хэвшлийн асуудалд төр оролцохгүй. Зах зээлийнхээ журмаар явах учиртай л гэж хариулдаг. Тэгээд л таг болдог. Гэтэл минийхээр бол “Иргэн баян бол улс баян” гэсэн өнцөг. Иргэн нь баян бол улс нь баян байна. Ингэхийн тулд иргэдээ баяжуулах, ажилтай болгох, цалин орлоготой байлгах асуудлыг нэн тэргүүнд бодохгүй бол болохгүй. Би бол “Баяжигтун” гэсэн уриатай л ажиллаад байдаг хүн. Тэгээд энэ хүрээндээ ЖДҮ-ийг хөгжүүлье гэдэг.

-Гэтэл ЖДҮХС-г нь хуваагаад авчихдаг шүү дээ?

-Яг тийм. Тэр үед нь би хөгжүүлнэ гэсэн мөртлөө хамаг ЖДҮ-ийн хөрөнгөө өөрсдөө авчихсан байдаг ийм УИХ тарцгаая гэсэн саналыг хүртэл тавьж байлаа. Малчид, хөдөлмөрчдөө ерөөсөө л хөл дээр нь босгох ёстой. Ингэхийн тулд ямар нэгэн зүйлээр дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Гэтэл би хувиасаа мөнгө гаргаж өгөөд, эсхүл банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авч өгөөд байж чадахгүй шүү дээ. Харин хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл, тусламж гаргах боломжтой бодлогыг л гаргаж тавих. Яагаад иргэддээ улсын төсвийн хөрөнгөөр тоног, төхөөрөмж өгч болохгүй гэж. Тэгээд би “Шинэ хөдөө” гэж хөтөлбөрийг санаачилж байлаа.

-Тэр тань хэдэн он билээ?

-“Шинэ хөдөө” хөтөлбөр анх 2017 онд эхэлснээс хойш өнөөдрийг хүртэл 10 гаруй тэрбум төгрөгийн тоног, төхөөрөмжийг иргэдэд олгосон. Трактор, хадлан, ногоо тарьж хураадаг тоног төхөөрөмжүүдийг хамтарсан өрх айлуудад олгож ирсэн. Булган аймгийн Сайхан суманд л гэхэд 20 гэр бүл хамтарч, газраа гаргахаар нь түрээсээр өгчихсөн. Одоо бол өвөлжөө, хаваржаагаа янзлах, ус худаг гаргах, хадлан тэжээлээ тарих, хураах ажлаа хийж байна. Яг л үүнийг нэгдсэн бодлого болгож явуулмаар байгаа юм. Бид өнөөдөр малчдадаа тусална гээд машин өвс ачаад явж байгаа ч нэг айлд очихдоо таван боодол өвс л болж байна. Цаашдаа яах юм. Цас зуд болох бүрд л хандивын аян эхлүүлээд, таван боодол өвсөө бариад гүйгээд байх юм уу. Харин түүний оронд нэгдсэн бодлого гаргаад авч чаддаггүй тоног төхөөрөмжийг нь түрээсээр өгөөд бэлтгэлийг нь хийлгэх хэрэгтэй.

-Зудтай газруудад яг одоо тусламж хүргэж байгаа. Гэтэл энэ тусламжийг хэтэрхий оройтчихлоо гэх хэсэг байна?

-Түрүүн хэлсэн, таван боодол өвсөөр нэгэнт муудсан малыг тэнхрүүлнэ гэж байхгүй. Дээрээс нь тэд чинь ямар өлсөж үхэх гэж байгаа хүмүүс биш. Гурил, будаа, эмнэлгийн тусламж өгөөд байна. Би яагаад жаахан эгдүү хүрээд тэгж пост бичсэн бэ гэхээр УИХ, төсөв дээр энэ асуудлыг ярихаар хэдэн малчдыг давраах гэлээ. Энэ чинь хувийн өмч гээд л эхэлдэг. Азийн хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж, “Уур амьсгалын өөрчлөлтөд зохицсон мал аж ахуй” гэсэн төслийг ХХААХҮЯ-наас оруулж ирэхэд л 1400 малчинд хашаа барьж өгөх гэж байна гэсээр байгаад унагаасан. Тэгсэн мөртлөө өнөөдөр малчнаас нь илүү малд нь хайртай юм шиг нөхдүүд л гүйгээд байдаг. Уг нь УИХ дээрээ зөв бодлого гаргаад түүнийг нь дэмжээд явсан бол өнөөдрийн боодол өвсний тусламжаас чинь хавь илүү дээр байх байсан.

-Зарим нөхөд зудаар дамжуулан сонгуулийн сурталчилгаагаа бараг эхэлчих шиг боллоо. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Би яг л наад өнцгөөс чинь хараад байгаа. Ер нь бид нэг зүйлийг зөв бодох ёстой. Цас зуд болохоор мал нь урууддаг. Тогтоож барих хашаа хороо байхгүй учраас араас нь явж байгаад амь насаа алддаг тохиолдол олон байна. Өмнө нь ч байсан л асуудал. Ингээд ярихаар Өмнөд Монголыг дуурайлаа гээд байгаа. Тийм биш. Бид хөгжлийг дуурайх асуудал болохоос Хятадыг дуурайж байгаа зүйл биш шүү дээ. Бүх зүйл хөгжөөд байхад заавал малаа дагаж явж байгаад эндээд байх шаардлага байхгүй. Байгалийн гамшиг болсон үед малаа хэд хоног дулаан хаших хашаа хороотой байж л хөгжих ёстой. Хагас эрчимжсэн байдлаар мал аж ахуйг хөгжүүлж болно. Өдөрт нь бэлчээртээ гаргаад оройдоо дулаан байранд хашаад байхад болохгүй юмгүй. Ер нь гадны туршлагаас харахад малыг дулаан хашаанд байлгаад байвал өвлийн жин алдагдал огт байдаггүй юм билээ. Одоо болохоор бид үнэхээр туйлдсан хэдэн малаа л арайхийж хавартай золгуулж байна. Өнөөдөр монголчууд бид долоо, наймдугаар сараас эхлэн шинэ мах идэж байгаад 11 дүгээр сард идшээ хийгээд хөргөгчиндөө хийчихдэг. Тэгээд бараг хагас жилийн туршид хөргөгчний мах идэж байгаа нь үнэн биз дээ. Малчид маань малаараа ашиг олох нь л чухал болохоос хээр гадаа дагаад л яваад байх нь тийм чухал биш. Гэтэл бид өмнөөс нь бэлчээрийн мал аж ахуй л хэрэгтэй гээд цахим орчинд бичээд сууцгааж байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Иргэний зориг, ногоон намаас санаачлан 35 намын дарга нарыг уулзуулж, эвсэл байгуулахаар яригдаж буй юм. Харин өчигдөр намын дарга нар уулзалдав. Энэ үеэр Сайн Ардчилсан Иргэдийн Нэгдсэн Нам/САИНН/-ын дарга Б.Жагартай ярилцлаа.

