Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

О.Лхагвасүрэн: Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулж, татварын таатай нөхцөлийг бий болгох хэрэгтэй DNN.mn

“Тэнгэр Капитал” үнэт цаасны компанийн ТУЗ-ын дарга, судлаач О.Лхагвасүрэнтэй хөрөнгө оруулалтын орчин, алдаа дутагдал болон ирэх оны төсвийн талаар ярилцлаа.

-Манай улсын хөрөнгө оруулалтын орчин нөхцөл ямар байна гэж та дүгнэх вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын орчноо бид 30 жилийн хугацаанд маш олон өөрчилсөн. Хөрөнгө оруулагчид ороод ирэхээр л хуулиа чангалчихдаг. Эргээд нөгөөдүүл нь гараад явсны дараа буцаад оруулж ирэх гэж будилдаг. Миний хувьд Монголын хөрөнгө оруулалтын орчин нөхцөлийг хоёр салгаж ойлгомоор санагддаг. Улсын хөрөнгө оруулалт бол тусдаа асуудал. Улс дангаараа, хувийн хэвшил өөрсдийн хөрөнгөөр, эс бөгөөс төр, хувийн хэвшил хамтарч хийдэг хөрөнгө оруулалтын хэлбэрүүд бий.

Чөлөөт эдийн засагтай орнуудад Засгийн газар нь нийгмийн дэд бүтцийг бий болгох, хувийн хэвшил хийдэггүй тэр хэсэгт хөрөнгө оруулах үүрэгтэй. Гэтэл манай улс үргэлж төсвийн алдагдалтай явж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл татварын суурь бааз маань том хөрөнгө оруулалт хийх хэмжээний чадамжтай биш. Тиймээс олон улсын хөгжлийн байгууллагууд болон хоёр талт хамтын ажиллагааны хүрээнд Засгийн газрын томоохон хөрөнгө оруулалтуудыг шийдвэрлэсээр ирсэн. Жишээлбэл, Дэлхийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци, Европын сэргээн босголтын банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг байгууллагаас урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл авч, олон хөрөнгө оруулалтын асуудлаа шийдэж ирсэн. Гэсэн хэдий ч эрчим хүчний дутагдлаа нөхөх, хурдны зам байгуулах хөрөнгө оруулалтаа авч чадаагүй. Уг нь манай улс эрчим хүчний маш их дутагдалтай, зам харгуй муу, ганц ч хурдны зам байхгүй. Аймаг бүрд цэвэрлэх байгууламж алга. Хүн амын эрүүл мэндийн хамгийн чухал асуудал бол бохир усны цэвэрлэгээ, цэвэр усны нөөц байдаг. Эрчим хүчний дутагдал гэдэг зөвхөн Засгийн газрын асуудал ерөөсөө биш. Үүнээс болоод хувийн хэвшил өргөжин хөгжих боломж бололцоо нь хязгаарлагддаг. Орон сууцны хорооллууд тэлж, гэр хороололд барилга баригдахгүй байна гэхээр тэнд эрчим хүч, дулааны шугам гэх мэт суурь дэд бүтэц байхгүйгээс шалтгаалж байна. Хөрөнгө оруулалтын орчинд голлон нөлөөлдөг хүчин зүйлс бол манай улсын зээлжих чадамж, эдийн засгийн тогтвортой байдал, хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчны зохистой байдал зэрэг юм. Иймээс Засгийн газрын хувьд дан ганц улсын төсөв болон бондоор хөрөнгө оруулалтаа шийднэ гэхээсээ илүү төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд нийгмийн дэд бүтцийг шийдэх боломжтой. Жишээлбэл, Филиппин улсын Манила хот гэхэд 11 сая хүн амтай хотынхоо цэвэрлэх байгууламжийг хувийн хэвшилдээ өгчихсөн байдаг. Цахилгаан станц, хурдны зам, цэвэрлэх байгууламж зэрэг томоохон хөрөнгө оруулалт шаарддаг хөрөнгө оруулалтыг төр-хувийн хэвшлийн түншлэлээр хийдэг механизмыг нэвтрүүлэх шаардлагатай.

-Эрчим хүчний дутагдлаа нөхөх тал дээр дорвитой зүйл огт хийгээгүй гэж хэлэх гээд байна уу?

-Засгийн газар өнөөдрийг хүртэл яагаад нэг ч цахилгаан станц барьж чадахгүй байгаа юм бэ. Эрчим хүчний дутагдлаас болж барилгын салбар тэлдэггүй, орон нутагт үйлдвэр барих гэхээр эрчим хүч байхгүй. Оюу толгой гэхэд л дэлхийн хэмжээний үйлдвэр байгуулчихаад өнөөдөр Хятадаас 200 мегават цахилгааныг шууд импортлож байна. Уг нь Таван толгойн цахилгаан станцаа барьчихсан бол Оюу толгойгоос гадна Таван толгойн өөрийнх нь хэрэглээг бүрэн хангах хамгийн үр ашигтай хөрөнгө оруулалт юм. Харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл үүний шийдлийг олж чадахгүй суугаад л байна. Тэгэхээр Засгийн газар аль болох шаардлагагүй өр зээлээ хойш тавиад хувийн хэвшилтэйгээ хамтраад эрчим хүчний дутагдлаас гарах ажлыг нэн даруй хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

-Хувийн хэвшлийнхэн гаднаас хөрөнгө оруулалт татах дээр ямар асуудал байна вэ?

-Олон шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, манай эрх зүйн орчин маш тогтворгүй. Дээр нь давхар татвар хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй байх том шалтгаан болж байна. Монгол Улс нэлээд олон улстай давхар татварын гэрээтэй байсан. Гэвч 2010-аад оны үед хөрөнгө оруулагчид татварын таатай орчинтой гээд ороод ирэхэд нь давхар татварын гэрээгээ цуцлаад 20 хувийн татвартай болгочихсон. Монголд хөрөнгө оруулснаар буцаагаад өгөөжөө авахад 20 хувь болгочихсон. Олж байгаа өгөөжийнхөө 20 хувийг суутган татварт өгөөд, дээрээс нь ашгийн татварт 10 хувь гэхээр 30 хувийн татвартайгаар яаж хөрөнгө оруулагч орж ирэх юм бэ.

-Ямар ч ашиггүй бизнес болчих гээд байна, тийм үү?

-Тийм. Ийм болохоор бид давхар татварынхаа гэрээ хэлэлцээрүүдийг эргэж харах хэрэгтэй. Мөн хөрөнгийн зах зээл уг нь хөрөнгө оруулагчдыг татах хамгийн чухал орон зай. Манай өнөөгийн хувийн хэвшлийнхэн дотор 10-аад байгууллага л гадагшаа гарч хөрөнгө оруулалт босгож байна. Бусад нь дотоодын арилжааны банкууд, хөрөнгийн зах зээл дээрээс хөрөнгө оруулалт авдаг. Гэтэл тэдгээр нь хамгийн багадаа 12 хувь, дээд тал нь 30 гаруй хувийн хүүтэй. Ийм байхад бизнес яаж үр ашигтай байх вэ. Тиймээс бид олон талт эх үүсвэрийг бий болгох хэрэгтэй. Үүнээс гадна гаднаас долларын 7-8 хувийн хүүтэй, урт хугацааны зээл олоод үйлдвэр байгуулаад явдаг. Гэтэл валютын ханшийн зөрүүнээс болоод маш их алдагдалд ордог. Нэг ам.доллар 1300 төгрөг байхад зээл авсан хүмүүс өнөөдөр буцаагаад төлөх үед 3500 төгрөг болчихсон байна. Тиймээс Төв банк ханшийн эрсдэлийг хааж өгдөг своп хэлцлүүд, хөрөнгийн зах нь шинэ санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүдийг хөгжүүлэх хэрэгтэй юм. Мөн бодлогын хүү, инфляциа тогтвортой барих тал дээр сайн ажиллаж байж хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Хөрөнгө оруулагчид сонирхдог салбаруудынхаа бодлогыг урт хугацаанд тогтвортой байлгамаар байна. Төсөл нь хэдий сайн байлаа ч гэсэн -В үнэлгээтэй улсынхаа эрсдэлийг давж чадахгүй байна шүү дээ.