-Өнөөдөр /өчигдөр/ 35 намын дарга нарын уулзалт боллоо. Үүгээр чухам юуг голлож ярьсан бэ?

-САИНН-ын даргын хувьд урилгыг хүлээн авч, уулзалтад санал санаачилгатай оролцлоо. Ер нь үе, үеийн сонгуулиар эвсэх тухай асуудал яригддаг. Гэхдээ яг ард түмэн, нийгмийн асуудлыг шийдэхүйц манлайлагчтай. Дээрээс нь сайн боловсон хүчинтэй, эв нэгдэлтэй ийм эвслүүд өнгөрсөн хугацаанд байгуулагдаж байсангүй. Дандаа ашиг сонирхол, бизнесийн зорилготой, ял наймаалцах, хувийн эрх ашгаа түрүүнд тавьсан эвслүүд байгуулагдаж, УИХ дээр кнопчид хийж байсан. Тийм болохоор би залуу хүний хувьд дэвшилтэт бодлого дэвшүүлж, нийгмийн өмнө хариуцлагатай байж чаддаг эвсэл байгуулагдаасай хэмээн хүсэж үүнд оролцож байна.

-Таны хүсээд байгаа шиг эвсэл байгуулагдах боломж хэр харагдаж байна вэ?

-Боломж харагдаад байна. МАН болон АН-аас бусад 35 намын дарга нараас 10 гаруй нь өнөөдрийн уулзалтад ирлээ. Ингээд асуудлаа тойрч суугаад ярилцаж байна гэдэг чинь бас нэг алхам. Яагаад ийм нэгдсэн том эвсэл байгуулах тухай хурал, уулзалт болж байна вэ гэхээр гуйлгачин, дарангуйллын бодлогоор улс орныг 34 жил удирдлаа. МАН, АН-ын авлигачид улс орноо өрөнд оруулж, ард түмэн нь ямар ч хуримтлалгүй, залуучууд нь хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх боломжгүй болгож, бүх уул уурхайг хуваагаад авчихсан. Нэг ёсондоо улс төрд монополь тогтоосон хэрэг. Энэ нь ард түмэнд энэ хоёр намаас өөр сонгох сонголт байхгүй, энэ хоёр л боловсон хүчинтэй гэсэн ойлголтыг өгчихсөн. Бид чинь хулгай хийснээрээ уралдаад байгаа юм уу.

-Та хэдийг хамаатуулан “Жижиг намууд” гэсэн нэг ойлголт яваад байдаг?

-Энэ хоёр нам чинь бусад намуудаа “Жижиг” гэж доромжилдог. Нөгөөдүүл нь ч бид жижиг нам гээд яриад хэвшсэн. Тэгэхээр миний хувьд энэ хандлагаа өөрчлөөсэй гэж намууддаа уриалж байгаа юм. Харин манай САИНН-ын хувьд анх байгуулагдахдаа л улс төрийн гурван том хүчний нэг гэдгээ зарласан. Мэдээж хэрэг МАН, АНхоёр олон жил ингэж явсаар байгаад өөрсдийгөө үндэсний хэмжээний нам гэж ярьж байгаа. Гэвч тэр нь гишүүнчлэлээрээ огт биш. Хулгай хийсэн, луйвраараа л алдаршсан болохоос бус дэвшилтэт бодлогыг одоо болтол нэвтрүүлж чадаагүй. Нөгөө л нэг хий эргэж, ядарсан ард түмэн дээрээ олон талт татвар ногдуулчихаад түүнийг нь цүнх баригчид, троллууд нь шимэгчилж амьдардаг. Харин арай шат дээгүүр ах, эгч нар нь уул уурхайн лиценз зарж байна. Ингэхээр чинь улсын хөгжил огт яригдахгүй байгаа юм. Гэхдээ улс төрийн намуудыг бүгдийг нь үгүйсгээд байж болохгүй. Одоо чинь нам хэрэггүй гэсэн хандлага гарсан. Үүнд нь нөгөө жижиг гэгддэг намууд нь хөөрхий арчигддаг. Тэгээд цүнхэндээ нэг гэрчилгээ, тамгатай бий болоод байна. Тийм болохоор улс төрийн намуудаа илүү төлөвшүүлж, олон намын тогтолцоогоо улам оновчтой болгож, тодорхой төрийн бүтцээр дамжуулан тухайн намын мөрийн хөтөлбөр, зорилго, чиглэлийг таниулж мэдүүлдэг болох хэрэгтэй. Ингэж байж ард түмэн сонголтоо сайн хийнэ. Улмаар парламентад олон намын төлөөлөл сонгогдоно.

Сүүлийн үед бүр нам худалдаж авдаг буруу хандлага бий боллоо. Ямар нэгэн олигархын бүлэглэлийг төлөөлсөн хүмүүс нам худалдаж аваад, түүгээр дамжуулан улс төрд гарахыг оролддог. Улс төрд байж гэмээнэ өөрсдийнх нь бизнес илүү амь бөхтэй, орлого сайтай байдаг болохоор тэд ингэж үхэн хатан зүтгээд байгаа юм. Одоогийн УИХ-д нөхдүүд бүгдээрээ улс төрийн зөнөг залгасан. Тийм болохоор тэд улс орныхоо өмнө үүрэг хариуцлага хүлээж чадахгүй байна. Залуу үедээ боломж өгч, ажиллах нөхцөлийг нь шилжүүлж өгдөг ухамсартай байх хэрэгтэй. Түүнээс биш 60, 70 хүртлээ улс төрд яваад байгаа нь буруу. Одоо бид улс төрийг залуужуулах хэрэгтэй байна.

-Хуулийн дагуу сонгуульд оролцох нам, эвслүүд ирэх сарын 25-ны дотор өөрсдийн мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх ёстой. Та нарын шинээр байгуулахаар яриад байгаа эвсэл нэлээд оройтоод байгаа юм биш үү?