-Хуулиа байнга өөрчилдөг гэснээс саяхан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа өөрчилсөн. Та тэр хуулийг харсан уу. Ямар болсон гэж үзэж байгаа вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг ерөнхийд нь харсан. Энэ хуулийг хэдэн янзаар, яаж ч өөрчлөөд байж болно. Харин бид дагалдах хууль, орчноо сайжруулах ёстой юм. Тус хуульд “Тогтворжилтын гэрээ” гэж ойлголт бий. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хэдэн аж ахуйн нэгж энэ гэрчилгээг авч, татварын таатай нөхцөлд байгаа юм. Улаанбаатар хотод хөрөнгө оруулбал тогтворжилтын гэрчилгээ өгөөд, энэ хүрээнд татварын орчин нөхцөл өөрчлөгдсөн ч тухайн үед гэрээ хийсэн байдлаасаа өөрчлөгдөхгүйгээр явах байтал энэ нь амьдрал дээр огт хэрэгждэггүй. Миний мэдэж байгаагаар 5-6 томоохон төсөлд л бөөн юм болж байж өгсөн. Улаанбаатартай ийм ойрхон байж Төв аймагт яагаад томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжихгүй байгаа юм гэдэг чинь үүнтэй холбоотой.

-Хөрөнгө оруулагчдаа хулхидсан тохиолдол хэд, хэд гарч, шүүхээр хүртэл орж байсан. Энэ нь гаднын хөрөнгө оруулагчдыг үргээдэг бас нэгэн шалтгаан гэж ярьдаг шүү дээ?

-Манай улсын хувьд эрүүгийн, иргэний гээд хууль зүйн орчин нь харьцангуй дажгүй. Гэтэл бизнесийн харилцааны орчин нөхцөл нь маш сул. Жишээлбэл, маргаан шийдвэрлэдэг механизм бидэнд байхгүй. Гаднын хөрөнгө оруулагчид орж ирэхдээ Монголын хуулийг дагаад явъя гэхээр хэрэг шийдэгддэг процесс нь авлига, хээл хахууль, танил тал болоод явчихдаг. Хөрөнгө оруулагчийг хамгаалдаг арбитрын, эвлэрүүлэн зуучлах үйлчилгээ байхгүй. Монголд Дампуурлын тухай хууль байдаг ч дампуурсан гэж нэгийг ч сонсоогүй. Эдийн засаг сэргэсэн 2010-аад маш олон хөрөнгө оруулагч орж ирсэн. Тэд Монголд, бизнесийн орчин нөхцөлд нь итгэж байсан. Гэтэл авлига, хүнд суртал, тогтворгүй бодлого, бизнесийн таагүй нөхцөл үүсээд хөрөнгө оруулагч гарах шийдвэр гаргадаг. Ингэхэд бизнесийн харилцаа, арбитрын хуулийн зохицуулалтууд, гэрээний эрх зүйн харилцааны зохицуулалтууд сул байгаагийн улмаас зарим нэг ёс зүйгүй бизнесүүд хөрөнгө оруулагчдыг хулхиддаг тал бий. Яагаад хөрөнгө оруулагчид Сингапур, Лондонгийн хуулиар явъя гэдэг гэхээр тэнд нь хөрөнгө оруулагчийг хамгаалдаг эрх зүйн орчнууд тогтвортой байдаг юм. Мөн Монголд төгрөгөөр хөрөнгө оруулах сонирхолтой хөрөнгө оруулагч хязгаарлагдмал. Уг нь олон улсад хөрвөх чадвартай валютаар хөрөнгө оруулалт хийхийг ямар хөрөнгө оруулагч бодно. Иймээс ханшийн тогтвортой байдлыг хангах асуудал хөрөнгө оруулалтын орчинд маш чухал.

-Гаднын хөрөнгө оруулагчдыг оруулж ирээд, сайн орчин нөхцөлөөр нь хангаад өгвөл дагаад манай жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжих боломж бий болно л гэж хараад байна?

-Манай бизнесийн 95 орчим хувь нь арилжааны банкуудаас санхүүжилт авдаг. Дэлхийн улс орнуудад санхүүгийн систем нь хоёр хөлтэй байдаг. Нэг нь хөрөнгийн зах зээл бол нөгөө нь арилжааны банкууд. Гэтэл манай хөрөнгийн зах зээл одоо л нэг сэргэж, хөгжих учраа олох шатандаа явж байна. Мөн Монголыг огт мэдэхгүй хөрөнгө оруулагчид яаж орж ирэх аргаа олохгүй байгаа. Дээрээс нь манай давхар татвар өндөр. Хөрөнгө оруулагчийн оруулсан нийт мөнгөнөөс нь татвар авдаг. Уг нь олсон өгөөж, ашгаасаа татвар авах ёстой биз дээ. Үүнийг өөрчилж, нийт оруулсан хөрөнгө оруулалтаас биш Монголын эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, олсон ашгаас нь татвар авдаг болох хэрэгтэй. Мөн бид хөрөнгийн зах зээлд орж ирэх гэж байгаа хөрөнгө оруулагчдад тууштай бодлого санал болгомоор байгаа юм. Та таван жилийн хугацаанд хөрөнгө оруулбал ийм, 10 жилээр Монголд мөнгөө байршуулж, хөрөнгө оруулсан тохиолдолд ийм хөнгөлөлт эдэлнэ гээд ялгаатай орчныг бий болгож өгвөл хөрөнгө оруулагчид илүү сонирхоно. Манай хөрөнгийн зах зээл дээр гарч байгаа бонд өнөөдрийн байдлаар ердөө л хоёр жил хүртэлх хугацаатай. Хөрөнгө оруулалт татаж аваад түүгээрээ бизнес хийгээд буцаагаад хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаатай наанадаж тэнцүү хөрөнгө оруулалтын, бондын хугацаа нийцэх ёстой. Долоон жилийн хугацаанд хөрөнгө оруулалтаа нөхөж дуусах бол долоон жилээр зээл авах ёстой юм.

-Гэтэл манайх нөхөх боломжгүй хугацаа тавьчихаад байгаа юм уу?

-Яг Хөгжлийн банкны асуудал байхгүй юу. Засгийн газар нь таван жилийн хугацаатай бонд гаргаад тэр төсөл хэдий хугацаанд хөрөнгө оруулалтаа нөхөхөөс үл хамаараад таван жилийн дотор л төл гээд тулгачихсан. Гэтэл цементийн төсөл л гэхэд 7-8 жилийн хугацаанд хөрөнгө оруулалтаа нөхнө. Эрчим хүчний төслүүд 7-12 жилийн хугацаанд хөрөнгө оруулалтаа нөхдөг. Санхүүжүүлж байгаа хугацаа, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа хоёр нь нийцэж чадахгүй байна. Тэгээд бизнесүүд олдсон дээр нь аваад л аргална даа гэдэг байдлаар явж ирсэн. Уг нь ийм баймааргүй юм. Дахин санхүүжилтыг аль болох хийхгүй байхаар төслийг анхнаас нь загварчлах ёстой. Тиймээс хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулахаас гадна урт хугацаатай хөрөнгө оруулалт орж ирэх орчныг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй. Монголыг мэдэхгүй хөрөнгө оруулагчид яаж орж ирэх учраа мэдэхгүй гэж би түрүүн хэлсэн. Тиймээс өмнө нь манай улсад хөрөнгө оруулж байсан, одоо байгаа Европын сэргээн босголтын банк, Азийн хөгжлийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци зэрэг олон улсын банкуудыг томоохон төслүүдэд тэргүүлэх хөрөнгө оруулагчаар татан оролцуулах замаар бусад хөрөнгө оруулагчийг татах боломжийг харах хэрэгтэй.

-Тантай уулзсаных ирэх оны төсвийн талаар асуумаар байна. Сонгуульд зориулсан амлалтын шинжтэй, хэтэрхий хөөсөрсөн төсөв болсон гэх шүүмжлэл байгаа. Таны хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Манай улсын сүүлийн 30 жилийн түүхийг аваад үзвэл бид олсныхоо хэрээр үрж ирлээ. Аав, ээж нь хэдийг ч олсон байлаа үнэтэй газар хоол идээд дор нь дуусгачихдаг. Тэгээд сарын эцэс болоогүй байхад одоо яах вэ гээд сууж байдаг үрэлгэн айл шиг л явж ирсэн. Богино ой санамж, үйлдлээр Улсын төсөвт ханддаг. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай, Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай зэрэг сайн хуулиуд уг нь баталсан. Би Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг газарт ажиллаж байхдаа улсын төсвийн реформын хоёр ч үе шатанд ажиллаж байлаа. Үрэлгэн зан чинь манай сонгуулийн цикл, улстөрчдийн сонгуулийн амлалтаа биелүүлэх гэдэг тойргийн системтэй холбоотой. Манай эдийн засаг 10-хан жилийн дотор нүүрснээс бүрэн хамааралтай болчихлоо. Эдийн засгаа солонгоруулна гэдэг ч дорвитой үйлдэл, хөрөнгө оруулалт, хүчин чармайлт гаргаж байсангүй. Чили улс л гэхэд 100 жилийн туршид зэс, молбиден хоёроороо л боссон. Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд уул уурхайн баялгаас олсон орлогоосоо эдийн засгийн хоёр, гурван хөлөө тэжээх хөрөнгө оруулалтууд хийсэн. Чили улс мах, вино, жимсний экспортоор өнөөдөр дэлхийд толгой цохиж байна. Тиймээс бид урт хугацаанд аль салбарыг дэмжвэл нүүрсний үнэ унахад манай эдийн засгийг тогтвортой авч явах вэ гэдгийг огт бодохгүй, шийдэхгүй байгаа. Мэдээж сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гээд нийгмийн суурь асуудлыг шийдэх нь Засгийн газрын үүрэг. Гэхдээ хавтгайруулсан нийгмийн халамж, төрийн данхайсан бүтэц нь л захиргааны шинжтэй зардлаа даахгүй байдалд хүргэж байна.

-Та төрийн бүтэц данхайсан гэж үзэж байна уу?

-Ирэх оны төсвийг би сонгуулийн төсөв гэж хэлнэ. Баахан амлалтууд өгсөн. Тэртээ 1990-ээд онд манай төрийн албаны бүтэц 70-аад мянган төрийн албан хаагчтай байсан бол 2010-аад онд 110 мянга болж нэмэгдсэн. Харин өнөөдөр 220 мянган хүн төрийн албанд ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөдөлмөрийн насны хүн амын гурван хүний нэг нь төрийн албанд ажиллаж байна. Төрийн албыг улам томруулаад байхаар урсгал зардлаа дийлэхгүй болчихсон. Хөрөнгө оруулалтыг бүр хаясан. Эрчим хүч дутагдалтай гэж 30 жил ярьчихаад тогтвортой эрчим хүч бий болгохын тулд нэг ч удаа Засгийн газраас баталгаа гаргаж өгсөнгүй. Баталгаа авахгүйгээр явж болох төсөлд ч дэмжлэг үзүүлсэнгүй. Монголын Засгийн газар 600-хан сая ам.долларын баталгаа гаргаад Таван толгойн цахилгаан станцыг барьж чадсангүй. Тэгсэн хэрнээ энэ хэмжээний мөнгийг хавтгайруулсан халамжид дуртайяа цацдаг. Реформын шинжтэй зүйл огт хийхгүй байна. Дөрөв, дөрвөн жилийн хугацаатай амиа аргацаасан, төрийн албаны данхар бүтцийг тэжээсэн төсвийг батлаад явж байна. Ковидын өмнө 12 их наяд байсан төсөв ирэх онд 27 их наяд болтлоо томорсон. Нүүрс илүү гаргаж болно. Гэхдээ нүүрсний үнэ үргэлж ийм тогтвортой байх уу. Бид ганцхан БНХАУ-д л нүүрсээ гаргадаг. Хятадын дотоодын нүүрсний үйлдвэрлэл нь бага байсан ковидын үед бидэнд боломж олдсон. Одоо бизнесийн хэвийн голдиролдоо орчихлоо. Дараа жил нүүрсний хэрэглээ нь өндөр байна гэдгийг яаж таамаглаад байгаа юм бол. Манай оффтэйк гэрээнүүдийн хугацаа нь бүгд дууссан гэж сонссон. Биржээр нүүрсээ зарна л гээд байгаа. Дандаа богино маневртай ажлууд хийж байна. Биржээр нүүрс авна гэдэг чинь богино хугацааны худалдан авалт. Харин оффтэйк бол үндсээрээ өөр зүйл. Нүүрсийг Хятад авч байгаа боловч цаана нь химийн болон гангийн үйлдвэрүүд эцсийн хэрэглэгч нь. Тэдгээр үйлдвэр Монголын нүүрсний чанарт тохируулан технологио тохируулдаг. Урт хугацаанд манай нүүрсийг авна гэсэн харилцаа хийх хэрэгтэй. Улсын төсвийг уншихаар энэ жил яагаад 60 саяыг гаргасан юм. Ирэх жил ямар учраас энэ хэмжээний нүүрс гаргах юм гэсэн зах зээлийн таамаглал огт байхгүй. Урт хугацааны оффтэйкийн хэлэлцээр хийгээгүй байж яаж ийм их хэмжээний нүүрс гаргах төлөвлөгөөтэй байгаа нь ойлгомжгүй харагдаж байна.

-60 сая тонн нүүрс гаргана л гээд байгаа шүү дээ?

-Эрдэнэс Таван толгойнхны ярьж байгаагаар одоо нэг ч идэвхтэй гурав, таван жилээр хийсэн оффтэйк гэрээ байхгүй гэж ойлгосон. Биржийн арилжаа зөв байж болно. Гэхдээ нүүрс чинь улаанбуудай, алт, зэс шиг комодити биш. Тухайн бүс нутагтаа үнэ тогтож явдаг. Иймээс урт хугацааны оффтэйкийн гэрээ хийх замаар урт хугацаанд тоо хэмжээгээ баталгаажуулж авах нь чухал ач холбогдолтой.

-Ганц худалдан авагч маань авахаа больчихвол хэцүү байдалд орно биз дээ?

-Алдаанаасаа сургамж авах хэрэгтэй. Өнгөрсөн 2012-2016 он хүртэл бид үүнийг туулсан шүү дээ. Манай нүүрсний үнэ унасан үе байсан. Яагаад ингэж үнэ нь унасан бэ гэдгийг одоо ярьж байгаа хүн алга. Тэр үеийг бодоход манайх эрчим хүчний, хагас коксжих нүүрсээ гаргаж чаддаг болсон байна. Энэ эрэлтийг бид урт хугацаанд тооцоолж байж л ярих ёстой юм. Урт хугацааны оффтэйкийн давуу талыг үгүйсгэж ерөөсөө болохгүй. Яагаад гэхээр ийм гэрээндээ суурь үнийг бодитой тогтоож чадвал Монголд олон давуу талыг бий болгож чадна. Ер нь урт хугацааны төслүүдийн хувьд оффтейкын гэрээ хөрөнгө оруулалтын баталгаа нь болдог. Яагаад Оюу толгой арван хэдэн тэрбум ам.долларыг татаж чадсан гэхээр тэд цаана нь 10, 20 жил зэсээ зарах худалдан авагчийн оффтэйкийн гэрээтэй юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Б.Лакшми: Өнөөгийн шатахууны хомсдол дотоодын үл ойлголцлоос үүссэн гэж харж байгаа DNN.mn

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн ерөнхий захирал, судлаач Б.Лакшмитай шатахууны хомсдол, эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Иргэдийг бухимдуулж байгаа нэг асуудал нь шатахуун, түлшний хомсдол болчихлоо. Олон цагаар дараалалд зогсож байж хэдхэн литр бензин авч байна. Тэгвэл өнөөдрийн энэ нөхцөл байдал чухам юунаас болж үүссэн гэж та харж байна вэ?

-Монгол Улс шатахуунаар ОХУ-аас бүрэн хараат байдаг. Тэр утгаараа өмнө нь ч бид бага зэргийн хомсдолтой явж ирсэн. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг урт хугацаагаар биш. Энэ удаа нэлээд удаан хугацаанд үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, өмнө нь энэ мэтийн хомсдол намар, зуны цагт болж байсан. Харин энэ удаагийнх 12 дугаар сард, удаан хугацаагаар үргэлжилж байгаа учраас иргэд бухимдаж байна.