-Эрх баригчид оройтох үндсийг нь тавьсан. Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх явц нь намуудыг хоорондоо уулзаж ярилцах, эвсэх, асуудлыг ярих боломж олгоогүй. Бүгдийг нь түргэн дээр нь тавьсан. Тэгэхээр өөрсдийгөө жижиг гэж боддог намууд чинь томсгосон тойрог дээр очих, эсхүл хоорондоо эвсэх тухай ярихаар нэг талдаа оройтсон. Гэхдээ үнэхээр эх орноо гэсэн сэтгэл зүрх байвал миний хүсээд байгаа шиг том эвсэл байгуулагдаж болно. Харамсалтай нь эвсэл байгуулахад хэн нь тэргүүн болох вэ гэдэг дээр бүгд амбицаа хаяж чаддагүй. Тиймээс би бусад намуудын ах, эгч нартаа залуу үедээ улс төрийн эрхийг шилжүүлж өгөхөд таяг, тулгуур нь болоорой гэж хэлж байгаа. Нөгөө талдаа Төрийн ордон дотор МАН, АН, ХҮНгэсэн эвсэл бий. Гурван өөр нэртэй л болохоос бус тэд чинь нэг. Эдийн засаг, ашиг сонирхлоороо нэг цул.

-Чухам яагаад ингэж хэлж байгаа юм бэ?

-Даатгалуудын боссууд өнөөдөр УИХ-д сууж байна. Т.Доржханд чинь өөрөө нэг нь. Банк, шатахууны эзэд ч сууж байгаа. Б.Баттөмөр, Ц.Анандбазар нар чинь шатахууны эзэд шүү дээ. Манай улсын бүхий л зүйл дээр энэ хэдхэн хүмүүс эзэн суучихсан. Тиймээс энэ блокыг задлах ёстой. Энэ байдлаараа хэт удаан явах юм бол ард түмэн өр зээлээ төлж чадахгүй, улс орны дотоод байдал хурцадмал байдалд шилжих ч аюултай.

-Та түрүүн нэг хүний намын тухай ярьсан. Үнэхээр тийм байдаг юм уу?

-Орон нутгийн сонгуульд оролцдог байдлаас нь л харж болно. Ер нь сонгууль болохоос хоёр сарын өмнө гэнэтхэн эх орондоо хайр зарлаад гараад ирдэг. Тэгснээ сонгуулийн дараа сураггүй алга болдог. Миний хувьд дөрвөн удаагийн сонгууль үзсэн. Өнгөрсөн 2020 оны сонгуульд Хан-Уул дүүргийн ИТХ-д ялалт байгуулсан. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр үнэхээр бусдын болоод нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх гэж байгаа хүн бол бүхий л цагт үзэл бодлоо илэрхийлж байх хэрэгтэй. Үзэл баримтлал гэдэг маш чухал. Гэтэл ямар ч үзэл бодолгүй, зөрүүд, дөргүй бух шиг нөхөд байгаа юм шиг санагддаг.

-Тэгвэл ийм нам гэсэн тамга, гэрчилгээг нь л таны хэлснээр мөнгөтэй хүмүүс худалдаж аваад байгаа юм биш үү?

-Харин тийм. Намын дарга нь ямар нэгэн үзэл баримтлалгүй болохоор зөвхөн мөнгө л харагддаг. Үнэхээр том эвсэл байгуулагдвал сайн байна. Би дэмжинэ. Гэхдээ энэ эвслээр дамжиж нэг хулгайчийн савраас мултраад нөгөө хулгайчийн гарт орж болохгүй. Тийм болохоор нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн, тендер авч байгаагүй, уул уурхайн лицензгүй, улсаасаа хулгай хийж байгаагүй хүнээр тэр эвслийг удирдуулах хэрэгтэй. Түүнээс биш хэн нэгэн олигархын хүүхэд, улс төрөөр дамжин ял наймаалцдаг эвслүүдийг ард түмэн арчин хаях хэрэгтэй.

-Танай намыг Дээд шүүх хүлээж авахгүй нэг хэсэг болсон бил үү?

-Тэгсэн. Нийтдээ 10 гаруй удаа буцаасан.

-Яагаад ингэж олон буцаасан юм бэ. Одоо чухам хэдэн гишүүнтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?

-Манай нам 2023 оны тавдугаар сарын 8-ны өдөр Улсын дээд шүүхэд бүртгэгдсэн. Нам байгуулах процесс 2021 оноос эхэлсэн. Тэгэхээр хоёр жил гаруй явж байж намаа байгуулсан. Бид одоогоор гишүүнчлэл дээр суурилахгүй байгаа. Мэдээж хэрэг манай намд элсэж, дэмжигчээр бүртгүүлэх нь нээлттэй. Манайх одоогоор 2000 гаруй гишүүнтэй. Харин намын даргыг болон намаас дэвшүүлж байгаа зорилтыг дэмждэг нийтдээ 100 мянга гаруй дэмжигчтэй. Манайх чинь хамгийн отгон буюу 37 дахь нам.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Техник технологийн дээд сургуулийн багш, улс төр судлаач Э.Энхтөртэй ярилцлаа.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд байгаа “Гадаадын иргэнд 100 жилээр газар эзэмшүүлэх” гэсэн заалт асуудал дагуулж байна. Та энэхүү заалтын талаар юу хэлэх вэ?

-Энэ өөрөө яах аргагүй маргаан дагуулах асуудал мөн. Гэвч үүнийг ард түмэн ойлгож, хүлээж авч байгаа нь үндэсний үзэл санаатай шууд холбоотой. Учир нь газар бол ард түмний өмч. Түүнийг захиран зарцуулах нь 76 гишүүний эрх биш. Дээрээс нь нэг нам хэт олноор төрийн эрх барьж байгаа үед ямар ч хууль, Засгийн газрын өргөн барьсан хууль дэмжигдэх магадлал өндөр байдаг. Тийм учраас Монгол Улсад жинхэнэ утгаараа олон намын тогтолцоо бүрдэж, төлөвшсэн үед үүнийг яривал илүү өөр түвшний ойлголт гарах байх. Харин ийм цаг үед үндсэрхэг үзэлтэй монголчуудын хувьд үүнийг эсэргүүцэх нь тодорхой.

–Гэтэл Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг 2012 онд шинэчлэн батлахад энэ заалт байсан гэдэг зүйлийг ярьж байгаа шүү дээ?

-Тус хуулийг анх 1992 онд баталсан байдаг. Гэвч үүнийг ард түмэн тэр бүр анзаараагүй байсан. Эсвэл энэ асуудал тэгтлээ хүндээр сөхөгдөөгүй байсан нь нөлөөлж яг тухайн заалтыг ярьдаггүй байсан байж мэднэ. Харин одоо сонгуулийн жилд үүнийг оруулж ирсэн нь иргэдэд хүнд туссан байж болно. Түүнээс биш сонгуулийн бус жил Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг өргөн барьж хэлэлцүүлсэн бол олон нийт арай өөрөөр хүлээж авах байсан болов уу гэж харж байна.