-Энэ оны эхэнд шатахууны захиалгаа өгөхдөө хэтэрхий багаар өгсөн. Дээрээс нь түүхэндээ байгаагүй их хэмжээний нүүрс гаргаж байгаа нь ч нөлөөлсөн гэж зарим хэсэг нь үзэж байна?

-Захиалга бага өгснөөс болсон гэж би үзэхгүй байна. Яагаад гэхээр ОХУ олон улсын хоригт байгаа энэ үед манайх захиалгаа нэмэхэд асуудалгүй байх учиртай гэж бодож байна.

Дээрээс нь манайх ч тийм том хэмжээний зах зээл биш шүү дээ. Өнөөгийн нөхцөл байдал бол дотоодын үл ойлголцлоос болж үүссэн юм болов уу гэж харж байгаа. Ер нь төр засгийн зүгээс шатахуун, түлшний үнийг тогтмол барих, өсгөхгүй байх тал дээр л анхаарч ирсэн нь ажиглагддаг. Ингэснээр иргэд арай хямд үнээр авах боломж бүрддэг. Харин зөрүүг нь томоохон уул уурхайн компаниуд илүү өндөр үнээр худалдан авч төлдөг юм. Энэ жилийн хувьд манайхыг есдүгээр сард шатахууны хомсдолд орно гэж байсан. Тиймээс 10 дугаар сард хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болж, харьцангуй гайгүй болсон.

өн УУХҮ-ийн сайд урд хөршөөс шатахуун худалдаж авсан гэсэн мэдээлэл хийж байсан. Нэг зах зээлээс шатахуун дээр хараат байдлыг бууруулах бодлого явуулж, хоёр дахь эх үүсвэрээс татах гэж оролдсон учраас ийм хүндрэл үүсч байна уу гэж бодож байна.

-БНХАУ-аас авдаг шатахууны хэмжээгээ манайх нэмсэн учраас ОХУ-аас ийм арга хэмжээ авсан гэдэгтэй та санал нэг байна уу?

-Би яг л тэгж бодож байна. Бид 100 хувь баталгаатай өөрсдийн эх үүсвэрүүдийг бий болгож байж л ОХУ-аас худалдаж авдаг байдлаасаа гарна. Түүнээс биш шууд л багасгана, огт авахаа болино гэсэн асуудал байхгүй.

-Шатахуун импортлогч хэдэн том компани хоорондоо үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмсэн тохиолдол өмнө нь гарч л байсан. Тийм болохоор ОХУ, БНХАУ-аас компани оруулж ирэх тухай яриа гарсан. Ийм боломж бий юу?

-Монголын хэдхэн компани тусгай зөвшөөрлийн дагуу шатахуун, түлш оруулж ирдэг. Өмнө нь ОХУ-аас ч гэсэн хамтарсан компани байгуулж, түүгээрээ арай хямд үнэтэй шатахуун нийлүүлдэг байя гэсэн санал тавьж байсан. Харин үүнийг би зөв шийдэл гэж бодохгүй байна. Мэдээж үнэ нь жаахан бууж таарна. Гэвч хараат байдлаас гарах шийдэл энэ биш. Үр дүнд нь Монголын хэдэн компани л дампуурна. Ингэх юм бол ОХУ-аас нийлүүлэхгүй л гэвэл манайх өөр газраас худалдаж авах ямар ч аргагүй болно.

-Шатахууны хараат байдлыг багасгах, хомсдол үүсгэхгүй байх тал дээр өнгөрсөн дөрвөн жилд төр засгаас ямар бодлого хэрэгжүүлсэн гэж та харж байна вэ. Тэдгээр нь үр дүнтэй байж чадсан болов уу?

-Шатахуун, түлшний асуудал дээр нэг их томоохон өөрчлөлтүүд, шинэчлэл хийгээд байдаггүй л харагддаг. Харин аль болох л үнийг тогтворжуулах тал дээр ажиллаж ирсэн. Хэдэн жилийн өмнө Сингапурын биржийн үнээр худалдаж авдаг болно гэж үзсэн шүү дээ. Гэтэл манай улсын худалдаж авдаг үнэ дэлхийн зах зээл дээрх ханшийн савлагаатай уялдаагүй байдаг. Дэлхийд шатахууны үнэ унаж байхад ч гэсэн манайд нөлөөлдөггүй. ОХУ-тай тохирчихсон үнэ байдаг учраас тэгдэг шиг байгаа юм. Нэг талаасаа бид өөрсдөө олборлогч улс биш. Мөн худалдаж авдаг эх үүсвэр нь ганцхан. Тийм болохоор төр засгаас томоохон бодлого, шийдвэр гаргаж оролцоод байх боломж тааруу.

-Нэг улс орны хараат байдлаас гарах, багасгах ямар нэгэн боломж бий юу?

-Энэтхэг улстай хамтраад Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барьж байгаа ч хэзээ ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байх шиг байна. Харин олборлосон газраасаа зөөж, үйлдвэртээ боловсруулна гэдэг дээр хүмүүс шүүмжлэлтэй ханддаг. Уг нь Үндэсний аюулгүй байдал талаас нь авч үзсэн ч ингэж нэг улсаас хараат байх нь буруу. Ямар нэгэн эрсдэл үүсэхэд тодорхой хугацаанд дотоодоосоо хэрэгцээгээ хангадаг байх л хэрэгтэй. Яагаад гэхээр шатахуун гэдэг чинь стратегийн гол бүтээгдэхүүн, эдийн засгийн амин сүнс нь байдаг. Монгол Улсын хувьд газрын тосны нөөц бол байгаа. Хамгийн гол нь өөрсдөө боловсруулж чадахгүй, түүхийгээр нь урд хөрш рүү өгчихөөд байна. Дээрээс нь худалдан авдаг эх үүсвэрийнхээ тоог нэмэх хэрэгтэй. Харамсалтай нь энэ бол хүндрэлтэй асуудал. Яагаад гэхээр өөр бусад улс орноос шатахуун, түлш авлаа гэхэд хоёр хөршийнхөө газар нутгаар л дамжуулж тээвэрлэнэ. Гэтэл үүнийг хөршүүд маань зөвшөөрөхгүй шүү дээ.

-Шатахууны нөөцийн сав барина гээд 10-аад жил болж байна. Шатахуун хомсдож, үнэ нэмэгдэхээр иргэдийн амьжиргаанд шууд нөлөөлдөг шүү дээ?

-Улс орны хувьд 30 хоногийн хэрэглээг л нөөцөлдөг. Уг нь томоохон үйлдвэр, газруудынхаа дэргэд нөөцийн сав бий болгох хэрэгтэй. Шатахуун инфляцийн сагсанд нэлээд жин дарж ордог. Тийм болохоор шатахууны үнэ нэмэгдэхэд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ шууд нэмэгдэж, иргэдийн амьдралд нөлөөлж эхэлдэг.

Т.Дарханхөвсгөл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Чинбүрэн: Эмийн салбарт хэн нэгэнд давуу эрх олгодог мафийн сүлжээ маягийн зүйл үүсчихсэн DNN.mn

УИХ-ын гишүүн  Ж.Чинбүрэнтэй Донорын тухай хууль болон эмийн чанар, үнийн асуудлаар ярилцлаа.

-Донорын тухай хуулийг анх 2000 онд баталсан байдаг. Харин энэ оны зургадугаар сард тус хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтийн гол зүйл, заалт нь юу вэ?

-Эрүүл мэндийн салбарын нэг томоохон дэвшил бол эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах технологи. Тэртээ 1963 онд Т.Старцл гэж эмч элэг солих хагалгааг анх амжилттай хийснээс хойш 60 жил өнгөрч байна. Энэ хугацаанд дэлхий даяараа эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засал болон олон зүйл хавсардаг эмчилгээ практикт бүрэн нэвтэрсэн. Зарим өвчний үед бүр эмчилгээний үндсэн алтан стандарт болчихсон байна. Тухайлбал, элэгний хавдартай үед элэг шилжүүлэн суулгах нь хорт хавдрыг бүрэн эмчлэх эмчилгээний төрөлд ороод эхний сонголт болсон.

Учир нь тухайн мэс засал аюулгүй, эрсдэл бага, тухайн эрхтэн шилжүүлэн суулгасан хүнийхээ биед ээнэгшиж дасах боломж нь сайжирсан. Мэс заслын техник ч мөн сайжирсан нь нөлөөлж байгаа. Тавхан жилийн өмнө л гэхэд монголчууд гадагшаа явж эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засалд 100-200 мянган ам.доллар төлдөг байсан. Үүнийг босгохын тулд гэр орноо зарах, найз нөхөд, бусдаас зээлэх зэргээр шийддэг байсан бол өнөөдөр Монголд элэг, бөөр, ясны чөмөг шилжүүлэн суулгах нь өдөр тутмын эмчилгээний практик болчихсон байна. Энэ нь манай эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийг тодорхойлж байгаа чухал зүйл. Харин үүнийг амжилттай болгох нь хоёр зүйлээс шууд хамааралтай. Нэгдүгээрт, санхүүжилт байхгүй бол ямар ч эмнэлэг, эмч сайхан сэтгэлээр хийхийг хүссэн энэ үнэтэй эмчилгээ нутагшиж чадахгүй. Гишүүн болохдоо тавьсан “Бүх Монголоо эмчилье” гэсэн том зорилгын нэг хэсэг нь санхүүгийн дарамтгүйгээр иргэдийнхээ өвчнийг эмчилдэг тогтолцоо бий болгохыг зорьсон юм. Үүний хүрээнд бид 2020 онд хуульд өөрчлөлт оруулахдаа гүйцэтгэлийн санхүүжилт гэх ойлголтыг оруулж өгсөн. Одоо бол элэг шилжүүлэн суулгахад улсаас 106 сая төгрөг төлдөг болсон. Хоёрдугаарт, хууль эрх зүйн орчныг нь сайжруулах шаардлагатай. Донорын тухай хууль 2018 оноос хойш хэд, хэдэн шинэчлэлт хийгдээд явж ирсэн. Энэ хугацаанд 25 настай хүнд амьд донор болох эрхийг нь олгодог байсан. Амьд донор болно гэдэг чинь өөрийнхөө гэр бүлийн, хайртай дотнын өвчтэй хүнээ аврахын тулд тал эрхтнээ өгөхийг л хэлж байгаа юм. Харин тухайн донор болж байгаа хүн өөрөө бие даан шийдвэр гаргах ёстой юм. Гэвч 25 нас гэдэг бол арай л хожуу нас. Бид машин барих эрхийг 18 настайд нь өгдөг. Машин барьж яваад ямар нэгэн осол, аваар гаргасан тохиолдолд тухайн жолооч хариуцлага хүлээх боломжтой гэж үзсэн л нас шүү дээ.

-Хариуцлага хүлээх насанд хүрсэн гэж үзээд л 18 насаар тогтоодог байлгүй дээ?

-Тийм, тэгсэн хэрнээ хүний амь насыг аврахын төлөө шийдвэр гаргах гэхээр 25 болчихдог. Хайртай, дотнын нэгэндээ 21 настай залуу элгээ өгөх гээд байдаг. Гэтэл таны нас болоогүй гээд хуулиараа халгаадаггүй. Ингэхээр тэр өвчтэй хүнээ аваад гадагшаа л явж таарна. Тэгэхээр энэ мэт эмчилгээнд эх орноосоо гадагшаа мөнгө гаргахгүй байх гэдэг том зорилго маань биелэхгүй болчихоод байгаа юм. Тэр утгаараа Донорын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж насыг 21 болгосон.

-Донорын тухай хуулийг эд, эс, эрхтнээс гадна цусны донор гэж тусад нь салгаж байгаа гэсэн үү?

-Цусны донор гэдэг чинь бас л хүний амь насыг аврахын тулд илүүдэл цусаа өгч байгаа үйл явц. Саяхан Цусны төвөөс Япон-Монголын хамтарсан эмнэлэг рүү дроноор цус тээвэрлэсэн гээд технологийн дэвшлийг ашиглаж эхэлж байна. Гэтэл одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуульд эд, эс эрхтэн шилжүүлэн суулгах, цусны донор гэсэн шал өөр хоёр зүйлийг нэг хуульд багтаачихсан байгаа юм. Тийм учраас энэ хоёрыг тусад нь салгаад ирэх долоо хоногт Цусны донорын тухай хуулийг өргөн барихад бэлэн болсон. Харин эд, эс, эрхтний донорын хуулийг түүний дараагийн долоо хоногт өргөн барина. Бид илүү их төрөлжиж, нарийсч хууль боловсруулах ажил маань чанаржих ёстой. Цусны донорыг бид сурталчилж, уриалах ёстой юм. Таны цусанд В, С вирус болон бусад халдварт өвчин байхгүй л бол илүүдэл цусаа өгөөч, таны эрүүл мэндэд ч хэрэгтэй гэдгийг олон нийтэд таниулах хэрэгтэй. Гэтэл та хэн нэгэнд эд, эс, эрхтнээ өгөөч гэж сурталчилж, сэнхрүүлж болохгүй. Тэгэхээр үзэл санаа нь хүртэл өөр байгаа биз.

-Тийм байна. Гэхдээ Донорын тухай хуулиар хамгийн чухал нь хүний болон эд, эрхтний наймаанаас урьдчилан сэргийлэх нь чухал байх. Энэ талын ямар заалтууд орсон бэ?

-Хамгийн чухал нь ерөөсөө л энэ. Монгол Улс дэлхийн эд, эс, эрхтэн наймаалахгүй байх конвенцод нэгдсэн. Тиймээс энэ тал дээр хорио, шийтгэлүүдийг нь асар хүчтэй тавьж өгөх ёстой. Яг энэ утгаараа л орсон. Хүний наймаа хийж болохгүй. Хүнийг ядуу, мөнгөгүйгээр нь далимдуулж эд, эрхтнийг нь худалдан авч болохгүй. Тийм болохоор зөвхөн цусан төрлийн хамаатан, гэр бүл байх ёстой юм.

-Гэр бүлийн хамааралтай байж л амьд донор болох боломжтой гэсэн үг үү?

-Тэгж оруулж өгсөн. Гэтэл гэр бүл гэхээр бас аюултай зүйл байна. Гаднын нэг иргэн монгол эмэгтэйтэй гэр бүл болоод нэгхэн жил болоод эрхтнийг нь авах гэсэн бодит жишээ бий. Анхнаасаа ийм тохироотой гэр бүл болж байна. Тиймээс гэр бүл болоод хэдэн жил болсон бол нэгэндээ эд, эс, эрхтнээ шилжүүлэх юм гэдгийг оруулж өгсөн. Тэгэхгүй бол гаднын мөнгөтэй нэг нөхөр монгол хүнтэй гэр бүл болоод түүнийхээ дараа эд, эрхтнийг нь авахыг санаархаж байна шүү дээ. Хүн амьдралын эрхээр юугаа ч өгөхөд бэлэн болдог юм. Ядуугийн зовлон аюултай. Үүнийг нь ашиглаж болохгүй. Тийм болохоор ийм боломжийг олгохгүй байх үүднээс зохицуулалт хийсэн.

-Хуульд яг хэдэн жил гэж оруулсан бэ?