-Засгийн газраас тус хуулийг өргөн барьсан. Гэтэл УИХ-ын дарга нь энэ заалтыг болиулах хуулийн төслийг хаврын чуулганаар хэлэлцүүлнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Тэгвэл үүний цаана яг ямар улс төр яваад байна гэж та судлаачийн хувьд харж байгаа вэ?

-Ер нь манай улсын нийгэм, улс төрийн байдал өөрчлөгдөж байна. Яагаад гэхээр ард түмний итгэл үнэмшил өөр болсон. Өмнө нь сайхан зүйл ярьж, ухуулга, сурталчилгаа хийж болдог байсан. Гэтэл одоо хүмүүс аль нь зөв, буруу гэдгийг ялгаж салгаж ойлгодог болж байгаа. Тийм болохоор буцааж татаад, тухайн заалтыг хасахаас өөр аргагүй болж байна. Дээрээс нь эрх баригчид өмнө нь нэг асуудлыг босгож, ард түмнийг бухимдуулж байгаад дараа нь түүнийгээ засаж байгаа мэтээр нийгмийн сэтэлгээг удирдаж байсан. Ийм улс төрийн арга хэрэгсэл байна гэж хардах нөхцөл олон бий. Хүүхдийн мөнгөн дээр гэхэд л заримыг нь хаслаа гээд эсэргүүцээд эхлэхээр бүрэн олгохоор болсон. Ингэж тулгамдсан асуудал дээр нь тоглолт хийж, сэтгэл зүйгээр нь тоглодог. Ийм төрлийн улс төрийн оноо авах гэсэн зүйл бий болчихсон байна л даа. Гэвч энэ зүйл одоо алга болж байна. Учир нь өнөөдөр хүн бүр мэдээ мэдээллийг эх сурвалжаас нь олж аваад үнэн, худлыг нь шүүдэг болж байна.

-Бүр тодруулж асуувал Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар гэж хоёр хүн хоорондоо толхилцоод эхэллээ гэж харж байгаа хүмүүс байна. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?

-Яг энэ хоёр хүний цаана юу болж байгааг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ манай улс энэ жил дахиад л авлигын индексээрээ байр ухарлаа. Энэ бол төрд байгаа хүмүүс нь авлига, хулгайтайгаа жинхэнэ утгаар нь тэмцэж, таслан зогсоож чадахгүй байгаагийн үр дүн.

-Хэдхэн сарын дараа сонгууль болох гэж байгаа учраас хэн хэнийгээ намнах гэсэн үйлдлээсээ болоод Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталж чадахгүй байна гэсэн хардлага байгаад байна. Уг нь хэт олонхоороо төрийн эрх барьж байгаа намын Засгийн газраас оруулсан хууль батлагдах магадлал өндөр шүү дээ?

-Энэ бол байж болох асуудал. Нүүрсний сонсгол зохион байгуулаад Д.Амарбаясгалан гэж хүнээ дуугүй болгочихлоо шүү дээ. Араас нь ногоон автобус, нийслэлийн газрын наймаа гээд олон асуудал сонгуулиас өмнө гарах байх. Тэгэхээр улстөрчид, фракцуудын зөрчил үүн дээр байхыг үгүйсгэхгүй.

-Улстөрчдийн ийм тэмцэл, нэг том хэрэг илрүүлж сонсгол хийж байгаа нь өнөөгийн нийгэм, ард түмэнд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

-Агаарын бохирдол, замын түгжрэл өнөөдөр хүмүүсийн сэтгэл зүйд ямар сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг хүн бүхэн л хэлж байна. Бид үүнийг олон жилийн өмнөөс ярьж ирсэн. Гэтэл яг сонгуулийн жилд ярьж, буруутай этгээдүүдийг олно гээд байгаа нь дээр хэлсэн хардлагыг төрүүлээд байгаа хэрэг. Ер нь иргэдийнхээ өмнө тулгамдсан асуудлыг одоо л олж харж буй мэтээр хандаж өөрсдийнхөө эрх ашгийг бодсон, өрсөлдөгчөө намнах гэсэн зорилготой байж мэднэ.

-Тэгвэл өмнө нь хийсэн сонсголуудаас үр дүн гарсан уу?

-Гараагүй. Яагаад гэхээр цаана нь эрх мэдэлтнүүд, том эрх ашиг байгаа учраас үр дүн гарахгүй байна. Аалзны тор шиг болтлоо хоорондоо сүлбэлдчихсэн болохоор бие биедээ хариуцлага хүлээлгэж чадахгүй байгаа юм. Бүгд шахуу л Хөгжлийн банкны хэрэг, нүүрсний хулгайд нэр холбогдлоо. Гэтэл өнөөдөр хариуцлага хүлээсэн нь хэн байна. Дунд шатанд ажиллаж байсан хэдэн хүн нь л ял авсан байх.

–Та түрүүн авлигачиддаа хариуцлага тооцож чаддаггүй нь авлигын индексээр ухрах шалтгаан болсон гэж хэлсэн. Тэгвэл төр засгаас сүүлийн хэдэн жилийн турш авлигатай тэмцээд байна л гээд байгаа шүү дээ?

-Эрх барьж байгаа МАН-ын “Алсын хараа 2050” хөтөлбөрт авлигагүй засаглалыг бий болгоно гээд уг нь оруулчихсан. Даанч ийм нийгэм бүтээнэ гэсэн мөртлөө бид чинь бүхий л үзүүлэлтээр ухраад байна.

-Энэ удаагийн сонгуулийн үр дүнгээр тэгвэл бид авлигатайгаа тэмцэж чаддаг, хариуцлага тооцдог нийгмийг бий болгож чадна гэсэн итгэл хэр байна вэ?

-Томсгосон тойргийг миний хувьд дэмжиж байгаа. Жалга, довоор сэтгэж байсан бол одоо ядаж бүсийн хэмжээнд хийдэг, сэтгэдэг болъё гэж байна. Энэ нь зөв. Гэвч ард түмний зөв сонголт л чухал шүү дээ. Түүнээс биш өнөө л танил тал, мөнгө төгрөг амласан нөхдийг сонгоод байвал бид тийм нийгмийг бүтээж чадахгүй. Ер нь манай улсад УИХ-ын гишүүд дутаагүй. Харин хийж бүтээх сэтгэл, зүтгэл нь л дутсан.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

МУИС-ийн Улс төр судлал, Олон улсын харилцаа, Нийтийн удирдлагын сургуулийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш Т.Есүхэйтэй ярилцлаа.