-Ер нь бол таваас доошгүй жил хамт амьдарсан байх ёстой шүү дээ. Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах шаардлагатай хүмүүсийн амьдрах хугацаа их давчуу болчихсон, өвчний явц нь хурдан, шилжүүлэн суулгах хугацаа нь гурван жилээс илүү байдаггүй юм. Хууль дандаа нотолгоо, судалгаан дээр үндэслэх ёстой. Бид нэг жил байж болохгүй гээд заачихвал хоёр жил байж болно гээд л дайрна. Донор болж, эрхтнээ бусдад өгсөн хүмүүс чинь өнөө цагийн баатрууд. Хэн нэгний амийг аврахын тулд өөрийн эрхтнээ өгч байгаа. Яг цаг тулаад хүнийг эрхтнээ өг гэвэл хэцүү шүү дээ. Ямар ч эмч танд 100 хувийн баталгаа өгөхгүй. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл манай улсад 250 гаруй эрхтэн шилжүүлэн суулгахад донор болсон хүний амь нас эрсэдсэн тохиолдол огт байхгүй. Хэдийгээр аюулгүй болчихсон ч ямар ч сайн эмч 100 хувийн баталгаа өгөхгүй. Мөнгө авах гэж байсан нь ингээд хэлэхээр больдог бол үнэн сэтгэлээсээ хайртай хүнээ аврах гэж байгаа хүмүүс бол зөвшөөрөөд хагалгаанд ордог. Тиймээс донор болсон хүмүүсийг жилд нэг удаа эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж, рашаан сувилалд үнэгүй амрах эрхийг нь олгож байгаа. Бас нэг чухал зүйл бол аль болох амьд хүнийг донор болгох бус цогцосноос донор болгох бодлогыг түлхүү явуулна. Олон улсын конвенцын суурь зарчим нь ч энэ. Эрүүл хүнийг бушуухан эрхтнээ өг гээд байж болохгүй. Харин тархи нь нэгэнт үхжээд дахин сэргэхээргүй болсон ч зүрх нь цохилж байгаа тохиолдолд 5-6 хүний амийг аврах боломжтой. Гэтэл тэр болгоныг газарт булаад байж болохгүй. Энэ бол ярихад үнэхээр хэцүү сэдэв. Гэхдээ эмч хүний хувиар үүнийг ярихаас өөр арга байхгүй. Хэдий тэнгэрт халиад одож байгаа ч гэсэн 5-6 хүний амийг аварна гэдэг маш том буян. Тиймээс энэ бодлогыг дэмжих үүднээс оршуулгын зардлыг нь төрөөс даадаг байх зохицуулалт ч тусч байгаа.

-Дахин амьдрах боломжгүй болсон хүнийг донор болооч гэж ар гэрийнхэнтэй нь уулздаг тусгай алба байдаг гэсэн үү?

-Эд, эс, эрхтэн зохицуулах алба гэж байгаа. Тэр албаныхан энэ ажлыг хийдэг. Тухайн хүний ар гэр, аав ээж дээр нь очоод хайртай хүнээ донор болгооч гээд ярьдаг гээд төсөөл дөө. Үнэхээр хэцүү шүү дээ. Хүн болгон янз бүрээр хүлээж авна. Энэ хэцүү албыг залгуулдаг хүмүүс маань хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр ядаж хэлэх үгтэй болсон. Донор болсных нь төлөө улсаас оршуулгын зардлыг нь даахаар хуульд оруулсан. Одоогийн байдлаар 2018 оноос хойш Хавдар судлалын үндэсний төв дээр 123 элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа хийгдсэн байна. Гэтэл үүний ердөө 10 нь л цогцосноос хийсэн. Цогцосноос бүтэн элэг аваад шилжүүлэн суулгах, эрүүл хүнээс талыг нь авч суулгах хоёрын хагалгааны дараах эрсдэл нь цогцосноос авсных нь 50 хувиар бага байдаг. Бүтэн элэг учраас судаснууд нь том, элэг нь хангалттай, цусны бүлэг ижил учраас тийм байдаг юм. Тийм ч болохоор цогцосноос авсан эд, эрхтнийг бид жагсаалтад байгаа хамгийн хүнд хүмүүстээ түрүүлж хийхийг зорьдог. Нэг ёсондоо хүлээх хугацаа байхгүй, хүндрэлтэй хүмүүстээ шилжүүлэн суулгадаг. Харин амьд донорыг аль болох амь насны эрсдэл, хагалгааны дараах хүндрэл бага гарах хүмүүст хийдэг. Саяхан нэг донорын ар гэрийнхэнээс хэл ам гарч бөөн асуудал боллоо шүү дээ. Гэтэл тэр хүн нь нийгмийн даатгал төлдөггүй хүн байсан. Хуульд даатгуулагчийн оршуулгын зардлыг төрөөс даана гээд оруулчихсан байсан нь ийм асуудал дагуулсан. Тиймээс одоо шинээр өргөн барьж байгаа хуульд даатгуулагч, даатгуулагч биш байсан ч хамаарахаар тусгасан. Мөн Тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа амьгүй донорын оршуулгын зардлыг даахаар оруулж өгсөн.

-Та яриандаа эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах өвчтөнүүдийн жагсаалтын тухай цухас дурдлаа. Энэ жагсаалтыг хэрхэн гаргадаг юм бэ. Мөн энэ жагсаалтад дараалал дайрах асуудал гардаг уу. Үүнээс хэрхэн сэргийлдэг вэ?

-Тусгай зөвшөөрөл, дараалал гэхээр л манайхан танил тал, хээл хахууль боддог болчихсон. Энэ буруу тогтолцоог халахын тулд бид бас хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Тухайлбал, ЭМЯ-ны удирдлагад Ёс зүйн хороо ажиллана. Үүнд иргэд, өвчтөн, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллүүд орно. Энэ Ёс зүйн зөвлөл уг жагсаалтыг хянаж байх ёстой. Мөн өвчтөнүүдийн мэдээллийн санг нэгдсэн, шилэн болгох ёстой. Одоогийн байдлаар Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг, Хавдар судлалын эмнэлэг хоёр тусдаа жагсаалттай байгаа юм. Гэтэл энэ чинь нэг байх ёстой юу. Тэгээд амьгүй донор олдлоо гэхэд нэгдсэн жагсаалтын эхэнд байгаа хүнд л шилжүүлэн суулгахаас бус тэр эмнэлэг, энэ эмнэлэг гэж болохгүй. Уг жагсаалтад өвчтөн хэдэд яваагаа харах боломжтой байхыг хуульд тусгасан. Мөн жагсаалтаас өвчний хүндийн зэргээс нь хамаараад урагш нь татах тохиолдол байдаг. Тухайн өвчтөний хэдэн сар амьдрах боломжтой вэ гэдгийг гаргадаг математик тооцоолол байдаг юм. Энэ тооцооллын системийг нь, хэн нэгэн хүний танил тал нь урагшаа орчихоогүй байгаа гэдгийг ч Ёс зүйн хороо хянаж байх ёстой болсон. Энэ мэт шинэчлэлүүдийг Донорын тухай хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр тусгаж өгсөн. Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгахад одоо хууль, санхүүжилт нь байна. Хоёр ч эмнэлэг бий, цаашдаа гурав, дөрөв болно. Ирэх оны төсөвт Эд, эс, эрхтэн шилжүүлэн суулгах төвийн барилгыг эхлүүлэх 40 тэрбум төгрөгийг суулгасан.

-Таны хувьд Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах үүрэг бүхий түр хороог ахалж байгаа. Энэ ажил юу болж байна вэ?

-УИХ-аас зургадугаар сард уг түр хороог байгуулсан. Харин намайг 10 дугаар сард даргаар нь томилсон. Ажлаа аваад сар гаруй болж байна. Энэ хугацаанд таван хянан шалгагч томилоод үнийн өсөлтийн шалтгаан, чанаргүй байгаагийн учрыг тодруулахаар нотлох баримт цуглуулан ажиллаж байгаа. Манай улсын хувьд зайлшгүй шаардлагатай эмийн 30-70 хувийг төр даадаг том бодлого явуулдаг нь иргэдээ өвчнөөс болж ядуурал оруулахгүй л гэсэн бодлого. Намайг гишүүн болж орж ирэхэд хөнгөлөлттэй эмэнд 27 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгодог байсан. Тэр үед хэдхэн эмийн сан хөнгөлөлттэй эмийг худалдаалах эрхтэй. Тэгээд өвчтөнүүд эмээ авах гээд дугаарлаж байтал төсөв дууссан гээд хаалгаа хаачихдаг байсан. Ингээд тухайн эмийг зайлшгүй уух ёстой өвчтөн өөрийн халааснаасаа мөнгийг нь гаргаж эмээ авна. ДЭМБ-аас гаргасан тооцооллоор өөрийн орлогын 10-аас их хувийг сар бүр эрүүл мэндийн тусламжид зарцуулж байвал та ядууралд орж байна гэж үздэг. Гэтэл тэр үеийн судалгаагаар манайд 30-40 хувийг нь зарцуулж байсан. Үүнийг буулгахын тулд жил бүр шат дарааллан хөнгөлөлттэй эмийн төсвийг нэмсээр ирэх онд 144 тэрбум төгрөг болгосон. Манай улс одоогийн байдлаар нийт эмийнхээ 80 хувийг гаднаас авч байна. Ам.долларын ханштай шууд хамааралтай гэсэн үг. Гэтэл Их хурлаас ингэж төсвийг нь нэмээд байхад иргэд эмийн чанарт сэтгэл дундуур хэвээрээ л байна. Хөнгөлөлттэй эмийн төсөв 60 тэрбум буюу сарын төсөв нь таван тэрбум төгрөг байхад хурууны хээгээр худалдан авалт хийдэг болгосон. Гэтэл цар тахал гараад хурууны хээ уншуулахаа больсон чинь зургаан тэрбум төгрөг даваад явчихсан.

-Дунд нь цавчаа байна гэсэн үг үү?

-Дундуур нь хулгай, цавчаа хийдэг тогтолцоо байгаад байгаа юм. Энэ бол төсвийг үрэлгэн зарж байгаа зүйл.

Эмийн сан, тэр эмийг бичдэг эмчийн хамтарсан хулгай гэсэн үг. Мөн монополь тогтолцоо чинь эмийг чанартай болгохгүй байгаа юм. Энэ болгоныг судалж, хянах гэж бид ажиллаж байна. Зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад 700 гаруй эм байсныг бид 500 гаруй болгон бууруулсан. Гэтэл энэ дотор нь улсын бүртгэлд ороогүй буюу Монгол Улсад худалдаалах боломжгүй 150 гаруй эм байна. Үүний цаана хэний эрх ашиг байна, хэн тэр эмийн жагсаалтыг батлаад байна гэдэг өөрөө асуудал. Жагсаалтыг баталдаг хүмүүс дотор тухайн эмийг борлуулдаг компанийн харилцаа хамаарал байгаа эсэхийг судалж байна. Мөн дараагийн нэг асуудал бол эмийг бүртгээд худалдаанд гаргадаг ч явцын дунд чанарыг нь шинжилдэг лабораториуд ажиллаж байна уу гэдэг зүйл. Саяхан Яармагийн эмнэлэгт 17 хүүхдийн асуудал болоход л шалгаж байгаа байхгүй юу. Яагаад бид урьдчилан сэргийлж, тандан шинжилж, судалж болдоггүй юм бэ.

-Хамгийн ашигтай бизнес бол эмийн сан, эмийн худалдаа гэж хүмүүс ярьдаг. Дээрээс нь гаднаас хамгийн хямд эмийг оруулж ирээд хэд дахин нугалж зардаг гэдэг шүү дээ?

-Чанар нь өндөр шаардлага хангаагүй хэрнээ үнийн өсөлт нь дэлхийн зах зээлээс 2-3 дахин их эмүүд байна. Хянан шалгах явцад экслюзив гэрээ гэдэг асуудал гарч ирсэн. Энэ нь тухайн үйлдвэрлэгчтэй зөвхөн өөрөөс нь өөр хүнд өгөхгүй гэсэн гэрээ хийж байна. Ингэхээр ганцаараа борлуулж байгаа учраас үнээ дураараа хэлдэг. Ийм олон эм байна.

-Хэн ийм гэрээний эрх өгөөд байдаг юм бэ?

-Эрүүл мэндийн яам л өгч байгаа шүү дээ. Хэн нэгэнд давуу эрх олгодог мафийн сүлжээ маягийн зүйл үүсчихсэн байгаа биз дээ. Үүнийг л эвдэх гээд хянан шалгаж байна. Эмийн агентлагийн даргаас асуухаар өөдөөс тэс хөндлөн ойлголттой яриад байдаг. Шударга өрсөлдөөнийг бий болгохын тулд бид үйлдвэрлэгчийг нэрээр нь зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад оруулсан гээд байгаа юм. Нэг ёсондоо Х компанийг нэрээр нь зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад оруулсан нь шууд ашиг сонирхлын зөрчил. Уг нь бол аспирин гэдэг ерөнхий нэршил л байхаас бус шууд тэр үйлдвэрлэгчийн эмийг ав гээд тулгаж байгаа юм. Үүний цаана хээл хахуулийн асуудал ч яригдана. Тогтолцоогоор дамжуулж хулгай хийдэг зүйл байгаад байна. Давуу эрх олгоод байна. Манайд байгаа бас нэг ноцтой асуудал бол гааль. Бүртгэлгүй эм гаалиар чөлөөтэй нэвтэрдэг коридор байна. ДЭМБ-аас Монголын эмийн салбарын тогтолцоог үнэлээд хамгийн муу буюу нэг гэдэг оноо өгсөн. Тэгэхээр тогтолцоо маань ямар ч хяналт байхгүй. Чанарын мониторинг байхгүй, зах зээл нь хяналтгүй явж байна гэсэн үг.

-Бараг хар захын худалдаа яваад байгаа юм биш үү?

-Яг 1990 он руу буцаад оччихлоо. Хүмүүс ганзагаар сайн эмийг зөөж байна. Чанаргүй эм уугаад байхаар нөгөө бактери нь эм, антибиотикт тэсвэртэй болчихож байгаа юм. Тиймээс бид хямд эм гэж хөөцөлдөх бус чанартай эмийг боломжийн үнээр авна гэдэг тогтолцоо хийхийг зорьж байна. Эмийн зах зээлийг 100 хувь хувийн хэвшлийнхэнд өгчихсөн, бүрэн хяналтгүй болсон. Бид өнгөрсөн 30 жил хувийн хэвшлийнхний дунд хямд эм авч ир гэдэг уралдаан зарласан учраас өнөөгийн ийм байдалд хүрчихсэн юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ улс-төр

С.Баярцогт: Намайг яагаад дуудсаныг ойлгохгүй байна DNN.mn

Нүүрсний хулгайн асуудлаарх УИХ-ын Хянан шалгах түр хорооны хоёрдугаар шатны хоёр дахь өдрийн сонсгол өчигдөр боллоо. Сонсголын эхэнд шинжээчийн зүгээс Эрдэнэс Тавантолгой компанийн худалдах, худалдан авах гэрээний ерөнхий мэдээллийг хүргэсэн.

ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -2011 оноос хойш 826.4 сая ам.долларын алдагдсан боломж байсан гэж шинжээч дүгнэж байна. Энэ зардал нь хаана зөрүү гарч алдагдсаныг Эрдэнэс Тавантолгой уурхайгаас Цагаанхад дахь талбай хоорондын замд тээврийн зардал тонн тутамд 10-14.2 ам.долларын зардал гардаг бол Цагаанхаднаас Гашуунсухайт боомт хүртэлх замд тээврийн зардал 28-121.8 ам.доллар гардаг.

2013 оны есдүгээр сард толгой компани болох “Эрдэнэс Монгол” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга болсон. Тэр үед уурхайн ажиллагаа хүнд, ТиЖиӨүК компани нь ажлаа хаячихсан, хилээр ганц нэг машин Чалкогийн өрөнд гардаг байсан. Мөнгө орж ирэхгүй бол хөрсөө хуулах зэргээр үйл ажиллагаа явуулж чадахгүй байдалд байсан. Гэрээний үйлчилгээний үнэ гэвэл мэдэхгүй. Харин гэрээт олборлогч, өмч хөрөнгөө үнэ төлбөргүй шилжүүлсэн тухай надад маш их мэдээлэл байгаа. Өмнө нь би өвчтэй байсан учраас ярьж чадаагүй. Намайг ажилд орох үед Чалко компанийн өрийг төлөх асуудал байсан. 2012 онд 300 гаруй сая ам.доллар зээлж аваад Хүний хөгжил санд төвлөрүүлэн халамж болгоод тараачихсан. Гэрээн дээр Зүүнцанхын нүүрс өрөнд явна гэдэг байсан.

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн гүйцэтгэх захирал асан Я.Батсуурь: -Би 2012 онд томилогдсон. Олборлосон нүүрсийг нэг ч грамм дутаахгүйгээр гэрээний хүрээнд Чалко компанийн өрөнд жил гаруй явуулсан. Тухайн үед гэрээний үнэ сар бүр 70 ам.доллароор буурч байсан. Хятадын зах зээлийн индексийн дагуу үнэ унавал дагаж унадаг. Бид үнэ зохиодоггүй байсан. Тэр үнэ нь Хятадын зах зээлийн үнийг өөрсдөө зохиож, хатуу индексжүүлж сар бүр үнээ шинэчилдэг байсан.