–Энэ жилийн сонгууль нэлээд онцлогтой болно гэж яриад байгаа. Тэгвэл яг ямар онцлог байгаа юм бэ?

Бид өмнө нь огт хэрэглэж байгаагүй тогтолцоогоор энэ удаад сонгуулийг хийнэ. Өмнөх 2012 оны уих-ын сонгуулиар хэрэглэж байсан гэж яриад байгаа боловч тойрог хуваасан зэрэг нь өөр л дөө. Ерөнхийдөө их өөр тогтолцоо, систем, дүрмээр сонгуулиа зохион байгуулна гэж хэлж болно. Сонгуулийн системийг ярихдаа олон талын зүйлийг хамааруулж үзэх шаардлагатай. Саналын хуудас дээрээ хүмүүсийнхээ саналыг хэрхэн тэмдэглүүлэх гэдгээс суудлаа хэрхэн хуваарилах вэ хүртэлх бүх процессууд нь нийгэм, улс төрийн амьдралд нөлөө үзүүлдэг. Тиймээс тэр жижигхэн өөрчлөлт нь хүртэл томоохон нөлөө үзүүлэх боломжтой. Тэгэхээр энэ удаагийн сонгууль 2012 оныхоос нэлээд өөр болно гэж хэлээд байгаа хэрэг. Яг ийм хэлбэрээр анх удаа явуулах гэж байна.

–Хүн амтайгаа харьцуулбал Улаанбаатар хотын мандатын тоо нэлээд бага байна уу гэж харж байгаа хүмүүс байна. Таны хувьд мандатын хуваарилалт дээр юу хэлэх вэ?

-Парламентыг байгуулах, сонгуулийг зохион байгуулахдаа талын зүйлийг авч үзэх шаардлагатай гэж би хэлсэн. Таны хэлж байгаачлан хүн амынхаа бүлгийн төлөөллийг яаж хангах вэ. Үндэстний цөөнх, эмэгтэйчүүд, залуучууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн төлөөллийг хангах, цаашлаад нийгэмд ямар асуудал түлхүү тулгардаг гээд олон зүйлийг авч үзэж байж сонгуулийн системээ сонгож, зохион байгуулах шаардлагатай байдаг. Харин улаанбаатар хотын иргэд энэ удаад мандатынхаа тоонд сэтгэл дундуур байгаа нь дамжиггүй. Манай улсын хүн амын бараг 50-55 хувь нь улаанбаатар хотод амьдардаг учраас парламентынхаа 55 хувийг нь эзлэхээр байдаг. Гэтэл манайд тийм боломжгүй тал байгаа ч заавал тийм байх ёстой гэсэн үг биш.

–Бүсчилсэн том тойргоор сонгууль яваг дана. Гэтэл нэр дэвшигчийн сурталчилгааны хугацааг багасгасан нь шинэ нэр дэвшигчийн сонгогдох магадлалыг бууруулж байгаа юм биш үү?

-Пропорциональ системээр тойроггүй нэг том санал хураана. Тэр нь шинэ нэр дэвшигч, эмэгтэйчүүдэд ач холбогдолтой гээд байгаа. Харин мажоратор системийнх нь тойрог томрох нь яагаад муу гээд байгаа вэ гэхээр ямар байдлаар дугуйлж буй вэ гэдэгтээ байгаа юм. Нэг нь тухайн намыг буюу багаар нь дугуйлж буй нь жагсаалт яаж гаргасныг нь дэмжиж байгаа.

Харин нөгөөх нь яг хувь хүнийг нь сонгож байгаа болохоор “Таньдаггүй бурхнаас таньдаг чөтгөр дээр” гэдэг сэтгэл зүйгээр хандах магадлал өндөр. Энэ нь ч маш олон судалгаагаар нотлогдсон зүйл. Тэгэхээр аль хэдийнэ танил болчихсон хүмүүс, эсвэл богино хугацаанд өөрийгөө таниулах чадамжтай, хөрөнгө чинээтэй хүмүүст илүү давуу тал болдог. Хэдийгээр улсын төсөв, эдийн засгийн бодлогыг олон жижиг тойрогт хуваахгүй гэж байгаа ч нөгөө талдаа ийм сөрөг үр дагаврыг яалт ч үгүй өгнө.

–Нэр дэвшигчээс гардаг зардлыг бууруулсан гэж УИХ-ын гишүүд хэлээд байгаа. Харин нөгөө талдаа тойрог нь томсоод явах газар, уулзах хүмүүс нь нэмэгдсэн. Тийм болохоор бодитоор бууруулж чадах уу?

-Зардал ганцхан сонгуулийн системээс хамаарахгүй л дээ. Тухайн намын дотоод ардчилал, санхүүжилтээ хэрхэн шийддэг байдал ч нөлөөлнө. Бид чинь яг уламжлалт буюу ухуулагчтай, цаасан материал тараадаг, хүн нэг бүртэй уулздаг байдлаар сурталчилгаагаа явуулдаг улс төрийн соёлтой болохоор зардлыг нэмнэ үү гэхээс бууруулахгүй. Уг нь манай улсын хүн амын дийлэнх нь интернэтэд холбогдсон, цахим улс гээд байдаг. Тэгэхээр зардлыг бууруулах бодит бааз суурь нь байна. Даанч үүнийг эрүүлээр улс төрийнхөө үйл явцад ашиглах соёл нь нэвтрээгүй учраас одоо болтол уламжлалт аргаасаа салж чадахгүй байгаа юм.

-Сурталчилгааны хугацаа, хэвлэмэл материал, самбарын тоо хэмжээг багасгасан. Тэгэхээр нэр дэвшигчид өөрийгөө бүрэн таниулах боломжгүй гэж харагдаад байна. Тиймээс нэр дэвшиж байгаа хүн энэ сонгуулиар яг юун дээр төвлөрч ажиллах ёстой юм бэ?

-Ер нь манай улсад өнөөдрийг хүртэл явагдсан нийт сонгуулийн тогтолцоо, үр дүнгээ харвал шинэ, залуу нэр дэвшигчид үргэлж халтай байж ирсэн. Энэ нь улс төрийн соёл, сонгуулийн системээсээ болж байгаа юм. Мөн манай улсын хүн амын тоо, сийрэг амьдардагтай ч холбоотой. Хэрэв бид жижигхэн газар нутагт суурин амьдардаг байсан бол нэг самбарт тавигдсан мэдээлэл нь олон хүнд хүрнэ. Гэтэл орон нутагт сонгогчдод хүргэхийн тулд заавал машин унаатай, туг далбаагаа намируулаад явахаас өөр арга байхгүй шүү дээ.