Борлуулалтын хэлтсийн дарга Б.Серкажан: -Би “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн Борлуулалтын албанд 2011 оноос хойш ажиллаж байна. 2021 онд Ганцмод боомтод нүүрсний үнэ 437 ам.доллар хүрч байсан. Тухайн үед ТУЗ-ийн тогтоолоор нүүрсний үнэ тогтоох аргачлал баталсан. Энэ аргачлалаар улирал тутамд нүүрсний үнэ өөрчлөгддөг байсан. Ингэснээр манай нүүрсний үнэ 101.7 ам.долларт хүрсэн.

ХЗДХ–ийн сайд Б.Энхбаяр: -НАБТ талбайн эрх ашиг хөндөгдсөн ямар бүлэглэл нөлөөлсөн гэж үздэг вэ. Бид өчигдөр (уржигдар) нэлээд тодорхой асуудлууд ярьсан. Таны яриа ч нотлогдсон. Өөрөөр хэлбэл нэр бүхий улстөрчид тухайн үед буюу анх НАБТ-ийн талбайг байгуулж, гадаадын иргэдтэй хамтарч Өмнөговь аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчид, жижиг Тавантолгой компанийн ТУЗ-ийн гишүүд хамтарч монополи үүсгэж байсан. Эхний сонсголоор тус талбайд гадаадын иргэдийн хөрөнгө оруулалттай компаниудад газар олгосон асуудалд УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаагийн зөвлөх н.Мөнхцэцэгийн компани явж байсан. Анх 2011 онд НАБТ-ийн талбайд компани байгуулсан гэж байгаа. Тэр эрх ашгийг нь хөндсөн юм уу, тэгээд хонгилдуулчихсан юм уу. Та бодит үнэнийг хэлэх хэрэгтэй байна. Энэ эрх ашиг том бүлэглэл бий болгож, 20 км зайд мөнгө хийдэг, төр үүнийг хөндөхөөр иргэдийг санхүүжүүлж акцалж маш их хэмжээний мөнгө угаадаг схемийн асуудал яригдаж байна.

“Эрдэнэс Тавантолгой” ХК–ийн гүйцэтгэх захирал асан Я.Батсуурь: -Намайг ажилд орох үед Цагаанхадаар дамждаг байсан. Гүний гааль байгуулаад шууд ачдаг болгосон учраас тэр гэрээг нь хүчингүй болгосон. Гэтэл тус компани шүүхэд хандсан. Танайх тендер зарлаж ажил удчихаад цуцалсан байна. Тиймээс тус компанийн талбайг худалдаж ав гэсэн шүүхийн шийдвэр гарсан. 17 тэрбум гэдэг чинь тэр шүү дээ. Энэ дүн таван тэрбум гаруй байсан юм. Бид мөнгийг нь өгөхгүй хэсэг гүрийсэн. Гэвч Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газраас манай дансыг хааж байгаад мөнгийг нь аваад явсан. Манайхыг тухайн үед өдөр бүр шалгалт оруулж, байцаалт авч, бүх тендерт шалгалт оруулдаг байсан. Гэтэл шүүхийн шийдвэр гарсан асуудалд ял өгч хонгилдохын тулд шүүхээр шийдэгдсэн асуудлыг дахиж үнэ нь өндөр байна гэж өөрсдийн үнэлгээний компаниар 5.8 тэрбумыг 2.6 тэрбум болгосон байна гээд мөнгө шамшигдуулсан хэргээр ял өгсөн. Баяннуурын голчилсон бүлэглэл үнэхээр хүчтэй. Бид Цагаанхадыг Засгийн газрын шийдвэрээр хаалгаж байсан. Би хүний нэр дурдах боломжгүй байгаа тул шинжээчид УБЕГ-аас харсан нь зөв байх.

УИХ–ын гишүүн Т.Доржханд: -Я.Батсуурь захирал хонгилдуулсан гээд ярьж байна. Цаад хүнийг нь Иргэний бүртгэлээс авчих гэлээ. Ингэхээр хулгайч явахгүй байна. Ялаа эдэлчихсэн юм байна. Айхгүйгээр нэрлэ л дээ. Уучлаарай, ямар нэгэн байдлаар хариуцлагаа хүлээчихсэн бол хэлэх хэрэгтэй. Манай төмөр замыг гацаасан үндэслэл энд байна. Илүү их мөнгө олдог машинууд байгаа учраас тэр. Уурхайгаас Гашуунсухайт руу зөөдөг байсан бол дунд нь нэг зогсоосон байна. Хятад компаниуд л зохион байгуулчихсан асуудал биш байх. Ард нь манай улстөрчид байгаа гэж харж байна. Монголын маш олон улстөрч өөрсдийн тээвэртэй. Нэг, хоёр машин авчихсан хувийн бизнес эрхлэгчдийг хэлээгүй шүү.

Сангийн сайд асан С.Баярцогт: -Намайг яагаад энэ асуудалтай холбогдуулж дуудсаныг ойлгохгүй байна. Сангийн сайд байхад стратегийн ордуудаас орлого төвлөрүүл гэдэг үүргийг УИХ-аас авч байсан. Эдийн засагт үзүүлж байсан нөлөө нь буруу байсан гэж шинжээчид дүгнээд байгаа юм уу. Энэ гэрээг хийхэд Засгийн газар оролцоогүй. Энд сууж байгаа гурван сайд бол 2008-2012 оны Засгийн газарт ажиллаж байсан сайд нар. Энэ үед Чалкогийн эхний гэрээ 250 сая ам.долларын гурван хувийн хүүтэй байхаар хийгдсэн. Монгол Улсын хувьд 2008, 2009 он бол хамгийн хүнд үе байсан. Оюу толгой болон Таван толгойн орд дээр хэлэлцээрүүдийг эрчимтэй хийж байсан. Монгол Улс дэлхийн хамгийн сонирхолтой бизнесийн орчин, хөрөнгө оруулах нөхцөлтэй гаднын хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг ихээр татсан алтан үе. Ийм учраас маш богино хугацаанд амжилттай гэрээнүүдийг хийж, өндөр өсөлтийг бий болгож чадсан юм. Хоёр том ордыг хөдөлгөснөөр их хэмжээний ажлын байр, дагалдсан дунд болон жижиг үйлдвэрүүд бий болсон. 2012 оноос хойш үеийн асуудлуудыг дараагийн ажил хариуцсан хүмүүстэй нь ярих ёстой. Шинжээчийн гаргасан графикийг харахаар 2011, 2012 онд өндөр, 2013, 2014 онд унаад 2015 оноос хойш дандаа индексжүүлсэн үнэ давж байгаа буюу бодлого буруу явсан нь шууд харагдаж байна. Яригдаад байгаа хулгай чинь тэр хугарлын цэгээс хойш гарч байгаа зүйл.

“Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн ТУЗ-ийн хараат бус гишүүн П.Өлзийнаран: -Үйлдвэр баригдахгүй байх, тогтвортой хөгжлийг хангах талын хөрөнгө оруулалтыг яагаад хийдэггүй байсан бэ гэвэл нэгд, улстөрчдийн тоног төхөөрөмж байдаг. Хоёрдугаарт, угаах үйлдвэр баригдвал “ЭТТ” ХК-ийг хувьчилж авах бодолтой байдаг бизнес бүлэглэлийн төлөвлөгөөнд саад болох учраас гэх мэтээр ЭТТ ХК-ийг хөгжүүлэхгүй байх шалтгаан их байгаа. Намайг ТУЗ-өөс гаргаж байгаад оффтэйк гэрээг хийсэн. Ер нь бол нууцат гэрээг нууцаас гаргах шаардлага тавьдаг байсан. ТУЗ-ийн хараат бус байсан гишүүдээс бүгдийг нь гэрчээр дуудаж яриулаасай гэж хүсч байна. 2016 оноос өмнөх ТУЗ-ийн бүх протоколыг устгасан байсан. Би үзэх гэсэн боловч байхгүй гээд үзүүлээгүй. ТУЗ-ийн бүх протокол байхгүй болчихсон байсан. 2012 онд “ТиДиЖиВиСиӨү” компанитай хийсэн нэмэлт гэрээ зэргийг манай шинжээчид бас олж хараасай гэж хүсч байна.