–Орон нутагт нэр дэвшсэн бол, суурин газарт нэр дэвшвэл гээд тусдаа хуулийн заалт оруулж өгөх боломж бий юү?

-Болохгүй зүйл байхгүй. Яагаад гэхээр тухайн улс чинь өөрийнхөө сонгуулийнхаа дүрэм, журмыг практик, өөрсдийн итгэж, үнэмшдэг шударга байдалд л нийцүүлээд явдаг. Түүнээс биш хуулиа огт өөрчилж болохгүй гэсэн зүйлгүй. Өөрсдийнхөө онцлог, хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлээд аль болох илүү шударга өрсөлдөөнтэй, ард түмнийхээ хүсэлд нийцсэн сонгууль хийх ёстой. Ингэхийн тулд яаж өөрчилж болохоор байна. Түүгээр нь хийгээд явах боломжтой.

–Энэхүү сонгуулийн системийг өөрчилснөөр бие даагчдад ер нь амжилт үзүүлж, ялалт байгуулах ямар боломж байгаа вэ?

-Монгол Улсын нөхцөлд бие даагчид амин чухал хэрэгтэй, зайлшгүй байх ёстой мэт ойлголт байна. Учир нь манай улс төрийн намуудын нэр хүнд маш муу байгаа. Тиймээс иргэдэд намд харьяалагддаггүй хүн сонгох хүсэл буй учраас энэ асуудал хүчтэй яригдаад байгаа юм. Түүнээс биш сонгодог парламент гэж юу вэ. Засгийн газрыг хэрхэн байгуулж, дараа нь яаж хариуцлага тооцдог юм бэж гэвэл ер нь бие даагчдыг дэмжих ямар ч шаардлагагүй. Эсрэгээрээ өөрийн гэсэн үзэл баримтлал, бодлоготой, түүнийгээ хэрэгжүүлэх чадвартай нам, лидерийг сонгох ёстой. Тэдгээр нь гарч ирээд Засгийн газраа байгуулаад бодлого, амлалт биелүүлнэ. Намын тогтолцоог л төлөвшүүлж хийнэ үү гэхээс бие даагчид ээлтэй сонгуулийн тогтолцоо ер нь байхгүй.

–Энэ системээр хоёр, гурван удаагийн сонгууль болсны дараа гишүүн болох ямар ч ашиггүй зүйл болно гэх юм?

-Парламентын гишүүдийн тоо нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор ингэж үзэж байгаа байх. Нэг гишүүнд ногдох эрх мэдлийн хэмжээ буурна. Ингэснээр бие биедээ хяналт, шаардлагаа тавиад ирэхээр авлига буурах ч боломжтой.

-Гишүүдийн тоо нэмэгдсэнээр батлагдаж байгаа хуулиудын чанар дээшлэх үү. Одоо бол бараг л хорин хэдхэн хүний саналаар хууль батлагдаад байна гэсэн шүүмжлэл байдаг?

-Нэг танхимтай парламент цөөхөн гишүүнтэй парламентын тоонд ордог. Тийм болохоор хуулийг хэтэрхий цөөхөн хүн баталж байна. Парламентын үйл ажиллагаа доголдохгүй, цэвэр шударга явагдахгүй байна гэсэн шүүмжлэл гардаг. Энэ нь яалт ч үгүй үнэн.

Ер нь сонгуулийн систем төрийн баримтлах бодлогуудад шууд нөлөө үзүүлж байдаг. Тэгэхээр пропорциональ системийг оруулж ирж байгаа нь нэг хэсэг газар нутгийг төлөөлж байгаа бус намынхаа мөрийн хөтөлбөр, үзэл баримтлалыг төлөөлж байгаа хүмүүс Их хуралд орж ирнэ. Ингэхээр улс орны хөгжил дэвшил, үндэсний эрх ашигт нөлөөтэй мега төслүүд гацдаг байдал багасна.

Ардчилсан намын дарга Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

-Танд сар шинийн мэнд хүргэе?

-Баярлалаа. Танай сониноор дамжуулан нийт монголчууддаа, түмэн олондоо сар шинийн мэнд дэвшүүлье. Гарч буй луу жилдээ төгөлдөр сайхан, золбоо төгс байх болтугай.

-Ардчилсан нам ойрын үед ямар ажлууд дээр төвлөрч ажиллаж байна вэ?

-Манай намын хувьд сонгуулийн үндсэн бүтэц, штаб гээд гол механик ажлууд дээрээ нэг сард төвлөрч ажиллалаа. Үүний зэрэгцээ намынхаа Үндэсний бодлогын хорооны гишүүдийн дунд энэ сонгуульд Ардчилсан намаас дэвшүүлэх мөрийн хөтөлбөрийн хэлэлцүүлэг хийсэн. Ингээд мөрийн хөтөлбөр маань ард түмнээсээ санал авах түвшинд бэлэн болсон. Ер нь бид Монгол Улсын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнолын баталгааг хангах, алдсан найман жилийг нөхөж хөгжил дэвшилд хүрэх чиглэлийн хөтөлбөрүүд хийж байна. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд бид эх орныхоо өнцөг булан бүрт очиж, хүмүүсийн амьдрал ахуй, нөхцөл байдал, хүсэл мөрөөдөл, хийхээр төлөвлөж байгаа зүйлстэй нь танилцсан.

Ардчилал булаагдсан байна. Хүн өөрийнхөөрөө байх, үзэл бодолдоо үнэнч байх, гэр бүл, үр хүүхдийнхээ төлөө зүтгэх, хөдөлмөрлөх гээд хувь хүнд байдаг ихэнх эрхийг булаагаад авчихсан байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Санхүүгийн эрх чөлөө бүр алга байна. Тийм учраас Ардчилсан нам булаагдсан ардчиллыг буцаан авч ирэх хөтөлбөрийг гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Хууль тогтоох байгууллагад шударга ёсыг сахиулах, бүрэн хэрэгжүүлэх, ард түмэндээ үйлчилдэг болгох шинэчлэлтүүдийг гарцаагүй хийх хэрэгтэй юм байна. Үүнийг ард түмнээсээ асууж, санхүүгийн эрх чөлөөг олгохгүй бол өрөөс өрийн хооронд явж байгаа амьдралыг өөрчлөх, өрийн дарамтаас чөлөөлөх ёстой юм гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Нэг ёсондоо том зорилго тавьж байж олон асуудлыг шийднэ гэж үзэж байгаа. Ялангуяа төрийн албаны шинэчлэл, өөрчлөлт, төсвийн мөнгөний хулгай, авлигыг таслан зогсоох ёстой.

Авлигыг таслан зогсоохгүйгээр Монгол Улсад ямар ч сайн ирээдүй байхгүй. Тийм болохоор бид засаглалыг ил болгох тал дээр маш тодорхой хөтөлбөрүүдийг санаачилж, ард түмнээсээ түүнийгээ асууж ярилцах дээр төвлөрч ажиллаж байна.

-Та алдагдсан найман жил гэж МАН-ын эрх барьсан жилүүдийг хэлэх шиг боллоо. Чухам яагаад ингэж хэлж буйгаа тайлбарлаач?

-Ер нь сүүлийн 30 жил бол монголчууд эх орондоо, эрх чөлөөндөө эзэн байх тэмцлийн жил байлаа. Харамсалтай нь сүүлийн найман жил аль, аль нь зогссон. Зорьж байгаа нийгмээсээ нэлээд хазайсан гэж харагдаж байгаа юм. Хууль тогтоох байгууллага, иргэний нийгэм ч хазайсан. Иргэдийн дуу хоолой алга болсон. Хараат бус байдал алдагдаж, шударга ёс ч алга болсон. Уг нь бол энэ талын үзүүлэлт жилээс жилд сайжирч байх ёстой. Эрх чөлөөний болоод авлигын индекс уначихлаа. Намчирхал газар авлаа. Ардчилал, эрх чөлөөний талд байдаг хүмүүсийг хавчин гадуурхах байдал ердийн үзэгдэл боллоо. Уг нь үүнийг бүх талдаа зогсоох, цээрлэх ёстой юм. Харамсалтай нь Монголын ардчилал улам урагшлах, илүү тод болох байсан найман жил алдагджээ. Алдагдахаас гадна бүр найман жилээр ухарсан юм уу гэж харж байна. Тэгэхээр үүн дээр илүүтэй төвлөрч ажиллахгүй бол болохгүй. Сүүлийн үед “Шувуу нь хүртэл буруу дэвж байна” гэсэн яриа гарч байна. Энэ чинь өмчийн эрх үндсэндээ байхгүй, хөдөлмөрлөх эрх нь царцсан байгаагаа л хэлээд байгаа хэрэг. Эх орондоо амьдрах урам зориг байхгүй болсон. Тиймээс гадагшаа явах нүүдэл их болсон.

Гадаадад очоод амьдралаа босгоё гэсэн энгийн зорилт тавиад л залуучууд явж байна. Ингээд бүтнээр нь харвал бид сүүлийн найман жилийг алдчихсан юм байна л гэж бодогдоод байгаа юм.

-Танай намын удирдлагад байсан хүмүүс, ахмад гишүүд бусдын гаргасан бодлогод гүйж очоод байна гэсэн шүүмжлэлийг хэлж байсан. Парламентад суудалтай намууд гэдэг нэрийн дор Баялагийн сангийн тухай хууль зэрэг санамж бичиг байгуулсан нь энэ мэт шүүмжлэлийн эх байх гэж бодож байна?

-Ер нь бүх бодлого Ардчилсан намаас гарч байгаа. УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг өнгөрсөн хавар өргөн барьсан. Энэ хуулийг амь оруулахын тулд парламентад суудалтай гурван намын дарга уулзах ёстой гэсэн шийдлээ гаргаад явсан. Хоёрдугаарт, 2023 оны зун, намар дамнуулан бид эдийн засгийн форум хийсэн. Энэ ажлыг Ардчилсан нам анх хийсэн. Хүмүүсийн ой санамж их муу, богинохон болчихсон. Бид гурван сарын туршид бүсийн эдийн засгийн форум хийгээд тойргийг бүсчилбэл яасан юм бэ гэсэн санал гаргасан. Бидний энэ гаргасан санал парламентад анх сонсогдохдоо МАН-ын санаачилга мэтээр явчихсан. Бид анх бүсчилсэн тойргийг санаачилж, улс төрийн намуудтай уулзалт хийсэн. Мөн Ардчилсан намын санаачилсан “Эрдэнийн хувь” амь орох ёстой байсан. Хувьцаат компанийн хуулийн дагуу ногдол ашгаа ард түмэн хүртэхгүй байна. Тиймээс үүн дээр Ардчилсан намаас хяналт тавихаар болоод намын хэсэг нөхөд холбоо байгуулаад өдий хүртэл явсан. Ингээд “Эрдэнэс Тавантолгой” компани хэдийгээр зургаан их наяд төгрөгийн өртэй ч гэсэн ногдол ашгаа ард түмэнд өгөх ёстой. Учир нь энэ өрөө төлөх хугацаа нь болоогүй. Тийм болохоор орж ирж байгаа ашгаасаа ард түмэндээ өгөх ёстой гэдгийг эрх баригчидтай ярилцсан. Нөгөө талаар Ардчилсан намын гишүүд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг өргөн барьсан. Манай гишүүд өргөн барьсан хуулиа батлуулахын тулд эрх баригчидтай ойлголцох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол энэ хууль чинь батлагдахгүй шүү дээ. Тийм ч болохоор энэ асуудлыг намынхаа даргад чиглэл өгсөн гэж ойлгож байгаа. Тусгаар тогтнол, үндэсний баялагийн тухай хуулийг өргөн барилаа. Хэлэлцүүлгийг үндэсний хэмжээнд хийлээ. Ард түмэн өрийн дарамтаас гарахын тулд баялагийн менежмент чинь зөв байх ёстой юм байна гэсэн учраас ийм зүйл дээр нь шинэчлэл хийе гэдэг дээр хамтдаа мэдэгдэл гаргасан. Тэгэхээр энэ бол ирэх он жилүүдийн суурь дэвсгэр болсон парламентын засаглал, сонгуулийн хууль, ард түмний санал гээгддэггүй байх, баялагийн хараал биш ерөөл байх тал дээр цаг алдахгүй ойлголцоод явах хэрэгтэй л гэж үзсэн. Түүнээс биш хэрүүл хийгээд яваад байвал бидний бодлого гарч ирэхгүй. Дэмжигдэхгүй. Хэрвээ энэ сонгууль жижиг тойргоор явсан бол битүү мөнгөний сонгууль болно. Одоо чинь ноён суудалд суучихсан олон хүн байна. Монголын бүх баялагийг тоносон. Түүнийгээ улс төрийн зэвсэг болгоод бүгдийг худалдаж авдаг. Энэ хүмүүс жижиг тойрог дээр яг л мангас шиг байгаа. Тийм болохоор бид тойргийг томсгож, хөгжлийг бүсийн түвшинд ярих хэрэгтэй гэдгийг анх хэлсэн. Хүмүүс санаж байгаа бол энэ оны төсөв батлах үеэр Ардчилсан нам гурван удаа ингэж болохгүй гэж хэлсэн. Гэвч эрх баригчид хүч түрээд баталсан. Энэ хэвээрээ явбал УИХ-ын гишүүд жижиг тойрогт буюу жалгандаа ноён суух гэсэн шунал нь арилахгүй юм билээ. Тийм болохоор Ардчилсан нам томсгосон хэлбэрээр явах нь зүйтэй гэсэн санал гаргаад ажил хэрэг болгосон. Бид Монголын сайн сайхны төлөө бол хэнтэй ч ярилцаж, ойлгоцоход бэлэн. Харин муу муухай, алдагдсан ардчилалыг тэр чигээр нь авч явах гээд байгаа хүмүүстэй бид нэгдэхгүй. Өнөөдөр Их хуралд 11 гишүүнтэй нам бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд шатрын хөлөг дээр ухаан гаргах хэрэгтэй. Нүүдлээ ч бид зөв хийж байгаа. Энэ нь л хамгийн чухал. Үүнийг л сөрөг хүчин гэж байгаа юм. Түүнээс биш хэрэлдээд л өөрийн болоод өрөөлийн бодлогыг унагаадаг улс төр өнгөрсөн үед дандаа гай авч ирсэн.

-Томсгосон тойргийг мөнгөний сонгууль болохгүй гэдэгт итгэлтэй байна уу?

-Бидний багцаа тооцоогоор хүмүүс нэг аймагт ялахын тулд 5-10 тэрбум төгрөг зарцуулдаг. Харин дөрвөн аймгийг нэгтгэхээр багадаа 20 тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Дээрээс нь 126 гишүүнтэй болсноор нэг гишүүний нөлөө үлэмж багасна. Мөн энэ хэвээрээ яваад ирэхээр Их хурлын гишүүний халдашгүй байдал алга болно.

-Яаж?

-Мэдээж тэр 126 чинь нэгийгээ хамгаалахын тулд 70, 80-аараа цуглахгүй. Одоо бол 39 гишүүн цуглаад л нэгнийгээ хамгаалж байна шүү дээ. Үүнийг олон гишүүн дээр бид харсан. Гэхдээ одоо хоёр сонгууль болсны дараа гишүүн болох гэж зүтгэдэг байдал байхгүй болно гэж найдаж байгаа.

-Гэтэл энэ сонгуульд шинэ, залуу хүмүүст халгаатай болчихсон гэдэг шүүмж байгаа?

-Сонгогчдын 50 хувь нь намаар саналаа өгнө. Харин үлдсэн нь нэлээд шүүх байх. Шүүхдээ боловсрол, мэдлэгийг нь харгалзан харах байх гэж би бодож байгаа. Би боловсролтой, мэдлэгтэй, юм хийж чадах хүн шүү гэдгээ л ард иргэддээ сайн ойлгуулах хэрэгтэй. Түүнээс биш олон жил улс төрд явсан хүн гарчихна гэдэг зүйл байхгүй.

-Танай нам нэр дэвшилтээ хэрхэн хийх вэ?

-Ардчилсан намын бодлогыг жагсаалт илэрхийлнэ. Тийм болохоор ингэж л гарна. Харин нэр дэвшилтэд хэдэн үндсэн шаардлага бий. Бодлого гаргах чадвартай, шударга ёсны талд байх, эх орон, эрх чөлөөндөө эзэн байх гэсэн үндсэн зүйл бий. Үүнийг ч ард түмэн хүлээж байгаа. Мөн Ардчилсан нам энэ удаад нээлттэй нэр дэвшилт хийнэ.

-Танай нам Нарийн бичгийн даргаараа залуучууд сонгосон нь бас асуудал дагуулсан. Яагаад ийм сонголт хийсэн юм бэ?

-Гурван үе шаттай явсан. Эхнийх нь бүртгэл, тамга тэмдэгээ нэг талд нь гаръя гэсэн. Энэ ч нэлээд гүнзгий явсан. Гомдолтой хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Хоёрдугаарт, дунд шатандаа нэлээд туршлагатай хүмүүстээ тулгуурлаад явуулсан. Энэ бол цэгцэрсэн. Гуравдугаарт, дараагийн шатанд шилжих ёстой. Ингэхийн тулд мэдлэг, боловсролтой залуучууд хэрэгтэй. Угаасаа дараагийн нийгмийн эзэд нь тэд. Залуучууд л амьдарна. Тийм болохоор тэднийгээ оруулахыг хүссэн. Ер нь Ардчилсан намын урт хугацааны бодлого дээр энэ залуучууд гарч ирж байгаа гэж бодох хэрэгтэй. Манай залуучуудад эргэлзэх хэрэггүй.

-Таныг цавууны үүрэг гүйцэтгэж байна гэдэг. Тэгвэл та цавууныхаа үүргийг хэр гүйцэтгэж байна.

-Асар их тэвчээр шаардсан ажил. Өөрийгөө хойшоо тавьж бусдыг сонсох хэрэгтэй. Ер нь цавуу гэдэг чинь бусдыг сонсох чадварыг л хэлж байгаа юм. Ер нь миний тэвчээр Ардчилсан намын нөлөө бүхий хүмүүст “би ч гэсэн тэвчээртэй байж болох юм байна” гэсэн дохиог өгсөн болов уу гэж бодож байна. Тэвчээр алдсан хүмүүс ойлгосон байх. Харин энэ тэвчээр ганц Гантөмөрөөс гараад байгаа юм биш. Намын маань нөхдийн нөлөө бий. Харин санаатайгаар нулимдаг, захиалгаар харлуулдаг хүн мэр сэр бий. Ардчилсан намын гурван суурь болох Социал демакрат, Үндэсний дэвшил, Ардчилсан холбоо бол хөдлөхгүйгээр сонгуульд орно гэдэгт би итгэж байгаа.

-Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын зүгээс шахалт ирж байна уу. Таныг огцруулах ёстой гэж мэдэгдсэн залуучуудын ард тэр хүнийг байгаа гэх юм?

-Түрүүн хэлсэн гурван том массын төлөөлөл бол Х.Баттулга Ерөнхийлөгч. Тийм болохоор бид хоёр салж хагацахгүй, салахгүй. Хамтдаа бодлого хийх нь ойлгомжтой. Зүгээр дундуур нь орж ирээд нам руу, тэр хүн рүү чулуу шидэж байгаа санаатай хүмүүс бий. Харин бидний явж байгаа зам бол өөр. Эрх чөлөө бол нарийн нандин зүйл шүү гэсэн итгэл үнэмшил бидэнд бий. Үүнд эргэлзэх зүйл байхгүй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